ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Нұржанова К.Х., Бурамбаева Н.Б.
ЖАНУАРЛАР БИОТЕХНОЛОГИЯСЫ
Семей, 2009
Нұржанова К.Х., Бурамбаева Н.Б. Биотехнология мамандығы бойынша Жануарлар биотехнологиясы пәнінен зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау. Семей, 2009. – 60 б.
Рецензенттер: Тоқаев З.Қ., Биология кафедрасының профессоры, Қажиев Х.Ж., Ветеринарлық медицина кафедрасының доценті.
Әдістемелік нұсқау аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік комиссия мәжілісінде бекітілді
Хаттама №______ ___ _________________ 2009 ж.
1 тақырып. Жануарлар биотехнологиясы: пәні, әдістері мен міндеттері
Сабақтың мақсаты. Жануарлар биотехнологиясы ғылымымен және мал шаруашылығындағы биотехнология әдістерімен танысу.
Биотехнология генетика қорына биохимиялық, физиологиялық және регенерациялық түрде ағзаға мүмкіндіктер туғызып, жол ашады және әдістемелік жұмыстарға тәсілдер табуға барлық биологиялық бағдарламаларды реттеу арқылы көмектеседі.
Жануарлардың эмбрион кезеңінде жүргізілетін технологияларды макро- және микротехнологияларға бөлуге болады.
Макротехнология – жануарлар эмбрионының тіршілік процестерін сақтап, трансплантация кезінде даму жағдайын қамтамасыз етумен байланысты технологиялар. Оған келесі әдістер жатады: трансплантациялау жуу, қайта отырғызу, бағалау, сұрыптау, культивация және криоконсервация.
Микротехнология - жануарлар эмбрионының дамуының биологиялық немесе генетикалық бағдарламасын өзгерту үшін жүргізілетін технологиялар. Эмбрион дамуының биологиялық бағдарламасын өзгерту үшін клондау тәсілін соматикалық клетканың ядросын жұмыртқа клеткасына отырғызу, бисекция әдісі қолданады, ал генетикалық өзгеріс жасау үшін трансгеноз жүргізеді.
1 тапсырма. Жануарлар биотехнологиясы әдістерін оқып шығып, жауабын 1.1 кесте енгізу
№
Әдісі
Мақсаты
Зерттеу объекті
Алынатын өнім
2 тапсырма. Мал шаруашылығындағы биотехнология әдістерін оқып, 1.2 кестені толтыру қажет
Жануарлар биотехнологиясы
Әдістері
Зерттеу пәні
Зерттеу объекті
Мақсаты
Әдістері
3 тапсырма. 1.3 кестені толтыру - жануарлар биотехнологиясы: популяцияға әсер етуінің негізгі бағыттары
Өңдеу биотехнологиясы
Клекталық биотехнология
Молекулярлық биотехнология
Әдістері
Зерттеу пәні
Зерттеу объекті
Мақсаты
Бақылау сұрақтары
1. Генетикалық жоспарланатын организмдер табиғи биологиялық түрлеріне әсер ете алады ма?
2. Не себептен мал шаруашылығындағы дәстүрлі селекция тәсілдері биотехнологиялық әдістерсіз жүргізіле алмайды?
3. Қазақстандағы жануарлар биотехнологиясының жағдайы?
2 тақырып. Жануарлардың репродуктивтік аппаратының биологиялық негізі
Сабақтың мақсаты. Түріне және жынысына байланысты жануарлардың репродуктивтік аппаратының ерекшеліктерін зерттеу.
Суреттер мен сызбанұсқалардың көмегімен студенттерді жануарлардың репродуктивтік жүйесімен таныстыру.
Ағзаның көбею қызметі ұрпақ әкелі қабілеттілігімен анықталады, ал жануарларда ол генотипке байланысты.
Репродуктивтік мүшелердің морфологиялық құрылысының және көбею физиологиясын білу керек, себебі биотехнологиялық әдістер арқылы жануарлардың көбею қасиетін реттеу мүмкіндігі туады.
1 тапсырма. Негізгі ауылшаруашылық малдардың аналықтарының репродуктивтік мүшелерін зерттеп 2.1 және 2.2 кестелерді толтыру.
2.1 кесте. Аналықтардың көбею мүшелерінің биологиялық негізі
Репродуктивтік мүше
Негізі
физиологиялық
анатомиялық
гистологиялық
2.2 кесте. Ауылшаруашылық малдардың көбею мүшелерінің құрылысындағы ерекшеліктері
Жыныс жүйесі
Құрылысындағы өзгешіліктер
сиырда
саулықта
мегежінде
биеде
2 тапсырма. Негізгі ауылшаруашылық малдардың аталықтарының репродуктивтік мүшелерін зерттеп 2.3 және 2.4 кестелерді толтыру.
2.3 кесте. Жыныс бездері
Бездің атауы
Мінездемесі
Түріне байланысты ерекшеліктері
2.4 кесте. Ауылшаруашылық малдардың көбею мүшелерінің құрылысындағы ерекшеліктері
Жыныс жүйесі
Құрылысындағы өзгешіліктер
бұқада
қошқарда
қабанда
айғырда
Бақылау сұрақтары
1. Жынысына байланысты жануарлардың репродуктивтік жүйесінің биологиялық ерекшеліктері?
2. Жынысына қарай жануарлардың репродуктивті жүйесі қандай мүшелерден турады?
3. Қандай жыныс мүшелері аналықтарда да, аталықтарда да жұп болады?
4. Жануардың репродуктивті жүйесіне жататын әрбір мүше қандай қызмет атқарады?
3 тақырып. Жануарлар гаметасының биологиялық негізі
Сабақтың мақсаты. Жануарлар гаметасының функционалдық және морфологиялық негізін және гаметогенез ерекшеліктерін оқып-үйрену.
Репродуктивті клеткалардың құрылысын және оның даму ерекшелітерін еске түсіру керек, ал содан кейін тапсырмалар орындау нәтижесінде гаметогенез және гаметаларды оқып-үйрену.
3.1 кесте. Жануарлар гаметасының биологиялық негізі
Жұмыртқа клеткасы
Сперматозоид
Біріккен кезде жаңа индивидтің тууын қамтамасыз етеді
Ооцит цитоплазмасына центриоль кіргізеді, ол мейозды метафаза кезінде тарқату үшін қажет
Эмбрионді имплантация алды кезіңде қоректік заттармен қамтамасыз етеді
Кариогамия кезінде түрдің тұқым қуушылық материалын толтырады
1 тапсырма. Төмендегідей кезекпен сперматозоидтың морфологиялық негізін оқу:
1. Сперматозоидтың бөлімдері.
2. Сперматозоид құрылысының жалпы сызбанұсқасын сызу.
3. Сперматозоид басының көлденең кесіндісін суретін салу.
2 тапсырма. Сперматозоидтың даму кезеңдерін оқу. Жалпы организмнің дамуына байланысты сперматозоидтардың даму кезеңдеріне мінездеме беріп, 3.2 кестеге енгізу.
Сперматогенез кезеңдері
Бөлінуі
Гамета
Бөліну түрі
ерекшелігі
атауы
мінездемесі
3 тапсырма. Жұмыртқа клеткасының морфологиялық негізін зерттеу және 3.3 кестеге енгізу.
Жұмыртқа клеткасының типі
Жалпы сызбанұсқа
Мінездеме
Түрі
4 тапсырма. 3.4 кесте – фолликулогенез – толтыру.
Кезеннін атауы
Схемалық сүреті
Ерекшелігі
Бақылау сұрақтары
1. Гаметаларға қандай биологиялық қасиеттер сай?
2. Акросома қандай қызмет атқарады?
3. Биологияда бірдей қызмет атқарсада, неге жұмыртқа клеткасы сперматозоидтан ерекшеленеді?
4. Неге гаметогенезде сперматозоидтар жұмыртқа клеткасынан көп пайда болады?
4 тақырып. Жануарлардың биотехнологиялық қоры
Мақсаты: Студенттердің дайындаған тақырыбтары бойынша баяндамалар.
Студенттер оқутышымен бірге өткен тақырыбтар бойынша әңгімелеседі. Содан кейін "домалақ стол" өткізіледі.
5 тақырып. Аналық-донорларды таңдау
Сабақтың мақсаты. Аналықтарды таңдау ережелерімен танысу.
типті есеп. Шарушылықта екі тұқымды қой ұсталынады: 1 тұқым және 2 тұқым. 1 тұқымды қойдың бағалы генотиптерін тез көбейту үшін шаруашылық тұқым аралық трансплантацияны қолданылмақ.
1 тапсырма. 1. Асылтұқымды ядродан 1 тұқымдық 2 аталық қой және 10 саулық-донор таңдап алу.
2. Таңдап алынған 1 тұқымды саулық-донорларға жалпы отардан 2 тұқымды саулық-реципиент таңдап алу 30 бас.
3. Таңдап алынған малдардың өнімділік ерекшеліктеріне мінездеме беру.
Шешуі. Аталық 2 бас және салық-донор таңдау 10 бас. Ол үшін іріктеу жүргіземіз n=20 бас, 1 тұқымға жататын элита класты қойлар.
5.1 кесте. 1 тұқымды элита класына жататын аталық қошкар мен саулық-донорлардың өнімділік көрсеткіштері
Топ
Малдың жеке номері
Өнімділік көрсеткіші
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы, кг
Аталық
0011
0026
0042
0015
110
95
99
115
3,80
3,50
3,60
3,90
Саулық-донор
1126
1139
1190
1154
1192
1193
1194
1195
1143
1117
1118
1163
1100
1111
1161
1107
76
77
75
77
76
78
75
77
78
75
77
78
75
77
78
78
2,50
2,64
2,50
2,60
2,51
2,72
2,50
2,62
2,70
2,50
2,63
2,73
2,50
2,65
2,71
2,70
Жеке номері 0011, 0015 аталық-қошқалар, ал саулық-донор ретінде жеке номері 1139, 1143, 1163, 1111, 1107, 1154, 1193, 1195, 1161, 1118 қолданылады.
1. Бұл малдар бағалы генотиппен көзге түседі және зоотехникалық талаптар бойынша элита класына жатады.
2. Түгел таңдап алынған жануарлар ұрпақ сапасы бойынша тексерілген.
3. Қойлардың денсаулығы мықты, жақсы ұрпақ беру қасиеті бар.
4. Жасы бойынша аталықтар да донорлар да жыныстық жетілген 4,5 және 3,5 жаста.
. Сандық биология әдісін қолданыламыз.
5.2 кесте. 1 тұқымды аталықтар және саулық-донорлардың х- және х- 2 есептеу
Көрсеткіш
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы, кг
х
х-
х- 2
Х
х-
х- 2
Аталықтар бойынша есептеу
Варианттар
110
115
225
-2,5
2,5
6,25
6,25
12,5
3,80
3,90
7,70
-0,05
0,05
0,0025
0,0025
0,0050
Саулық-реципиент бойынша есептеу
Варианттар
77
77
77
77
77
78
78
78
78
78
775
-0,5
-0,5
-0,5
-0,5
-0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
2,5
2,64
2,60
2,62
2,63
2,65
2,72
2,70
2,73
2,71
2,70
26,74
-0,03
-0,07
-0,05
-0,04
-0,02
0,05
0,03
0,06
0,04
0,03
0,0009
0,0049
0,0025
0,0016
0,0004
0,0025
0,0009
0,0036
0,0016
0,0009
0,0198
5.3 кесте. , σ, Сv есептеу
Атауы
Формула
Өнімділігі
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы, кг
♀
♂
♀
♂
Орташа арифметикалық
Стандарттық ауытқу
Вариация коэффициенті
Қателік
Х= х:n
σ=±√ х- 2:n-1
Сv=σ:Х∙100%
m=± σ: √ n-1
112,5
3,5
3
±3,5
77,5
0,5
2
±3,5
3,85
0,07
2
±0,5
2,67
0,05
2
±0,02
Бақылау сұрақтары
1. Сұрыптау деген қандай мағынаны білдіреді?
2. Ұрық алатын қошқар және сынақшы-қошқар: қолдану ерекшеліктері?
3. Саулық-донор және саулық-реципиент: қолдану ерекшеліктері?
4. Малдардың қай категориясы отардың көбеюінде білікті орын алады.
6 тақырып. Саулық-реципиенттерді сұрыптау
Саулық-реципиенттерді сұрыптау 3 кезеңмен іске асырылады.
Бірінші кезеңде 1 тұқымды екінші классқа жататын физиологиялық жетілген 2,5-3,5 жасар, дені сау, жақсы ұрпақ беру қасиеті бар түгел қойларды алады. Бұл кезеңде жалпы отардан жоғарыдағы талаптарға сай келетін саулықтарды таңдап аламыз. Таңдап алған реципиент саны – 100-300 дейін болады бір донор-саулыққа – 10-30 саулық-реципиенттен.
6.1 кесте. 2 тұқымға жататын саулық-реципиенттердің өнімділік көрсеткіштері
Жеке номері
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы,кг
2101
2102
2103
2104
2105
2106
2107
2108
2109
2110
2111
2112
2114
2115
2116
2117
2118
2119
2120
2121
2122
2123
2124
2125
2126
2131
2132
2135
2136
2142
49
42
43
45
42
44
45
47
45
44
44
46
42
44
45
47
48
44
47
46
45
47
45
47
43
44
47
48
44
40
1,62
1,68
1,73
1,62
1,66
1,67
1,76
1,69
1,70
1,80
1,66
1,63
1,70
1,64
1,67
1,72
1,50
1,57
1,63
1,66
1,66
1,65
1,57
1,60
1,73
1,72
1,61
1,72
1,71
1,60
6.2 кесте. , σ, Сv есептеу
Атауы
Формула
Өнімділігі
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы, кг
Орташа арифметикалық
Стандарттық ауытқу
Вариация коэффициенті
Қателік
Х= х:n
σ=±√ х- 2:n-1
Сv=σ:Х∙100%
m=± σ: √ n-1
44,5
2,01
5
0,4
1,66
0,06
4
0,01
Алынған нәтижелер 6.1 және 6.2 кестелер бойынша салыстырмалы кесте құрамыз.
6.3 кесте. Тәжірибеге таңдап алынған қойлардың өнімділік көрсеткіштері
Қойлар тобы
Тұқымы
n
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы, кг
Аталық-қошқар
Саулық-донор
Саулық-реципиент
1
1
2
2
10
30
112,5±2,5
77,5±0,5
44,5±0,4
3,85±0,02
2,67±0,02
1,66±0,01
Таңдап алынған қошқарлар мен саулықтар ғылыми тәжірибеде жақсы нәтиже алу үшін 1,5-2 ай бұрын жеке азықтандыруға қояды.
Бақылау сұрақтары
1. Реципиенттерді сұрыптағанда қандай ережелерді сақтау керек?
2. Керекті мөлшерде реципиент дайындау үшін неше кезеңнен өту керек?
3. Бірінші кезеңде бір донорға неше реципиенттен дайындайды?
7 тақырып. Аналықтарды жүптау: саулық-донор және саулық-реципиент
Сабақтын мақсаты. Аналықтарды жүптау ережелерімен танысу.
Екінші кезеңде саулық-реципиентті таңдауға саулық-донордың репродуктивті трактының физиологиялық жағдайы әсер етеді. Сондықтан гормондар егілген саулық-донор мен саулық-реципиентті сынақшы анықтайды.
Мысал үшін, айталық бір донорға 6 реципиенттен дайындалған барлығы 60 бас. Олардың барлығының өнімділігі төмен, сондықтан олар 2 классқа жатқызылған, физиологиялық дені сау, жақсы ұрпақ беру қасиеті бар және жасы 3,5 жыл.
7.1 кесте. Реципиент таңдаудың 2-ші кезеңі: күйлеу пайда болуының уақыты бойынша донор мен реципиент арасындағы байланыс
Күйлеуі байқалу мерзімі
24.09
27.09
02.10
05.10
09.10
12.10
18.10
21.10
25.10
30.10
Саулық-донордың жеке номері
1107
1154
1139
1193
1111
1195
1143
1161
1163
1118
Саулық-реципиенттің жеке номері
2101
2117
2106
2125
2114
2936
2637
2784
2110
2122
2111
2136
2102
2118
2107
2621
2532
2999
2766
2618
2424
2123
2112
2132
2103
2119
2108
2525
2636
2135
2417
2124
2116
2131
2105
2121
2104
2120
2109
2410
2415
2416
2741
2782
2832
2732
2834
2240
2418
2419
2931
2314
2310
2316
2290
2281
2282
2126
2115
2142
Таңдап алынған саулық-реципиенттер журналда тіркелгеннен кейін бөлек ұсталады. Саулық-донорды аталық-қошшармен аралығы 10-12 сағат қылып ұрықтандырады. Содан кейін ақырғы ұрықтандырғаннан кейін 36-48 сағаттан кейін лапаротамия әдісімен эмбрионды жууып алады.
7.2 кесте. Аналық жүптаудың үшінші кезеңі: ана-донор және аналық-реципиенттер
Эмбрион жуылған күн
26.09
29.09
04.10
07.10
10.10
14.10
20.10
23.10
27.10
01.11
Саулық-донордың жеке номері
1107
1154
1139
1193
1111
1195
1143
1161
1163
1118
Саулық-реципиенттің жеке номері
2101
2117
2106
2125
2114
2637
2122
2111
2136
2102
2118
2107
2123
2112
2132
2103
2119
2108
2135
2124
2116
2131
2105
2121
2104
2120
2109
2416
2126
2115
2142
Сұрыпталған кейін биологиялық бағалы эмбриондарды дайындалған реципиенттердің жыныс мүшелеріне отырғызылады. Сондықтан реципиент таңдаудың бұл кезеңі соңғы болып саналады. Неғұрлым донордан биологиялық бағалы эмбрион көп алынса, соғұрлым көп аналық-реципиент қолданылады.
Алынған көрсеткіштер бойынша селекциялық талдау жасаймыз. Ол үшін 7.2 кестені төмендегі нұсқау бойынша талдаймыз:
1. Біз алынған нәтижелерді тұқымның стандартымен салыстырамыз. Айталық, 1 тұқым – құйрықты етті-майлы бағытта, ал 2 тұқым – биязды етті-жүнді бағытта болсын. 1 тұқымға жататын ересек қойларының элита классының стандартты: қошқарға – тірі салмағы – 95 кг, жүн шығымы – 3,5 кг, саулықтарға – тірі салмағы – 75 кг, жүн шығымы – 2,5 кг. Ал 2 тұқымның 1 класстың стандарты: қошқарға – тірі салмағы – 80 кг, жүн шығымы – 5,0 кг, саулықтарға – тірі салмағы – 50 кг, жүн шығымы – 3,5 кг.
2. Тұқым стандартынан өнімділік бойынша ауытқуын анықтаймыз, егер олар бар болса.
3. Алынған мәліметтерді зерттеу жүргізілген шаруашылықтын малдарының өнімділігімен салыстырамыз. Бұл кейіннен селекция эффектін анықтауға керек болады.
Талдау. Кестелерге қарап, түгел үш топтар бойынша қошқарлар 2 бас, саулық-донор 10 бас, саулық-реципиент 30 бас керекті мөлшерде қойлар таңдап алынғанын көруге болады. 1 тұқымды саулық-донорға орта есеппен 2 тұқымды 3 саулық-реципиенттен қолданған.
Саулық-донорлар мен оларды ұрықтандырған қошқарлардың өнімділік қасиеттері өте жоғары. Тәжірибие таңдап алынған 1 тұқымды қошқарлар тірі салмағы мен жүн шығымы саулық-донорлар 3 және 7 % асады.
Саулық-реципиенттер зоотехникалық талаптар бойынша екінші классқа сай келеді. 1 тұқымды бір донорға 2 тұқымды үш реципиент дайындалған.
Бақылау сұрақтары
1. Екінші кезеңде әр донорға неше реципиенттен келеді?
2. Үшінші кезеңде әр донорға неше реципиенттен келеді.
3. Саулық-донор және саулық-реципиентте күйлеуді қалай анықтайды?
4. Аналарды таңдағанда қандай қажетті жағдайларды еске алу керек?
8 тақырып. Жануарлар биотехнологиясының тәжірибелік негізі
Мақсаты: Студенттердің білім сапасың бақылау.
Студенттер билеттер таңдап, жазбаша сұрақтарға жауап береді. Тапсырмалар жұмыс дәптерде жазылады. Сабақтың соңында дәптер тексеруге жиналады. Оқутышы екі баға қояды – біріншісі - өздік жұмыстын сапасына, екіншісі – коллоквиум үшін.
9 тақырып. Суперовуляцияланған фолликулогенез
Сабақтың мақсаты. Суперовуляцияланған фолликулогенезді сипаттайтын процесстерді оқу. Суперовуляцияда қолданылатын гормоналді препараттармен танысу.
Жатырда бір жыныстық циклда қосымша фолликулдардың дамуына экзогормондармен әсер етуді суперовуляция деп атайды.
Бұл кезде бір циклдағы қосымша овуляциялардың саны кен аралықта ауытқып отырады 0 ден 45 дейін, бұл көптеген факторларға тәуелді. Ағза, немесе жатыр егілген гормондарға оң немесе теріс реакция беруі мүмкін. Жатыр оң реакция бергенде овуляция саны – 3 тен 45 арасында ауытқып турады, ал теріс реакция бергенде жатыр 2 түрлі жауап береді: овуляция болмауы бұл жағдайда овуляция саны 0 болады немесе жатырда патологиялық көріністер байқалады жатырдың салмағы өсіп кетеді.
Жатырдағы реакция суперовуляцияланған болады, егер қосымша овуляция жалғыз төлді малдарда 3 және одан да көп болса, ал көп төлді малдарда қалыпты овуляция санына 2 есе асса.
Соның өзінде суперовуляция қалыпты болу үшін, жатырда белгілі бір диаметрге сай фолликулдар жеткілікті болу керек. Қойларда бұл фолликулдар диаметрі – 0,7-2 мм, сиырларда – 1,5-2,3 мм. Бұндай фолликулдра 4-5 күн гонадотропин иньекциясын егу арқылы да өсе алады.
1 тапсырма. Гонадтың функционалдық, анатомиялық және гистологиялық негізін оқып-үйрену.
9.1 кесте. Гонаданың биологиялық негізі
Гонаданың атауы
Негізі
Жыныстық ерекшелігі
физиологиялық
анатомиялық
гистологиялық
2 тапсырма. Аналықтардың жыныстық циклын реттеу үшін мал шаруашылығында қолданылатын препараттарды оқу, мәліметтерді 9.2 кестеге енгізу.
9.2 кесте. Күйлеу мен овуляцияны тудыратын препараттар
Препарат атауы
Мінездемесі
3 тапсырма. Негізгі репродукция гормондарын оқып, кесте толтыру қажет.
9.3 кесте. Негізгі репродукция гормондары
Бездің атауы
Гормон
Биологиялық негізі
Бақылау сұрақтары
1. Суперовуляцияланған фолликулогенез кезіндегі гипоталамус, гипофиз және жұмыртқалық арасындағы байланысын қалай түсіндіруге болады?
2. Организмге әсеріне байланысты репродуктивті гормондарды қалай жіктейді?
3. Суперовуляцияланған саулық-донорларды ұрықтандырғанда қандай өзгерістерге назар аудару қажет?
4. Күйлеуді синхронизациялау үшін қандай гормондарды қолданылады?
5. Неге қой шаруашылығында күйлеудің біркелкілігі үшін гормондарды қолданбайды?
10 тақырып. Суперовуляция дәрежесі
Сабақтың мақсаты. Суперовуляция дәрежесін анықтау әдісің оқып үйрену.
2 типтік есеп. Зерттеуге алынған донорлар 1 типтік есеп суперовуляция мақсатында гормоналді өңдеуге жатқызылды. Гормоналді әсер ету схемасына байланысты саулық-донорлар екі топқа бөлінді.
10.1 кесте. Бірінші тұқымның саулық-донорларын гормоналды өңдеу схемасы
Гормоналді әсер ету схемасы
1 схема
2 схема
Саулық-донорлардың жеке номері
1107, 1154, 1139, 1193, 1111
1195, 1143, 1161, 1163, 1118
Жыныс цикл күні:
0 күн
12 күн
14 күн
Индуцирленген цикл күні
Вагиналді пессарилер
1300 ИЕ дозасында ГСЖК
0,25 Е дозасында эстрофан
Вагиналді пессарилер
1500 ИЕ дозасында ГСЖК
0,25 Е дозасында эстрофан
17-18 күндер
0
Күйлеудің көрінуі және ұрықтандыру
1-2
Эмбриондарды жуып алу және оларды орналастыру
Күйлеген донорлар сұрыпталған қошқарлармен интервалы 10-12 сағатпен 2 рет ұрықтандырылды. Соңғы ұрықтандырудан 36-48 сағаттан кейін суперовуляция дәрежесін анықтау үшін донорлар лапаротомияға жатқызылды. 1 тұқым саулық-донорлардың суперовуляция дәрежесі 0 мен 12 аралығында құбылмалы болды.
10.2 кесте. 1 тұқымның саулық-донорларынан алынған овуляция саны
Саулық-донордың жеке номері
1107
1154
1139
1193
1111
1195
1143
1161
1163
1118
Овуляция саны, жалпы
11
7
6
9
8
12
10
0
4
7
Оң жақты жұмыртқалық
4
3
4
5
4
6
7
0
3
3
Сол жақты жұмыртқалық
7
4
2
4
4
6
3
0
1
4
Донорға шаққандағы суперовуляция дәрежесін және осындағы физиологиялық критерийге байланысты вариацияны анықтау.
1. Қарастырылатын мысалға статистикалық кешен кестесін құрамыз.
2. Кестенің бірінші жолын 10.2 кесте мәліметтері бойынша толтырамыз. Содан кейін кестенің қалған жолдарын толтырамыз.
10.3 кесте. Sх, х- , х- 2 , σ, Сv есептеу үшін қосымша кесте
Оң жақты жұмыртқалық
Сол жақты жұмыртқалық
Жалпы
Х
Х-
х- 2
Х
х-
х- 2
х
х-
х- 2
4
3
4
5
4
6
7
0
3
3
Х
σ
Сv
M
0,1
-0,9
0,1
1,1
0,1
2,1
3,1
-3,9
-0,9
-0,9
39
3,9
1,91
49
0,6
0,01
0,81
0,01
1,21
0,01
4,41
9,61
15,21
0,81
0,8
32,89
7
4
2
4
4
6
3
0
1
4
35
3,5
0,5
-1,5
0,5
0,5
2,5
-0,5
-3,5
-2,5
0,5
-
3,5
2,12
61
0,7
12,25
0,5
2,25
0,25
0,25
6,25
0,25
12,25
6,25
0,25
40,5
11
7
6
9
8
12
10
0
4
7
74
3,6
-0,4
-1,4
1,6
0,6
4,6
2,6
-7,4
3,4
-0,4
-
7,4
2,53
34
0,8
12,96
0,16
1,96
2,56
0,36
21,16
6,76
54,76
11,56
0,16
57,64
Алынған мәліметтер бойынша клеткалық талдау жүргіземіз. Бұл үшін 10.4 кестені толтырамыз.
10.4 кесте. 1 тұқым саулық-донорларының жұмыртқалықтарының суперовуляциялық реакциясы
Физиологиялық критерий
Саулық-донор
Алынған овуляциялар
Гормоналды өңделді
Оның ішінде оң реакция берді
n
Донорға шаққанда
СV
Оң жақты жұмыртқалық
10
9
39
3,9±0,6
49
Сол жақты жұмыртқалық
10
7
35
3,5±0,7
61
Жалпы
10
9
74
7,4±0,9
34
Талдау. 10.4 кестеде көріп отырғанымыздай саулық-донорлардың жұмыртқалықтарының экзогормондарға реакциясы біркелкі емес. Егер жұмыртқалықтардың реакциясын орналасу жағына байланысты қарастырсақ, онда оң жақ жұмыртқалықтан 9 жауап берді, ал сол жақтан тек 7 жауап берді. Егер овуляция саны 3 тең немесе одан көп болса онда реакция дұрыс деп санылатынын есте сақтаған жөн. Сондықтан овуляция саны 3 төмен болса, онда реакция теріс болып саналады. Жалпылама біздің тәжірибе үшін саулық-донорлардың дұрыс жауап бергендер саны 9 немесе 90 % болды.
74 алынған овуляцияның максималді көрсеткіші 12 овуляция жеке номері 1195 саулықта көрінсе, минималді көрсеткіші 4 овуляция номері 1163 саулықта көрінді. Физиологиялық критерийге байланысты овуляция саны оң жақ жұмыртқалықта сол жаққа қарағанда көп болды.
Донорға шаққанда жалпы 7,4 овуляция немесе оң жаққа 3,9 және сол жаққа 3,5 алынды. Алынған мәліметтердің сенімділік дәрежесі жоғары болып келеді. Сөйтіп, гормоналді әсерлету қосымша фолликулдардың овуляциясына айтарлықтай әсер етті.
Бақылау сұрақтары
1. Қандай жағдайда суперовуляция реакциясы дұрыс болады?
2. Мөлшері бойынша қандай фолликулдар экзогормондарға дұрыс жауап береді?
3. Овуляция нормасы мен суперовуляция дәрежесі нені білдіреді?
4. Әр түрлі малдарда суперовуляция дәрежесі қандай мөлшерде болады?
11 тақырып. Суперовуляция дәрежесіне әсер етуші факторлар
Зерттеуге алынған донорлар 1 есеп суперовуляция мақсатымен гормоналді өңдеуге жатқызылды. Бұнда гормоналді әсер ету схемасына байланысты саулық-донорлар екі топқа бөлінді. 1 тұқым саулық-донорларда суперовуляция дәрежесі 0 мен 12 арасында болды.
Физиологиялық критерийге байланысты оң жақ жұмыртқалықтан овуляция саны көп, ал сол жақтан аз болды. Донорға шаққанда жалпы 7,4 овуляция алынды, оның 3,9 оң жақтан 3,5 - сол жақтан. Алынған мәліметтердің сеңімділігі жоғары болды сондықтан қорытындылай келе гормоналді әсерлету қосымша фолликулдерге айтарлықтай әсер етті.
Суперовуляция дәрежесіне әсер етуші факторларды анықтау қажет.
Шешу үшін дисперсионды талдауды пайдалану қажет.
Алғашқы мәліметтерді дисперсионды талдауға жататындарды 10.2 кесте комбинациялық 11.1 кесте түрінде топтаймыз. Бұнда А факторының градациясы кестенің үстінгі жағында горизонталді орналасқан, ал варианттар тиісінше А факторының градациясы бойынша орналастырады.
11.1 кесте. Қосымша кесте.
Суперовуляция дәрежесі
А фактордың градациясы гормон әсерінің схемасы
Қосындылары 1+2
А – 1 схема
А – 2 схема
Х
11, 7, 6, 9, 8
12, 10, 0, 4, 7
H= х 2:n
N
5
5
10
х
41
33
74
х 2
1681
1089
2770
х2
351
309
660
h= х 2:n
336,2
217,8
554
Х= х:n
8,2
6,6
7,4
Дисперсияларды есептейміз 11.2 кесте.
11.2 кесте. С, 2, есептеуге арналған формулалар
Көрсеткіш
Варианса
Жалпы у
Факторлық х
Қалдық z
Дисперсия, С
х2-H=660-547,6=112,4
h-H=554-547,6=6,4
х2- h=660-554=106
Фактордың әсерінің дәрежесі, 2
-
2=Сх:Су∙100=6
2=Сz:Су∙100=94
Тәуелсіздің дәрежесінің саны,
n-1=10-1=9
n-1=2-1=1
n-1=9-1=8
Варианса, σ2
-
σх2=Сх: =6,4
σх2=Сz: =13,3
Схеманың әсер етуінің сенімділігін 2=6 % бірлігімен көрінуіне әсер етуіне байланысты анықтаймыз. Ол үшін σх2 және σz 2 вариансаларын табамыз. Сенімділігік критериясын мына формуламен табамыз: F= σх2: σх2=0,48.
Талдау. Алынған мәліметтер бойынша суперовуляция деңгейіне есептелінген факторлар 94 % айтарлықтай әсер етеді.
Қолданылған схеманың әсер етуі 6 % жұмыртқалықтардың реакцияларындағы әртүрлілікті түсіндіреді. Бұл донорға шаққанда суперовуляция дәрежесінде түсіндіреді бірінші гормоналді әсер ету схемасын пайдаланғанда 8,2; екінші схемада 6,6; орташа – 7,4.
Соңғы көрсеткіштер қойлар үшін гонадотропин мөлшерін өзгертуге болатынын дәлелдейді.
Бұл тұжырым пайдаланатын гормоналді әсер ету схемасына байланысты суперовуляция мөлшеріне әртүрлі дозаның әсер етуін анықтауға бағытталған эксперименталді жұмыстарға бағдар береді.
Бақылау сұрактары
1. Суперовуляция мінездемесіне қандай факторлар әсер етеді?
2. Суперовуляция дәрежесіне қандай факторлар әсер етеді?
3. Овуляция нормасына қандай факторлар әсер етеді. Овуляция нормасы қандай көрсеткіштерге байланысты?
12 тақырып. Эмбриондардың трансплантация әдісі
Сабақтың мақсаты. Ауылшаруашылық малдардың түрлеріне байланысты эмбриондардың трансплантация әдістерін және оларды қолдануды оқып үйрену.
Эмбриондар трансплантация – бұл суперовуляция арқылы биологиялық бағалы эмбриондарды максималды түрде алып, оларды саулық-реципиенттерге енгізуге мүмкіндік беретін өңдеу биотехнологиялық әдісі.
Эмбриондардың трансплантациясы – бұл әдіс үш негізгі бөлімдерден турады:
1. Донорлардың гениталийлерінен эмбриондарды жуып алу.
2. In vitro жағдайында эмбриондарды бағалау және селекциялау.
3. Биологиялық бағалы эмбриондарды реципиенттердің репродуктивті мүшелеріне енгізу.
1 тапсырма. Мал шаруашылығындағы эмбриондар трансплантациясының әдістерін оқып және 12.1, 12.2 кестелерді толтыру қажет.
12.1 кесте. Малдардың эмбриондарын жуып алу
Жұмыс кезеңдері
Жуып алу әдістері
Сойғаннан кейін
Хирургиялық
Хирургиялық емес
12.2 кесте. Қолданатын трансплантация әдісіне байланысты эмбриондардың даму кезені
Көрсеткіш
Эмбриондарды жуып алу әдістері
Сойғаннан кейін
Хирургиялық
Хирургиялық емес
Түрлілік жатқызылуы
Соңғы ұрықтандырудан кейін эмбриондарды алу уақыты
Алынатын эмбриондардың даму кезеңі
Жуып алу сұйықтығы өткізіледі
Эмбриондар алынады
Орынауыстыру кезінде эмбриондар енгізіледі
Бақылау сұрақтары
1. Мал шаруашылығындағы эмбриондар трансплантациясындағы әдісті таңдау неге байланысты?
2. Эмбриондар трансплантациясының хирургиялық және хирургиялық емес әдістерінің қандай ерекшеліктері бар?
3. Трансплантацияның әртүрлі әдістеріне тән ерекшеліктер?
4. Түрлілік жатқызылуы эмбриондар трансплантациясының әдісін таңдауға әсер етеді ме?
13 тақырып. Эмбриотрансплантацияның теориялық негізі
Мақсаты: Студенттердің білім сапасың бақылау.
Студенттер билеттер таңдап, жазбаша сұрақтарға жауап береді. Тапсырмалар жұмыс дәптерде жазылады. Сабақтың соңында дәптер тексеруге жиналады. Оқутышы екі баға қояды – біріншісі - өздік жұмыстын сапасына, екіншісі – коллоквиум үшін.
14 тақырып. Гаметаларды бағалау, селекциялау және сұрыптау
Сабақтың мақсаты. Бағалау шкаласымен, селекция принциптерімен және гаметаларды сұрыптаумен танысу.
Эмбриокультуралді зерттеулер жүргізу үшін гаметалар міндетті түрде бағалауға жатқызылады. Гаметаларды бағалау олардың биологиялық бағалығын анықтауға бағытталған. Гаметалардың биологиялық бағалығы деп жаңа индивидуум тудыру мақсатында ұрықтануды жүргізу қабілеттігі деп түсінеді.
Гаметаларды бағалау келесі жағдайларда жүргізеді:
1. In vivo культивациялауда және ұрықтандыруда сперма сапасын бағалайды. Ооциттер мұндай жағдайда бағаланбайды. Ооциттер сапасын алынған эмбриондар бойынша шешім қабылдайды.
2. In vitro культивациясы мен ұрықтандырылуында. Мұндай жағдайда бағалау екі бөлімнен турады: бірінше бөлімде сперматозоидтармен ооциттер сапасын бағалайды, екінші бөлімде in vitro ұрықтандаруда - кариогамияға дейін алынған зиготталардың сапасын бағалайды.
3. Төменгі температура әсер еткенде.
1 тапсырма. Сперматозоидпен фолликулдердің сапасын бағалау әдістерін оқып үйрену, 14.1, 14.2 кестелерді толтыру.
14.1 кесте. Сперманың сапасын бағалау шкаласы
Көрсеткіш
Класы
Мінездемесі
14.2 кесте. Фолликулдердің сапасын бағалау шкаласы
Даму кезеңі
Схемалық көрінісі
Ерекшелігі
морфологиялық
гормоналді реттеуде
2 тапсырма. Фолликулдармен сперматозоидтарды сұрыптау мен селекциялауымен байланысты сұрақтарды ашу жолымен клеткалық селекция негіздерін оқып үйрену, 14.3 кестені толтыру.
14.3 кесте. Гаметалардың селекциясы мен сұрыптауы
Биологиялық объект
Жарамдылар
Жарамсыздар
құрылу схемасы
сипаттамасы
құрылу схемасы
сипаттамасы
Үшінші ретті фолликул
Ооцит:
Ұрықтандырылған
Ұрықтандырылмаған
Сперматозоид
Бақылау сұрақтары
1. Қандай көрсеткіштер спермамен фолликулдер сапасын сипаттайды және олардың селекциясы кезінде қандай принциптерді ұстану қажет?
2. Гаметалар селекциясында қандай шкала қолданылады?
3. Қандай жағдайларда сперматозоидтармен фолликулдардың сапасын бағалау міндетті?
15 тақырып. Эмбриондарды бағалау, селекциялау және сұрыптау
Сабақтың мақсаты. Эмбриондарды бағалау шкаласымен, селекция және сұрыптау принциптерімен танысу.
Суперовуляцияланған саулық-донорларының гениталияларынан жуып алғанна кейін, эмбриокултуралді және эмбриоинженерлі зерттеулерден кейін имплантация алдындағы эмбриондар міндетті түрде олардың биологиялық бағалығың бағалауға жатқызылады. Эмбриондардың биологиялық бағалығы in vitro манипуляциялары кезінде биологиялық сапаларының жоғалткаңымен және трансплантация кезінде физиологиялық енесінің гениталияларында дамуының жалғастыру қабілеттігімен түсіндіріледі.
Эмбриондарды бағалау келесі жағдайларда жүргізіледі:
1. in vivo мен in vitro культивацияларында
2. төменгі температуралар әсер еткенде
3. клонды, химерлі және трансгенді жануарларды алу мен, байланысты әр түрлі клеткалы технологияларды
4. эмбриондар трансплантациясы кезінде.
Эмбриондардың биологиялық бағалығының негізгі және басты көрсеткіші болып олардың дамуындағы уақыт бойымен морфологиялық өзгерістердің жалғасуы табылады. Сондықтан эмбриондардың биологиялық бағалығын біріншіден морфологиялық ерекшеліктерінің эмбрионның анықталған даму кезеңдеріне сай келуімен көрінеді.
Морфологиялық құндылығын бағалағанда келесідей негізгі көрсеткіштерді есепке алады: 1. эмбрион пішіні, 2. пеллюцид аймағының бүтіндігі мен периветеллинді кеңістіктің мөлдірлігі, 3. бластомерлердің дамуының пішіндері, мөлшерлері, біркелкілігі және олардың пеллюцид аймағының ішіндегі орналасуы.
Эмбрион жасын бағалағанда олардың дамуындағы уақытқа сай өзгерістердің жалғасуын есепке алады. Ол бөлшектену дәрежесінің ұрықтандырғаннан оларды алғанға дейінгі жасына сай келуімен немесе биологиялық даму стандартына сәйкес келуімен анықталады.
1 тапсырма. Сүтқоректілердің имплантация алдында эмбриондарына арналған биологиялық даму стандарты кестесің толтыру қажет.
15.1 кесте. Сүтқоректілердің имплантация алдында эмбриондарына арналған биологиялық даму стандарты
Эмбрион жасы
Диаметр, мм
Сипаттамасы
Белгісі
кезең
уақыт,сағат
2 тапсырма. Клеткалық селекцияны зерттеу үшін, 15.2 кестені толтыру қажет.
15.2 кесте. Эмбриондардың селекциясы мен сұрыптауы
Биологиялық объект
Жарамдылар
Жарамсыздар
құрылу схемасы
сипаттамасы
құрылу схемасы
сипаттамасы
Эмбрион
Зигота
2 бластомерлі
4 бластомерлі
5 бластомерлі
6 бластомерлі
7 бластомерлі
8 бластомерлі
Алғашқы морула
Соңғы морула
Алғашқы бластоциста
Экспандиралған бластоциста
Жарыпшыққан бластоциста
Бақылау сұрақтары
1. Қандай көрсеткіштер эмбриондың сапасын анықтайды?
2. Эмбриондың селекциясында қандай шкаланы пайдаланады?
3. Эмбриондың сапасың қандай жағдайда бағалайды?
16 тақырып. Гаметаларды ұрықтандыру және культивациялау
Сабақтың мақсаты. Ұрықтандырудың биологиялық маңызын оқу және гаметалар культивациялау әдістерімен танысу.
Гаметалардың ұрықтануы – бұл жұмыртқа клеткасымен сперматозоидтың қосылуы процесі, зигота пайда болуы арқылы жаңа индивидуум пайда болады. Ұрықтануда үш кезенді ажыратады: гаметалардың жақындауы, активация және кариогамия.
Культивациялау – бұл әдіс, гаметалармен эмбриондарды қызметтерің сақтап қалу және пісіп жетілу үшін жасану немесе табиғи орталарға орналастыруы.
Мал шаруашылығында культивациялаудың екі әдісің қолданады: in vivo жануардың организмінде және in vitro пробиркада қоректік орта қолдану арқылы.
Ооциттерді in vivo жағдайында культивациялау ету үшін өнімділігі жоғары ұрғашы аналықтарды гормоналды препараттармен өндейді. Оның мақсаты - бір жыныс циклінде көптеген овуляция алу үшін.
In vitro культивациялау кезіңде гаметаларды дамып-жетілуіне қолайлы жағдай жасау үшін қоректік орталарға орналастырады. Сонымен қоса инкубатор-термостатта 5 % СО2 шамамен 3-36 сағат ішінде культивациялау өтеді.
1 тапсырма. Эякулят пен ұрық жол ампуласында сперматозоидтың концентрациясы және көлеміне мінездеме беру.
16.1 кесте. Эякулят пен ұрық жол ампуласында сперматозоидтың концентрациясы және көлемі
Малдың түрі
Эякулят көлемі,мл min-max
Эякулятта сперматозоидтардың саны
Эякуляция орны
Ұрық жолы ампуласындағы сперматозоидтардың саны, мын.
2 тапсырма. Сепрматозоидтардың капацитациясын зерттеу.
16.2 кесте. Ауылшаруашылық малдардың сперматозоидтарының капацитациясына қажетті уақыт
Малдың түрі
Уақыт, сағат
3 тапсырма. Ауылшаруашылық малдардың салыстырмалы аспекте гаметалардың ұрықтану қабилетін сағатпен көрсету
16.2 кесте. Гаметалардың ұрықтану қабилеті
Малдың түрі
Ұзақтығы, сағат
жұмыртқа клеткасы
сперматозоид
4 тапсырма. Гаметаларды культивациялау әдістерін зерттеу.
16.3 кесте. Ооциттерді культивациялау әдістері
Көрсеткіштері
in vivo культивациялау
in vitro культивациялау
Ерекшеліктері
Культивациялау уақыты
Әдістің артықшылығы
Әдістің кемшілігі
Бақылау сұрақтары
1. Гаметаларды ұрықтандыру әдістері.
2. Гаметаларды культивациялау кезіңде қандай әдістерді қолданады.
3. Экстракорпоралдық ұрықтанудың әдістерін сипаттаңыз.
17 тақырып. Эмбриондарды культивациялау
Сабақтың мақсаты. Эмбриондарды культивациялау әдістерімен танысу.
Эмбриондарды in vivo жағдайында культивациялау үшін аралық реципиент қолданады. Ұрғашы реципиент аралық болады, егер оның гениталды аппаратына эмбрионды нкубациялық жағдайда дамуын жалғастыру үшін аз уақытқа орналастырады. Бұл әдісті қолдануы 1-2 күнде эмбрион ұрғашы-реципиентің фаллопиев түтігінің ипсилатералды жағына орналастыру арқылу өтеді.
In vitro культивациялау кезіңде эмбриондарды дамып-жетілуіне қолайлы жағдай жасау үшін қоректік орталарға орналастырады.
Тапсырма. Эмбриондарды культивациялау әдістерін зерттеу.
17.1 кесте. Эмбриондарды культивациялау әдістері
Көрсеткіштері
in vivo культивациялау
in vitro культивациялау
Ерекшеліктері
Культивациялау уақыты
Әдістің артықшылығы
Әдістің кемшілігі
Бақылау сұрақтары
1. Гаметаларды культивациялау кезіңде қандай әдістерді қолданады, эмбриондарды культивациялау кезіңде қандай?
2. Эмбриондарды in vitro культивациялау кезіңде қандай факторлар әсер етеді?
18 тақырып. Гаметаларды және эмбриондарды криоконсервациялау
Сабақтың мақсаты. Гаметалар мен эмбриондарды теориялық мұздату аспектерін зерттеп, криоконсервация және витрификация әдістерімен танысу.
Тапсырма. Гаметалар мен эмбриондарды теориялық мұздату аспектерін зерттеп, криоконсервация және витрификация әдістерімен танысу алып мына сұрақтарға жауап беру қажет.
1. Биологиялық объектке төменгі температура әсерінен температуралық аймақтарды сипаттау.
2. Төменгі температура әсерінен зақымдалған биологиялық жүйелердің екіфакторлы теориясын ашу.
3. Төменгі температураның әсерінен гамета мен эмбриондардың зақымдаруын сипаттау.
4. Мал шаруашылығында, биологияда және медицинада криоконсервация әдісін қолдану артықшылықтары.
5. Гаметалар мен эмбриондардың криоконсервациясымен байланысты процедураларға түсініктеме беру.
6. Гаметалар мен эмбриондардың қатыру және ерітуде қолданылатын әдістемелердің ерекшеліктерін зерттеу.
7. Гаметалар мен эмбриондарды криоконсервациялағанда қолданылатын құрал жабдықтарға техникалық сипаттама беру.
8. Гаметалар мен эмбриондарды криоконсервациясы ойдағыдай болуда әсер ететін қандай факторлар? Криопротекторды қандай мақсатта қолданады және ол қандай роль атқарады?
Бақылау сұрақтары
1. Криоконсервация әдісін қандай мақсатта қолданады?
2. Гамета және эмбриондарды криоконсервациялау әдістері?
19 тақырып. Мал шаруашылығындағы биотехнологиялық әдістері
Мақсаты: Студенттердің дайындаған тақырыбтары бойынша баяндамалар.
Студенттер оқутышымен бірге өткен тақырыбтар бойынша әңгімелеседі. Содан кейін "домалақ стол" өткізіледі.
20-21 тақырыптар. Эмбриондар және ооциттер арасындағы қарымқатынас. Жуып алынған эмбриондардың биологиялық бағалығы.
Сабақтың мақсаты. Эмбриондарды жуып алу кезіңде алынған биоматериал құрамын зерттеу бойынша әдістемені оқып үйрену.
4 типтік есеп. Суперовуляция дәрежесін анықтағаннан кейін саулық-донорлардың гениталийлерінен биоматериал алынды.
Тапсырма. 1. Биоматериал құрамын зерттеу. 2. Донорға шаққандағы эмбриондар шығымын анықтау. 3. Донорға шаққанда биологиялық бағалы эмбриондар шығымын анықтау. 4. Жұмыстың осы бөлімгіндегі жоғалту процентін анықтау. 5. Гормоналді әсер ету схемасы мен суперовуляция деңгейі эмбриондар шығымына әсер етуін анықтау.6. Алынған овуляция саны, эмбриондар шығуу, алынған биологиялық бағалы эмбриондар арасындағы байланысты зерттеу. 7. Даму кезеңдеріне байланысты биологиялық бағалы эмбриондарды бағалау.
Шешімі. Қойылған тапсырмаға байланысты шешуі жеті кезеңде жүргізіледі.
1 кезең. Биоматериал құрамын анықтау.
Биоматериал құрамын анықтау үшін 20.1 кестесінің мәліметтерін пайдаланамыз. Бұл үшін алынған көрсеткіштерді қосып биоматериал құрамының проценттік қатынасын аламыз 20.2 кесте. Алынған овуляция саны әрқашанда 100 % болады.
20.1 кесте. 1 тұқымды саулық-донордан алынған биоматериалдың құрамы
Саулық-донордың жеке номері
1107
1154
1139
1193
1111
1195
1143
1161
1163
1118
Овуляция саны, х
11
7
6
9
8
12
10
0
4
7
Алынған эмбриондар, у
11
7
6
9
8
11
10
0
3
7
Онын ішінде
Биологиялық бағалы эмбриондар, z
10
7
6
9
8
11
10
0
0
7
Даму кезеңдер бойынша
Зигота
4
2
0
2
4
3
1
-
-
2
2 бластомерлі эмбрион
4
3
0
4
4
3
2
-
-
2
4 бластомерлі эмбрион
2
2
2
2
0
3
2
-
-
2
8 бластомерлі эмбрион
0
0
4
1
0
2
5
-
-
1
Бағалы емес эмбриондар, б.е.э.
1
0
0
0
0
0
0
0
2
0
Ұрықтанбаған ооциттер, ұ.б.о
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
20.2 кесте. Биоматериал құрамы
Көрсеткіш
х
у
z
Б.е.э.
Ұ.б.о.
Барлығы алынған
74
72
68
3
1
Овуляция санынан %
100
97
92
3
1
Алынған эмбриондар санына %
-
100
94
4,5
1,5
20.2 кестеден көріп отырғанымыздай проценттік қатынасы бойынша овуляция санына 97 % биоматериал алынды, оның 94 % биологиялық бағалы эмбриондар, ал 4,5 % бағалы емес эмбриондар және 1,5 % ұрықтандырылмаған ооциттер құрады.
Сөйтіп, овуляция санына байланысты биологиялық бағалы эмбриондардың жуулуы саулық-донорлар үшін 92 % болды.
2-3 кезеңдер. Донорға шаққандағы эмбриондар шығымын анықтау.
Донордың көрсеткіштерін анықтау бойынша талдау жүргізіледі. Алдымен әрбір бірлік үшін мынадай көрсеткіштерді есептейміз Х, У, Z, олардың вариациясымен сенімділігін анықтаумен бірге.
Бұл кезеннің шешімі 1 және 2 типтік есептердің әдістері бойынша шешіледі.
20.3 кесте. Донорға шаққанда биотехнологиялық параметрлер есептеу үшін арналған қосымша кесте
Көрсеткіш
Алынған эмбриондар
Биологиялық бағалы эмбриондар алынды
у
у-У
у-У2
z
z-Z
z-Z2
Варианттар
11
7
6
9
8
11
10
0
3
7
3,8
- 0,2
-1,2
1,8
0,8
3,8
2,8
-7,2
-4,2
-0,2
14,44
0,04
1,44
2,24
0,64
14,44
7,84
51,84
17,64
0,04
10
7
6
9
8
11
10
0
0
7
3,2
0,2
0,8
2,2
-1,2
4,2
3,2
-6,8
-6,8
0,2
10,24
0,04
0,64
4,84
1,44
17,64
10,24
46,24
460,04,24
72
-
111,6
68
-
137,6
Донорға
7,2
6,8
Х
3,52
3,91
СV
49
58
m
1,2
1,3
4 кезең. Осы жұмыс кезеніндегі жоғалту процентін анықтау.
Эмбриондарды жуып алу мен оларды бағалау процедурасына байланысты жоғалтуды анықтаймыз. Осы мақсатпен х, у, z көрсеткіштерді көшіреміз.
20.4 кесте. х, у, z көрсеткіштері
Көрсеткіш
х
У
z
алынған ооциттер санынан сақталу %
74 100%
72
97%
68
92 %
Овуляция санынан жоғалтуы, саны %
-
2 3
6 8
Бұл кезеңнен алынған көрсеткіштерден келесі қорытынды аламыз.
1. Жоғалту овуляция санынан, бұл эмбриондарды жуу процедурасымен байланысты, 3 %.
2. Жоғалту, эмбрион сапасына баға беру процедурасы 6 % 68 бағалы эмбрион 72 алынғаннан.
3. Жалпы екі кезенде овуляция санынан жоғалту 8 % тен.
Жалпы кестені толтыру қажет
20.5 кесте. Суперовуляция деңгейі және эмбриондардың жуулуы
Донор
Алынды
Барлығы
Оң жауап берді
овуляция
эмбриондар
биологиялық бағалы эмбриондар
n
донорға
Cv
n
донорға
Cv
N
донорға
Cv
Сақталуы, %
10
9
74
7,4±0,9
36
72
7,2±1,2
49
68
6,8±1,3
58
92
Талдау. 20.5 кестеден көруге болады, бұл жұмыс кезеңінде алынған овуляция санына жоғалту 8 % құрайды.
Әр донорға есептелгенде жоғарғы көрсеткіштер алынған биоматериал бойынша 7,2, сол сияқты биологиялық бағалы эмбриондар 6,8.
Бұл талдау өтпелі болып келеді, өйткені біз әлі биологиялық бағалы эмбриондардың шығуын зерттелген жоқпыз.Сонымен қатар эмбрион, донор, реципиент және трансплантант арасындағы қарам-қатынастық параметрін зерттеген жоқпыз.
5 кезең. Схема әсерін 1, 2 схема гормоналды қызметі мен суперовуляция сатысының жуулуына және биологиялық бағалы эмбрион шығуына қарай зерттеу.
Зерттеліп жатқан факторлар класстарға бөлінген, ол гормоналды әсері және суперовуляция сатысына байланысты 20.6 кесте.
20.6 кесте. Гормоналды қызметі схемасы және суперовуляция деңгейімен байланысты биологиялық бағалы эмбриондардың шығуы
Схема
Суперовуляция деңгейі
4 - 8
9 - 12
Бірінші
7-6-8
10-9
Екінші
0-7
11-10
Жалпы
28
40
Тапсырма. Биологиялық бағалы эмбриондардың шығуына гормоналды схема әсерін фактор 4 және суперовуляция деңгейін фактор В анықтау.
Есептеу.
Қарастырылып отырған факторлардың әсер етуін зерттеу үшін төменде көрсетілген нұсқауды қолданамыз мұнда тек шешімі көрсетілген.
Статистикалық екіфакторлы кешені 20.7 кестесінде көрсетілген.
20.7 кесте. Биологиялық бағалы эмбриондардың шығууна гормоналды схема әсерін және суперовуляция деңгейін зерттеу үшін арналған қосымша кесте
Факторлар бойынша градация
Схема А
А1 1 схема
А2 2 схема
lА=2
Суперовуляция деңгейі В
В1
4-8
В1
9-12
В1
4-8
В1
9-12
LВ=2
Биологиялық бағалы эмбриондардың шығу хi
7-6-8
10-9
0-7
11-10
х=68
Н= хi2: n=682:9
=513,8
ni
3
2
2
2
ni=n=9
Қатынастың пропорционалдылығы ni
1
1
1
1
-
хi
21
19
7
21
хi= х=68
хi2
212=441
361
49
441
-
Һх= хi2: ni
441 3=147
180,5
24,5
220,5
Һх=572,5
хi2
72+62+82=
149
181
49
221
хi2=600
Хi
21 3=7
9,5
3,5
10,5
Х=68:9
=7,6
Бірліктерді С, 2, , σ2 және F есептейміз. Бұл мақсат үшін белгілі формулаларды пайдаланамыз.
20.8 кесте. С, 2, , σ2 және F есептеу
Көрсеткіш
Варианса
Жалпы у
Факторлық х
Қалдық z
Дисперсия, С
х2-Н=600-513,8=86,2
Һх -Н=58,7
х2- Һх=27,5
Фактор әсерінің дәрежесі, 2
х2 =Сх:Су∙100 =68,1 %
z2 =Сz:Су∙100 =31,9 %
Тәуелсіз сандың дәрежесі,
n-1=9-1=8
n-1=2-1=1
n-Lх=9-2=7
Варианса, σ2
σх2=Сх: х=58,7
σz2=Сz: z =3,93
Факторлық критерийдің сенімділігін анықтаймыз
Fх= σх2: σz2=14,94
F-тің кестелік мағыздылығын табамыз. 1= х=1 және 2= z =18; Ftab = 29,2; 12,3; 5,6 тен. Fх 14,94 Ftab 0,99 деңгейінде, 14,9412,3, жалпы факториалдық дисперсия нақты.Сондықтан, жалпы факториалды дисперсияны Сх құрама дисперсияларына СА, СВ және САВ бөліп есепті жалғастырған дұрыс.
Алынған жеке шамаларды Хi салыстыра отырып 20.7 кесте, мынадай заңдылықты белгілеуге болады. Биологиялық бағалы эмбриондардың жоғары шығымы суперовуляция дәрежесі 9-12 А1В2, А2В2 арасында болатын топтарда, ал ең төмен шығымы – суперовуляция дәрежесі 4-8 А1В1, А2В1 топтарда байқалады.
Әр фактордың жұмысын анықтау және биологиялық бағалы эмбриондарының шығуна көрсеткіштің А, В және АВ факторларының қызметін анықтау үшін факторлар бойынша анализді жалғастырамыз. Ол үшін статистикалық кешен көмекші кесте құрамыз. А және В факторадациясы бойынша көрсеткіштерді өндейміз.
Келесі есептеулері 20.9 кестесінде көрсетілген.
20.9 кесте. Статистикалық кешен
Факторлар бойынша градациялар
Қосылатын градациялар
ni
хi
хi2
Һi= хi2: ni
Хi= хi: ni
А1
В1+ В2
5
40
1600
320
8
А2
В1+ В2
4
28
784
196
7
А фактор бойынша
-
9
68
-
ҺА=516
-
В1
А1+ А2
5
28
784
156,8
5,6
В2
А1+ А2
4
40
1600
400
10
В фактор бойынша
-
9
68
-
ҺВ=556,8
-
20.9 кестеден көргендей, ҺА және ҺВ, жеке орташа факторлар бойынша көлемдер алынған.
Келесі есептеулері 20.10 кестесінде көрсетілген.
20.10 кесте. С, 2, , σ2 және F есептеу
Көрсеткіш
Факторлар
А
В
АВ
Жеке дисперсиялар, С
ҺА-Н=2,2
ҺА-Н=43
СХ-СА-СВ=13,5
Фактор әсерінің дәрежесі, 2
СА СУ=0,026
2,6%
0,499
49,9%
0,156
15,6%
Тәуелсіз сандың дәрежесі,
LА- 1=2-1=1
LВ- 1=2-1=1
А∙ В=1∙1=1
Варианса, σ2
СА А=2,2
СВ В=43
САВ АВ=13,5
Факторлық критерийдің сенімділігін анықтаймыз
σ2А σ2Z=0,56
σ2В σ2Z=10,94
σ2АВ σ2Z=3,44
Fкесте белгісі
29,2;12,3;5,6
29,2; 12,3; 5,6
29,2; 12,3; 5,6
Көрсеткіштерді салыстыра отырып FВ-дан басқасы кестелердегідей төмен келеді. Осы нәтиже арқылы, біх биологиялық бағалы эмбрионға В факторы яғни суперовуляция кезеңі әсерін тигізеді. Бұл арқылы яғни биологиялық бағалы эмбриондарының шығуы жоғары.
Талдау. Бұл көрсеткіштер нәтижесінде, біз мынадай қорытындылар шығарамыз: біріншісі, екі фактордың В факторы биологиялық бағалы эмбриондарға өз әсерін жақсы тигезіді, ол суперовуляция; екіншіден, суперовуляция қаншалыққа жоғары болса 8-12 овуляция биологиялық бағалы эмбриондар шығуы да артады.
6 кезең. Алынған овуляция саны, эмбрион шығуы және биологиялық бағалы эмбриондарды алу арасындағы байланыс.
Бұл кезең зерттеліп жатқан кезеңдердің қорытындысы болып келеді. Осы талдау арқылы біз екі көрсеткіштін бір-біріне тәуеділігін анықтаймыз, яғни суперовуляция сатысы мен эмбрион шығуы. Сонымен қатар суперовуляция сатысының биологиялық бағалы эмбриондарға әсерін анықтаймыз.
Бұл кезеннің нұсқаулық зерттеуі, ол көптеген корреляция коэффициентің көрсеткішін қолдану арқылы есептеледі. Бұл нұсқау үш көрсеткішті бір-бірімен өзара байланыста болуын анықтау суперовуляция деңгейі, жалпы эмбрион мен биологиялық бағалы эмбрионның шығуы және сол көрсеткішті жеке анықтау, қайсысы биологиялық бағалы эмбриондардың шығуына доминанттық әсер етеді.
20.11 кесте. , девиата, вариациялық қатынасының көрсеткіші, көптелік корреляцияның көптелік коэффициентті есептеу үшін қосымша кесте
Вариант
х
у
z
х2
у2
z2
Ху
уz
хz
74
72
68
660
630
600
643
600
600
Есептеу және жауаптары
Көрсеткіш
Формула
ху z
хz у
уz х
Девиаталар
хi-х2= хi2- хi2n
112,4
-
-
уi-у2= уi2- уi2n
-
111,6
-
zi-z2= zi2- zi2n
-
-
137,6
вариациялық қатынасының көрсеткіші
уi-ухi-х= ух- х уn
110,2
-
-
уi-уzi-z= уz- у zn
-
110,4
-
хi-хzi-z= хz- х zn
-
-
96,8
Вариацияларға арналған коэффициентер
Sх=√ хi-х2n
3,35
-
-
Sу=√ уi-у2n
-
3,34
-
Sz=√ zi-z2n
-
-
3,71
Корреляцияның қос коэффициенттері
rху= уi-ухi-х nSхSу
0,9
-
-
rуz= уi-уzi-z nSуSz
-
0,8
-
rхz= хi-хzi-z nSхSz
-
-
0,7
Корреляцияның жеке коэффициенттері
rхуz= rху- rхz rуz √1- rхz 21- rуz2
0,9
-
-
rхzу= rхz- rху rуz √1- rху 21- rуz2
-
0,9
-
rуzх= rуz - rху rхz √1- rху 21- rхz2
-
-
0,9
Корреляцияның көптелік коэффициентті
rхуz=√ r2ху+ r
2хz -2rхz rуz rху √1- r2уz
0,9
7 кезең. Эмбриондардың биологиялық бағалығын олардың даму деңгейіне байланысты бағалау.
Есептеу сабақтағы көрсетілген әдістермен жүргізіледі, ал 20.12 кестесінде тек жауаптары көрсетілген.
20.12 кесте. Эмбриондардың биологиялық бағалығы олардың даму деңгейіне байланысты
Көрсеткіш
Биологиялық бағалы эмбриондардың даму кезеңдері
Зигота
2 бластомерлі
4 бластомерлі
8 бластомерлі
Х
х-Х
х-Х2
х
х-Х
х-Х2
х
х-Х
х-Х2
Х
х-Х
х-Х2
18
-
15,12
22
-
15,92
15
-
6,00
13
-
24,01
Х
1,8
2,2
1,5
1,3
1,30
1,33
0,82
1,63
Сv
72
60
55
125
mx
0,4
0,4
0,3
0,5
Өндірілген есептер бойынша 20.13 кестені толтырамыз.
20.13 кесте. Эмбриондардың биологиялық бағалығы
эмбриондардың даму кезеңдері
n - %
X±mx
Cv
Зигота
18 - 26
1,8±0,4
72
2 бластомерлі
22 - 32
2,2±0,4
60
4 бластомерлі
15 - 22
1,5±0,3
55
8 бластомерлі
13 - 20
1,3±0,5
125
Жалпы
68 - 100
7,4±0,9
36
Талдау. 20.13 кестесінен эмбриондар бөлінудің ерте кезеңін алынғаны көрініп түр. Оның ішінде 68 биологиялық бағалы эмбриондардың 32 % 2-бластомерлі құрайды және 20 % 8-бластомерлі эмбриондар құрайды. Ондай алынған эмбриондар популяциясындағы әртүрлілік келесі жағдайлармен түсіндіруге болады:
1. Саулық-донорларды суперовуляциялық өндегенде экзогормондардың әсерімен, табиғи бұған дейін даму кезеңдерінің әртүрлі деңгейінде болған, өсу мен дамуға фолликулалар кіріседі. Сондықтан экзогормоналды әсер ету арнайы уақыт интервалында фолликулалардың үздіксіз дамуын қамтамасыз етеді.
2. Экзогормоналді әсер ету саулық-донорларда жыныстық феномендардың көрінуімен ауысады. Негізінде күйлеу мен овуляция кезені қажетті уақытында көбейеді. Сөйтіп, даму процесіндегі пісіп жетілген фолликулалар ұрғашы организмнің жоғарғы гормоналды статустың арқасында кез-келген уақытында овуляцияланды.
3. Саулық-донорларды суперовуляциланғандарды ұрықтандырушы қошқарлармен екі рет ұрықтандырады 10-12 сағат арасында. Бұл саулық-донорлар үшін n-санды ооциттердің ұзақ уақыты мерзімінде ұрықтандыруын қамтамасыз етеді. Сондықтан зигота мерзімі 1-2 күн ішінде кез-келген уақытында пайда болады.
Осы жағдайлар эмбриондардың даму кезеңдері бойынша әртүрлі суперовуляцияланған саулық-донорлардың гениталийлерінен алуға қамтамасыз етеді.
Бақылау сұрақтары
1. Эмбриондардың шығуын қалай анықтауға болады?
2. Алынған овуляциялар саны жуылған эмбриондар санына әсер етеді ме?
3. Қандай факторлар эмбриондардың шығуына әсер етеді?
4. Эмбриондардың биологиялық бағалығы мен алынған ооциттер байланысын анықтауы қандай әдістер қолданылады?
22-23 тақырыптар. Донор, эмбрион, реципиент пен трансплантат арасындағы қарым-қатынас
Сабақтын мақсаты. Донор, эмбрион, реципиент эәне трансплантат араларындағы дұрыс физиологиялық және биохимиялық қарым-қатынысты қамтамассыз ететін факторларды зерттеп анықтау.
5 типтік есеп. Берілгені: Биологиялық бағалығы бойынша эмбриондар бағаланғаннан кейін, олар саулық-реципиенттерге орналастырылды.
Эмбриондар фаллопиев түтігінің ампула-истмиялық 2 және 4 бластомерлі эмбриондар немесе жатыр-түтікті 8 бластомерлі эмбриондар құрамасының истмустың ипсилатералді қабатына орналастырылды.
Зиготалармен 2 бластомерлі эмбриондар жыныс циклы екінші күніндегі реципиенттерге, ал 4-8 бластомерлі эмбриондар жыныс циклы үшінші күніндегі реципиенттерге салынды. Әрбір реципиентке орта шамамен 2 эмбрионнан салынып отырылды.
Тапсырма:
1. Трансплантацияда пайдаланған 30 реципиенттердің буаздық процентін анықтау.
2. Мыналарға байланысты 68 эмбрионның қондырылу процентін анықтау:
2.1 олардың даму кезеңдеріне
2.2 реципиенттің фаллопиев түтігінің ипсилатералді қабатына және жатыр мүйізінің негізіне орналастырғанға
2.3 салынатын эмбриондар санына.
Шешуі:
22.1 кесте. Донор, эмбрион, реципиент пен трансплантат арасындағы қарым-қатынас
Донор порода 1
Эмбрион порода 1
Реципиент порода 2
Трансплантат порода 1
Отырызылған күні
Жеке номері
Даму кезеңі
n
Жеке номері
Ипсилатералді жақ
Жеке номері
жыныс
Туғандағы тірі салмағы, кг
26.09
1107
зигота
2
2101
Он жақ
-
-
-
зигота
2
2117
сол жақ
3001
♀
3,7
3002
♂
4,1
2 бластомерлі
2
2106
Он жақ
-
-
-
2 бластомерлі
2
2125
сол жақ
-
-
-
4 бластомерлі
2
2114
Он жақ
3003
♂
4,0
Жалпы донор бойынша
-
10
5
3-оң жақ, 2 – сол жақ
3
1-
♀
2-
♂
3,7,
4,05
29.09
1154
Зигота
2
2122
сол жақ
-
-
-
2 бластомерлі
2
2111
Он жақ
3004
♂
4,4
2 бластомерлі
1
2136
сол жақ
-
-
-
4 бластомерлі
2
2135
Он жақ
3005
♀
3,6
Жалпы донор бойынша
-
7
4
2- Он жақ, 2- сол жақ
2
1-
♀
1-
♂
3,6,
4,4
04.10
1154
4 бластомерлі
2
2102
сол жақ
-
-
-
8 бластомерлі
2
2118
Он жақ
3006
♀
4,0
8 бластомерлі
2
2107
сол жақ
3007
♂
4,5
Жалпы донор бойынша
-
6
3
1-Он жақ,
2-сол жақ
2
1-
♀
1-
♂
4,0,
4,5
07.10
1193
зигота-2 бластомерлі
3
2123
Он жақ
-
-
-
2 бластомерлі
3
2112
Он жақ
3008
♂
3,6
4-8 бластомерлі
3
2132
Он жақ
-
-
-
Жалпы донор бойынша
-
9
3
3-Он жақ,
0-сол жақ
1
0-
♀
1-
♂
3,6
10.10
1111
Зигота
2
2103
сол жақ
3009
♀
3,5
Зигота
2
3119
Он жақ
-
-
-
2 бластомерлі
2
2108
сол жақ
-
-
-
2 бластомерлі
2
2110
сол жақ
3010
♀
3,2
Жалпы донор бойынша
-
8
4
1-Он жақ,
3-сол жақ
3
2-
♀
0-
♂
3,35
14.10
1195
Зигота
2
2124
Он жақ
3011
♂
3,8
зигота-2 бластомерлі
2
2116
Он жақ
3012
♀
3,3
2 бластомерлі
2
2131
Он жақ
3013
♀
3,6
4 бластомерлі
3
2105
сол жақ
-
-
-
8 бластомерлі
2
2122
сол жақ
3014
♂
4,1
Жалпы донор бойынша
-
11
5
3-Он жақ,
2-сол жақ
4
2-
♀
2-
♂
3,45,
3,95
20.10
1143
зигота-2 бластомерлі
3
2104
сол жақ
өлі туды
♂
-
4-8 бластомерлі
3
2120
Он жақ
3015
♀
3,4
8 бластомерлі
4
2109
Он жақ
3016
♀
3,8
Жалпы донор бойынша
-
10
3
2-Он жақ,
1-сол жақ
2
2-
♀
0-
♂
3,6
01.11
1118
зигота
2
2126
сол жақ
-
-
-
2 бластомерлі
2
2115
Он жақ
3017
♀
4,0
4-8 бластомерлі
3
2142
сол жақ
3018
♀
3,0
Жалпы донор бойынша
-
7
3
1-Он жақ,
2-сол жақ
2
2-
♀
0-
♂
3,5
Жалпы
8
Зигота
14
7
3-Он жақ,
4-сол жақ
3
1-
♀
2-
♂
3,7,
3,8
зигота-2 бластомерлі
8
3
2-Он жақ,
1-сол жақ
2
1-
♀
0-
♂
3,3
2 бластомерлі
18
9
5-Он жақ,
4-сол жақ
5
3-
♀
2-
♂
3,6,
4,0
4 бластомерлі
9
4
3-Он жақ,
1-сол жақ
2
1-
♀
1-
♂
3,6,
4,0
4-8 бластомерлі
9
3
2-Он жақ,
1-сол жақ
4
2-
♀
0-
♂
3,2
8 бластомерлі
10
4
3-Он жақ,
1-сол жақ
2
2-
♀
2-
♂
3,9,
4,3
Барлы
ғы
8
-
68
30
18-Он жақ,
12-сол жақ
18
10-
♀
8-
♂
3,6,
4,0
30
18
18
3,7
22.1 кестеден көріп отырғанымыздай 68 эмбрион 30 реципиентке салынды. Пайдаланған 30 саулықтың 18 буаз болды, бірақ өкінішке орай бір саулық өлі қозы тапты. Туған қозылардың 10 ұрғашы, 8 еркек, сонымен қоса бір саулық егіз тапты.
Қойылған мақсаттарға байланысты шешімі екі бөлімді болады.
1 бөлім. Буаздық мөлшерін анықтаймыз, ол үшін келесідей есептер шығарамыз.
1.1 Барлығы 8 донорға трансплантация үшін 30 реципиент пайдаланды, яғни 100 % құрайды.
1.2 Белгілі уақыттан кейін 17-34 күн қайта күйлеуге 12 реципиент келді.
Сондықтан 18 реципиентке орналастырылған эмбриондар жатырға имплантацияланды деуге болады.
1.3 Буаздық процентін анықтау үшін пропорция құраймыз.
30 реципиент – 100 %
18 реципиент – х %
х=18·100 : 30=60 %
Пайдаланған реципиенттер санына байланысты буаздық проценті 60 болды.
2 бөлім. Трансплантацияланған эмбриондардың қондырылу процентін анықтаймыз. Біздің жағдайда қондырылу проценті 26 болды, бұл келесі есептеулерден алынды.
2.1 Барлығы трансплантация үшін 68 эмбрион пайдаланды.
2.2 Қондырылу проценті орналастырғаннан кейін 30 күннен сон 17-34 күн аралығында анықтау. Көрсетілген анализді жұмыс кезеніңе байланысты есеп жүргізу мақсатымен өткізеді.
18 реципиентте енгізілген эмбриондар жатырға имплантацияланды яғни 18 эмбрион қонған деуге болады. Егіз туылғандарды есептемегенде белгіленген пропорция келесі түрде болады.
68 эмбриондар – 100 %
18 эмбриондар – х %
х=18·100 : 68=26 %
Сонымен, трансплантацияланған эмбриондардың қондырылу проценті 26 болды. Бұл көрсеткіш аралық болып саналады, қортынды көрсеткішті қозы-трансплантаттар туғаннан кейін білүге болады.
2.3 Трансплантацияға пайдаланған эмбрион санына байланысты қону процентін анықтау. 54 кестеден қалыпты түрде 17 реципиент қолдағаны көрініп түр, оның ішінде біреуі егіз тапты.
Трансплантаттардың жуылуы эксперименттің іске атқарып айқындайды. Түған трансплантаттар бойынша осы кезеңдегі алынған мәліметтерді тауқылай отырып жалпы жұмыс жайлы шешім қабылдауға болады. Келесі талдаудан бөлімі біздің мысалда әкелік эффектінің қозы трансплантациялаудың өсуі мен дамуына әсер етуін анықтауға бағытталған. Бұл үшін біріншіден эмбриондардың даму кезеңдеріне байланысты қоздау нәтижелерін зерттейміз және екіншіден аналық эффектінің трансплантаттардың өсуі мен дамуына олардың дамуының постнаталді кезеңіне әсер етуін зерттейміз. Енді 22.1 кестедегі көрсетілген мәліметтерді толығырақ талдаймыз. Бұл үшін алғашқы мәліметтер көрсетілген кестелерді пайдаланамыз.
22.2 кесте. Қайта отырғызған эмбриондардын даму кезеңдеріне байланысты реципиенттердің қоздауның нәтижелері
Эмбрион және реципиент арасындағы қарым-қатынас
Қоздалған реципиенттер
Қозы-трансплантаттар туды
Қайта отырғызған эмбриондардың даму кезеңдері
Эмбриондардың саны
Пайдаланған реципиенттердің саны
n
%
n
%
Зигота
14
7
3
43
4
29
зигота-2 бластомерлі
8
3
1
33
1
12
2 бластомерлі
18
9
5
56
5
28
4 бластомерлі
9
4
2
50
2
22
4-8 бластомерлі
9
3
2
67
2
22
8 бластомерлі
10
4
4
100
4
40
Барлығы
68
30
17
57
18
26
22.2 кестесінен эмбриондар үшін ең жоғарғы қону проценті 8 бластомерлер кезеңінде болғандарда 40 %, ал ең төмені зигота кезеңі мен 2 бластомерлерде 12 % екені көрініп тұр. Қалған даму кезеңдері үшін қону проценті мөлшерімен бір деңгейіде тұр 22-29 %.
Алынған мәліметтер бойынша келесідегі тұжырым жасауға болады, 8 бластомерлі деңгейіндегі эмбриондарға хирургиялық әдіс арқылы трансплантациялағанда қонуының жоғарғы проценты болуы эмбрион жасы бойынша неғұрлым үлкен болса, соғұрлым физиологиялық енесінің сары денесінің даму дірежесі жоғарғы болатыны дәлелдейді. Буаздықтың сары денесінің даму кезеңімен трансплантацияланған эмбрионның даму кезеңінің арасындағы мұндай қалыпты диалог олардың имплантация процесіне жағымды әсер етеді. Себебі неғұрлым буаздықтың сары денесінің фазасы жоғарғы дамыса, соғұрлым реципиент қанында прогестерон мөлшері жоғары болады. Мұндапй мәліметтер реципиенттердің кеш кезеңдерінде эмбрионды қабылдауға жоғары дәрежеде дайын болады.
Сондықтан, соңғы кезде көптеген зерттеу топтары эмбриондардың трансплантациясы үшін 4-8 және 16 бластомерлі кезеңдегі эмбриондарды пайдалана бастады.
Хирургиялық жолмен эмбриондарды трансплантациялаған кезде, оларды жатыр мүйізінің ипсилатералды қабатына орналастыратыны белгілі. Сондықтан эмбриондардың қондырылуы ипсилатералды критерийіне байланыстылығын анықтауга қажеттілік туады.
22.3 кесте. Эмбриондарды ипсилатералды жағына қондыруына байланысты реципиенттердің қоздауның нәтижелері
Эмбрион және реципиент арасындағы қарым-қатынас
Қоздалған реципиенттер
Қозы-трансплантаттар туды
Ұрық жолының ипсилатералдығы
Пайдаланды
реципиенттер
эмбриондар
n
%
n
%
Оң жақ
18
36
10
56
10
28
Сол жақ
12
32
7
58
8
25
Барлығы
30
68
17
57
18
26
22.3 кестесінен біздің мысал үшін буаздық проценті мен қондылық проценті бір деңгейге жақын болып тұр. Ал дәлірек айтқанда 32-36 және 25-28 %. Бұл сандар трансплантацияда қолданылатын жатырдың мүйізінің ипсилатералді қабаты сияқты физиологиялық критерий имплантацияның процесіне айтқанда әсері болмайтынын дәлелдейді.
22.4 кесте. Эмбриондардың қондыру санына байланысты реципиенттердің қоздауның нәтижелері
Эмбрион және реципиент арасындағы қарым-қатынас
Қоздалған реципиенттер
Қозы-трансплантаттар туды
Эмбриондардың саны
Пайдаланған реципиенттердің саны
n
%
n
%
Қондыратылатындар
Қондыруға пайдаланған
1
1
1
-
-
-
-
2
42
21
13
62
14
33
3
24
7
3
43
3
14
4
1
1
1
100
1
25
Барлығы
68
30
17
57
18
26
Эмбриондардың қондырылуы сияқты факторды зерттеудің барысында трансплантация кезінде бір реципиент гениталийнде мынадай заңдылықтар көруге болады. Буаздылық проценті 4 эмбрионды енгізгенде жоғары ал үшіншісің енгізгенде төмен болады. Жалпы енгізудің ең жанымды саны болып 2 62 саны болып саналды. Өйткені тек солар үшін трансплантациялайтын эмбриондардың 33 % жоғары қондырылу процессы байкалады.
Біздің мысал үшін клетка деңгейінде қорытынды биотехнологиялық талдау келесідей болады:
1. 10 суперовуляцияланған саулық ішінен тоғызы дұрыс жауап берді. Жалпы 9 донордан алынған овуляция саны 74 немесе бір донорға 8,2 болды.
2. 9 саулық-донордан 72 эмбрион немесе бір донорға 8 алынды.
3. 9 саулық-донорларының ішінен сегізі биологиялық бағалы эмбрион берді, 68 мөлшерденемесе бір донорға 8,5. Яғни біздің экспериментке 8 донор пайдаланда деп санауға болады.
Мұндай жағдайда эмбриондар алынбаған 2 донорлы организмнің экзогормоналды әсеріне реакционды жауап беруін зерттеуіне байланысты себептерін анықтауға бағытталған зерттеуге жатқызылады. Мұндай зерттеулер организмнің гормоналді статусын анықтауға қанның биохимиялық зерттеулері және гениталді аппаратының гистоқұрылымын анықтауға бағытталған. Бұл оқу материалдың есебінен сұрақтарды талқылау келмейді.
4. 1-ші тұқымның 8 саулық-донорына 2-ші тұқымдың 30 саулық-рецуипиентің пайдаланды буаз саулық саны 18 болды, бұл пайдаланған эксперименттік реципиенттердің 60% құрайды. Эмбриондар трансплантациялағанда пайдаланған.
5. Трансплантациялауда қолданылған 68 эмбриондардың 18 реципиенттер гениталияларында қолданылды. Мұнымен қоса 17 реципиенттің немесе бір донорға 2,1 18 бағалы қозы алынды немесе бір донорға 2,2.
Сөйтіп 1 тұқымның 8 саулық-донорына 2 тұқымның 17 саулық-реципиент пайдаланды және 18 қозы трансплантациялар алынды.
Алынған материалдар процесінде есептелген эксперименттерді донорлармен саны азаятына назар аударамыз. Бұл донорлар үшін соңғы мәліметі болып реципиенттің трансплантатардың туу болып саналады. Сонымен қорытындыда тек осы мәліметтер есепке алынады. Ал жуып алу кезіндегі және орналастыру кезіндегі мәліметтер аралық болып табылады. Осы аралық мәліметтерден зерттеу жұмысты қамтамассыз ететін ғылыми іздеу пирамидасы құралады. Осы пирамида неғұрлым әмбебап болса соғұрлывм эксперимент сәтті құралады және керісінше. Сондықтан анықталған ңұсқаулар мен нұсқауламаларды жетілдіруге бағытталған ғылыми зерттеулер әрқашан актуалді болады.
Бақылау сұрақтары
1. Трансплантация кезеңінде эмбриондардың қондырылуына қандай факторлар әсер етеді?
2. Эмбриондарды трансплантациялауда хирургиялық және хирургиялық емес әдістерімен қандай даму кезеңінде пайдаланған дұрыс?
3. Донор, эмбрион, реципиент және трансплантаттар арасындағы қарым-қатынасты анықтау үшін қандай көрсеткінтерді пайдаланады?
24-25 тақыптар. Енесінің эффектісінің қой трансплантациялаудың өнімділік сапасының құрылуына әсер етуі
6 типтік есеп. Номер 5 типтік есептегі алынған қозы трансплантациялаудың өнімділік сапасының құрылуына әсер етуін көрсету. Жүргізілген жұмыстар бойынша экономикалық рентабелділігін анықтау.
Есеп үш этап бойынша өндіріледі: 1. қой трансплантациясының өсуі мен дамыун зерттеу. 2. енесінің эффектісінің қой трансплантациялаудың өнімділігін, сапасының құрылуын анықтау. 3. биотехнологиялық рентабелділікті анықтау.
Бұл тақырыпта берілген есептің жауабың біз қарастырмаймыз, себебі, студент берілген саңалды жекелей шешу үшін қажетті тәжірибені үйренді. Сондықтан мұнда тек шешу бойынша методикасы түсіндіріледі.
1 кезең. Қой-трансплантаттардың өсуі мен дамуы. Өсуін және дамуын зерттеу үшін біз мынадай көрсеткіштерді қараймыз – туғандағы, 4,5; 12 және 18 айлардағы тірі салмағы, 12 айдағы – жүннің шығымы.
24.1. Донор, реципиент және трансплантат арасындағы қарым-қатынас
Донордың №
Рецепиенттің №
Қой-трансплантаттар
№
жыныс
Тірі салмағы, кг
Жүннің шығымы, кг
туғандағы
4,5 ай
12 ай
18 ай
1107
2117
3001
♀
2,7
34,2
45,2
58,3
1,78
3002
♂
3,1
35,2
61,1
72,2
2,25
2114
3003
♂
4,0
40,2
67,8
74,8
2,40
1154
2111
3004
♂
4,4
39,4
64,8
69,7
2,16
2135
3005
♀
3,6
36,8
46,8
59,9
1,81
1139
2118
3006
♀
4,0
37,2
42,8
58,4
1,85
2107
3007
♂
4,5
38,5
59,7
69,9
2,15
1193
2112
3008
♂
3,6
34,8
58,8
67,4
2,50
1111
2103
3009
♂
3,5
33,9
62,5
73,5
2,40
2110
3010
♀
3,2
36,9
49,6
56,2
2,45
1195
2124
3011
♂
3,8
38,8
63,3
66,6
1,95
2116
3012
♀
3,3
31,7
47,8
59,9
1,50
2131
3013
♀
3,6
35,4
66,7
54,8
2,10
2122
3014
♂
4,1
41,8
61,1
64,5
2,45
1143
2120
3015
♀
3,4
31,8
42,5
58,1
1,80
2109
3016
♀
3,8
31,7
44,8
58,2
2,45
1118
2115
3017
♀
4,0
30,7
46,9
53,9
1,85
2142
3018
♀
3,0
30,2
45,7
55,9
1,95
1.1 Туғанда, 4,5, 12 және 18 айларында қой-трансплантаттардың өнімділік көрсеткіштері үшін , σ, Сv, mx есептеу. Алынған нәтижелерді 24.2 кестеге енгізу.
24.2 кесте. Қой-трансплантаттардың тірі салмағы мен жүн шығымының өзгергіштігі
№
Жасы
Жыныс
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы, кг
n
X±mx
Cv
n
X±mx
Cv
1.2 Алынған нәтижелерге талдау жасау қажет.
2 Енесінің эффектісінің қой трансплантациялаудың өнімділігін, сапасының құрылуын анықтау. Бұл үшін корреляциялық және дисперсиялық талдаудың әдістерін қолданамыз.
2.1 Донор, реципиент және трансплантаттардың тірі салмағы және жүн шығымының арасындағы байланысты зерттеу. Ол үшін бірінші типті есепке қайта оралайық. Онда саулық-донор және саулық-реципиенттердің тірі салмағы және жүн шығымы бойынша мәліметтер берілген.
2.2 8 саулық-донордың өнімділігі кестесінде, 17 саулық-реципиенттердің – кестесінде, 18 трансплантаттардың – кестесінде берілген.
2.3 8 донордың әр қайсысына тірі салмағы бойынша орташа көрсеткіштерді есептеу жеке реципиенттер және жеке қой-трансплантаттар соңғысына туғанда, 4,5, 12 және 18 айларды бойынша. Алынған нәтижелерді 24.3 кестеге енгізу.
24.3 кесте. Донор, реципиент және трансплантаттардың тірі салмағы мен жүн шығымының қарым-қатынас
Тірі салмағы, кг
Жүн шығымы, кг
х
у
z
3. Экономикалық эффекті анықтау үшін келесі есептерді шешу қажет
3.1 Транспланттардын туғанда, 4,5, 12 және 18 айларда орташа тірі салмағын анықтау
Х=Х1n1+ Х2n2+...+ Хnnn n1+ n2+...+ nn = Хn n
3.2 Транспланттардын 12 айда орташа жүн шығымын анықтау
Х=Х1n1+ Х2n2+...+ Хnnn n1+ n2+...+ nn = Хn n
5 типтік есептен белгілі бір донорға 2,2 трансплантат алынды. Сондықтан, экономикалық эффекті анықтау үшін тірі салмағы және жүн шығымының орташа көрсеткіштерін 2.2 коэффициентке көбейту қажет. Бұл жағдайда бір донорға шаққанда трансплантаттардан алынған қозы еті 4,5, 12 айларда және қой еті 18 ай өндіру және жүн шығымы 12 ай алынған.
Шешуі. Трансплантаттар үшін бір донорға шаққанда қозының етінің 4,5 ай шығуын анықталады. Есептеуді мынадай қатарда шешеміз.
А. Әр донор үшін трансплантаттардың орташа тірі салмағын есептейміз
Х=34,2+35,2+40,2 3=36,5 кг.
Басқа донорларға арналған жауаптары 24.4 кестеде келтірілген.
24.4 кесте. Тірі салмағы бойынша саулық-донор және қозы-трансплантат арасындағы қарым-қатынас
Донордың №
1107
1154
1139
1193
1111
1195
1143
1118
n=8
трансплантат
Х
36,5
38,1
37,9
34,8
35,4
36,9
31,8
30,5
36,5
N
3
2
2
1
2
4
2
2
18
В. Донорға шаққанда 2,2 трансплантат алынды. Алынған трансплантаттар үшін донорға шаққанда қозы етінің өнімім анықтаймыз – 35,5 ∙ 2,2 = 78,1. Сондықтан, саулық-донордан алынған трансплантаттардан 4,5 айда қозы етінің шығуы 78,1 кг.
Осы методика бойынша экономикалық эффективті арғарай есептейміз.
Көбеюдің жалпы методикасымен салыстырып туғанда, 4,5, 12 және 18 айларында трансплантатардын бір донорға шаққанда экономикалық эффективтігін шығару.
Алынған нәтижелерге талдау беру.
26 тақырып. Мал шаруашылығындағы биотехнологиялық талдау
Мақсаты: Студенттердің білім сапасың бақылау.
Студенттер билеттер таңдап, жазбаша сұрақтарға жауап береді. Тапсырмалар жұмыс дәптерде жазылады. Сабақтың соңында дәптер тексеруге жиналады. Оқутышы екі баға қояды – біріншісі - өздік жұмыстын сапасына, екіншісі – коллоквиум үшін.
27 тақырып. Биотехнологияның молекулярлық негіздері. Рекомбинантты ДНК
Мақсаты: Биотехнологияның молекулярлық негіздерің зерттеу. Рекомбинанты ДНК-ның конструкциясының принциптерін зерттеу.
1 тапсырма. Нуклеотид - нуклеин қышқылының бірлігі.
2 тапсырма. ДНК репликациясын графикалық модельдеу.
3 тапсырма. Ақұыз синтезің гендік бақылауға графикалық модельдеу.
4 тапсырма. Рекомбинанты ДНК-ның конструкциясының принциптерін зерттеу.
5 тапсырма. Келесі терминдарға және түсініктерге анықтама бері қажет – рекомбинанты ДНК, ферменттер-рестриктазалар, геномның кітапханасы, геннің банкі, вектор, космид, скрининг, клондау.
Бақылау сұрақтары
1. Мал организмде ДНК және РНК молекуласы қалай жұмыс істейді.
2. ДНК өзін қалай білдіреді.
3. Ақұыз синтезінің генетикалық бақылауы қалай жүреді.
4. Эукариот және прокариоттың транскрипциалық бірлігінің арасындағы айырмашылығы неде.
5. рДНК молекуласының құрылысы қандай.
6. РДНК конструкциялау кезіңде молекулярлық биотехнологияда қандай құралдарды пайдаланады.
7. Вектор қандай қасиеттерімен анықталады.
8. Секвенирді қандай мақсатта пайдаланады.
9. Скрининг қалай жүреді.
28-29 тақырыптар. Трансгендік, химерлік және клондық жануарлар
Мақсаты: Трансгендік, химерлік және клондық жануарларды алу кезеңдерімен танысу.
1 тапсырма. Мал шаруашылығында клеткалық деңгейде эмбриоинженерлік жұмыстардың кезеңдерін зерттеу және 28.1 кестені толтыру.
28.1 кесте. Мал шаруашылығында клеткалық деңгейде эмбриоинженерлік жұмыстардың кезеңдері
№
Жұмыстар кезеңдері
Процедуралардың кезектілігі
Әдістемесі
2 тапсырма. Мал шаруашылығында молекулярлық деңгейде эмбриоинженерлік жұмыстардың кезеңдерін зерттеу.
28.2 кесте. Мал шаруашылығында молекулярлық деңгейде эмбриоинженерлік жұмыстардың кезеңдері
№
Жұмыстар кезеңдері
Процедуралардың кезектілігі
Әдістемесі
3 тапсырма. Трансгендік жануарларды құрастыру принциптерімен танысу.
3.1 Трансгенді жануарларды алу әдістерін түсіндіріп, олардың артықшылықтарын және кемшіліктерін көрсету.
3.2 Микроинъекция әдісі арқылы трансгенді жануарларды алу процедурасын жазу қажет.
3.3 Трансгенді жануарларға тән ерекшіліктерді келтірініз.
3.4 Трансгеноз кезінде пайдаланатын құралдарды зерттеу.
3.5 Трансгенді жануарларды алу әдістемелерін жазып алу.
4 тапсырма. Клондық жануарларды құрастыру принциптерімен танысу.
4.1 Сендай вирусы: қолдану және ерекшілігі.
4.2 Клонды жануарларды алу әдістерін келтіріп, жалпы сехманы құрастырыныз.
4.3 Клонды жануарларға тән ерекшіліктерді келтірініз.
5 тапсырма. Химерлік жануарларды құрастыру принциптерімен танысу.
5.1 Химерлі жануарларды алу әдістерін келтіріп, жалпы сехманы құрастырыныз.
5.2 Клонды жануарларға тән ерекшіліктерді келтірініз.
Бақылау сұрақтары
1. Трансгендік жануарларға қандай биологиялық қасиеттері тән.
2. Клондық жануарларға қандай биологиялық қасиеттері тән.
3. Химерлік жануарларға қандай биологиялық қасиеттері тән.
4. Трансгендік жануарларды алу үшін қандай принциптерді сақтау қажет.
5. Клондық жануарларды алу үшін қандай принциптерді сақтау қажет.
6. Химерлік жануарларды алу үшін қандай принциптерді сақтау қажет.
Тақырып 30. Эмбриоинженерияның теориялық негізі
Мақсаты: Студенттердің білім сапасың бақылау.
Студенттер билеттер таңдап, жазбаша сұрақтарға жауап береді. Тапсырмалар жұмыс дәптерде жазылады. Сабақтың соңында дәптер тексеруге жиналады. Оқутышы екі баға қояды – біріншісі - өздік жұмыстын сапасына, екіншісі – коллоквиум үшін.
Мазмұны
1 тақырып. Эмбриоинженерия: пәні, әдістері
мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2 тақырып. Жануарлардың репродуктивтік
аппаратының биологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
3 тақырып. Жануарлар гаметасының биологиялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
4 тақырып. Жануарлардың биотехнологиялық қоры ... ... ... ... ... ..8
5 тақырып. Аналық-донорларды таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
6 тақырып. Саулық-реципиенттерді сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ...11
7 тақырып. Аналықтарды жүптау: саулық-донор
және саулық-реципиент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
8 тақырып. Жануарлар биотехнологиясының
тәжірибелік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
9 тақырып. Суперовуляцияланған фолликулогенез ... ... ... ... ... ..16
10 тақырып. Суперовуляция дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
11 тақырып. Суперовуляция дәрежесіне әсер етуші факторлар...21
12 тақырып. Эмбриондардың трансплантация әдісі ... ... ... ... ... ..23
13 тақырып. Эмбриотрансплантацияның
теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
14 тақырып. Гаметаларды бағалау, селекциялау
және сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
15 тақырып. Эмбриондарды бағалау, селекциялау
және сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
16 тақырып. Гаметаларды ұрықтандыру және
культивациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
17 тақырып. Эмбриондарды культивациялау ... ... ... ... ... ... ... ... .31
18 тақырып. Гаметаларды және эмбриондарды криоконсервациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
19 тақырып. Мал шаруашылығындағы
биотехнологиялық әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
20-21 тақырыптар. Эмбриондар және ооциттер
арасындағы қарымқатынас. Жуып алынған
эмбриондардың биологиялық бағалығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
22-23 тақырыптар. Донор, эмбрион, реципиент
пен трансплантат арасындағы қарым-қатынас ... ... ... ... ... ... ... ...44
24-25 тақырыптар.Енесінің эффектісінің
қой трансплантациялаудың өнімділік
сапасының құрылуына әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
26 тақырып. Мал шаруашылығындағы
биотехнологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
27 тақырып. Биотехнологияның молекулярлық
негіздері. Рекомбинантты ДНК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
28-29 тақырыптар. Трансгендік, химерлік
және клондық жануарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
30 тақырып . Эмбриоинженерияның теориялық негізі ... ... ... ... .59
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59