Қаржылық есеп пәні бойынша сұрақтар тізімі
1. Ақшалай қаражаттарды және олардың баламаларын тану
2. Кассадағы қолма-қол ақшаны есепке алу: бастапқы құжаттар, есепке алу регистрлері және синтетикалық есеп
3. Қолданыстағы банктік шоттардағы ақшаны есепке алу: бастапқы құжаттар, есеп тіркемелері және синтетикалық есеп
4. Дисконтталған құн түсінігі: қарапайым және күрделі пайыздар
5. Дебиторлық берешек түсінігі, танылуы және жіктелуі
6. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық берешегін есепке алу
7. Қорлар анықтамасы, жіктелуі және бағалау әдістері
8. ҚЕХС 2: қолдану аясы, мақсаты және танылу критерийлері
9. Материалдық құндылықтардың қозғалысы есебі және олардың құжаттық рәсімделуі. Жинақтамалық және талдамалық есеп
10. Негізгі құралдар: тану критерийлері, бастапқы бағалау 1. Негізгі құралдар- дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар). Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады.
Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс цилында пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор.
Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады. Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтастырылады:
салалар бойынша;
мақсатына қарай;
түрі бойынша;
кімге қарайтындығына қарай;
пайдалану сипатына қарай,
салық салу мақсатына қарай.
Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді: ғимараттар; құрылыстар; өткізгіш жабдықтар; машиналар мен жабдықтар;көлік құралдары; аспаптар; өндірістік инвентар және керек жарақтар; шаруашылық инвентары; биологиялық активтер; библиотека қоры; жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар; басқа да негізгі құралдар.
Кімге қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, олар амортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген:
Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуішприборлар, көлік құралдары, аспаптар, өндірістің және шарауашылық инвентарь және басқа еңбек құралдары жатады.
Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне қатыспайтын, яғни тұтынуға арналған негізгі құралдар – тұрғын –үй коммуналдық шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру салаларының негізгі құралдары.
Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы – негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны –тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.
Негізгі құралдарды есепке алуда 16 Негізгі құралдар ХҚЕС қолданылады. Бұл стандарттың мақсаты қаржы есептілігін пайдаланушылар ұйымның негізгі құралдарға инвестициялары және ондай инвестициялардағы өзгерістер туралы ақпарат алуы үшін негізгі құралдар есебінің тәртібін анықтау болып табылады. Негізгі құралдар есебінің негізгі мәселелері активтерді тану, олардың баланстық құнын және осыларға байланысты танылуға тиісті амортизациялық аударымдар мен құнсызданудан болған шығындарды анықтау болып табылады.
16 ХҚЕС, басқа Халықаралық қаржы есептілігі стандарты басқа есепке алу тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін реттерді қоспағанда, негізгі құралдарды есепке алу үшін қолданылуға тиіс.
Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив ретінде танылуға тиіс, егер:
осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп түсуі
ықтимал болса;
осы объектінің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.
11. ҚЕХС 16: мақсаты, қолдану аясы және танылу критериясы 2. Негізгі құралдардың қозғалысы, олардың келіп түсуі, шығуы және ішкі орын ауыстыруы бойынша шаруашылық операцияларын жүргізумен байланысты. Әрбір шаруашылық операция алғашқы есептік құжаттаудың типтік үлгілерімен тіркеледі.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде ұйым жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан қабылдау- тапсыру актін - (Ф. №ДА-1) жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын, жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, ұйым жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді. Негізгі құралдар объектілеріне балансқа қабылдануы кезінде инвентарлық номер берілуі керек. Ол номер негізгі құралда кәсіпорында болған уақыт бойында сақталады және негізгі құралдардың құрамындағы өзгерістерді және бар болуын бейнелейтін барлық есептік құжаттарда көрсетіледі.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады, екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Автокөлік құралдарынан басқа негізгі құралдарды жою кезінде негізгі құралдарды есептен шығару актісі (Ф. №ДА-3) жасалады, ал автокөлік құралдары үшін - (Ф. №ДА-4) хаттайды.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде, әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда (Ф. №ДА-5) жүргізіледі. Мүліктік карточкалар негізгі құралдарды есептеу жөніндегі мүліктік карточкалар (Ф. №ДА-6) тізбесінде, карточка номері, объектінің мүліктік номері, аты көрсетіле отырып тіркеледі.
Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды:
2410 Негізгі құралдар,
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.
Негізгі құралдардың есебі 2410 Негізгі құралдар бөлімшесінің мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 “Жер”, 2412 "Ғимаратгар мен құрылғылар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік құралдары", 2415 “Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары”, 2416 “Кеңсе жиһазы”, 2417 “Өндірістік мүлік және заттар”.
Негізгі құралдар деп танылатын түсуші матриалдық активтер бастапқы құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және 1000 Ақшалай қаржылар бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі.
Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған негізгі құралдар 2400 Негізгі құралдар шоттардың дебеті және 5020 “Төленбеген капитал” шотының кредиті бойынша көрсетіледі, ал акционерлік емес кәсіпорындарда 5010 Салымдар мен жарналар шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды мемлекеттен тегін алуы кезінде 2400 Негізгі құралдар шоттары дебеттеліп, 6230 “Мемлекеттік субсидиялардан табыстар” шоты кредиттеледі, ал заңды және жеке тұлғалардан ақысыз алынған негізгі құралдар 2400 Негізгі құралдар шоттардың дебеті және 6200 “Басқадай табыстар” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді жал жағдайында негізгі құралдардың құны сәйкес шоттардың 2411-2417 дебеті бойынша және 4150 Жал бойынша ұзақ мерзімді қарыздар шотының кредиті бойынша кіріске алынады.
12. Негізгі құралдардың түсуі және шығуын есепке алу: бастапқы құжаттар, есепке алу тіркемелері және синтетикалық есеп 3. Негізгі құралдар субъект балансынан келесі жағдайлар нәтижесінде есептен шығарылады: жою;сату;айырбастау;тегін беру;сонымен қатар басқа ұйымдардың жарғылық капиталына жарна ретінде беру.
Өткізу құны мен баланстық құн, сонымен қатар өткізуге байланысты шығындар арасындағы айырма негізгі құралдарды өткізу немесе басқа да шығуынан табыс не зиян болып табылады.
Мысал. Бастапқы құны 500000 теңге жабдық жойылды. Жинақталған амортизация сомасы 450000 теңге. Жабдықты бұзғаны үшін жұмысшыға 100000 теңге еңбек ақы есептеді. Әлеуметтік салық есептелінген еңбек ақыдан 20 пайыз мөлшерінде -20000 теңге аударылды. Металл қалдықтары алынды – 10000 теңге.
Осы операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей бейнеленеді:
1. Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 50000
2. Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 450000
3. Дебет шот 7410 Кредит шот 3350 100000
4. Дебет шот 7410 Кредит шот 3150 20000
5. Дебет шот 1350 Кредит шот 6210 10000
Жылдың соңында 7410 Активтерді шығару бойынша шығындар шотының дебеті және 6210 Активтерді шығару бойынша табыстар шотының кредиті бойынша есептелген барлық сомалар 5610 Қорытынды пайда (залал) шотына есептен шығарылады.
6. Дебет шот 6210 Кредит шот 5610 10000
7. Дебет шот 5610 Кредит шот 7410 170000
Объектіні жоюдан қаржылық нәтиже 16000 теңге сомасына зиян болып табылады. Негізгі құралдарды сату қосылған құн салығын ескере отырып, өткізу бағасы бойынша есептеледі.
Мысал. Токарлық станок 430000 теңгеге (ҚҚС –сыз) сатылды, бастапқы құны – 600000 теңге, жинақталған амортизация – 200000 теңге.
Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 400000
Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 200000
Дебет шот 1210 Кредит шот 6210 430000
Дебет шот 1210 Кредит шот 3130 51600
Негізгі құралдарды ақысыз- қайтарусыз беру зиндардың пайда болуына әкеліп соғады. Мұндай объектілердің баланстық құны сәйкес 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің шоттарының кредитінен 7410 Активтерді шығару бойынша шығындар шотының дебетіне есептен шығарылады. Жинақталғған тозу сомасы 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы шоттарының дебеті және 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі. Жыл соңында 7410 Активтерді шығару бойынша шығындар шоты бойынша дебеттік айналымы табыстың азайтылуына жатқызылады, яғни 5610 Қорытынды пайда (залал) шотының дебетіне 7410 шоттың кредитінен.
Ақысыз тегін беруде салық салынатын айналымның мөлшері ҚҚС- сыз сату бойынша келісім күніне баға деңгейінен анықталады, бірақ оның баланстық құнынан төмен болмауы керек.
Мысал. Станоктың баланстық құны 400000 теңге, жинақталған амортизация – 250000 теңге. Ол тегін басқа ұйымға беріледі. Баланстық құны 150000 теңге.
Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 150000
Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 250000
Дебет шот 7410 Кредит шот 3130 18000
10-кесте
Жабдықтарды сату есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Сомасы, теңге
Дебет
Кредит
1.
Жабдықтың баланстық құны есептен шығарылды
100000
7410
2410
2.
Жабдық бойынша амортизация есептен шығарылды
80000
2420
2410
3.
Сатып алушыға сату құнына шот көрсетілді
300000
1210
6210
4.
ҚҚС есептелді, 12 %
36000
1210
3130
5.
Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа теңгемен алынды
336000
1030
1210
6.
Ағымдағы банктік шоттан ҚҚС аударылды
36000
3130
1030
7.
Жылдың соңында жабдықты сатудан қаржылық нәтиже анықталды.
Жабдықты сатудан табыс есептен шығарылды
300000
6210
5610
Жабдықты сатудан шығындар есептен шығарылды
100000
5610
7410
13. Кейінгі шығындар: капиталдандыру және кезең шығыстары. Негізгі құралдарды кейінгі бағалау 2. 16 ХҚЕС сәйкес негізгі құралдың объектісіне қатысты кейінгі шығындар келесі жағдайда капиталдандырылуы мүмкін. Егер кәсіпорын активтің бастапқы есептелген нормативтік көрсеткіштерін арттыратын болашақтағы экономикалық пайда алуға сенімді болса, егер соның нәтижесінде алғашқы бағаланған нормативтік көрсеткіштер (қызмет мерзімі, қуаттылығы, ауданы, жылдамдығы, еңбек өнімділігі, өндірістік шығындардың қысқаруы, шығарылатын өнімнің сапасы) өзгеретін болса, онда кейінгі шығындар (күрделі жөндеу, жаңарту, қайта құрастыру, техникалық қайта жарақтау) негізгі құрал объектісінің құнын арттыруға апарылады.
Негізгі құралдар объектілерін қалпына келтірудің негізгі тәсілдері мыналарды қамтиды: жөндеу, жаңғырту, қайта құрастыру.
Әдістемелік нұсқаулар бойынша қалпына келтіру жұмыстары жоспарға сәйкес, жоспарлау-алдын алу жұмыстары жүйесінің есебінен жүргізіліп, оған негізгі жабдықтарға ағымдағы, орташа, күрделі және аса күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Ағымдағы жөндеу дегеніміз машиналар мен жабдықтарды жұмысқа жарамды жағдайда сақтап тұру мақсатымен, күнделікті техникалық қызмет көрсетіп тұру үшін жөндеу түрі болып табылады. Оны негізгі құрал жабдықтарды пайдалану процесінде жасайды.
Орташа жөндеу жұмыстары күрделілігі мен жүйелілігіне қарай ағымдағы және күрделі жөндеу жұмыстарының аралығынан орын алады.
Күрделі жөндеу деп негізгі құралдардың объектіні тұтастай алғандағымен салыстырғанда тозу мерзімі азырақ жекелеген бөліктерін қалпына келтіруді айтады.
Жөндеу есебі барлық жұмыстардың құжаттық рәсімделуін, жұмыс көлемін және оның өзіндік құнын анықтауды, жөндеуге жұмсалатын қаражатты мақсатты түрде пайдалануды бақылауды қамтамасыз етуі керек.
Негізгі құралдарды қалпына келтіру жаңарту жолымен де жүзеге асырылуы мүмкін.
Жаңарту күрделі жөндеу барысында, жекелеп айтқанда үйлердің тас және бетон фундаменттерін ауыстыру, жер асты торабы құбырлары, көпір тіректерін, негізгі құралдар оъектісінің құрамды бөліктерін ауыстыру жұмыстары түрінде жүргізілуі мүмкін.
Жөндеуді үш әдіспен жүргізеді:
1. Мердігерлік.
2. Шаруашылық.
3. Аралас.
Мердігерлік әдіс. Неғұрлым прогрессивті және үнемді болып саналатын мердігерлік әдісте негізгі құралдарды арнайы жабдықталған субъектілер (автожөндеу, жөндеу-құрылыс шаруашылығын жүргізуші субъектілер) жөндейді; ал шаруашылық тәсілде жөндеу субъектінің өз күшімен және қаражатымен жүзеге асырылады.
Шаруашылық тәсілмен негізгі құралдарды жөндеу цехынан тыс жерлерде жөндеу бойынша (үйлерді, ғимараттарды, тұрғын үйлерді, коммуналдық және мәдени тұрмыстық құрылыстарды, сондай ақ басқа қозғалмайтын объектілерді жөндеу) шығындар тікелей өндіріс шығындарына апарылады. Мұндай кезде өндіріс шығындары немесе айналым шығындары шоттары дебеттеледі және материалдар есебі бойынша шоттар, әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдары бар еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысулар, жабдықтаушылармен, еншілес және тәуелді кәсіпорындармен есеп айырысу шоттары кредиттеледі.
Ұйымдар жөндеу жұмыстары бойынша шығындарды өнімнің өзіндік құнына біркелкі қосу үшін, жөндеу қорын қалыптастыруға резерв құра алады, оның есебі 3440 Басқа да қысқа мерзімді бағалық міндеттемелер шотында есептелінеді. Шоттың кредиті бойынша резервтің құрылуы, ал дебетінен – пайдаланылуы көрсетіледі. Жөндеуді қаржыландыру үшін бұл қорға қажетті сомалар жөндеу жұмыстарының барлық түрі үшін шығындар сметасы бойынша ай сайын аударылып тұрады және өндіріс шығындарына қосылады.
11-кесте
Мердігерлік тәсілмен негізгі құралдарды жөндеуге шығындардың есебі бойынша
шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Негізгі құралдарды жөндеуге резерв есептелді
8410, 7110, 7210
3440 Жөндеуге резерв
2.
Негізгі құралдардың жөндеуін жүргізгені үшін мердігерлер шоты төлемге қабылданды
3440Жөндеуге резерв
3310, 4110
3.
ҚҚС сомасына, 15 пайыз
1420
3310, 4110
4.
Мердігерлер шоты ағымдағы банктік шоттан төленді
3310, 4110
1030
5.
Шаруашылық тәсілмен орындалған резерв есебінен негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар қажетсіздендірілді
3440Жөндеуге резерв
1310, 3350 ,1250
6.
Жөндеу цехында негізгі құралдардың жөндеуі орындалды:
қосалқы бөлшектердің, материалдардың шығыны
еңбек ақы есептелді
еңбек ақыдан әлеуметтік салыққа аудырымдар жасалды
үстеме шығындардың үлесі қажетсіздендірілді
8310
8310
8310
8310
1310
3350
3150
8410
7.
Құрылған резерв есебінен жөндеу бойынша шығындар есептен шығарылды
3440Жөндеуге резерв
8310
Егер резерв құрылмаса, резерв бойынша шығындарды бірден сәйкес шоттардың (8410, 7110, 7210) дебетіне 3310 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық қарыздары немесе 4110 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздары шоттарының кредитінен апарады. Жылдың соңында резервтелген соманың артығына реверсивті жазба жасайды.
14. Негізгі құралдардың амортизациясы және олардың есепте бейнеленуі 1. Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатыса отырып, біртіндеп тоза бастайды. Тозу- бұл негізгі құралдардың заттай және моральдық сипатын және құндарын жоғалту процесі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы оларды пайдаланудың және сыртқы факторлар әсерінің нәтижесі болып табылады. Моральдық тозу активтердің ғылым мен техниканың дамуының нәтижесінде, оның жаңа талаптарға сәйкес келмеу процесін білдіреді.
Бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны пайдалы қызмет мерзімі ішінде, яғни объект табыс әкелетін қызметін орындауға қабілетті уақыт кезеңінде, заңды түрде тағайындалған мөлшерге байланысты ай сайын амортизациялық төлемдер түрінде үлестіреді. Амортизацияланған құн амортизациялық төлемдер түрінде ұйым шығындарына пайдалы немесе нормативті қызмет мерзімі бойында жүйелі түрде үлестіріп тұрады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын қүрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, бұдан барып салық салудағы дәлсіздікке әкеліп соғады.
Амортизация (латынның өтеу деген сөзінен)—тозуына қарай негізгі құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті процесс; арнайы ақша қаражаттарын-негізгі құралдарды (негізгі капиталды) қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысу ерекшеліктері объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи және сапалық тозуына қарай бөлек-бөлек өтетін болады. Өнімнің құнының бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын және сатып-өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының аванстандырылуын (алдын ала ақша жұмсалуын) тәлап етеді.
Амортизациялық аударымдар қатардан шыққан негізгі құралдарды қайта қалпына келтіру үшін жүмсалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді (жою құнын) алып тастағанда, олардың бастапқы (қалпына келтіру) құнына тең болуы керек.
Амортизациялық аударулар амортизация нормалары бойынша жүзеге асырылады. Амортизация нормасы—амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін көрсететін экономикалық тиімді қызмет мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың деңгейі техникалық-қүрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне қарай бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және табиғи тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен жабдықтардың нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моралдық жағынан тозуына тікелей қатысты.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының бірі— еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола тұра және ұйым балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына; қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомостволық әкімшіліктерге; ортақ пайдаланатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіпппен тоқтатылған қорларға; бюджеттк ұйымдардың қорларына.
Ұйымдар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына және балансты құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап отырады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өіндік құнына апарылады; маусымдық өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасынан сүйеніп, ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негзгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі құралдар бойынша шыққан айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің мынадай әдістері бар:
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты есептеу әдісі.
2. Амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).
3. Азайып отыратын қалдық әдісі.
Тозуды біркелкі есептеу әдісі объектінің тозған құнын оның қызмет мерзімі кезінде өндіріс шығындарына біркелкі үлестіріп бөлуді қарастырады. Мысалы, объектінің құны 1000000 теңге , қызмет мерзімі –10 жыл. Есептік жою құны- 20000 теңге. Тозуға жыл саынғы резерв 98000 теңгеге тең болады: (1000000-20000)10. Ал ай сайынғы тозу сомасы 8170 теңге (9800012).
Өндірістік әдісте әрбір өнім бірлігі өзін өндірген активтің бірдей мөлшерде амортизациясын болдырады деп қарастырады. Активтердің тозуы олардың қолданылу жиілігіне тікелей байланысты жерлерде осы әдіс қолданылады. Мысалы, жабдық техникалық құжаттарына сәйкес 5000 өнім бірлігін шығаруға қабілетті. Объектінің құны 270000 теңге , жою құны- 30000 теңге. Онда бір өнім бірлігіне амортизация мөлшері: (270000-30000)5000=48 теңгеге тең болады. Егер бір айда 400 өнім бірлігі шығарылса, онда амортизация сомасы 19200 теңгені құрайды (48*400).
Қалдықты азайту әдісі кезінде, түзу сызықты тәсілде қолданылатын амортизация мөлшері екі еселенеді және әрқашанда қалдық құнға қосылады. Болжамды жою құны амортизация есептеуде есепке алынбайды, амортизация сомасы қалдық құнды жою құнына дейін азайтуға қажетті шамамен шектелген соңғы құнды қоспағанда. Мысалы, объектінің қызмет мерзімі- 5 жыл, бастапқы құны 100000 теңге, ал жою құны 1000 теңге. Түзу сызықты тәсіл кезінде қолданылатын амортизация нормасы- 20% (1005) тең болады. Онда жеделдетілген амортизация үшін 2 коэффициентін ескере отырып бұл норма 40% болады және қалдық құнға тағайындалған стаыкісі болып табылады. Жыл сайынғы амортизациялық аударымдар келесі түрде есептеледі:
Бастапқы құны Амортизация нормасы Қалдық құны
1 жыл 10000 4000=(40%*10000) 6000
2 жыл 10000 2400=(40%*6000) 3600
3 жыл 10000 1440=(40%*3600) 2160
4 жыл 10000 864=(40%*2160) 1296
5 жыл 10000 296=(40%*1296) 1000
Негізгі құралдардың тозуының синтетикалық есебі үшін 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы тобы шоттарында жүргізіледі. Бұл шотта ұйымның негізгі құралдарының жинақталған тозуы туралы, сонымен қатар олардың құнсыздануы ткралы ақпараттар жинақталады. Жыл сайын әрбір ұйым баланс күніне құнсыздануға тест жүргізу керек.
2420 шоттарының кредиті бойынша есептелген амортизация сомасы келесі шоттармен корреспонденциясында көрсетіледі: 7110 “Тауарларды және қызмет көрсетулерді сату бойынша шығындар”, 7210 “Әкімшілік шығындар”, 8410 “Үстеме шығындар” және т.б..
Жинақталған тозу сомалары негізгі құралдар шыққан кезде ғана есептен шығарылады және 2420 шоттардың дебеті бойынша 2410 кредиті бойынша көрсетіледі.
Негізгі құралдар құнсыздануына тестіленуі керек, негізгі құралдардың құнсыздануы 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы тобы шотында есепке алынады. Құнсыздану осы шоттың кредитінен, 7420 Активтердің құнсыздануынан шығындар шоты дебетімен корреспонденциясында танылады.
Құнсыздану – активтердің баланстық құндарының төмендеуі. Келесі ұзақ мерзімді активтер бойынша анықталады: негізгі құралдарға және материалдық емес активтерге (соның ішінде гудвилға да) және тек қана перспективті түрде қолданылады.
Активтердің құнсыздануынан болған залалдар баланстық құнның өтелетін құннан асуына тең. Өтелетін құн активтің таза сату және дисконтталған құндарымен (оны қолдану құны) анықталады. Таза сату құны есептен шығару бойынша тікелей шығындарды, қаржылық шығындарды және табысқа салынатын салықтарды шегеріп тастағандағы нарықтық баға бойынша анықталады.
Өтелетін құнның есебі активтер топтары бойынша немесе жеке активтер бойынша іске асырылады, ал мүмкін болмаған жағдайларда оларды анықтау – табыс әкелетін минималды активтер тобының шегінде пропорционалды есеп қолданылады.
Мысалы, жабдықты сатудың таза құны 500000 теңге, ал өтелінетін құны 540000 теңге. 540 000 теңге, 500 000 теңгеден көп болғандықтан, орнын толтыру құны 540 000 теңге болады. Егер активтің баланстық құны тестілеу күніне 600 000 теңгені құраса, негізгі құралдардың құнсыздануынан зиян 60 000 теңге (600000-540000) болады. Сонымен келесідей жазбалар жасалады:
Дебет шот 7420 Активтердің құнсыздануы бойынша шығындар
Кредит шот 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
Құнсызданудан болған залалдар қайта бағалау резервтері бойынша есептен шығарылады. Есептелген амортизация перспективті түрде түзетіледі – болашақ есепті кезеңдерде тиімді пайдалану мерзімі ішінде қайта есептеледі.
Активтердің құнсыздануынан болған залалдардың орнын толтыру қайта бағалау резервтеріне қосылады, осымен бірге қайта бағалаудан кейінгі баланстық құн қайта бағалауға дейінгі қалдық құнынан аспайды. Есептелген амортизация түзетіледі. Әдетте гудвилдар бойынша залалдардың орнын толытыру жүргізілмейді.
Түсініктеме жазбаларында сегменттер бойынша активтердің құнсыздануынан пайда болған залалдар ашып көрсетіледі.
15. ҚЕХС 38: сипаттамасы, танылуы және қолданылу аясы 1.Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілерді атайды.
Ұйымдар ғылыми немесе техникалық білімдер, жаңа процестер мен жүйелерді әзірлеу немесе баспа құқықтарын қосқанда) сияқты материалдық емес активтерді сатып алу, әзірлеу, қызмет көрсету немесе нығайту кезінде ресурстарды жиі жұмсайды. Осындай ауқымды санаттар қамтитын баптардың кеңінен тараған үлгілері болып компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, патенттер, авторлық құқықтар, кинофильмдер, клиенттердің тізімі, ипотекаға қызмет көрсету құқығы, балық аулау лицензиялары, импорттық квоталар, франшизалар, клиенттермен немесе жеткізіп берушілермен қарым-қатынастар, клиенттердің икемділігі, нарықтың үлесі және өткізу құқықтары болып табылады.
Материалдық емес активтерді есепке алуды ұйымдастыруда маңызды сұрақ болып олардың жіктелуі саналады. Материалдық емес активтердің әр түрлілігі әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі.
1. Клиенттермен байланысты материалдық емес активтер: клиенттер тізімі; клиенттік келісім шарттар.
2. Технологиямен байланысты материалдық емес активтер:технология; бағдарламалық қамсыздандыру; мәліметтер базасы; Ноу-хау.
3. Келісім шартпен байланысты материалдық емес активтер:лицензия; роялти; лицензиялық келісім шарт; Франчайзинг келісім шарты; минералдық ресурстарды пайдалану құқы; еңбектік келісімдер.
4. Маркетингпен байланысты материалдық емес активтер:тауар белгісі және сауда маркалары; бәсекелестерден қабыл алмау жөніндегі келісім.
5. Өнермен байланысты материалдық емес активтер: опера, балет и спектакль, кітаптар, журналдар, газеттер, басқалай әдебиеттік туындылар; музыкалық туындалар (шығармалар, әндер, жарнамалар); картиналар и фотографиялар, видео- және аудиовизуалдық материалдар.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи- заттай мағынасында ғана материалдық емес болып табылады.
Материалдық емес активтерді есепке алудағы негізгі сұрақтардың бірі оны бағалау болып табылады
1. Нақты құн (өзіндік құн) – төленген ақша қаржысының және оның эквиваленттерінің сомасы.
2. Баланстық құн бухгалтерлік баланста жинақталған амортизация сомасын және активтің құнсыздануынан болған жинақталған зиянды шегергеннен кейінгі материалдық емес актив.
3. Қалдық (жойылу) құны – пайдалану уақытының аяқталуымен күтілетін, компанияның материалдық емес активінің істен шығару шығындарын шегергеннен кейінгі қалған сома.
4. Әділ құн – тәуелсіз жақтар арасында мәміле жасау арқылы материалдық емес активті айырбастауға болатын сома.
5. Қайта бағалау құны – жинақталған құнсызданудан келетін зиян мен амортизация шегергеннен кейінгі қайта бағалау күніне материалдық емес активтердің әділ құны
6. Амортизацияланатын құн – бұл қалдық (жойылу) құнын шегергеннен кейінгі материалдық емес активтердің нақты құны немесе нақты құнды алмастыратын басқа сома
Материалдық емес активтер ұйымның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былай анықталады:
- Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына өз үлестерінің есебіне төлегенде екі жақтың келісімі бойынша;
- Басқа кәсіпорындар мен адамдардан төленіп алғанда – бұл объектілерді алуға және дайын жағдайға келтіруге нақтылы жұмсалған шығындарға қарай;
- Басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан тегін пайдалануға алғанда – сараптық жолмен бағалауда қалыптасады.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімі болады, бірақ кейбір түрлері бойынша оны анықтау мүмкін емес. Пайдалану мерзімі анықталмайтын материалдық емес активтерге гудвилл жатады.
Гудвилл (фирма бағасы) – материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен , яғни түгелдей сатып алғанда немес екі кәсіпорын қосылғанда ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық актиытерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл, ал кем болса жағымсыз гудвилл деп аталады. Гудвилл амортизацияланбайды, ол жыл сайынғы құнсыздану тестілеуіне жатады.
16. Материалдық емес активтерді тану, бағалау және оның түрлері 1.Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілерді атайды.
Ұйымдар ғылыми немесе техникалық білімдер, жаңа процестер мен жүйелерді әзірлеу немесе баспа құқықтарын қосқанда) сияқты материалдық емес активтерді сатып алу, әзірлеу, қызмет көрсету немесе нығайту кезінде ресурстарды жиі жұмсайды. Осындай ауқымды санаттар қамтитын баптардың кеңінен тараған үлгілері болып компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, патенттер, авторлық құқықтар, кинофильмдер, клиенттердің тізімі, ипотекаға қызмет көрсету құқығы, балық аулау лицензиялары, импорттық квоталар, франшизалар, клиенттермен немесе жеткізіп берушілермен қарым-қатынастар, клиенттердің икемділігі, нарықтың үлесі және өткізу құқықтары болып табылады.
Материалдық емес активтерді есепке алуды ұйымдастыруда маңызды сұрақ болып олардың жіктелуі саналады. Материалдық емес активтердің әр түрлілігі әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі.
1. Клиенттермен байланысты материалдық емес активтер: клиенттер тізімі; клиенттік келісім шарттар.
2. Технологиямен байланысты материалдық емес активтер:технология; бағдарламалық қамсыздандыру; мәліметтер базасы; Ноу-хау.
3. Келісім шартпен байланысты материалдық емес активтер:лицензия; роялти; лицензиялық келісім шарт; Франчайзинг келісім шарты; минералдық ресурстарды пайдалану құқы; еңбектік келісімдер.
4. Маркетингпен байланысты материалдық емес активтер:тауар белгісі және сауда маркалары; бәсекелестерден қабыл алмау жөніндегі келісім.
5. Өнермен байланысты материалдық емес активтер: опера, балет и спектакль, кітаптар, журналдар, газеттер, басқалай әдебиеттік туындылар; музыкалық туындалар (шығармалар, әндер, жарнамалар); картиналар и фотографиялар, видео- және аудиовизуалдық материалдар.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи- заттай мағынасында ғана материалдық емес болып табылады.
Материалдық емес активтерді есепке алудағы негізгі сұрақтардың бірі оны бағалау болып табылады
1. Нақты құн (өзіндік құн) – төленген ақша қаржысының және оның эквиваленттерінің сомасы.
2. Баланстық құн бухгалтерлік баланста жинақталған амортизация сомасын және активтің құнсыздануынан болған жинақталған зиянды шегергеннен кейінгі материалдық емес актив.
3. Қалдық (жойылу) құны – пайдалану уақытының аяқталуымен күтілетін, компанияның материалдық емес активінің істен шығару шығындарын шегергеннен кейінгі қалған сома.
4. Әділ құн – тәуелсіз жақтар арасында мәміле жасау арқылы материалдық емес активті айырбастауға болатын сома.
5. Қайта бағалау құны – жинақталған құнсызданудан келетін зиян мен амортизация шегергеннен кейінгі қайта бағалау күніне материалдық емес активтердің әділ құны
6. Амортизацияланатын құн – бұл қалдық (жойылу) құнын шегергеннен кейінгі материалдық емес активтердің нақты құны немесе нақты құнды алмастыратын басқа сома
Материалдық емес активтер ұйымның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былай анықталады:
- Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына өз үлестерінің есебіне төлегенде екі жақтың келісімі бойынша;
- Басқа кәсіпорындар мен адамдардан төленіп алғанда – бұл объектілерді алуға және дайын жағдайға келтіруге нақтылы жұмсалған шығындарға қарай;
- Басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан тегін пайдалануға алғанда – сараптық жолмен бағалауда қалыптасады.
Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімі болады, бірақ кейбір түрлері бойынша оны анықтау мүмкін емес. Пайдалану мерзімі анықталмайтын материалдық емес активтерге гудвилл жатады.
Гудвилл (фирма бағасы) – материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен , яғни түгелдей сатып алғанда немес екі кәсіпорын қосылғанда ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық актиытерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл, ал кем болса жағымсыз гудвилл деп аталады. Гудвилл амортизацияланбайды, ол жыл сайынғы құнсыздану тестілеуіне жатады.
17. Материалдық емес активтердің қозғалысы мен амортизациясын есепке алу 2. Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есепке алу 2700 Материалдық емес активтер бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша - материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:
2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
2710 “Гудвилл”.
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы Материалдық емес активтерді қабылдау - беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер түрінің дәл аты, оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтер көрсетіледі.
2700 Материалдық емес активтер бвлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу Материалдық емес активтерді есепке алудың мүліктік қарточкаларында (ү. №МЕА-2) керсетіледі.
Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объекіісане бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” тобы бөлімшесі шоттары бойынша кредиттік айналымдары №12 журнал – ордерде бейнеледі.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:жарғылық капиталға салымдар жолымен; кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу; басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен; заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
Материалдық емес активтерді кәсіпорындар қатынасушылардың ақшалай төлеулерінің, өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетуді сатудан алынған табыстардың, құнды қағаздардан түскен табыстардың, банкінің қағаздарынан, тегін пайдалануға берілген төлемдердің және басқа заңды рұқсат етілген көздерден түскен табыстардың есебінен алады.
Материалдық емес активтердің құны оларды алуға жұмсалған нақтылы шығындардан және пайдалануға (жұмсалған нақтылы шығындардан) дайын жағдайға келтіруге жұмсалған шығындардан құралады.
Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғалардан алынғанда
Дебет шот 2700 Материалдық емес активтер (2710, 2730)
Кредит шот 1010, 1030, 3310, 4110
Құрылтайшылардың жарғылық капиталға өз үлестері есебінен енгізген материалдық емес активтерді кіріске алынғанда
Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
Кредит шот 5110 Төленбеген капитал
Материалдық емес активтер тегін түскенде, олардың бастапқы құны
Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
Кредит шот 6230 Мемлекеттік субсидиялардан табыстар, 6220 Тегін алынған активтерден табыстар.
Материалдық емес активтер кәсіпорыннан әртүрлі себептермен шығады: сату нәтижесінде; әрі қарай пайдаланудың тиімсіздігіне байланысты есептен шығару нәтижесінде; ақысыз тегін беру нәтижесінде және т.б.
Материалдық емес активтердің істен шығуында материалдық емес активтерді қабылдау – тапсыру Актін 2 данада толтырады.
Материалдық емес активтердің шығуы кезінде олардың баланстық құны Дебет шот 7410 Активтердің шығуы бойынша шығындар, Кредит шот 2730 Басқа материалдық емес активтер жазбасы негізінде есептен шығарылады, ал жинақталған тозу сомасы келесі жазбамен есептен шығарылады: 2740 Материалдық емес активтердің амортизациясы және құнсыздануы тобы шотының дебеті, 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” шотының кредиті.
Материалдық емес активтерді сатудан табыс келесідей жазба бойынша көрсетіледі:
Дебет шот 1010, 1030, 1210 және т.б.
Кредит шот 6210 Активтерді сатудан табыс
Жыл соңында 6210, 7410 шығын шоттары және 5610 Қорытынды пайда (залал) шотымен жабылады, яғни, табыстар жиынтық табыстың көбеюіне, ал шығындар оның азаюына қарай есептен шығарылады.
Тегін берілген материалдық емес активтердің құнынан есептелген ҚҚС сомасына 7410 Активтердің шығуы бойынша шығындар шоты дебеттеледі, 3130 Қосылған құн салығы шоты кредиттеледі.
Мысал. Басқадай материалдық емес активтер 120 000 теңге сату құнымен сатылды. Баланстық құны 40 000 теңге. Амортизация – 60 000 теңге.
12-кесте
Материалдық емес активтердің шығуының есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Сомасы, теңге
Дебет
Кредит
1.
Сатылған материалдық емес активтердің баланстық құны есептен шығарылды
40
7410
2730
2.
Жинақталған амортизация есептен шығарылды
60
2740
2730
3.
Сатылған материалдық емес активтер үшін сатып алушыға шот көрсетілді
120
1210, 2110
6210
4.
ҚҚС есептелді, 12 %
14
1210,
2110
3130
5.
Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа алынды
114
1030
1210, 2110
6.
Ағымдағы банктік шоттан ҚҚС аударылды
14
3130
1030
18. ҚЕХС 36: мақсаты, қолдану аясы және анықтамасы 1.Құнсыздану – активтердің баланстық құндарының төмендеуі. Келесі ұзақ мерзімді активтер бойынша анықталады: негізгі құралдарға және материалдық емес активтерге (соның ішінде гудвилға да) және тек қана перспективті түрде қолданылады.
Активтік нарық – бұл төменде келтірілген талаптардың барлығы сақталатын нарық:
нарықта мәміле объектілері біртекті болып табылады;
әдетте, кез келген уақытта мәміле жасағысы келетін сатушылар мен сатып алушылар табылуы мүмкін;
бағалар туралы ақпаратқа баршаның қолы жетеді.
Кәсіпорындарды біріктіру туралы келісімнің күні бірігетін тараптардың арасында елеулі келісімге қол жететін күн болып табылады, және, жария листингісі бар ұйымдар болған ретте, жұртшылықтың назарына жеткізіледі, дұшпандық жұтылу жағдайында біріккен тараптардың арасында елеулі келісім жасалатын күн сатып алынатына ұйым иелерінің жеткілікті саны осы сатып алынатын ұйымға бақылау орнату туралы сатып алушы-ұйым ұсыныс қабылдаған күн болып табылады.
Активтің баланстық құны өтелетін сомадан асқан кезде, ол құнсызданды деп есептеледі. Активтің құнсыздануынан залалдың туындау мүмкіндігін көрсететін кейбір белгілер сипатталған. Осы белгілердің кез келгені анықталған жағдайда, ұйым өтелетін соманың ресми есебін жасауға тиіс.
Ұйым әрбір есепті күні активтің мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің болуын анықтауға міндетті. Кез келген осындай белгі анықталған жағдайда ұйым активтің өтелетін сомасын бағалауға тиіс.
Бұған қоса, қандай да болсын құнсыздану белгісінің бар-жоғына қарамастан, ұйым:
- пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес активті немесе пайдалану үшін әлі қол жетпейтін материалдық емес активті оның баланстық құнын оның өтелетін сомасымен салыстыру арқылы құнсыздану мәніне жыл сайын сынақтауға міндетті. Құнсыздануға ондай сынақтама жылдық кезең ішінде кез келген уақытта, ол жыл сайын тап сондай уақытта қайталанып отырған жағдайда, орындалуы мүмкін. Әр түрлі материалдық емес активтер әр түрлі уақытта құнсыздануға сынақталуы мүмкін. Алайда, егер мұндай материалдық емес актив бастапқыда ағымдағы жылдық кезеңнің ішінде танылған болса, ол осы ағымдағы жылдық кезеңнің соңына дейін құнсыздануға сынақталуға тиіс.
Материалдық емес активтің өз баланстық құнын өтеу үшін жеткілікті болашақ экономикалық пайдалар іздестіру қабілеті, әдетте, актив пайдалануға қол жеткізілгеннен кейінге қарағанда, ол пайдалануға қол жеткізілгенге дейін неғұрлым жоғары шектеусіздік дәрежесімен сипатталады. Сондықтан, ең болмағанда, пайдалану үшін әлі қол жеткізілмеген материалдық активтің баланстық құнын құнсыздануға жыл сайын сынақтауды талап етеді.
Пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес актив, оның мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің бар-жоғына қарамастан, оның баланстық құнын өтелетін сомасымен салыстыру арқылы жыл сайынғы негізде құнсыздануға сынақталуға тиіс. Алайда, ондай активтің өтелетін сомасына алдыңғы кезеңде жасалған ең соңғы есептеулер, төменде келтірілген өлшемдердің барлығы қанағаттандырылған жағдайда, ағымдағы кезеңде құнсыздануға сынақталған кезде пайдаланылуы мүмкін:
- егер материалдық емес актив басқа активтер немесе активтер тобы қозғалысқа келтіретін ақшалай қаражаттардан әдәуір дәрежеде тәуелсіз болатын пайдалануды жалғастырудан ақшалай қаражаттардың тасқындарын қозғалысқа келтірмесе, және сондықтан да өзі жатқызылған қозғалысқа келтіретін бірліктің бір бөлігі ретінде құнсыздануға сынақталса, және, егер мұндай бірлікті құрайтын активтер мен міндеттемелер өтелетін соманы соңғы есептеген кезден бастап елеулі өзгерістерге ұшырамаса;
- өтелетін соманы ең соңғы есептеу нәтижесі активтің баланстық құнынан әжептеуір асатын өлшем болса;
- өтелетін соманы соңғы есептеген кезден бастап болған оқиғалар мен өзгерген міндеттемелерді талдау ағымдағы кезге анықталған өтелетін соманың активтің баланстық құнынан аз болатыны неғайбіл екендігін дәлелдейді.
Жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін тараптардың арасында жасалған мәміледе сату туралы міндетті күші бар шарт бойынша, осы активті шығаруға тікелей жатқызылған қосымша шығындар ескеріліп түзетілген баға активті сатуға шыққан шығындар шегерілген оның әділ құнының ең жақсы дәлелі болып табылады.
Егер сату туралы міндетті күші бар шарт болмаса, бірақ актив белсенді нарықта сатылатын болса, онда шығаруға шыққан шығындар шегерілген оның нарықтық бағасы оны сатуға шыққан шығындар шегерілген активтің әділ құны болып табылады. Сатып алушының ағымдағы бағасы әдетте тиісті нарықтық баға болып табылады. Сатып алушының ағымдағы бағасы болмаған жағдайда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құнды бағалау үшін, осы мәміленің күні мен бағалау күні арасындағы кезеңде экономикалық жағдайларда елеулі өзгерістер болмаған жағдайда, ең соңғы мәміленің бағасы негіз бола алады.
Сату туралы міндетті күші бар шарт немесе активке арналған белсенді нарық болмаған жағдайда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құнды анықтау үшін ұйым есепті күні жақсы хабардар, осындай мәмілені жасағысы келетін және бір-біріне тәуелді емес тараптардың арасында мәміле жасау кезінде шығарылу шығындары шегерілген активті шығарудан алуға болатын соманы неғұрлым анық көрсететін ақпарат негіз болады. Ұйым осы соманы анықтау кезінде тап сол саланың шеңберіндегі осындай активтермен жасалған соңғы операцияның нәтижесін ескереді. Ұйым басшылығы шұғыл түрде сатуға мәжбүр болған жағдайларды қоспағанда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құн мәжбүрлеп сатуды көрсетпейді.
19. Кәсіпорынның міндеттемелері ұғымы, жіктелуі және танылуы
1. Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстардың ұйымнан кетуіне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.
Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:
1. Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;
2. Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті басқа субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;
3. Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.
Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек (ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті). Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.
Активтермен ұқсастығына байланысты міндеттемелер қысқа мерзімді кредиторлық қарыз және ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз.
Қысқа мерзімді міндеттемелер ұйымның қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы ресурсқа өз наразылығын көрсете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.
Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі керек: оны ұйымның операциялық циклының қалыпты жағдайымен өтеу көзделеді; есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:
1. қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
2. ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
3. кредиторлық қарыздар:
төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
салық бойынша қарыздар;
төленуге дивидендтер;
негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері арасындағы
қарыз;
акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
басқа да кредиторлық қарыздар.
4. төленуге тиісті есептелген шығындар;
5. алдағы кезең табыстары;
6. көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.
20.Қаржылық міндеттемелер есебі: банктік займдар, дивиденттер және қатысушылар кірістері 2. Несие –бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғағаәдетте келісілген мөлшерде пайыз алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие- бір субъектінің екінші бір субъектіге сатқан тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты туындайды.
Банк несиесі- субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға, ағымдағы қызметтерге байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Берілетін уақыт аралығына байланысты банк несиесі қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір жылдан артық уақыт) болып екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі- бұл, субъектінің өндірістік және сауда айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.
Банкке несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын өзінің жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерді, жалға алу келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттін кредит алу құқығының барлығын растайтын құжаттар ұсынады.
Қарыз алушыға несие жасалынған несие шартына сай беріледі. Бұл келісімде кредиттің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және олардың банкке ұсынылу мерзімділігі, кредиттің мақсатты пайдаланылуын және қамсыздандырылуын тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің есебіне кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдері, қамсыздандыруды тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны көзделді.
Қысқа мерзімді кредит әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге кредиттелетін материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі ақтауына негізделіп беріледі.
Банктер несиені кәсіпорындарға қаржы бөлу үшін құрылыс, қалпына келтіру және өнеркәсіптік және әлеуметтік жәене тұрмыстық бағыттағы объектілерді техникамен қайта жабдықтауы техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар мен құрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар құруға; ғылыми-техникалық өнімдер және басқа да (кәсіпорын) меншіктік объектілер бойынша шығындар жасауға береді.
Несие бойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері, тәртібі несие шартында қарастырылады.
Несиелеу қарыз капиталының қозғалысы болып табылады – ол пайыз түрінде үстеме төлем қайтару шартымен қарызға берілген капиталдың қозғалысы.
Алынған несиелерді есепке алу 3010 Қысқа мерзімді банк займдары, 3020 Алынған қысқа мерзімді займдар, 4010 Ұзақ мерзімді банктік займдар, 4020 Ұзақ мерзімді алынған займдар пассивті шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттардың кредиті бойынша банк және басқа мекемелер алдындағы несиелер бойынша қарыздардың қалдығы және алынған несиелер сомалары, ал дебеті бойынша несиелердің қайтарылуы, яғни қарыздардың азайтылуы көрсетіледі.
13-кесте
Несиелер есебі бойынша шоттар корреспонденциясның кестесі
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Несиелер ағымдағы банктік шотқа түсті
1030
3010, 3020,4010, 4020
2.
Несиелер есебінен жабдықтаушы шоты төленді
3310
3010, 3020,4010, 4020
3.
Ағымдағы банктік шоттан несие қайтарылды
3010, 3020,
4010, 4020
1030
4.
Займдарды пайдаланғаны үшін пайыздарды есептеу
7310
3380, 4160
5.
Пайыздарды төлеу
3380, 4160
1030
Есепті кезеңнің соңында 7310 Пайыздар бойынша шығындар 5410 Есепті кезеңнің табысы (зияны) шотымен жабылады.
Займдар шотының кредиті бойынша операциялар есебі үшін №4 журнал –ордер арналған. Оған бухгалтерлік жазбалар банк көшірмелері және басқадай ақша құжаттары негізнде жүргізіледі.
21. Мiндеттi және ерiктi төлемдер бойынша мiндеттемелердi есепке алу
3. Ұйымдар бюджетпен төлемдердің әр түрлері бойынша есеп айырысулар жасайды: заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы, ҚҚС, акциздер, жер салығы, және т. б.
Бюджетпен есеп айырысулардың есебі 3100 Салықтар бойынша міндеттемелер бөлімшенің келесідей шоттарында жүргізіледі:
3110 - Төленуге жататын корпоративтік табыс салығы;
3120 - Жеке табыс салығы;
3130 - Қосылған құн салығы;
3140 - Акциздер;
3150 - Әлеуметтік салық;
3160 - Жер салығы;
3170 - Көлік құралдарына салық;
3180 – Мүлік салығы;
3190 - Басқа да салықтар.
Шоттардың кредиті бойынша төленетін салықтар бойынша бюджетке кредиторлық қарыздар жөнінде ақпараттарды және енгізілуге тиісті сомаларды , яғни есеп беру айында есептелгендерін, ал дебет бойынша есепке жатқызылуға тиісті сомаларды немесе іс жүзінде бюджетке аударылған сомаларды көрсетеді.
3110 “Корпоративтік табыс салығы” шоты заңды тұлғалардан есептелген және аударылған табыс салығы сомаларын көрсетуге арналған. Шегерімдер мен жеңілдіктерді алып тасталған жылдық жиынтық табыс салық салу объектісі болып табылады. 3110 шоттың кредиті бойынша жыл соңында анықталатын, бюджетке енгізілуге тиіс табыс салығының сомалары 7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар шотымен корресподенциясында көрсетіледі. 3110 шоттың дебеті бойынша бюджетке аударылған аванстық төлемдер сомалары, ақша қаражаттарын есептеу (1010, 1030) шоттармен корреспонденциясында көрсетіледі. Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер 4310 шотта есепке алынады.
Бюджетке аударылатын жеке табыс салығының сомасына 3120 Жеке табыс салығы шот кредиттеледі және 3030 3350 және басқа шоттар дебеттеледі.
3130 - Қосылған құн салығы шоты бюджетпен қосылған құнға салық бойынша есеп айырысулар жөніндегі операцияларды көрсетуге арналған. Қосылған құн салығы жанама салықтарға жатады және тауарлар, жұмыстар, қызметтердің өндіру және айналым процесінде қосылған құнның өсімшесінің бөлігін бюджетке алу түрі болып табылады.
3130 - Қосылған құн салығы шотының кредиті бойынша 1210, 1220, 1230, 2110, 2130 шоттардың дебетімен корреспонденциясында сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге өткізілген өнім және басқа да активтер үшін көрсетілген топтар бойынша ҚҚС сомасы көрсетіледі, ал дебеті бойынша 1420 Қосылған құн салығы шотымен корреспонденциясында есепке жазылуға тиіс қосылған құн салығы сомалары, ал ақша қаражаттарының (1010, 1030 және т.б.) шоттарымен корреспонденциясында – бюджетке аударылған ҚҚС сомалары көрсетіледі.
Акциздік салық – сатып алушы төлейтін тауардың бағасына немесе тарифіне қосылатын жанама салық болып табылады.
14-кесте
Қосылған құн салығы және акциздер есебі бойынша шоттар корреспонденциясының кестесі
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
Жабдықтаушының шоты төлемге қабылданды:
Шикізаттар мен материалдар құнына
1310
3310, 4110
ҚҚС сомасына
1420
3310, 4110
ҚҚС сомасы есепке жазылды
3130
1420
Ағымдағы банктік шоттан жабдықтаушы шоты төленді
3310, 4110
1030
Сатып алушыға өткізілген өнім немесе тауарлар үшін шот көрсетілді
1210, 2110
6010
ҚҚС сомасы және акциздер есептелді
1210, 2110
3310, 4110
Алынған ҚҚС және төленген ҚҚС және акциздер арасындағы айырма ағымдағы банктік шоттан төленді
3130
1030
Акциздердің есебі 3140 Акциздер шотында жүргізіледі. Акцизді есептеген кезде 1210, 2110 шоттары дебеттеліп, 3140 шот кредиттеледі. Ал оны бюджетке аударған кезде 3140 шот дебеттеліп, 1030 шот кредиттеледі.
Әлеуметтік салықты жұмыс беруші кәсіпорын есептейді, ол ақшалай да, заттай да төленуі мүмкін. Әлеуметтік салық есебі 3150 шотта жүргізіледі. Есептелген әлеуметтік салық мына шоттардың дебетінде 7110, 7210, 8110, 8210, 8310, 8410 және 3150 шоттардың кредитінде көрініс табады.
Бюджетке төленетін жер салығының есебі 3160 шотта жүргізіледі. Жер салығын есептегенде 7210 Әкімшілік шығындар шоты дебеттеліп, 3160 шот кредиттеледі. Салықты төлеу 1-шілдеден кешіктірілмей жергілікті бдюджетке төленгенде 3160 шот дебеттеліп, 1040 шот кредиттеледі.
Көлік құралдарына салынатын салықты есептеген кезде 7210 Әкімшілік шығындар шоты дебеттеледі және 3170 Көлік құралдарына салық шоты кредиттеледі.
Мүлікке салынатын салық есебі 3180 шотта жүргізіледі. Есептелген мүлік салығына 7210 Әкімшілік шығындар шоты дебеттеледі де, 3180 – Мүлік салығы шоты кредиттеледі.
Салықтар бойынша міндеттемелер шоттарының кредиттік айналымдары №5 журнал – ордерде бейнеленеді.
4.Ұйымдар салықтық төлемдерден басқа міндетті және ерікті төлемдер бойынша да есеп айырысулар жүргізеді. Олардың есебі үшін 3200 бөлім шоттары арналған:
3210 - Әлеуметтік салық бойынша міндеттемелер;
3220 – Зейнетақы қоры бойынша міндеттемелер;
3230 – Басқадай міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер;
3240 – Басқадай ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер.
Бұл шоттардың кредиті бойынша қарыздардың қалдығы және оның өсуі, ал дебеті
бойынша – оның азаюы көрсетіледі.
Әлеуметтік сақтандыруға аударымдар 3210 -Әлеуметтік салық бойынша міндеттемелер шотының кредиті және ұйымның шығын шоттарының (7110, 7210, 8110, 8210, 8310, 8410) дебеті бойынша бейнеленеді. Міндетті зейнетақы жарналарын ұстау 3350 Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді қарыз шотының дебеті және 3220 Зейнетақы қоры бойынша міндеттемелер шотының кредитімен көрсетіледі.
Басқа міндетті бөлулер (жинақтар, баж салығы, төлемдер) 3230 Басқадай міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер тобы сәйкес шоттарының кредиті және 1310, 1330, 1350, 2410 шоттарының дебеті бойынша есепке алынады. Ерікті төлемдер есебі үшін 3240 – Басқадай ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер шоты пайдаланылады. Мұнда мүліктерді сақтандыру және негізгі және көмекші өндірістер жұмысшыларын сақтандыру төлемдері есептелінеді. Көрсетілген сомаларға 3240 шот кредиттеледі және 8410 Үстеме шығындар шоты дебеттеледі.
22.Жабдықтаушылар мен мердігерлерге кредиторлық берешектердің есебі 5. Жабдықтаушылармен және алынған аванстар бойынша есеп айырысулардың есебі
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауарлық-материалдық қорларды жеткізушілер немесе әр түрлі қызметтер көрсететін және әр түрлі жұмыстар орындайтын кәсіпорындар мен ұйымдар жатады. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар, әдетте, қолма-қол ақшасыз жолмен жүргізіледі. Есеп айырысу түрі келісіммен немесе шартпен анықталады. Есеп айырысудың негізгі түрлері мыналар: акцепті, аккредитивті, төлемдік тапсырыс бойынша, чектермен, төлемдік тапсырыспен жоспарлық төлемдер ретінде, өзара талаптарды есепке жазу ретінде, вексельдермен.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар жөніндегі ақпараттарды көрсету үшін 3310 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық қарызы, 4110 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің ұзақ мерзімді кредиторлық қарызы шоттары арналған. Бұл шоттың кредиті бойынша алынған тауарлық – материалдық қорлар, айналымнан тыс активтердің құны 1310, 1330, 2410, 2730, 7110, 7210, 8410 шоттарының дебетімен корреспонденциясында көрсетіледі. Алынған бағалықтар бойынша ҚҚС сомасы 3310, 4110 шоттардың кредиті және 1420 ҚҚС шотының дебеті корреспонденциясында бейнеленеді.
Жабдықтаушылармен және мердігерлер шотын төлеу 3310, 4110 шоттардың дебеті және ақша қаражаттарын есептеу бойынша шоттардың кредитімен (1010, 1030) көрсетіледі. 3310, 4110 шоттар бойынша операциялардың есебі үшін №6 журнал – ордер арналған. Шоттардың кредиті бойынша жазулар жабдықтаушылармен көрсетілген және төлемге қабылданған шот- фактуралар негізінде, жүкке ере жүретін құжаттар негізінде жүргізіледі.
Тауарларды жеткізуге не жұмыстарды орындауға алынған аванстар бойынша, сондай-ақ ішінара дайындығына қарай тапсырыс берушілер үшін өндірілген өніммен атқарылған жұмыстар өтемақысы бойынша есеп айырысулар үшін келесідей шоттар пайдаланады:
3510 Қысқа мерзімді алынған аванстар,
4110 Ұзақ мерзімді алынған аванстар
Алынған аванстар мен өнімді және жұмыстарды дайындау кезінде алынған төлемақы сомасына
Дебет шот 1030 Kредит шот 3510, 4410
Алынған аванстардың және толық дайын бұйымдарды, материалдарды жеткізгені және орындалған жұмыстар үшін, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шоттарды ұсынған кезде, есепке алынған ішінара дайын өнімдер мен жұмыстар бойынша төлем ақы сомасына
Дебет шот 3510, 4410 Kредит шот 1210
Егер алдағы уаққытта тауарлар жеткізуге, не жұмыстар мен қызметтерді орындауға, авансқа алынған төлемақы сомасын жабдықтаушы пайдаланбаған болса, бұл сома сатып алушыға қайтарылып берілуі тиіс, сонда шоттар корреспанденциясы
Дебет шот 3510, 4410 Kредит шот 1030
3510, 4410 шоттар бойынша операцияларды тіркеу №9 журнал –ордер кредиттік айналымдары үшін, №9 тізімдеме дебетттік айналымдары үшін қолданылады.
Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің табыстарының есебі. Дивидендтер дегеніміз акционерлер иелігінде болатын акциялардың саны мен түрлеріне сәйкес оларға тиесілі акцияларына табыс түрінде жыл сайын акционерлер арасында бөлінетін акционерлік қоғам табысының бір бөлігі.
Дивидендтер бойынша есеп айырысулар 3030 Дивидендтер бойынша және қатысушылардың табысы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар шотында жүргізіледі.
Дивидендтерді есептеген кезде 3030 шоттар кредиттеледі және мына шоттар дебеттеледі:
5510, 5520 – есепті жылдың және бұрынғы жылдардың бөлінбеген табысы есебінен акция ұстаушыларға дивиденттер есептегенде;
5410, 5460 – артықшылығы бар акциялар бойынша есептелген дивидендтер сомасына, бөлінбеген табыстың болмауы немесе жетімсіздігі кезінде.
Акциялар бойынша дивидендтер төлемін көрсеткенде
Дm шот 3030 Km шот 1010, 1030 – дивидендтің заттай төлемінде.
Төлемнің қайнар көзінен ұсталынған табыс салығының сомасына 3030 шот дебеттеледі және 3120 Жеке табыс салығы шоты кредиттеледі. Дивидендтер салық салуға 15 пайыз ставкасы бойынша жатады және одан кейін салық салуға жатпайды. Жеке табыс салығын бдюжетке аударуда 3120 шот дебеттеліп, 1010, 1030 шоттар кредиттеледі.
3030 Дивидендтер бойынша және қатысушылардың табысы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар шоты бойынша кредиттік айналымдар №9 журнал- ордерде бейнеленеді.
Кәсіпорынның есепті айда алған, бірақ кейінгі есепті кезеңдерге жататын табыстары болашақ кезеңдерінің табыстары болып есептеледі (жал төлемі немесе пәтерақы төлемі; коммуналдық қызметтер үшін төлемдер; жол билеттерін сатудан алынған табыстар; баспалық жазылымдарға жазылу құны; байланыс қызметтерін пайдаланғаны үшін абоненттік төлемдер). Алдағы кезең табыстарының есебі 3520 және 4420 шоттарда жүргізіледі. Бұл шотта айлық және тоқсандық билеттер бойынша кәсіпорынға алдын-ала төленген ақылары, автомобиль тасымалдары және басқалары үшін күні бұрын төленгені ескеріледі. Осындай төлемдер түскенде
Дебет шот 1010, 1030 Kредит шот 3520, 4420
Алдағы кезеңнің кірістерін есептегенде 1210, 1220, 1230, 1230 шоттар дебеттеледі және 3520, 4420 шот кредиттеледі.
Есепті айға жататын ертеректе алынған табыстар тізімі
Дебет шот 3520, 4430 Kредит шот 6010, 6210, 6280 бойынша көрсетіледі.
Өткен жылдарда анықталған жетіспейтін ақша қарыздарының алдағы кездегі түсім қаражаттары сомасына: Дm шот 1250 Km шот 3520, 4420
Өткен жылдар ішінде анықталған жетпейтін ақша бойынша қарыздар үшін төлемдер түскенде: Дm шот 1010, 1030 Km шот 1250
Сонымен бір мезгілде тиісті сома 3520, 4420 шот дебетіне және 6010 шот кредиті бойынша жазылады. 3520, 4420 шоттарының кредиттік айналымдары №9 журнал –ордерде көрсетіледі.
23.Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді берешектер есебі
1. Қоғам өмiр сүру үшiн қажеттi материалдық және рухани игiлiктi тек жұмсалған еңбек шығыны бойынша жасауға болады. Алынған материалдық игiлiктiң негiзi болып еңбек саналады.
Еңбек ақы өнiмнiң өзiндiк құнының негiзгi элементiнiң бiрi болып табылады. Еңбек ақының есебiн дұрыс ұйымдастыру еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiне, өнiмнiң өзiндiк құнының төмендеуiне, тұрғындардың өмiр сүру деңгейiнiң жақсаруына мүмкiндiк бередi.
Еңбек ақы есептеудiң бухгалтерлiк есебiнiң негiзгi мiндеттерi мыналар болып табылады: өндiрiске жұмсалған еңбек шығынын дұрыс анықтап, жалақыны есептеу; әрбiр жұмысшының орындаған жұмыс көлемiн және оған жұмсалған уақыт мөлшерiн анықтау; бекiтiлген жұмысшылар саны бойынша жоспардың орындалуына бақылау жасау; жұмыс уақытын тиiмдi пайдалануды, еңбек тәртiбiн сақтауды, жалақы қорын дұрыс пайдалануды бақылау; жұмыс күшiн пайдалану және жалақы қоры мен басқа да көтермелеу қорларын жасап, оның дұрыс жұмсалуын бақылау; жұмысшылармен есеп айырысуды уақытында және дұрыс жүргiзудi ұйымдастыру.Белгiлi бiр мерзiмде еңбек және еңбек ақы жөнiнде есеп берудi қамтамасыз ету.
Ұйымда атқаратын функцияларына байланысты жұмыс істеушілерді екі топқа бөледі: жұмысшылар және қызметкерлер. Қызметкерлер тобынан келесідей категорияларды бөлуге болады: жетекшілер, мамандар және қызметкерлерге жататын басқа да мамандар.
Жұмысшылар - математикалық игіліктерді жасау процесімен тікелей айналысатын тұлғалар.
Жетекшілер (басшылар) кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімдерінің басқарушылары , сонымен қатар бас мамандар мен оның орынбасарлары .
Мамандар - өндіріс процестерін ұйымдастыру және басқаруды жүзеге асыратын, инженерлі – техникалық және басқа жұмыстармен айналысатын қызметкерлер, мысалы: инженер, экономист, бухгалтер, механик т.б.
Қызметкерлерге жататын басқа да мамандар - құжаттарды дайындайтын және толтыратын, есептеу мен бақылауды, шаруашылық қызмет көрсетуді жүзеге асыратын жұмысшылар.
Кадрлар есебі үшін жеке карточкалар, ғылыми жұмысшылар үшін ғылыми жұмысшының есеп карточкалары алғашқы құжаттар болып табылады. Жұмыс уақытының есебі бойынша негізгі алғашқы құжаттар- жұмыс уақытын пайдаланудың есебі мен еңбек ақыны есептеу табелі және жұмыс уақытын пайдалануды есептеу табелі болып табылады. Табель жұмысшылардың барлық категорияларының жұмыс уақытын пайдалануын есептеу үшін, сондай- ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің бекітілген жұмыс күні режимін сақтауына бақылау жасау үшін, олармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу және атқарылған уақыт туралы деректер алу үшін қолданылады. Табельді табель толтырушы немесе мастер бір данада толтырады және еңбекақы есептеу үшін бухгалтерияның есеп айырысу бөліміне жіберіледі.
Жұмысқа келулер және жұмыс уақытын пайдаланудың есебін табельде жалпылау тіркеу әдісімен жүргізіледі, яғни барлық келгендерді , кешіккендерді белгілеу немесе тек қана ауытқуларды тіркеу арқылы. Күндер мен сағаттардың санын ондық белгімен көрсетіледі. Ай соңында табельдер әрбір жұмысшымен атқарылған уақыттың қорытындысы жазылады және жұмысқа келген, келмеген күндер есептеледі. Осы деректер жұмыс категориялары бойынша және жалпы табель бойынша қосылады. Жеке құрамның есебі категорияның кадрлар бөлімінде жүргізіледі.
2. Еңбек ақының екі түрі болады: негізгі және қосымша.
Негізгі еңбек ақыға атқарылған (жұмысқа) уақытқа және орындалған жұмыстың саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақы: тарифтік ставка, оклад, кесімді бағалау бойынша төлеу, сыйақылар, мерзімнен тыс жұмысқа, түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, жұмыскерлер кінәсінің болмаған тұрып қалған уақытқа ақы төлеулер жатады.
Қосымша еңбек ақыға еңбек туралы заңдарда қарастырылған атқарылған уақытқа төленетін төлемдер жатады. Оған: кезекті демалыс уақытына ақы төлеу, мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындағаны үшін ақы төлеу, жұмыстан шығу кезіндегі төленетін жәрдем ақы және болып табылады.
Еңбек ақының негізгі формалары мерзімді және кесімді болып табылады. Мерзімді еңбек ақыны төлегенде жұмыс істеушінің ақысын жұмсаған еңбегінің іс жүзінде атқарған уақыты мен сапасына тікелей тәуелді түрде төлеу қарастырылады. Мерзімді еңбек ақыны төлеу екі жүйеге бөлінеді: жай мерзімді және мерзімді - сыйақылы.
Жай мерзімді еңбек ақы төлеуде жалақы сағаттық, күндік, айлық тарифтік ставкалар бойынша немесе нақты атқарған уақыты үшін оклад бойынша есептеледі. Еңбек ақының мөлшері тарифтік ставканы атқарылған уақыт мөлшеріне көбейту арқылы немесе окладты есептеу арқылы анықталады.
Еңбекті төлеудің мерзімді - сыйақылық жүйесі кезінде тариф бойынша есептелген еңбек ақы сомасына тарифтік ставкаға белгілі бір процент мөлшеріндегі сыйақыны қосады.
Еңбек ақының есептелуі есептік төлем ведомосында, жеке счеттарында, ал берілуі төлем ведомостары бойынша жүргізіледі .
Еңбекті төлеудің кесімді формасы - өндірілген өнімнің, орындалған жұмыстың және көрсетілген қызметтің сапасын ескере отырып, бірлік санына төлеуді білдіреді. Кесімді еңбек ақының келесідей жүиелері бар: тікелей кесімді, кесімді-сыйақылы, кесімді – прогрессивті, аккордты.
Тікелей кесімді еңбек ақы төлеу қажетті біліктілікті ескере отырып, тағайындалған тұрақты кесімді баға негізінде өндірілген өнім бірлігінің саны үшін жүргізіледі. Еңбекақы мөлшері тұрақты кесімді бағаны өндірілген өнім санына көбеиту арқылы анықталады.
Еңбекті төлеудің кесімді-сыйақылық жүйесі кезінде өндірілген өнім санына есептелген еңбек ақы сомасына белгілі бір сапалы көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін төленетін сыиақы қосылады .
Кесімді – прогрессивті жүйе кезінде төлеу норма шегіндегісі тұрақты баға б-ша, ал нормадан артығы прогрессивті өспелі баға бойынша жүргізіледі.
Аккордты жүйе кезінде еңбекақы төлеуді алдын-ала нормаланған тапсырма және бағасы анықталған жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықтайды. Аккордты еңбек ақы төлеудің мөлшерін іс жүзіндегі нормативті тапсырмалар бағалар негізінде бекітеді, ал олар болмаған жағдайда - ұқсас жұмыстар үшін қолданылатын нормаланған тапсырмалар мен бағалардан шыға отырып бекітеді.
Еңбекақы төлеудің кесімді формасы кезінде есеп айырысу еңбек өнімділігі туралы құжаттар бойынша жүзеге асырылады.
Әрбір жұмысшының бригада еңбегінің нәтижесіне қосқан еңбектік үлесінің мейілінше толық есебі үшін оның мүшелерінің келісімімен еңбекке қатысу коэффициенті қолданылады. Қосымша еңбек ақының есептелуі орташа еңбек ақы бойынша жүргізіледі
24. ҚЕХС 18 Түсім: сипаттамасы, мақсаты және қолдану аясы, түсімнің танылу критерийлері 1.18 Түсім IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартының мақсаты белгілі бір операциялардың және жағдайлардың түрлерінен пайда болатын түсімнің есептеу тәртібін анықтауынан тұрады.
Табысқа компанияның түсімі де, басқа түсімдер де кіреді. Компанияның түсімі - олар қызметтің әдеттегі түрлерінен келіп түскен қаражаттың түсуі, олар әр түрлі аталады, оның ішінде сату, сыйақы, пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер. Түсімді есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін анықтаудан тұрады. Түсім компанияның сенімді түрде өлшенетін болашақ пайданы алу мүмкіндігі болған жағдайда танылады. Осы Стандарт бұл белгілерді қанағаттандыратын жағдайларды анықтайды және осылайша түсім танылады.
Осы бухгалтерлік стандарт мынадай операциялар және жағдайлардан пайда болатын түсімді есептеуде қолданылуы керек:
тауарларды сатудан;
қызметтерді көрсетулерден;
пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін компания активтерін басқа жақтарымен пайдаланудан.
Тауарларға компанияның сату үшін шығарған, немесе қайта сату үшін сатып алынған өнімі кіреді, оның ішінде, бөлшек саудамен айналысатын саудагер қайта сату үшін сатып алынған тауарлар немесе жер және басқа да мүлік.
Қызмет көрсетуге белгілі бір мерзім ішінде шартта келісілген компанияның міндеттерді атқаруы. Қызметтер бір кезең ішінде немесе бірден көп кезеңдерде көрсетілуі мүмкін.
2.Түсім алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құны бойынша бағалануы тиіс.
Операциядан пайда болатын түсім сомасы, әдетте, компания және сатып алушы немесе акцияны пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады. Ол компаниямен ұсынылатын қандай да бір сауда жеңілдігінің сомасы немесе санға жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құн бойынша бағаланады.
Тауарларды сатудан түскен түсім мынадай аталған талаптар қанағаттандырылғаннан кейін танылуы тиіс:
компания сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды аударғанда;
компанияның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және сатылған тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;
түсім сомасы сенімді өлшенгенде;
компанияға мәмілемен байланысты экономкалық тиімділіктің пайда болуы ықтимал болып табылғанда; және
мәмілемен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді өлшенуі мүмкін болғанда.
Түсімнің танылуына мысал
Ұйым 5 млн. теңгеге келісім шартқа отырды. Келесі күні 500 мың теңге алынды. Бұл сома жұмыстың 10 %-ы орындалғанша түсім ретінде танылмайды.
Мысал. Ұйым бөлшек саудамен дүкенге телевизорлар сатады. Тауарды қайтарған жағдайда жазбаша хабарлама 14 күннің ішінде жасалуы қажет. 14 күн өткеннен кейін тауар қайтарылмаса, түсім танылады.
3. Компания активтерін басқа ұйымдардың пайдалануы түсімнің мынадай нысандарда пайда болуына әкеліп соқтырады:
пайыздар - ақша қаражатын немесе оның баламаларын немесе компанияға тиесілі соманы пайдаланғаны үшін төлемдер;
лицензияланған төлемдер - компанияның ұзақ мерзімді активтерін, мысалы, патенттерді, тауар белгілерін, авторлық құқықтарды және компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланғаны үшін төлемдер;
дивидендтер - пайданы акционерлік капиталды иеленушілер арасында олардың белгілі бір сыныптың капиталына қатысуына қарай теңбе-тең бөлу.
Пайыздық табыс беретін инвестицияны иеленудің алдында төленбеген пайыз жиналып қалса, кезектегі пайыз кірісі иеленудің алдындағы және иеленуден соңғы кезеңдер арасында бөлінеді, тек иеленуден соңғы бөлігі түсім ретінде танылады.
Егер шарт мазмұнын ескере отырып түсімді тану үшін басқа сәйкес келетін жүйелі ұтымды негіз болмаса ғана, лицензияланған төлемдер тиісті шарттардың талаптарына сәйкес жинақталады және әдетте осы негізде танылады.
Компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана түсім танылады. Алайда, түсімге кірген соманың инкассациялануы жөнінде белгісіздік туған жағдайда, соңына дейін алынбаған сома немесе өтелу мүмкіндігі жойылған сома, басынан танылған түсім сомасының түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
25. Өнімдерді сатудан түсетін кіріс: негізгі және негізгі емес қызметтен түскен кірістер 1. Кәсіпорын кірістерінің есебі типтік шоттардың 6 Кірістер бөлімінде жүргізіледі. Оған 6000 “Өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден келетін кіріс” бөлімі, 6100 Қаржыландыру бойынша кірістер, 6200-“Басқалай кірістер”, 6300 “Тоқтатылатын қызметпен байланысты кірістер”, 6400 Үлестік қатысу әдісі бойынша есептелетін ұйым пайдасының үлесі бөлімдерінің сәйкес шоттары ашылған.
Тауарды (жұмысты, қызметті) өткізуден алынған кірісті есепке алу үшін 6010 Тауарды (жұмысты, қызметті) өткізуден алынған кіріс шоты қолданылады. Бұл шотта өнімді өткізуден, жұмыс жасаудан, басқа жаққа қызмет көрсетуден алынған кірістер есепке алынады. Есепті кезең ішінде бұл шоттың кредитінде өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден алынған кірістер сомасы жинақталады
6010 Өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден келетін кіріс шоты бойынша шоттар корреспонденциясы келесі кестеде келтірілген.
16-кесте
6010 шот бойынша жасалған шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операциясының мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
дебет
кредит
1
Салықтық шот-фактураларының және төлем-тапсырмаларының негізінде келісімді бағасы бойынша дайын өнім босатылды
1210,2110
6010
2
Сатып алушыларға көрсетілген ҚҚС сомасына
1210,2110
3130
3
Салықты шот-фактураларының, төлем-талап тапсырмаларының және орындалған жұмыстарды қабылдау актілері негізінде, негізгі және қосақы өндірістердің цехтарында орындалған жұмыстар мен қызметтер босатылды
1210,2110
6010
4
Сатып алушыларға берілген төлем талап-тапсырмаларының негізінде олардың есеп айырысу шотына келіп түскен төлем
1040
1210,2110
Сыйақылар бойынша кірістерді есепке алу үшін шоттар жоспарындағы 6110 Сыйақы бойынша кірістер шоты қолданылады.
17-кесте
6210 “Активтердің сатуынан түскен кіріс” шоты бойынша материалдық емес активтерді сатқан кезде мынадай шоттардың корреспондениясы жасалады.
№
Шаруашылық операциясының мазмұны
Сомасы, мың тг.
Шоттар кор-сы
Дебет
Кредит
1
Материалдық емес активтер сатылды:
қалдық құнына
тозу сомасына
босатылған құнына
170000
30000
211000
7410, 2740
1210
2120-2140
1040,1010
2730
2730
6210
2
Сатылған материалдық емес активтер бойынша ҚҚС сомасына
62400
1210
2120-2140
1040,1010
3130
3
Жыл соңында, 6210 және 7410 шоттардағы есептелген сомасы жиынтық жылдық табыс, зиян шотына есептен шығарылады:
табыс
зиян
211000
170000
6210
5410
5410
7410
26. Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік құн есебі 2.Сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын есепке алуға 70 бөлімшенің 7010 Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны шотында жүргізіледі. Бұл шот бойынша өнім өндіретін, жұмыстар істейтін және қызметтер көрсететін және босатылған өнімдердің, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнын есепке алуға арналған. 7010 шоттың дебетінде сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құны есепке алынады да, есепті кезеңнің аяғында осы шоттың кредитінен 5610 Қорытынды пайда (залал) шотының дебетіне жазылады.
7010 Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны шоты бойынша талдау есебі сатылатын бұйымдардың, жұмыстардың және қызметтердің түрлері бойынша ұйымдастырылады. Талдау есебі үшін машинограммалар не ведомостар пайдаланылады, оларда бір айдағы және жыл басынан бергі өнімнің, жұмыстың және қызметтердің саны мен өзіндік құны көрсетілуі тиіс.
Келесі 18-кестеден кәсіпорынның 7010 Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік құны шоты бойынша шоттар корреспонденциясын келтірейік.
18-кесте
7010 Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік құны шоты бойынша шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операциясының мазмұны
Сомасы,
мың теңге
Шоттар корреспонденциясы
Дебет
Кредит
1
Төлем накладнойларының негізінде нақты өзіндік құны бойынша өнімдер босатылды
380000
7010
1320
2
Тапсырыс берушілер үшін орындалған жұмыстар мен қызметтер акт бойынша өткізілді
110660
7010
8000, 8300
3
Босатылған тауарларға, орындалған жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге толтырылған салықтық шот-фактуралар және есеп айырысуды төлеу құжаттары сатып алушыларға берілді:
- келісім бағалары бойынша
645800
1210, 2110
7010
- Қосылған құн салығы сомасына (12%)
77496
1210, 2110
3130
Барлығы
723296
-
-
Кәсіпорынға тұтастай алғанда қызмет көрсетуге және оның өндірістік-шаруашылық қызметін басқаруға байланысты жалпы шығатын шығындар жалпы және әкімшілік шығындар болып табылады. Бұл шығындар есебі 7210 Әкімшілік шығындар шотында жүргізіледі, жалпы және әкімшілік шығындарды есепке алатын тізімдемеде немесе машинограммаларда жүргізіледі. Оған жазбаларды кәсіпорын бекіткен баптардың номенклатурасына қарай және әзірлік кестелері мен құжаттарынан корреспонденцияланатын шоттар бойынша жазады.
Материалдық емес активтер бойынша амортизация есептелгенде:
Дебет шот 7210 Кредит шот 2741
Негізгі құралдардың тозуы есептелді: Дебет шот 7210 Кредит шот 2420
Жалпы және әкімшілік шығындарға шикізат және материалдар жұмсалды:
Дебет шот 7210 Кредит шот 1310
Әкімшілік қызметкерлерге еңбек ақы есептелгенде: Дебет шот 7210 Кредит шот 3350
Есепті кезеңнің соңында жалпы және әкімшілік шығындардың сомасы қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелеріне көшіріліп жазылады: Дебет шот 5610 Кредит шот 7210.
Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатуға байланысты жұмсалған шығындарды есепке алуға 7110 шот арналған. Бұл шотта сату бойынша жұмсалған кәсіпорын қоймасындағы өнім ыдыстарына және өнімдерді орауға жұмсалған шығындар көрсетіледі. Егер өнімдерді ыдысқа салу өнім қоймаға тапсырылғанға дейін өндіріс технологиясына сәйкес жүзеге асырылса, ыдыстардың құнын өнімнің өндірістік өзіндік құнына енгізеді, өнімді жөнелтетін станцияға дейін тасымалдау, оны көлік құралдарына сату бойынша жұмсалатын шығындар; комиссиялық алымдар немесе шарт бойынша өткізуші ұйымдарға өнімді өткізгені үшін төленетін шығындар; өнімді өткезген жерлерде қойманың ұсталуы;сатушылардың және басқа қызметкерлердің еңбек ақысы мен аударымдар; жарнамаға және өткізуге арналған шығындар; өткізушіге және делдалдық ұйымдарға төленетін комиссиялық алымдар; өнімдерді өткізумен байланысты басқа да шығындар.
19-кесте
7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша шығыстар” шоты бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операциясының мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
дебет
кредит
1
Тауарды сатумен байланысты еңбеккерлерге, тауарды сату, түсіру процесіне қызмет көрсеткендерге есептелген жалақы
7110
3350
2
Жалақы сомасынан тиісті қорларға аударымдар жасалды
7110
3190
3
Өнімді буып-түю, орау үшін ыдыс материалдары жұмсалды
7110
1310
4
Жабдықтаушылардан жарнама, қойманы күзету, комиссиондық және басқа да шығыстары үшін жасалған шот-фактурасы қабылданды:
-жабдықтаушылардың көрсеткен қызметі үшін
-ҚҚС сомасына
7110
1420
3310
3310
5
Қойманы жалға бергені үшін жал сомасы есептелді:
-жал төлемі үшін
-ҚҚС сомасына
7110
1420
3390
3390
6
Сату процесінде қолданған негізгі құралдар мен матеиалдық емес активтер бойынша есептелген амортизация
7110
2740, 2420
7
Құжаттармен дәлелденген, тауарды сатумен байланысты басқа да шығыстары өтелді
7110
2150,1010
8
Есептік кезеңнің соңында есепке алынған шығыстар жиынтық табыс (зиян) шотына есептен шығарылылды
5610
7110
27. Жиынтық кіріс және зиян: жабу жазбалары, корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстарды есепке алу
4. 7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шотының талдамалық есебі №14 журнал-ордерде жүргізіледі. Бұл шот бойынша кредиттік айналым есептеледі. Журнал-ордерде екі кесте көретілген:
- Есепті кезеңдегі таза кірісті есептеу;
- Табыс салығын есептеу.
Бұл кесте оларды есептеуге қажетті көрсеткіштер бейнеленген алғашқы құжаттар мен есеп тіркемелеріне (журнал-ордер №11,12) сәйкес толтырылады.
7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шоты бойынша талдамалық мәліметтерді компьютермен есепке алған кезде тізімдеме түрінде №14 журнал-ордер қалыптасады, онда есепті кезеңдегі таза кіріс пен корпоративтік табыс салығының есептелуі жүргізіледі. Ол негізгі және басқалай қызметтерден алынған кірістер мен шығыстар, тұрақты және уақытша айырмашылықтар, салық салынатын кіріс, ағымдағы төленуге тиісті және корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі жөнінде ақпараттарды қамтамасыз етеді.
Корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысуды есепке алу бойынша шаруашылық операциялары бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазбалармен бейнеленеді (20-кесте).
20-кесте
Корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысуды есепке алу бойынша шоттар корреспонденциясы
№ пп
Шаруашылық операциясының мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
Дебет
Кредит
1
Корпоративтік табыс салығы есептелді
7710
3110
2
Корпоративтік табыс салығына түзетулер жүргізілді:
-Артуы
5430
3110
3
-Азаюы
3110
5430
4
Төтенше жағдайларға және тоқтатылған операциядан алынған кірістен корпоративтік табыс салығы есептелді
6310
3110
5
Төтенше жағдайларға және тоқтатылған операциядан алынған зиянмен байланысты корпоративтік табыс салығы сомасы үнемделді
3110
6310
6
Корпоративтік табыс салығы төленді
3110
1040
7
Уақытша айырмашылықтың пайда болуы нәтижесінде есепті кезеңде төленуге жататын корпоративтік табыс салығы
4310
3110
8
Артық корпоративтік табыс салығын бюджеттен қайтару
1040
3110
9
Алдағы кезеңде төленуге жататын уақытша айырмашылықтың салықтық тиімділігін есептеу
4310
7710
28. Жарғылық және шығарылған капиталдың есебі 2. Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, шаруашылық жүргізуші ұйымдардың алуан түрлері құрылады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың, мемлекеттiң қаражаттарының, материалдық емес активтердiң және басқа да мүлiктердiң немесе мүлiктiк құқықтарының есебiнен құрылады. Сонымен қоса, жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметiн бастау үшiн бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың (акционерлердiң, қатысушылардың) қатысу үлесiн және кепiлдiк сипатын анықтайды.
Шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлiк те, мүлiктiк құқық та және басқа да мүлiктер (интеллектуалдық қызметтiң нәтижесiнде берiлген құқын да қоса алғанда) болуы мүмкiн.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келiсiмi бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешiмi бойынша мүлiктiк құқығы ақшалай нысанда бағаланады.
Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы үш негізгі функцияны атқарады:
ол бастапқы капитал болып саналады, яғни қоғам қызметі үшін мүліктік негіз;
ол барлық құрылтайшылардың (акционерлер, қатысушылар) салымдарының үлесін
анықтауға мүмкіндік береді, себебі жиналыста қатысушының дауыс беру саны мен оның табысының мөлшері осыған сәйкес;
жарғылық капиталдың көлемі қоғамның үшінші тұлғалар алдындағы
міндеттемелерін орындауға кепіл береді, сондықтан оның минималды көлемі заңмен бекітіледі.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең аз деңгейдегі көлемі – бір айлық есеп айырысу көрсеткішінің 50 000 есе мөлшерін құрайды және мемлекеттік тіркеуден өткен күннен кейін 30 күннің ішінде төленуі керек. Артықшылықты акцияны шығару барлық жарияланған акциялардың жалпы санының 25% көп болмауы керек.
Акционерлік қоғам - жарғылық капитал барлық жарияланған акциялар шығарылымының жиынтық атаулы (номинальдық) құнына тең.
Акцияның номиналдық құны- акционерлік қоғамның құрылтай құжаттарында анықталған құрылтайшылармен төленген жарғылық капиталдың қалыптасуына қатысатын акция құнының ақшалай көрінісі.
Орналастыру бағасы - алғашқы бағалы қағаздар нарығына акцияны орналастыруда анықталатын акция бағасы.
Акциялар қарапайым және артықшылығы бар болып бөлінеді.
Қарапайым акция акционерге акционерлердің жалпы жиналысына қатысуы кезінде барлық сұрақтарды шешуге, ұйым таза табыс алған кезде дивиденд алуға, сонымен қатар қоғам жабылған кезде заңмен бекітілген негізде қоғамның мүлігінің бір бөлігін алуға құқық береді.
Артықшылығы бар акция акционерлерге қарапайым акцияны иеленетін акционерлерден бұрын қоғамның жарғысында көрсетілген алдын-ала анықталған міндетті түрде алатын дивидендтерді алуға құқық береді.
Акционерлік қоғамның артықшылығы бар акцияларының саны оның жарияланған акцияларының жалпы санынан 25 пайыздан аспауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып біткен соң ғана ұлғайтуға рұқсат беріледі. Жарияланған капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен кезде оның қатысушылардың салымының сомасына немесе акцияға жазылудан түскен сомаға тең жарғылық қоры құрылтай құжаттарында көрсетіледі. Жарғылық капиталдың мөлшері, бір акцияның тұрақты құны, жай және артықшылықты акциялардың ара қатынасы, Алтын акцияның1 болуы акционерлер жиналысында белгіленеді және тиісті мемлекеттік органдарда тіркеледі.
Егер бұрын жарияланған көлемін қатысушылар толығымен төлемеген болса, жарғылық капиталды ұлғайту туралы шешім тіркеуге ңабылданбауға тиісті. Жарғылық капиталды азайту туралы шешімге несие берушілер наразылық білдіре алады. Жарғылық капиталға салымдарды төлеу үшін ақша қаражаттары, интеллектуалаық меншікті қоса алғанда материалдық емес активтер, Ноу-хау, негізгі құралдар, жер иелену қүқығы және басқа активтер қабылданады.
Жарғылық капиталдың нақты барын және оның қозғалысы туралы ақпараттарды жалпы қорытындылау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының 5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі:
5010 Артықшылығы бар акциялар - мұнда акционерлік қоғамның төленген эмиссияланған артықшылығы бар акцияларының жиынтық атаулы құны көрініс табады;
5020 Қарапайым акциялар - мұнда акционерлік қоғамның төленген эмиссияланған қарапайым жиынтық атаулы құны көрініс табады;
5030 Салымдар мен пайлар - мұнда серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар мен жарналар көрініс табады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдар бойынша құрылтайшылармен есеп айырысуларды есепке алу 5110 Төленбеген капитал шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебеті бойынша жарғылық капиталға салынатын салымдар жөніндегі құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары көрсетіледі. 5110 Төленбеген капитал шотының дебетттік қалдығы жарғылық капиталға жарияланған, бірақ төленбеген салымдар бойынша құрылтайшылардың берешек сомасы көрсетіледі. Ұйым өзінің жарғылық капиталын құрылтайшы құжаттарда белгіленген тиісті мөлшерде толық қалыптастырғанда, 5110 Төленбеген капитал шоты толық жабылады және онда дебеттік қалдық онда болмайды.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын жарияланған және тіркелген салымдардың нақтылы құны бойынша құрылтайшылардың берешек сомасына бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:
5110 Төленбеген капитал шот дебеті
5010 Артықшылығы бар акциялар
5020 Қарапайым акциялар шоттар кредиті
Құрылтайшылармен жарияланған және тіркелген акциялардың құнын төлеу негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық қорлар түрінде келіп түссе, келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1310, 1320, 1330, 1350, 2410, 2730
Кредит шот 5110
Акционерлік қоғам өзінің акцияларын бағалы қағаздар нарығында олардың нақтылы құнынан асатын баға, орналастыру бағасы бойынша сата алады. Мұндайда акцияларды орналастыру бағасы бойынша есептелген сату құнының нақтылы құнынан асқан сомаға шоттардың келесі жазбасы жасалады:
Дебет шот 1010, 1030
Кредит шот 5310 Эмиссиялық кіріс
Жарғылық капиталдың айналымнан алынған акциялар сомасына азайған кезде олардың түрлеріне қарай келесі жазба жасалады:
Дебет шот 5010, 5020
Кредит шот 5210 Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар
Ұйымның (жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің) жарғылық капиталына қатысушылар ақша, ТМҚ, бағалы қағаздар түрінде салымдар мен жарналар енгізсе, бастапқы кіріс құжаттары негізінде келесідей жазбалар жүргізіледі:
Дебет шот 1010, 1030, 1310, 1320, 1330, 1350, 2410, 2730
Кредит шот 5030
Жарғылық капиталдың аналитикалық есебі №13 журнал-ордерде жүргізіледі. Акциялардың аналитикалық есебін жүргізу үшін мынандай мәліметтері бар акционерлер тізбесінен реестрінен алынған жазба негіз болады:
акцияларға ие акционерлердің жалпы саны;
артықшылықты акциялардың жалпы саны және оларға ие акционерлердің саны;
акциялардың 5%-інен астамына ие акционерлердің сондай-ақ жеке және занды тұлғалардың жарғылық қордағы үлесі.
Жазбаның шығу сан реті, күні, тіркеушінің атауы және оның орналасқан орны көрсетілуі керек. Жазбаға лауазымды басшы адам қол қояды және тіркеушінің мөрімен куәландырылады.
Акциялардың қозғалысы жөніндегі операциялардың бухгалтерлік есебіндегі жазулар тәуелсіз тіркеушінің бағалы қағаз ұстаушылардың тізімдемесін жүзеге асыратын заңды тұлға операцияларды тіркеуі негізінде, төлемдемедегі тиісті жазуды өзгерту жолымен жүргізіледі.
29.Капитал қозғалысы бойынша операциялар есебі 3. Төленбеген капитал есебі. Қайта сатылып алынған меншікті үлестік құралдар.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарияланған және тіркелген, бірақ жарғылық капиталға енгізілмеген салымдар бойынша берешек сомасы төленбеген капитал деп аталады. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 5110 Төленбеген капитал шоты арналған. Бұл шотта заңды және жеке тулғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
Жарияланған белгіленген тәртіппен тіркелген жарғылық қор сомасына 5110 Төленбеген капитал шоты дебеттеледі де, 5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоты 5010,5020 акционерлік қоғамдарда және 5030 Қосқан үлестер мен жарналар серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа түрлерінде шоттары кредиттеледі.
Eгep 5110 Төленбеген капитал шоты бойынша дебеттік қалдық өтелген болса, бұл кәсіпорын өз жарғылық қорын толығымен қалыптастырды деген сөз кредиттік қалдық акционерлер құрылтайшылар енгізуге тиісті қаражат сомасын, яғни акционерлердің салым бойынша қарыздарын көрсетеді.
Акционерлік қоғам сатып алатын орналастырылған акциялардың саны орналастырылған акциялардың жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс, ал қоғамның орналастырылған акцияларын сатып алуға жұмсайтын шығындары:
орналастырылған акцияларды акционерлердің талап етуі бойынша сатыпалған кезде - олардың жалпы жиналысы бекіткен әдістемесіне сәйкес жүзеге асырылады;
орналастырылған акцияларды қоғамның бастамасы бойынша сатыпалған кезде - қоғамның орналастырылған акцияларын сатып алу туралы шешім қабылдаған күнгі жағдай бойынша оның өз капиталы мөлшерінің 10 пайызынан аспауға тиіс.
Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар - бұл сатылған, содан соң шығарған акционерлік қоғам сатып алған акциялар. Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар фирманы тарату кезінде активтердегі үлесіне дивидендтер алуға құқық бермейді.
Кейіннен сату мақсатында немесе еліміздің заңдарына және акционерлік қоғамның жарғысына қайшы келмейтін өзге де мақсаттар үшін акционерлерден сатып алынған меншікті акциялар туралы ақпараттарды жалпы қорытындылау үшін 5210 Сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар шоты арналған. 5210 Сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар шотының дебеті бойынша акционерлерден сатып алынған меншікті акциялардың құны, ал кредиті бойынша сатып алынған меншікті акцияларды оралымнан қайтарып алуды көрсетеді.
Акционерлерден меншікті акцияларын нарықтық құны бойынша ақшалай қаражаттар, ТМҚ, негізгі құралдар, материалдық емес активтер және басқа да мүліктер түрінде қайтып сатып алынғанда бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
Дебет шот 5210
Кредит шот1010,1030, 1310,1320,1330,1350, 2310, 2410, 2730
Сатып алынған акциялардың нарықтық құны олардың орналастыру құнынан төмен немесе жоғары болуы мүмкін болғандықтан олардың арасындағы айырма сомасына алдыңғы бухгалтерлік тізбеге қосымша бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
- егер сатып алынған меншікті акциялардың нақты құны орналастыру құнынан төмен болғанда: Дт шот 5210 Кт шот 5310
- егер сатып алынған меншікті акциялардың нақты құны орналастыру құнынан жоғары болғанда: Дт шот 5310 Кт шот 5210
Акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес оралымнан акцияларды шығарып алу жарғылық капиалдың сатып алынған акциялардың нақты құнының азаюына әкеледі де, ол келесі жазбамен көрсетіледі:
Дебет шот 5010, 5020
Кредит шот 5210
Мекеме өзінің жұмысшылары мен қызметкерлерінің материалдық қызығушылықтары мен ынталықтарын көтеру мақсатында сатып алынған меншікті акцияларды опцион арқылы сату бойынша олардың арасында қайта бөліп беруге құқығы бар, сонымен көрсетілген акциялар нарықтағы сатудың нақты құны мен арақатынасына байланысты келесі жазбалар беріледі:
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы құнына тең болса: Дт шот 1010, 1030 Кт шот 5210
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы құнынан төмен болса: Дт шот 1010, 1030
Кт шот 5310 - сатып алынған акциялардың нақты құнының оларды сатудың нақтылы құнынан асқан сомасына
Кт шот 5210 - сатып алынған акциялардың нақты құнына
Ескеру керек, егер эмиссиялық кіріс сатып алынған акциялардың нақтылы құнының оларды сатудың нақты құнынан асқан сомасы өтеуге жеткіліксіз болса, онда өтелмеген сома 5510 шотының дебеті бойынша есептен шығарылады:
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақты құнынан жоғары болса: Дт шот 1010, 1030
Кт шот 5310 - сатып алынған акциялардың нақты құнының оларды сатудың нақтылы құнынан асқан сомасына
Кт шот 5210 - сатып алынған акциялардың нақты құнына.
Эмиссиялық кіріс есебі
Эмиссиялық кіріс дегеніміз - акционерлік қоғам өз акцияларын олардың атаулы (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сомасы (эмиссиялық кірісі). Мұндай капиталдың есебі 5110 Эмиссиялық кіріс шотында жүргізіледі. Бұл шоттың кредиті бойынша акциялардың нақтылы құнынан оларды сатудың нақты құнының асқан артық соманың түсуіне қарай ақшалай қаражаттарды есепке алу шоттарының немесе 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек шотының дебетінде көрсетіледі.
Эмиссиялық кіріс шоты акционерлермен дивиденд түріндегі бөлуге жатпайды. Басқаша айтқанда, эмиссиялық кірістің ақшалай эквиваленті алынғаннан кейін ол компанияда қалады.
Акционерлік қоғамның кассасына және ағымдағы банктік шоттарына меншікті акцияларын сатқаннан олардың нақтылы құнынан асқан артық сома түскен кезде бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
Дт шот 1010, 1030 Кт шот 5310
Сатылған акциялар үшін есеп айырысу құжаттарын төлеуге ұсынғанда бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
Дт шот 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек (төлеу мерзімі 1 жылға дейін болса)
2180 Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек (төлеу мерзімі 1 жылдан асқанда)
Кт шот 6210, 6213, 5310
Меншікті акцияларды сатумен байланысты шығындар (андеррайтерлердің еңбегіне ақы төлеу, әлеуметтік салық, жарнама жасаушығындары, бағалы қағаздар нарығына андеррайтерлердің қатысу үшін алымдар және т.б.) 7410 Активтердің істен шығуы бойынша шығындар шотына есепкеалынады. Тек бұл шотқа қосымша 7413 Қаржылық активтердің істен шығуы бойынша шығындар шотын ашу керек. Мұнда шоттардың байланысы келесі түрде көрсетіледі:
- андеррайтерлерге немесе акцияларды сатумен шұғылданатын тұлғаларға есептелген еңбек ақы сомасына есеп айырысу-төлем тізімдемесіне сәйкес:
Дт шот 7410, 7413 Кт шот 3350
- есептелген еңбек ақы сомасынан әлеуметтік салық және әлеуметтік сақтандыру бойынша аударымдар сомасына:
Дт шот 7410,7413 Кт шот3150, 3210
- жарнама жасауға төленген шығындар, әртүрлі алымдар және акцияларды сатумен байланысты басқада шығындар сомасына шығыс касса ордерлеріне, ағымдағы банктік шоттардың жазбаша үлгілеріне сәйкес:
Дт шот 7410, 7413 Кт шот 1010, 1030
Эмиссиялық кірістерді мекеменің ағымдағы мұқтаждығына пайдалауға болмайды. Олар белгіленген тәртіпте, әдеттегіндей, жарғылық капиталды ұлғайтуға және меншікті акцияларды сатудан пайда болған зияндардың орнын толтыруға, яғни меншікті акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы құнынан төмен болғанда пайдаланылады.
Мұндайда бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
- жарғылық капиталды ұлғайтуға:
Дт шот 5310 Кт шот 5010, 5020
- меншікті акцияларды сатудан пайда болған зияндардың орнын толтыруға:
Дт шот 5310 Кт шот 7410, 7413
5110 Эмиссиялық кіріс шоты бойынша талдаалық есеп №13 журнал-ордерде жүргізіледі.
30.Ұйымның резервтерінің есебі: резервтік капитал, активтерді қайта бағалау резервтері 4. Резервтік капитал — акционерлерлік коғамның және басқа да тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) кызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражатгармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншікті капиталы болып табылады.
Резервтік капиталды құрудың негізгі мақсаты акция құнының төмендеуі тәуекелі туындаған жағдайда жарғылық капиталдың белгіленген мөлшерін ұстап тұру, себебі жарғылық капитал осы резервтер есебінен толып отырады. Резервтік капитал ұйымның мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін екі жыл ішінде қалыптасуы керек.
5400 Резервтер кіші бөлімі резервтерді есепке алуға арналған, ол қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай құжаттарына және ұйымның есепке алу саясатына сәйкес капиталдың шоттарында көрсетіледі және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:
5410 Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал - онда Қазақстан Республикасының заңнамасына және құрылтай құжаттарына сәйкес белгіленген резервтік капитал көрсетіледі;
5420 Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв - онда негізгі құралдарды қайта бағалау жөніндегі операциялар көрсетіледі;
5430 Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв - онда материалдық емес активтерді қайта бағалау жөніндегі операциялар көрсетіледі;
5440 Сатуға арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған резерв - онда қаржыактивтерін қайта бағалау жөніндегі операциялар көрсетіледі;
5450 Шетелдік қызмет бойынша шетел валютасын қайта есептеуге арналған резерв - онда монетарлық бап бойынша туындайтын бағамдық айырмалар көрсетіледі, ол барлық жағынан шетелдік ұйымға ұйымның таза инвестицияларының бөлігін құрайды, меншікті капитал ретінде ұйымның қаржылық есептілігінде, таза инвестициялардың шығарылуына дейін, одан кейін олар кіріс немесе шығыс ретінде танылуы тиіс;
5460 Басқа да резервтер - онда алдындағы топтарда көрсетілмеген басқа да резервтер көрсетіледі.
ҚР заңнамасына сәйкес құрылған мекеменің резервтік капиталының нақты бары және қозғалысы туралы ақпараттарды қорыту үшін 5410 Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал шоты арналған.
Резервтік капиталдарды қалыптастырған кезде 5510 шоты дебеттеледі де, 5410 шоты кредиттеледі.
Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5410 шоттың дебетімен мына шоттардың кредитінде көрініс табады:
3030, 3390, 3050 – артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға қажет қаржысы болмаған жағдайда серіктестіктердің резервтік капиталының ішіндегі дивидендтердің есебінен төлеген кезде; 5510 Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (залалы), 5520 Өткен жылдардағы бөлінбеген пайда (залал) - зиян шеккен соманы резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.
Қайта бағалауға аранлған резерв – бұл инфляцияға байланысты негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, қаржылық активтерді және басқа да активтерді қайта бағалаудың нәтижесінде алынған сома.
Аталған активтерді қайта бағалаудан алынған резервтерді активтер бойынша жеке көрсетіп, бақылауды күшейту мақсатында бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарындажеке шоттар қарастырылған.
Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдарды қосқанда, аяқталмаған күрделі құрылыс және орнатуға арналған жабдықтарды қайта бағалауды заңдарға сәйкес мекеме өз бетімен инфляцияның нәтижесінде активтердің құнының өсуіне байланысты жүргізеді. Сондай-ақ, мекеме негізгі құралдарды индексациялау жүргізуге құқылы. Бағалар тиісті құжаттармен немесе эксперттік жолмен расталуға тиіс.
Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 2410 шоты дебеттеліп, 5420 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалауына байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5420 шоты дебеттеліп, 2420 шоты кредиттеледі.
Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасына да түзетулер жүргізіледі.
21-кесте
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қайта бағалауға арналған резерв есебі
№
пп
Шаруашылық операцияларының мазмұны
Корр. шот
Дебет
Кредит
1.
Негізгі құралдардың құнының ұлғаю сомасына
2410
5420
2.
Олардың құнының ұлғаюын ескере отырып, негізгі құралдардың тозуын көбейту
5420
2420
3.
Амортизация есептеудің қолданылатын әдісіне сәйкес есепті жылдың бөлінбейтін кірісіне негізгі құралдардың құнының ұлғаю сомасын есепке жазу
5420
5510
4.
Жарғылық капиталды толықтыруға қайта бағалауға арналған резервті пайдалану
5420
5310
5. Бөлінбеген пайда (табыс) — кәсіпорынның жалпы кірісінен (пайдасынан) барлық жұмсалған шығындарды (бюджетке төленген салық сомаларын, кірістен (пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың Бөлінбеген пайдасы (жабылмаған залалы) болып табылады.
Бөлінбеген пайда шотының қалдығы компанияның қызмет етіп жатқан барлық уақыты ішінде жинақталған таза пайдадан залалды, дивидендтер бойынша төлемдерді және шығарылған акционерлік капиталға реинвестицияланған пайданы шегергенде қалатын соманы білдіреді. Бөлінбеген пайда кәсіпорынның активі болып табылмайды және оның бар болуы пайда алынған операциялар бойынша кәсіпорын активтерінің ұлғайғандығын көрсетеді.
Бөлінбеген пайда шотының қалдығы компанияның қызмет етіп жатқан барлық уақыты ішінде жинақталған таза пайдадан залалды, дивидендтер бойынша төлемдерді және шығарылған акционерлік капиталға реинвестицияланған пайданы шегергенде қалатын соманы білдіреді. Бөлінбеген пайда кәсіпорынның активі болып табылмайды және оның бар болуы пайда алынған операциялар бойынша кәсіпорын активтерінің ұлғайғандығын көрсетеді.
Бөлінбеген пайда (залал) есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарындағы 5500 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі.
5500 Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) бөлімшесі бөлінбеген кірісті немесе жабылмаған залалды есепке алу үшін арналған және мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
5510 Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (залалы) - онда есептік жылдың пайдасы немесе залалы көрсетіледі, сондай-ақ есептік жыл үшін түпкі қаржылық нәтижені қалыптастыру жөніндегі ақпарат жинақталады;
5520 Өткен жылдардағы пайда (залал) - онда өткен жылдардағы пайда (залал) көрсетіледі.
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) есебі бойынша жүргізілетін шаруашылық операцияларға шоттардың байланыстары төмендегі кестеде берілген.
22-кесте
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) есебі бойынша шоттар корреспонденциялары
№
Операциялардың мазмұны
Шоттар корреспонденциялары
Дебет
Кредит
1.
Есепті жыл соңында жабылуы:
5520
5510
2.
Қайта бағалаудан алынған баға көбеюі:
а) негізгі құралдар мен ұзақ мерзімді инвестициялар оларды есептен шығарып тастағаннан кейінгі
5420, 5440
5510
б) өзге активтерді
5460
5510
3.
Акционерлерден меншікті акциялар сатып алу кезінде алынған айырма:
а) номиналдық құнынан төмен баға бойынша
5210
5510
б) номиналдық құнынан жоғары баға бойынша
5510
5210
4.
Есепті жылдың бөлінбеген кірісінен резервтік капиталға жасалған аударымдарды көрсету
5510
5410,5460
5.
Акциялар бойынша дивидендтер есептеу
5510
3510
6.
Есепті жылдың бөлінбеген кірісінің қалған сомасын өткен жылдар кірісіне апару
5510
5520
7.
Есепті жылдың жабылмаған залалын жабу:
а) резервтік капитал есебінен
5410,5460
5510
б) өткен жылдардың бөлінбеген кірісі есебінен
5520
5510
Басқару есебі пәні бойынша сұрақтар тізімі
1. Кәсіпорынның ақпараттық жүйесіндегі басқару есебі
2. Басқару есебінің мәні, мақсаты, қызметтері және объектілері
3. Басқару есебі әдістері мен тәсілдері
4. Басқару есебінің қағидалары мен қызметтері
5. Басқару және қаржылық есептің салыстырмалы сипаттамалары
6. Шығындар басқару есебінің бір обьектісі ретінде
7. Негізгі өндіріс шығындары есебі
8. Көмекші өндіріс шығындарының есебі
9. Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары есебі
10. Өндірістік шығындар есебі: материалдар және еңбек ақы есебі
11. Үстеме шығындар есебі және оны тарату
12. Өнімнің өзіндік құны, өзіндік құнның құрамы мен түрлері
13. Өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын есептеу әдістері
14. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік әдісі
15. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
16. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі
17. Қызмет түрлері бойынша шығын орталығы, шығынды тасымалдаушылар, шығындар топтамасы
18. Стандарт кост жүйесі шығындарды есепке алу мен өзіндік құнды калькуляциялаудың нормативтік әдісінің жалғасы ретінде
19. Экономикалық талдаудағы Маржиналды кіріс түсінігі.
20. Маржиналдық әдіс және толық шығындарды есепке алуда пайда және зиян туралы есептілік
21. Директ-костинг жүйесінің толық шығындар есебі жүйесімен салыстырғандағы негізгі артықшылықтары
22. Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін шығындардың арнайы жіктемесі
23. Тұрақты және айнымалы шығындар жөніндегі ақпараттың негізгі қолданылу аясы
24. Өндірістік үстеме шығыстар сипаттамасы
25. Қазіргі жағдайдағы басқару есебінің қызметтері мен ерекшеліктері
26. Шығындарды басқару ұғымы, мәні, мақсаты және процедуралары
27. Шығындар қызметін анықтаудағы жалпы қағидалар
28. Шығындарды бөлу мақсаттары. Шығындарды бөлудегі шешім қабылдау критерийлері
29. Бірлесіп өндіру және қосалқы өнімдер түсінігі
30. Бірлесіп өндірілген өнімдер арасында кешенді шығындарды тарату әдістері
Салық есебі және есептілік пәні бойынша сұрақтар тізімі
Салық есебінің түсінігі мен қызметтері, мақсаты мен қатысушылары Салық есебі - салық салымы үшін қажетті салық кезеңі ішінде өткізілетін, шаруашылық операцияларының есебінің тәртібі туралы толық және нақты ақпараттарды қалыптастыру мақсатында, сондай-ақ бюджетке салық төлемінің дұрыс, толық және уақытында есептелуін бақылау үшін ішкі және сыртқы пайдаланушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Өндірістік және өндірістік емес кәсіпорындардың қызметіне жалпы түрде салық есебі жүргізіледі, нәтижесінде салық төлеушіде-салықты есептеу мен төлеу (ұстап қалу) міндеті пайда болады.
Салық есебі – бұл салық кодексімен қарастырылған топтастырылған тәртіпке сәйкес алғашқы құжаттар деректері негізінде салық бойынша салық базасын анықтау үшін ақпараттарды қорытындылау жүйесі.
Салық есебінің жүйесі салық есебінің ережесі мен мөлшерін ретті қолдану қағидасынан шыға отырып, яғни бір салықтық кезеңнен екіншісіне реттілікпен шығу арқылы өз бетімен қалыптасады.
Экономикалық әдебиетте салық есебін анықтау екі көзқараста қарастырылады.
Кең мағынадағы салық есебі бюджетке енгізілуге қажетті салықты анықтау мақсатында, салық төлеушінің мүлігін, олармен жүргізілетін шаруашылық операцияларын және оның нәтижелерін анықтау үдеріс түрінде көрінеді. Осы көзқарас бойынша салық есебін, егер олар салық салымына қатысты болса, кез келген есепте, оның ішінде статистикалық және бухгалтерлік есепте қарастыруға болады (1-сурет).
Есептік тапсырма Қазынагерлік тапсырма
- бухгалтерлік есеп аясы
- салықтық есеп аясы
1-сурет. Кең мағынадағы салықтық есеп
Бір жақты мағынадағы салық есебі- бұл бюджетке енгізілуге орай тиісті салық сомасымен есеп айыру үшін- бухгалтерлік есепті пайдалану мүмкін болмаған жағдайда, яғни сирек жағдайда қолданылатын арнаулы жүйе (2-сурет).
Есептік тапсырма Қазынагерлік тапсырма
- бухгалтерлік есеп аясы;
- салықтық есеп аясы.
2 –сурет. Бір жақты мағынадағы салық есебі
Мұндай көзқарас салықтық есептің таза түрін бөліп алуға, яғни, қаржылық қатынастардың дербес санаты мен тәуелсіз жүйесін бөлуге мүмкіндік береді.
Бірақ салық есебін бір жақты мағынада қарастыру негізсіз, біріншіден, мұндай амал салықты есептеу үшін тікелей қолданатын, бухгалтерлік- есептік тұтас блокты қарастыру мен талдауды есептен шығарады, екіншіден, тарихи салық есебі ол үшін алғашқы болып табылатын, бухгалтерлік есептен межелеп бөлу жолымен қалыптасқанын ұмытпау қажет.
Сөйтіп, салық есебі салық төлеушінің міндеттемелі салықты дұрыс есептеуі үшін қажетті шаруашылық және қаржылық ақпаратты бекіту және өңдеу мен алым жүйесін көрсетеді.
Әлемдік тәжірибеде онда бухгалтерлік есептің қатысу деңгейі бойынша, салық есебінің үш түрі бөліп көрсетіледі: бухгалтерлік салық есебі; аралас салық есебі; абсолюттік салық есебі (3-сурет).
3-сурет. Салық есебінің түрлері
Қазақстандағы салық есебінің осы түрлері белгілі бір құрамдастырымда қолданылады. Сөйіп салық төлемінің кейбірі бухгалтерлік есептің (кедендік және мемлекеттік баж салығы және т.б.) қатысуынсыз есеп айырысады. Сонымен бірге, салық есебінің іс жүзіндегі әдістемесі тәжірибеде толықтай бухгалтерлік есепке негізделген.
Салық есебінің жағдайы мен тәртібі реттеуші, мөлшері мен ережелері салық заңында айқындалған.
Бухгалтерлік салық есебінде салық есебінің көрсеткіштері тек қана бухгалтерлік есептің деректері бойынша қалыптасады.
Есептелетін салықтардың саны бойынша, салық есебінің осы түрі салық салудың отандық дәстүрлі жүйесі оның жан-жақтылығын көрсететін бухгалтерлік есептің көрсеткіштеріне сүйенеді.
Аралас салық есебінің көрсеткіштері бухгалтерлік есептің деректері негізінде, бірақ салық салу мақсаты үшін белгілі бір әдістерді пайдаланумен қалыптасады. Салық салудың осы әдісінде салық төлеуші алғашқыда өзінің бухгалтерлік есебінің көрсеткіштерін пайдаланады, содан кейін салық заңымен қарастырылған арнаулы әдістеме бойынша алынған көрсеткіштерге түзетулер енгізеді.
Абсолюттік салық есебінің көрсеткіштері бухгалтерлік есептің қатысуынсыз өткізіледі. Сөйтіп, бухгалтерлік көрсеткіштердің қатысуынсыз кедендік баж, мемлекеттік баж, полицияны ұстау үшін алым, суға төлем және т.б. есептеледі.
Мемлекетке қазыналық органдар арқылы салық есебін жүргізу көптеген қатардағы міндеттерді шешуге мүмкіндік береді, оған тек бухгалтерлік есеп жүйесін пайдаланып, қол жеткізу мүмкін емес.
Салық есебінің негізгі төрт қызметін бөліп алу қажет:
1. Қазынагерлік қызмет
Салықтық есеп арқылы бюджеттің толығуының мемлекеттік міндеті жүзеге асырылады. Салық төлемдерін алу туралы актілердің көп жағдайын оның принциптеріне құрылған тәртіп белгілейді, ол қажетті ақпараттарды алуда бухгалтерлік есептің соңғы деректерінен тікелей шығатын есеп айырысудың белгілі бір есебін талап етеді.
Кәсіпорын өнім өндірісі мен оны өткізуге байланысты барлық шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызуға тиісті. Өнімнің өзіндік құны туралы деректер бухгалтерлік есептің нәтижесінде қалыптасады.
Бірақ мемлекет белгілі бір кезеңдегі өзінің қазынагерлік мүдде мен салық саясаты тұрғысынан, салық есебі арқылы салық салымы мақсатындағы қосылған өзіндік құнды, мөлшер мен сол немесе басқа шығындарды шектеуі мүмкін немесе оны келесі салықтық кезеңге ауыстырады.
2. Бақылау қызметі.
Қазіргі заманғы салық салымы салық салымының объектісі, салық салымының базасы, жеңілдіктер және т.б. тәрізді салық көрсеткіштеріне сәйкесті жеткілікті күрделі есеп айырысу үдерісін көрсетеді; сонымен бірге есептік- бухгалтерлік нысандар көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар үшін салық салымы бірінші кезектегі мәселе болмайтын кезеңдегі қалыптасқан үдерісті көрсетеді.
3. Бухгалтерлік есеп жүйесіне араласпау қызметі
Іс жүзіндегі заңға сәйкес, бухгалтерлік есептің негізгі міндеті – бухгалтерлік есеп беру, ішкі пайдаланушылар үшін қажетті ұйымның қызметі мен оның мүліктік жағдайы туралы толық, нақты ақпараттар қалыптастыру, ішкі шаруашылық резервтерінің қаржылық тұрақтылығын анықтау үшін және шаруашылық қызметін ұйымдастырудағы кері нәтижелерді болдырмау үшін, материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды белгіленген мөлшерге, ресурс нормативтеріне, сметаға сәйкес пайдаланылуын, сондай-ақ шаруашылық операцияларын ұйымдастыруды жүзеге асырудағы және олардың мақсаттылығы, міндеттемелердің және мүліктің қозғалыстары мен олардың барлығын ҚР заңына сай бақылау үшін ішкі пайдаланушылар үшін қажетті бухгалтерлік есеп туралы ақпаратпен қамтамасыз ету, бухгалтерлік есепті ішкі және сыртқы пайдаланушылар үшін қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету.
Бірақ бухгалтерлік есепті салық салу үшін пайдалану кәсіпорынның белгілі бір сатыда өзінің міндеттемелерін орындамауына алып келеді. Салықтық есепті енгізу бухгалтерлік есептің негізгі принциптерін сақтауға мүмкіндік береді, оның негізгі міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттің қаржылық саясатына сәйкес, кәсіпорын нақты қаржылық жағдайы туралы төмендетілген деректерді беруді тоқтатады.
4 Салықтардың есептеу үдерісін ақпараттық қамтамасыз ету бойынша қызметі.
Жоғарыда көрсетілгендей, бухгалтерлік есеп және есеп беру туралы іс жүзіндегі заңдарға сәйкес заңды тұлға үшін есепті жүргізу тәртібін реттейді, бірақ бухгалтерлік есеп жүргізуге міндетті салық төлеуші субъекті мен субъектінің құрамы бір-біріне үйлеспейді. Сонымен бірге салық есебі іс жүзіндегі заңға сәйкес бухгалтерлік есеп жүргізуге міндетті емес жеке адам үшін салық міндеттемесін дұрыс есептеу мақсатында, қажетті салық ақпараттарын өңдеуге және жинақтауға мүмкіндік береді (4-сурет).
4-сурет. Салық есебінің моделі
Бұл дегеніміз тұтастай, үздіксіз, өзара байланысты салық жүйесіндегі көріністі көрсететін бухгалтерлік есептің жүйесі мемлекеттің қазыналық мүддесін жүзеге асыруды қамтамасыз етуді қойғанда, салық есебінің пайда болуы және қызмет етуінің қажеттігі туралы қорытынды жасауы мүмкін.
2,Бухгалтерлік және салық есебінің салыстырмалы сипаттамасы Қазақстандағы жаңа Салық кодексінің әрекетке енгізілуімен байланысты бухгалтерлік есеп салық салу жүйесінен заңды түрде бөлінді. Осымен байланысты екі есептің түрін: бухгалтерлік және салық есебін бір уақытта жүргізу қажеттілігі пайда болды (5-сурет).
5-сурет. Салық есебінің жүйе ретінде және салық есептілігінің жеке есептілік түрінде бөлінуі
Бухгалтерлік есептің басты мақсатының бірі өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын және кәсіпорынның нақты қаржылық қызмет нәтижесін (табыс немесе зиян) анықтау. Ал салық есебінің мақсаты- салық салынатын табысты анықтау.
Келесі 4-кестеде кейбір жалпы көрсеткіштер бойынша екі есеп түріне салыстырмалы сипаттама берілген.
4-кесте
Бухгалтерлік және салық есебінің салыстырмалы сипаттамалары
Көрсеткіштер
Бухгалтерлік есеп
Салық есебі
1. Негізгі заңды актілер
”Бухгалтерілк есеп және қаржылық есептілік туралы” Заң, қаржылық есептің халықаралық стандарттары
Салық кодексі, Салық органының ережесі
2. Мақсаты
Кәсіпорынның экономикалық және қаржылық жағдайы жөнінде ақпарат алу
Салық салуға қажетті ақпарат алу
3.Ақпаратты пайдаланушылар
Кәсіпорынның басшысы мен меншік иелері, инвесторлар, банктер, сатып алушылар, жабдықтаушылар, басқалай кредиторлар, мемлекеттік органдар
Салық органдары
4.Операцияны бейнелеу әдістері
Типтік шоттар жоспарына сәйкес синтетикалық шоттарда екі жақты жазу жүйесі
Екі жақты жазу жүйесінсіз арнайы регистрлерде талдамалық мәліметтерді жинақтау
5. Есеп әдістері
Есептілік әдісі
Есептілік әдісі
6.Есептеме түрлері
Бухгалтерлік баланс, пайда және зиян жөніндегі есептеме, ақшалай қаржылар қозғалысы жөніндегі есептеме
Салық декларациясы және салық есептемесі
7. Есепті кезеңі
Жылына кем дегенде бір рет
Салық органдарының бекітілген уақытына байланысты ай, квартал, жыл сайын
Жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне қарамастан бухгалтерлік және салық есебі бір-бірімен тығыз байланысты жүргізіледі. Яғни, салық есебінде пайдаланылатын ақпарат бухгалтерлік есеп мәліметтері арқылы алынады, содан кейін салық заңдылығы талаптарына сәйкес түзетулер енгізіледі.
4. Қазіргі кезде салық заңында салық есебін жүргізудің барлық әдістерін сәйкестірілген түрде қарастыратын нормативтік құжат жоқ. Бірақ іс жүзіндегі заңды талдау арқылы жеті негізгі әдістерді бөліп алуға болады:
бухгалтерлік есептің деректеріне негізделген және тек салық салу мақсатында пайдаланылатын арнаулы есептік- салықтық көрсеткіштерді және түсініктерді енгізу;
бухгалтерлік есептік-қаржылық арнаулы ереже мен әдістерден ерекшелігі бар есептік-салық көрсеткіштерінің қалыптасуының арнаулы ережесін белгілеу;
салық салымы базасы есебін қалыптастыру;
тек салық салу мақсаты үшін кейбір жалпы қабылданған ережелер мен түсініктерді ашып түсіндіру;
салық дисконтын белгілеу;
салық кезеңін әрбір салық түрі үшін анықтау;
арнаулы салық тіркемесін және басқа да салық құжаттарын белгілеу.
Салық төлеушілер салық базасын салықтың әрбір есептік кезеңінің қорытындысы бойынша салықтық есептің деректері негізінде есептейді.
Салықтық есептің деректері мынаны көрсетуі тиісті:
табыс пен шығындардың сомасының қалыптасу тәртібі;
ағымдағы салық (есептік) кезеңіндегі салық салу мақсаты үшін есептелетін шығындар үлесін анықтау тәртібі;
келесі салық кезеңіндегі шығындарға жатқызылуға тиісті, шығындар (залалдар) қалдығының сомасы;
құрылатын резервтердің сомасының қалыптасу тәртібі;
корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысудағы қарыз сомасы.
Осы салық есебінің (оның ішінде алғашқы құжаттар деректері) мазмұны –салық құпиясы болып табылады. Салық есебінің деректері бар ақпаратқа рұқсат алған адам салық құпиясын сақтауға міндетті. Оны жариялағандар жауапкершіліккке тартылады.
3. Салық міндеттемесі және оларды орындау тәртібі Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындауды дербес жүзеге асырады. Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындау үшiн мынадай iс-әрекеттер жасайды:
салық органына тiркеу есебiне тұрады;
салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң есебiн жүргiзедi;
салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi, салық базалары мен салық ставкаларын негiзге ала отырып, бюджетке төленуге тиiстi салық және басқа да мiндеттi төлемдер сомасын есептейдi;
салық есептiлiгiн жасайды және оны белгiленген тәртiппен және мерзiмдерде салық қызметi органдарына табыс етедi;
салық заңдарында белгiленген тәртiппен және мерзiмдерде салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң есептеп шығарылған және есептелген сомаларын, сондай-ақ салық мiндеттемесi орындалмаған жағдайларда, салық өсiмпұлдары мен айыппұлдарын төлейдi.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн осы Кодексте белгiленген тәртіппен және мерзiмдерде орындауы тиiс.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн мерзiмiнен бұрын орындауға құқылы.
Салық төлеушiнiң қолма-қол ақшасыз төлеу нысанында орындалатын салық мiндеттемесi банктен немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымнан салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер сомасына төлем тапсырмасы акцепт алған күннен бастап немесе салық төлеуші төлемді банкоматтар немесе өзге де электронды құрылғылар арқылы жүзеге асырған күннен бастап, ал қолма-қол ақша нысанында - салық төлеушi аталған соманы банкке немесе уәкiлеттi органға төлеген кезден бастап орындалды деп есептеледi.
Салық төлеушiнiң салық агентi орындайтын салық төлеу жөнiндегi салық мiндеттемесi оны ұстап қалған күннен бастап орындалды деп есептеледi.
Салықтар төлеу жөнiндегi салық мiндеттемесi салық Кодексінде белгіленген тәртіппен есепке жатқызу жолымен орындалуы мүмкін.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер жөнiндегi салық мiндеттемесi, Қазақстан Республикасының акционерлiк қоғамдардың қызметiн реттейтiн заң актілерiнде көзделген жағдайларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актiлерiмен және жер қойнауын пайдалануға жасалған келiсiм-шарттардың ережелерiмен заттай нысанда төлеу немесе шетелдiк валютамен төлеу көзделген жағдайларды қоспағанда, теңгемен орындалады.
Салық мiндеттемесiн орындау кезiнде салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу ерекшелiктерi
Төлем көзiнен ұсталатын салық сомаларын есептеудi салық агентi жүзеге асырады. Салық Кодексінің ерекше бөлiмiнде көзделген жағдайларда салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң жекелеген түрлерiнiң сомасын есептеу жөнiндегi мiндет салық органына және уәкiлеттi органдарға жүктелуi мүмкiн.
Салық қызметi органдарының салық мiндеттемесiн орындау жөнiндегi хабарламасы
Салық төлеушінің салық міндеттемесін орындау қажеттігі туралы салық қызметі органының салық төлеушіге қағазға түсірілген немесе оның жазбаша келісімімен электрондық тәсілмен жіберген хабары хабарлама деп танылады.
Хабарлама түрлерi төменде аталған түрлермен шектеледi және олар салық төлеушiге мынадай мерзiмдерде:
1) салық органы салық Кодексіне сәйкес есептеген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы туралы - есептеп шығарылған күннен бастап үш жұмыс күнiнен кешiктiрмей;
2) салық тексеруi нәтижелерi бойынша салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердің мен өсiмпұлдардың есептелген сомасы туралы - салық тексеруi актісін табыс еткен күннен бастап бес жұмыс күнiнен кешiктiрмей;
3) мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің орындалуын қамтамасыз ету жөнінде қолданылатын шаралар туралы, осы Кодекстің баптарында көрсетілген мерзімдер аяқталғаннан кейін;
4) салық берешегiн мәжбүрлеп өндiрiп алудың қолданылатын шаралары туралы - мәжбүрлеп өндiрiп алу шаралары қолданыла бастағанға дейiн бес жұмыс күнiнен кешiктiрмей;
5) дебиторлардың банк шоттарындағы ақшадан өндiрiп алу туралы өндiрiп алуға дейiн он жұмыс күнiнен кешiктiрмей;
6) камералдық бақылау нәтижелерi бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы - салық есептiлiгiнде бұзушылық анықталған күннен бастап екi жұмыс күнiнен кешiктiрмей;
7) салық төлеушiнiң шағымын қарау нәтижелерi бойынша салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер мен өсiмпұлдардың есептелген сомалары туралы - шағым бойынша шешiм қабылданған күннен бастап бес жұмыс күнiнен кешiктiрмей;
8) салық заңдарын бұзушылықты жою туралы - оларды анықтаған күннен бастап бес жұмыс күнiнен кешіктірілмей;
10) қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын және орналасқан (тұрғылықты) жері өзгерген күннен бастап мұндай өзгерістер туралы жиырма жұмыс күні ішінде салық органын хабардар етпеген тұлғаны есептен шығару туралы - қосылған құн салығы бойынша есептен шығарылған күннен бастап бір жұмыс күнінен кешіктірмей жіберіледі.
Хабарламада салық төлеушінің тегі, аты, әкесінің аты немесе толық атауы; салық төлеушінің тіркеу нөмірі; хабардар етілген күн; Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда салық міндеттемесінің сомасы; салық міндеттемесін орындау туралы талап; хабарлама жіберу үшін негіздеме; шағымдану тәртібі көрсетіледі.
Хабарламалардың нысанын уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi.
4. Кәсіпорынның есептік-салық саясаты және оның негізгі аспектілері . Салықтық есепке алу саясаты - салық төлеуші (салық агенті) қабылдаған, салық Кодексінің талаптарын сақтай отырып салықтық есепке алуды жүргізу тәртібін белгілейтін құжат.
Кәсіпорынның таңдап алған салық есебін жүргізу тәсілінің жиынтығы салық есебін ұйымдастырудың жалпы қағидасы, салық салу мақсаты үшін бухгалтерлік есептің деректерін түзету тәртібі және саалықтық базаны есептеу, бюджетке төлемдер және салық төлемі мен есептеу тәсілдері салық саясаты деп түсіндіріледі.
Салық есебінің саясатын әзірлеу процесі- мүдделі пайдаланушылар үшін оның бекітілуі және ашылуымен бітуі керек. Салық есебінің саясаты, кәсіпорынның есептік саясатының бір бөлшегі ретінде немесе дербес құжат ретінде белгіленуі мүмкін. Салық заңының бухгалтерліктен ерекшелігі-салық есебінің саясатын ашу мен қалыптастыруды талап етпейді, сондықтан салық есебінің саясаты дәстүрлі түрде бухгалтерлік есебінің нормативтік жүйесімен қалыптасқан талаптармен рәсімделеді.
Салықтық есепке алу саясаты халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес әзірленген есепке алу саясатына жеке бөлім түрінде енгізілуі мүмкін.
Кәсіпорындарда құрылған салықтық есепке алу саясатының мақсаты- Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес кәсіпорындағы салық есебін жүргізу процесін анықтау және салық салумен байланысты салық есебі және объектілер жөнінде ақпараттар жинақтау және жүйелеу, сонымен қатар бюджетке төленетің салықтар мен мен басқалай төлемдердің есептелуі мен есептілік құру процесін анықтау болып саналады.
Кәсіпорындағы салықты есепке алу саясатының нормативтік базасы Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке басқалай міндетті төлемдер жөніндегі Заңы және Халықаралық қаржылық есептеме стандарттары болып саналады.
Кәсіпорындағы салықты есепке алу саясатының сақталуына жауапты тұлғалар келесілер болып табылады:
ұйым басшысына-оның қалыптасуы үшін жауапкершілік жүктеледі;
бас бухгалтер- ол кәсіпорынның қаржылық есебін құрастырады;
салық бойынша маман- тек оның кәсіптік біліктілігімен қатысуының арқасында, салық есебінің жиынтықты тәсілдеріндегі жағдай мазмұны сауатты және жан-жақты негізделуі мүмкін;
аудитор- салық есебі аудиторлық тексерудің негізгі объектісінің бірі болып саналады;
салық инспекторы- салық салудың сол немесе басқа объектісінің қалыптасу тәртібі нәтижесінде салық есебі саясатының элементтеріне байланысты болады.
Қаржы бөлімінің қызметкерлерінің барлығы үшін салық есебін жүргізуде, есеп құжаттарын құруда, салық есептілігін құруда нормативтік база болып саналады.
Салық саясатының негізделуі мен таңдауына әр түрлі факторлар ықпал етуі мүмкін: шаруашылық жүргізуші субъектінің ұйымдық-құқықтық нысаны, қызмет көлемі, ұйым құрылымы, орта тізімдік саны, материалдық базаның болуы, бухгалтер кадрлардың мамандық біліктілігінің деңгейі және т.б.
5. Салық саясатын қалыптастыру мен қабылдаудың мақсаты, маңызы және қажеттілігі 2. Салықтық есепке алу саясатына қойылатын талаптар
Салықтық есепке алу саясатында мынадай ережелер белгіленуге тиіс:
салық төлеуші (салық агенті) дербес әзірлеген салық тіркелімдерінің нысандары мен жасалу тәртібі;
стандарттау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен экономикалық қызмет түрлерінің жалпы сыныптауышына сәйкес жүзеге асырылатын қызмет түрлерінің тізбесі;
салықтық есепке алу саясатының сақталуына жауапты адамдар лауазымдарының атауы;
Кодексте салық салудың әртүрлі шарттары көзделген қызмет түрлері жүзеге асырылған жағдайда кодексте белгіленген ережелерді сақтай отырып, бөлек салықтық есепке алудың жүргізілу тәртібі;
жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге
асырған жағдайда бөлек салықтық есепке алудың жүргізілу тәртібі;
корпоративтік табыс салығын есептеу мақсатына орай шығыстарды шегерімге жатқызудың, сондай-ақ қосылған құн салығын есепке жатқызудың салық төлеуші таңдап алған әдістері;
хеджирленетін тәуекелдерді, хеджирленетін баптарды және оларға қатысты пайдаланылатын хеджирлеу құралдарын, хеджирлеу тиімділігінің дәрежесін бағалау әдістемесін айқындау саясаты;
ислам бағалы қағаздары бойынша табыстарды есепке алу саясаты;
салық Кодексінің ережелерін ескере отырып, тіркелген активтердің әрбір кіші тобы, тобы бойынша амортизация нормалары;
қосылған құн салығын төлеушілер болып табылатын резидент заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері Салық Кодексіне сәйкес шот-фактураларды жазып берген жағдайда- шот-фактураны жазып беретін құрылымдық бөлімшелер бойынша:
осындай құрылымдық бөлімшелерді сәйкестендіру үшін шот-фактураларды нөмірлегенде пайдаланылатын осындай құрылымдық бөлімшелердің әрқайсысының коды;
шот-фактураларды жазып берген кезде оларды нөмірлегенде пайдаланылатын цифрлардың ең жоғарғы саны.
Салық саясаты туралы ережені жалпы ереже жүргізу әдістері мен салық есебін ұйымдастырудан тұрады.
Салық саясаты туралы ереже бірнеше бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде салық есебінің негізін құрайтын принциптер қарастырылуы қажет. Сонымен қатар, салық есебінің мақсаты, міндеттері, салық есебін жүргізуді реттейтін және негізін құрайтын нормативтік-құқықтық құжаттар тізімі бейнеленеді. Салық саясатының бұл бөлімінің қалыптасуы мен мазмұны заңға негізделуі тиіс және олардың ұйымдық құқықтық нысанына және қызмет сипатына қарамастан барлық шаруашылық жүргізуші субъект үшін біртұтас болуы керек.
Салық саясаты туралы ереженің екінші бөлімінде-салық есебін жүргізудің әдістемесін, яғни салық есебі кезінде кәсіпорындармен пайдаланылатын, негізгі әдістерді ашып көрсетуі тиіс. Салық салынатын базаның қалыптасу әдісі алдын ала қарастырылуы және бекітілуі тиіс. Таңдап алынған әдіс салық есебінің саясатымен бекітіледі және қаржылық жыл ішінде өзгертілуі мүмкін емес. Ережедегідей, ол кәсіпорынмен ұзақ мерзімге белгіленеді.
Салық есебінің саясаты туралы Ереженің үшінші бөлімі салық есебін ұйымдастыру-салық есебін ұйымдастыру, салық еесбін жүргізетін тұлғалар шеңберін, олардың қызметтік нұсқауларын салықтық есеп айырысуын рәсімдеу үшін қолданылатын есептік құжаттар нысанын, есептік ақпараттарды өңдеу технологиясы мен тәртібін, салық есебі мен басқада мәселелерді құрыс жүргізуге ішкі бақылауды өткізудің тәртібін анықтайды.
Егер кәсіпорында салық есебін жүргізуді салық есебінің арнаулы қызметі немесе салық бойынша штаттық маман жүргізсе, олардың құқықтары мен міндеттері, атқаратын қызметтерінің тізімі, бухгалтерлік қызметпен өзара іс-қимылдары тәртіптері үшін қызметтік нұсқауларды әзірлеуі қажет.
Салық бойынша маман қызметке бас бухгалтердің келісімімен тағайындалады және одан босатылады. Оған салық есебін жүргізуге, уақытында нақты және толық салықтық есеп беруге, ұйымдағы ішкі салықтық бақылауды жүргізуге жауапкершілік жүргізуге жауапкершілік жүктеледі. Салық бойынша мамандардың қызметтік нұсқауларын салық есебінің саясаты туралы Ережеде көрсету керек.
Салық бойынша есеп айрысу – бұл салық төлеуші салық міндеттемелерінің сомасын есепке алатын және негізгі салықтық есеп айрысу көрсеткіштерін көрсететін арнаулы тұрпатты нысандар. Салықтың әр түрі бойынша салықтық есеп айырысуының соған сәйкесті нысаны болады. Салық бойынша есеп айырысудың нысандарының саны - төленетін салықтар мен алымдардың нысанына байланысты болады.
Бюджетке төленетін барлық салықтар мен міндетті төлемдер міндетті трде бухгалтердің есебінің тіркелімі мен шоттарында көрсетілуі салық есебінің арнаулы ерекшеліктері болып табылады. Сондықтан салық есебінің саясатындағы алғашқы бухгалтерлік және алғашқы салықтық құжаттардан бастап, талдаулық және синтетикалық есептің тіркелімімен аяқтағандағы салықтық есептік ақпараттарды өңдеудің барлық реттілігін алдын ала қарастыру қажет.
6.. Корпоративтік табыс салығының жалпы сипаттамасы, салық салу объектілері және субъектілері Мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыстар алатын резидент емес заңды тұлғалар корпоративтік табыс салығын төлеушілер болып табылады (6-сурет).
6-сурет. Корпоративтік табыс салығының элементтері
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар Салық Кодексінің 61-тарауына сәйкес, көрсетілген режим шеңберінде салық салынатын табыстар бойынша корпоративтік табыс салығын есептейді және төлейді.
Корпоративтік табыс салығын салу объектілері мыналар болып табылады:
1) салық салынатын табыс;
2) төлем көзінен салық салынатын табыс;
3) Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Корпоративтік табыс салығы бойынша салық мөлшерлемелері келесі кестеде көрсетілген
5-кесте
Корпоративтік табыс салығы бойынша салық мөлшерлемелері
№
Салық және төлем түрлері
Мөлшерлеме
Негіздеме
1
Салық салынатын табыстан шегерілетін КТС
20%
Салық кодексінің 147-бабының 1-тармағы
2
Заңды тұлғалардың салық салынатын табысынан шегерілетін КТС – өзіндік өндірістің көрсетілген өнімін іске асыру және қайта өңдеу, аква мәдениет (балық шаруашылығы) өнімдері, ара шарушалығы өнімдері өндірісі бойынша қызметті жүзеге асырудан ауыл шаруашылығы өндірушілерінен
10%
Салық кодексінің 147-бабы 2-тармағы
3
Қазақстан Республикасындағы көздерден резидент еместердің табыстарын қоспағанда төлем көзінен табыстардан шегерілетін КТС
15%
Салық кодексінің 147-бабы 3-тармағы
4
Салық кодексінің 194-бабының 2)-6) тармақшаларында көрсетілген табыстарды қоспағанда Салық кодексінің 192-бабында анықталған табыстар бойынша тұрақты мекемелерді құрусыз қызметті жүзеге асыратын резидент еместердің табыстарынан төлем көзінен шегерілетін КТС
20%
Салық кодексінің 147-бабының 4-тармағы
Салық кодексінің 194-бабының 1), 2) тармақшалары
5
Рояльти, сыйақылар, дивидендтер, құнының өсуімен, тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру сыйақылары түріндегі табыстар бойынша тұрақты мекемелерді құрусыз қызметті жүзеге асыратын резидент еместердің табыстарының төлем көзінен шегерілетін КТС
15%
Салық кодексінің 147-бабының 4-тармағы
Салық кодексінің 194-бабының 3), 6) тармақшалары
6
Халықаралық тасымалдау бойынша қызметтерді көрсетуден және тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша, тұрақты мекемені құрусыз қызметті жүзеге асыратын төлем көзінен шегерілетін КТС
5%
Салық кодексінің 147-бабының 4-тармағы
Салық кодексінің 194-бабының 4), 5) тармақшалары
7
Тұрақты мекеме арқылы ҚР қызметті жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысынан КТС
15%
Салық кодексінің 147-бабының 5-тармағы
7. Салық салынатын кірісті анықтау тәртібі Салық салынатын табысты түзету
1) тәуекелдік инвестициялаудың жабық пайлық инвестициялық қорлары мен тәуекелдік инвестициялаудың акционерлік инвестициялық қорлары төлейтіндерді; мұндай дивидендтер корпоративтік табыс салығын азайту жүргізілген салық кезеңіне кіретін кезең үшін есепке жазылған жағдайда, осы Кодекстің 139-бабына сәйкес есептелген корпоративтік табыс салығын 100 пайызға азайтуды жүргізетін заңды тұлға (Қазақстан Республикасының инвестициялар туралы заңнамасына сәйкес жасалған инвестициялық келісімшарт шеңберінде инвестициялық басым жобаны іске асырып жатқан ұйымды қоспағанда) төлейтіндерді қоспағанда, дивиденттер;
мынадай шарттарды бір мезгілде орындаған кезде:
дивидендтерді есептеу күніне салық төлеуші тәуекелдік инвестициялаудың осындай акционерлік инвестициялық қорының акцияларына немесе қатысу үлестеріне үш жылдан астам иелік етсе;
технологиялық дамыту саласындағы ұлттық даму институтының тәуекелдік инвестициялаудың осындай акционерлік инвестициялық қорының жарғылық капиталына қатысуы жиырма бес пайыздан астамды құраса, тәуекелдiк инвестициялаудың акционерлiк инвестициялық қорлары төлейтiн дивидендтер;
2) жеке тұлғалардың депозиттеріне міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым алған банктердің міндетті күнтізбелік, қосымша және төтенше жарналарының сомасы;
3) Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры алған сақтандыру ұйымдарының міндетті, қосымша және төтенше жарналарының сомасы;
4) жеке тұлғалардың депозиттеріне міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым мен Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры өздерінің өтелген депозиттер мен төленген кепілдікті және өтемақылық төлемдер бойынша талаптарын қанағаттандыру тәртібімен алған ақша сомасы;
5) Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамасына сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына бағытталған инвестициялық табыстар;
6) Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамасына сәйкес алынған және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының активтерін ұлғайтуға бағытталған инвестициялық табыстар;
7) Қазақстан Республикасының инвестициялық қорлар туралы заңнамасына сәйкес инвестициялық қызметтен акционерлiк инвестициялық қорлар алған және акционерлік инвестициялық қордың кастодианы ескерген инвестициялық табыстар;
8) Қазақстан Республикасының жобалық қаржыландыру және секьюритилендіру туралы заңнамасына сәйкес секьюритилендіру мәмілесі бойынша арнайы қаржы компаниясы алған, борышты талап ету құқығын басқаға беруден алынған табыстар;
9) мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысы немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушы алатын (алынуға жататын), мүлікті сенімгерлікпен басқарудан түсетін таза табыс;
10) мақта қолхаттары бойынша міндеттемелердің орындалуына кепілдік беру қоры мақта өңдеу ұйымдарынан алатын жыл сайынғы міндетті жарналардың сомасы;
11) астық қолхаттары бойынша міндеттемелерді орындауға кепілдік беру қоры астық қабылдау кәсіпорындарынан алатын жыл сайынғы міндетті жарналардың сомасы;
12) мақта (астық) қолхаттары бойынша міндеттемелердің орындалуына кепілдік беру қоры кепілдік төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі талаптарды қанағаттандыру тәртібімен алатын ақша сомасы;
13) инвестициялық депозиттер түрінде алынған ақшаны басқару процесінде ислам банкі алған, осы инвестициялық депозиттер депозиторларының шоттарына арналған және соларда болатын табыстар алып тасталуға жатады. Мұндай табыстарға ислам банкінің сыйақылары қосылмайды;
14) Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамасына сәйкес құрылған ислам арнайы қаржылық компаниясы алған борышты талап ету құқығын беруден түсетін табыстар; Қазақстан Республикасының Үкімет айқындаған заңды тұлғаның акцияларының бақылау пакеті ұлттық басқарушы холдингке тиесілі, ұлттық даму институты болып табылатын банктен кредиттер (қарыздар) бойынша талап ету құқықтарын сатып алуға байланысты алынған талап ету құқықтарын басқаға беруден түсетін кірістері алып тасталуға жатады.
15) Қазақстан Республикасындағы қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлға, Қазақстан Республикасындағы табысы аз азаматтарды қолдауға (көмек көрсетуге) бағытталған, Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын үкіметаралық келісім шеңберіндегі грант қаражаты есебінен алғанды (алуға жататынды) өткізуден түскен табыс;
16) жеке тұлғалардың депозиттеріне мiндеттi кепiлдiк берудi жүзеге асыратын ұйымның арнайы резерв активтерін инвестициялаудан алынған және оны ұлғайтуға бағытталған инвестициялық табыстары алып тасталуға жатады.
Бас банктің күмәнді және үмітсіз активтерін сатып алатын банктің еншілес ұйымының жылдық жиынтық табысынан Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі туралы заңнамасында көзделген қызмет түрлерін жүзеге асырудан түсетін, мұндай ұйымның жылдық жиынтық табысына енгізілген және мұндай ұйымға күмәнді және үмітсіз активтер бойынша талап ету құқықтарын берген банкке аударылған табыстар алып тасталады.
Банктің жылдық жиынтық табысынан талап ету құқықтарын беруден түсетін, екінші деңгейдегі банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға маманданған, дауыс беретін акцияларының жүз пайызы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне тиесілі, кредиттер (қарыздар) бойынша талап ету құқықтары мұндай ұйымға бұрын берілген ұйымнан сатып алуына байланысты алынған табыстар алып тасталады.
Тауарлық-материалдық қорларды бағалаудың салық төлеуші осының алдындағы салық кезеңінде қолданған әдісінен өзге әдіске ауысқан кезде салық төлеушінің жылдық жиынтық табысы бағалаудың жаңа әдісін қолдану нәтижесінде түзілген оң айырма сомасына ұлғайтылуға және теріс айырма сомасына азайтылуға жатады. Салық төлеуші тауарлық-материалдық қорларды бағалаудың өзге әдісіне ауысуды салық кезеңінің басынан бастап жүргізеді.
8. Жылдық жиынтық кірісті түзету 4. Салық салынатын табысты түзету
1) тәуекелдік инвестициялаудың жабық пайлық инвестициялық қорлары мен тәуекелдік инвестициялаудың акционерлік инвестициялық қорлары төлейтіндерді; мұндай дивидендтер корпоративтік табыс салығын азайту жүргізілген салық кезеңіне кіретін кезең үшін есепке жазылған жағдайда, осы Кодекстің 139-бабына сәйкес есептелген корпоративтік табыс салығын 100 пайызға азайтуды жүргізетін заңды тұлға (Қазақстан Республикасының инвестициялар туралы заңнамасына сәйкес жасалған инвестициялық келісімшарт шеңберінде инвестициялық басым жобаны іске асырып жатқан ұйымды қоспағанда) төлейтіндерді қоспағанда, дивиденттер;
мынадай шарттарды бір мезгілде орындаған кезде:
дивидендтерді есептеу күніне салық төлеуші тәуекелдік инвестициялаудың осындай акционерлік инвестициялық қорының акцияларына немесе қатысу үлестеріне үш жылдан астам иелік етсе;
технологиялық дамыту саласындағы ұлттық даму институтының тәуекелдік инвестициялаудың осындай акционерлік инвестициялық қорының жарғылық капиталына қатысуы жиырма бес пайыздан астамды құраса, тәуекелдiк инвестициялаудың акционерлiк инвестициялық қорлары төлейтiн дивидендтер;
2) жеке тұлғалардың депозиттеріне міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым алған банктердің міндетті күнтізбелік, қосымша және төтенше жарналарының сомасы;
3) Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры алған сақтандыру ұйымдарының міндетті, қосымша және төтенше жарналарының сомасы;
4) жеке тұлғалардың депозиттеріне міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым мен Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры өздерінің өтелген депозиттер мен төленген кепілдікті және өтемақылық төлемдер бойынша талаптарын қанағаттандыру тәртібімен алған ақша сомасы;
5) Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамасына сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына бағытталған инвестициялық табыстар;
6) Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамасына сәйкес алынған және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының активтерін ұлғайтуға бағытталған инвестициялық табыстар;
7) Қазақстан Республикасының инвестициялық қорлар туралы заңнамасына сәйкес инвестициялық қызметтен акционерлiк инвестициялық қорлар алған және акционерлік инвестициялық қордың кастодианы ескерген инвестициялық табыстар;
8) Қазақстан Республикасының жобалық қаржыландыру және секьюритилендіру туралы заңнамасына сәйкес секьюритилендіру мәмілесі бойынша арнайы қаржы компаниясы алған, борышты талап ету құқығын басқаға беруден алынған табыстар;
9) мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысы немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушы алатын (алынуға жататын), мүлікті сенімгерлікпен басқарудан түсетін таза табыс;
10) мақта қолхаттары бойынша міндеттемелердің орындалуына кепілдік беру қоры мақта өңдеу ұйымдарынан алатын жыл сайынғы міндетті жарналардың сомасы;
11) астық қолхаттары бойынша міндеттемелерді орындауға кепілдік беру қоры астық қабылдау кәсіпорындарынан алатын жыл сайынғы міндетті жарналардың сомасы;
12) мақта (астық) қолхаттары бойынша міндеттемелердің орындалуына кепілдік беру қоры кепілдік төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі талаптарды қанағаттандыру тәртібімен алатын ақша сомасы;
13) инвестициялық депозиттер түрінде алынған ақшаны басқару процесінде ислам банкі алған, осы инвестициялық депозиттер депозиторларының шоттарына арналған және соларда болатын табыстар алып тасталуға жатады. Мұндай табыстарға ислам банкінің сыйақылары қосылмайды;
14) Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамасына сәйкес құрылған ислам арнайы қаржылық компаниясы алған борышты талап ету құқығын беруден түсетін табыстар; Қазақстан Республикасының Үкімет айқындаған заңды тұлғаның акцияларының бақылау пакеті ұлттық басқарушы холдингке тиесілі, ұлттық даму институты болып табылатын банктен кредиттер (қарыздар) бойынша талап ету құқықтарын сатып алуға байланысты алынған талап ету құқықтарын басқаға беруден түсетін кірістері алып тасталуға жатады.
15) Қазақстан Республикасындағы қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлға, Қазақстан Республикасындағы табысы аз азаматтарды қолдауға (көмек көрсетуге) бағытталған, Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын үкіметаралық келісім шеңберіндегі грант қаражаты есебінен алғанды (алуға жататынды) өткізуден түскен табыс;
16) жеке тұлғалардың депозиттеріне мiндеттi кепiлдiк берудi жүзеге асыратын ұйымның арнайы резерв активтерін инвестициялаудан алынған және оны ұлғайтуға бағытталған инвестициялық табыстары алып тасталуға жатады.
Бас банктің күмәнді және үмітсіз активтерін сатып алатын банктің еншілес ұйымының жылдық жиынтық табысынан Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі туралы заңнамасында көзделген қызмет түрлерін жүзеге асырудан түсетін, мұндай ұйымның жылдық жиынтық табысына енгізілген және мұндай ұйымға күмәнді және үмітсіз активтер бойынша талап ету құқықтарын берген банкке аударылған табыстар алып тасталады.
Банктің жылдық жиынтық табысынан талап ету құқықтарын беруден түсетін, екінші деңгейдегі банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға маманданған, дауыс беретін акцияларының жүз пайызы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне тиесілі, кредиттер (қарыздар) бойынша талап ету құқықтары мұндай ұйымға бұрын берілген ұйымнан сатып алуына байланысты алынған табыстар алып тасталады.
Тауарлық-материалдық қорларды бағалаудың салық төлеуші осының алдындағы салық кезеңінде қолданған әдісінен өзге әдіске ауысқан кезде салық төлеушінің жылдық жиынтық табысы бағалаудың жаңа әдісін қолдану нәтижесінде түзілген оң айырма сомасына ұлғайтылуға және теріс айырма сомасына азайтылуға жатады. Салық төлеуші тауарлық-материалдық қорларды бағалаудың өзге әдісіне ауысуды салық кезеңінің басынан бастап жүргізеді.
9. Жылдық жиынтық кірістен шегерімдердің салық есебі 3. Мыналар тіркелген активтерге жатады:
түскен кезде халықаралық қаржылық есептiлiк стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына сәйкес салық төлеушiнiң бухгалтерлiк есепке алуында ескерiлген және табыс алуға бағытталған қызметте пайдалануға арналған негiзгi құралдар, жылжымайтын мүлiкке инвестициялар, материалдық емес және биологиялық активтер;
концессия шартының шеңберiнде концедент концессионердің (құқық мирасқорының немесе концессия шартын iске асыру үшiн тек қана концессионер арнайы құрған заңды тұлғаның) иеленуіне және пайдалануына берген, қызмет мерзiмi бiр жылдан асатын активтер;
салық кодексінің 97-бабының 3-тармағында көрсетілген әлеуметтік сала объектілері болып табылатын, қызмет мерзімі бір жылдан асатын активтер;
табыс алуға бағытталған қызметте бір жылдан астам уақыт бойы пайдалануға арналған, сенімгерлікпен басқарушының сенімгерлікпен басқару шарты бойынша немесе мүлікті сенімгерлікпен басқаруды құру туралы өзге акт бойынша сенімгерлікпен басқаруға алған, қызмет мерзімі бір жылдан асатын активтер.
Тіркелген активтерді есепке алу техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген сыныптамаға сәйкес қалыптастырылатын топтар бойынша мынадай тәртіппен жүзеге асырылады (8-кесте):
8-кесте
Тіркелген активтердің амортизациясының шекті нормасы
рет №
топ №
Тіркелген активтердің атауы
Амортизацияның шекті нормасы (%)
1
2
3
4
1
І
Мұнай, газ ұңғымаларын және беру қондырғыларын қоспағанда, ғимараттар, құрылыстар
10
2
ІІ
Мұнай-газ өндіру машиналары мен жабдықтарын, сондай-ақ ақпаратты өңдеуге арналған компьютерлер мен жабдықтарды қоспағанда, машиналар мен жабдық
25
3
ІІІ
Ақпаратты өңдеуге арналған компьютерлер, бағдарламалық қамтамасыз етілім мен жабдықтар
40
4
ІV
Басқа топтарға енгізілмеген тіркелген активтер, соның ішінде мұнай, газ ұңғымалары, беру қондырғылары, мұнай-газ өндіру машиналары мен жабдықтары
15
Әрбір кіші топ (І топтың), топ бойынша салық кезеңінің басында және аяғында кіші топтың (І топтың), топтың құндық балансы деп аталатын қорытынды сомалар айқындалады.
І топтың құндық балансы кіші топтардың негізгі құралдардың әрбір объектісі бойынша құндық баланстарынан және осы Кодекстің 122-бабы 3-тармағының 2) тармақшасына сәйкес құралған кіші топтың құндық балансынан тұрады.
Тіркелген активтердің құны салық Кодексінде белгіленген тәртіппен және шарттарда амортизациялық аударымдарды есептеу жолымен шегерімге жатады.
Әрбір кіші топ, топ бойынша амортизациялық аударымдар салықтық есепке алу саясатында көрсетілген, осы тармақта белгіленген шекті нормалардан аспауға тиіс амортизация нормаларын салық кезеңінің соңында кіші топтың, топтың құндық балансына қолдану жолымен анықталады:
Салық кодексінің 117-бабының 10-тармағында көрсетiлген топтардың (кiшi топтардың) құндық баланстары бойынша амортизациялық аударымдар салық кезеңiнiң соңында топтардың (кiшi топтардың) мұндай құндық баланстарына осы бапта белгiленген амортизацияның шектi нормаларын қолдану жолымен айқындалады.
Мұнай, газ ұңғымаларын және беру қондырғыларын қоспағанда, ғимараттар мен құрылыстар бойынша амортизациялық аударымдар әрбір объект бойынша жеке анықталады.
10. Корпоративтік табыс салығының салық есебін жүргізу және ұйымдастыру тәртібі
1. Корпоративтік табыс салығын есептеген кезде 7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шоты дебеттеліп, 3110 Төленуге тиісті корпоративтік табыс салығы шоты кредиттеледі. Бұл салық жылдың соңында бір рет есептелінеді.
Корпоративтік табыс салығын бюджетке төлеген кезде оның ішінде аванстық төлемін қоса алғанда 3110 Төленуге тиісті корпоративтік табыс салығы шоты дебеттеліп, 1040 Ағымдық банк шотындағы теңгедегі ақша қаражаты шоты кредиттеледі.
7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шотының дебеті бойынша және 4310 Корпоративтік табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер шотының кредиті бойынша кейінге қалдырылған салықтың пайда болғанын немесе ағымдағы кезеңде уақытша айырмасының жойылғанын, болашақта бюджетке төленуге жататындығын көрсетеді. Жыл соңында табыс салығы бойынша жұмсалған шығыс сомасына 5610 Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зиян) шоты дебеттеліп, 7710 Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар шоты кредиттеледі. Келесі 9-кестеде корпоративтік табыс салығының есептелу тәртібі көрсетілген.
9-кесте
2016 жылға компанияның корпоративтік табыс салығының есептелу тәртібі (теңге)
№
Көрсеткіш атауы
Көрсеткіштің мәні
1
Тауарды (жұмысты, қызметті) өткізуден алынған табыс
144958583
2
Басқалай табыс түрлері
-
3
Жылдық жиынтық табыс
144958583
4
Жылдық жиынтық табысты түзету
-
5
Түзетілгеннен кейінгі жылдық жиынтық табыс
144958583
6
Шегерімдер:
-өткізілген өнім (жұмыс, қызмет) бойынша шығыстар
- әлеуметтік төлемдер бойынша шығыстар
- салықтар
- негізгі құралдар бойынша амортизациялық есептеулер
Барлық шегерімдер
129922242
327336
5218855
1342764
136811197
7
Салық салынатын табыс
8147386
8
Салық салынудан босатылатын салық салынатын табыс
-
9
Түзету есебімен салық салынатын табыс
8147386
10
Есептелген салық сомасы
1629477
Кәсіпорындағы корпоративтік табыс салығының есептелуін төмендегіше түсіндіреміз.
Алдымен кәсіпорынның жылдық жиынтық табысын есептейміз. Ол кәсіпорынның барлық табыс көздерінің сомасынан құралады. Компанияның табыс көзі тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған табыс. Оның сомасы 144958583 теңгеге тең. Жылдық жиынтық табысты анықтағаннан кейін оған қажетті түзетулер жүргізіледі. Содан кейін түзетілгеннен кейінгі жылдық жиынтық сомасы анықталады. Әрі қарай шегерімдер есептеледі. Олар мысал бойынша тауарды (жұмысты, қызметті) өткізу бойынша шығыстар 129922242 теңге, әлеуметтік төлемдер бойынша шығыстар 327336 теңге, салық бойынша шығыстар 5218855 теңге, негізгі құралдар бойынша амортизациялық есептеулер 1342764 теңгені қамтиды. Барлық шегерімдер 136811197 теңгеге тең. Жылдық жиынтық табыстар шегерімдерді азайтып салық салынатын табысты анықтаймыз. Ол 8147386 теңгеге тең болды. Ол сомаға тағы да түзетулер жүргіземіз. Содан кейін салық Кодексінде бекітілген мөлшерлеме бойынша салық есептеледі. Ол 2014 жылы 20 % құрайды. Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша корпоративтік табыс салығының сомасы 1629477 теңгеге тең.
11. Корпоративтік табыс салығы бойынша декларацияны құрастыру тәртібі 2. Күнтiзбелiк жыл корпорациялық табыс салығы үшiн салық кезеңi болып табылады. Егер ұйым күнтiзбелiк жыл басталғаннан кейiн құрылса, оның құрылу күнiнен бастап күнтiзбелiк жылдың аяғына дейiнгi уақыт кезеңi ол үшiн бiрiншi салық кезеңi болып табылады. Бұл ретте ұйымның оның уәкiлеттi органда мемлекеттік тiркеуге алынған күнi оның құрылған күнi болып саналады.
Егер ұйым күнтiзбелiк жылдың аяғына дейiн таратылса, қайта ұйымдастырылса, жыл басталғаннан бастап тарату, қайта ұйымдастыру аяқталған күнге дейiнгi уақыт кезеңi ол үшiн соңғы салық кезеңi болып табылады.
Егер күнтiзбелiк жыл басталғаннан кейiн құрылған ұйым осы жылдың аяғына дейiн таратылса, қайта ұйымдастырылса, өзiнiң құрылған күнiнен бастап тарату, қайта ұйымдастыру аяқталған күнге дейiнгi уақыт кезеңi ол үшiн салық кезеңi болып табылады.
Салық Кодексіне сәйкес арнайы салық режимiн қолданатын заңды тұлғаларды және Қазақстан Республикасындағы төлем көздерiнен тек қана төлем көздерiнде салық салынуға тиiс табыс алатын және қызметiн Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырмайтын резидент еместердi қоспағанда, корпорациялық табыс салығын төлеушiлер корпорациялық табыс салығы бойынша декларацияны салық органдарына есептi салық кезеңiнен кейiнгi жылдың 31 наурызынан кешiктiрмей табыс етедi.
Корпорациялық табыс салығы жөнiндегi декларация декларациядан және корпорациялық табыс салығы бойынша салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлер туралы ақпараттарды ашу жөнiндегi қосымшалардан тұрады.
Мысалы, компанияның тиісті салық органына "Заңды тұлғаның салық салынатын табысының декларациясын" ұсынады. Серіктестіктің корпоративтік табыс салығын Салық комитетіне декларация тапсыру мерзімі жылдық болып табылады және ол 100.00 нысанмен жүзеге асырылады.
Компания Корпоративтік табыс салығы бойынша салық есептілігін (декларацияны) жасау ережесіне (100.00-нысан) сәйкес дайындаған.
Осы ережелер Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық Кодексі) сәйкес әзірленген және корпоративтік табыс салығын есептеуге арналған осы Ережеге қосымшаға сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша салық есептілігі нысанын жасау тәртібін айқындайды.
Декларация Декларацияның өзінен (100.00-нысан) және салық міндеттемесінің есептелуі туралы ақпаратты егжей-тегжейлі көрсетуге арналған оған қосымшалардан (100.01-ден 100.18-ге дейінгі нысандар) тұрады.
10-кестеде 2016 жылғы компанияның корпоративтік табыс салығы бойынша декларация негізінде табыс салығының есептелуі көрсетілген.
10-кесте
Корпоративті табыс салығы бойынша декларация (форма 100.00), мың теңге
ЖЫЛДЫҚ ЖИЫНТЫҚ ТАБЫС
2016 жыл
Өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден түскен табыс
21 538 977 420,00
Ғимараттар, құрылыстарды, сонымен қатар амортизацияланбайтын активтерді өткізу құны өсімінен табыс
4 435 865,00
Күмәнді міндеттемелер бойынша табыс
5 235 983,00
Мүлікті жалға беру бойынша табыс
69 648 915,00
Айыппұл, үстеме, санкцияның басқа да түрлері бойынша кірістер
8756144,00
Қайтарылмайтын негізде алынған мүліктер, орындалған жұмыстар, ұсынылған зайымдар
2088931,00
Дивидендтер
25624975,00
Сыйақылар
87866953,00
Теріс бағамдық айырмашылықтан оң бағамдық айырмашылықтың артуы
16915192,00
Басқалай табыстар
85 088 288,00
ЖЫЛДЫҚ ЖИЫНТЫҚ ТАБЫС
21703386471,00
Жылдық жиынтық табысты түзету :
25 654 975,00
ҚР төлем көзінде алдын ала салық салынатын, ҚР заңды резидент тұлғасынан алынған дивидендтер
25 654 975,00
ТҮЗЕТУДЕН КЕЙІНГІ ЖЫЛДЫҚ ЖИЫНТЫҚ ТАБЫС
51309950
Өнімді (жұмысты, қызметті) өткізу шығындары
14 156 418 962,00
Төленген күмәнді міндеттемелер
108 083,00
Әлеуметтік төлемдер бойынша шығындар
38 037 623,00
Салықтар
518 474 378,00
Айыппұлдар, тұрақсыздық төлемдері
196 432,00
Амортизациялық аударымдар, жөндеу шығындары, басқалай шегерістер
1935628411,00
Шегерулердің барлығы
16648863889,00
Салық салынатын табыс (зиян)
8 673 470 079,00
Салық салынатын табыстың (зиянның) барлығы
8 673 470 079,00
Түзетулермен және апарылған зияндарды есептегеннен кейінгі салық салынатын табыс
8 673 470 079,00
Есептелген салық сомасы
2602041024
Жүргізілген барлық есепке алулар
10596685,00
БАРЛЫҚ ЕСЕПТЕЛГЕН САЛЫҚТАР
2591444339
Төленген аванстық төлемдердің барлығы
2366337164,00
Төленуге тиісті салықтың барлығы
225107175
12. Жеке табыс салығы (ЖТС) түсінігі, төлеушілер және салық есебі 1. Салық Кодексіне сәйкес айқындалатын салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушiлер (бөлiм бойынша бұдан әрi салық төлеушiлер) болып табылады.
Салық салу объектiлерi
Салық Кодексінде көрсетiлген табыстарды қоспағанда, жеке табыс салығы салынатын объектiлер мыналар:
1) төлем көзiнен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар.
Салық салынуға жатпайтын табыстар
Жеке тұлғалар табыстарының мынадай түрлерiне салық салынуға тиiс емес:
1) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мөлшерде мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк көмек, жәрдемақылар мен өтемдер;
2) балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
3) жеке тұлғаның өмiрi мен денсаулығына келтiрiлген зиянды Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өтеу;
4) жеке тұлғалардың қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органның лицензиялары бар банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетiн сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы;
5) мемлекеттiк бағалы қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
6) әскери қызмет міндеттерін атқарған кезде әскери қызметшілерге, белгіленген тәртіппен арнайы атақ берілген, оны қызметтік міндеттерін атқаруына байланысты алған ішкі істер органдарының, қаржы полициясының қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен мекемелерiн және мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдарының қызметкерлеріне берілетін төлемдердің барлық түрі;
7) тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі жалақының 50 проценті шегіндегі лотерея бойынша ұтыстар;
8) тиiстi жылға арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заң актiсiнде белгiленген ең төменгi жалақы мөлшерiнде мемлекеттiк бюджет және гранттар қаражаты есебiнен жүзеге асырылатын қоғамдық жұмыстарды орындауға және кәсiби оқуларға байланысты төлемдер;
9) гранттар қаражаты есебiнен төленетiн төлемдер (еңбекақы түрiндегi төлемдерден басқа);
10) тұрақты жұмысы жолда өтетiн немесе жүрiп-тұру сипатында болатын не қызмет көрсететiн учаскелер шегiнде қызмет бабындағы сапарлармен байланысты жағдайларда Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мөлшерде төленетiн төлемдер;
11) экологиялық апат немесе ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төленетiн төлемдер;
12) Ұлы Отан соғысына қатысушылардың және оларға теңестiрiлетiн адамдардың, I және II топтағы мүгедектердiң, сондай-ақ бала кезiнен мүгедек адамның ата-аналарының бiреуiнiң табыстары; III топтағы мүгедектердің бiр жыл iшiндегi - тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі жалақының 27 еселенген шегiндегi табысы;
13) өткізілетін күні листингтің ең жоғары және ең жоғарыдан кейінгі санаттары бойынша қор биржасының ресми тізімдерінде тұрған акциялар мен облигацияларды қор биржасында ашық сауда-саттық әдісімен өткізу кезіндегі құн өсiмiнен алынатын табысы;
13-1) олармен азаматтық-құқықтық мәмілелер Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының арнайы сауда алаңында жасалған жағдайда осы сауда алаңына жіберілген бағалы қағаздарды өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс;
14) мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн бiржолғы төлемдер (еңбекақы түрiндегi төлемдерден басқа);
15) салық жылы iшiнде медициналық қызмет көрсетулердiң (косметологиялық қызмет көрсетулерден басқа) ақысын төлеу үшiн, бала туған кезде, жерлеу үшiн берiлетiн, құжатпен расталған, төлемдердің әрбір түрі бойынша тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі жалақының 8 еселенген шегiндегi төлемдер;
16) қызметтiк iссапарлар кезiнде Кодексте белгіленген мөлшерде төленетiн өтемдер;
17) қызметкер ұйымымен бiрге басқа жерге жұмысқа ауысқан не көшкен кездегi жол жүруi, мүлкiн көшiруi, үй-жай жалдауы бойынша құжатпен расталған шығындардың өтемдерi;
18) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын дипломатиялық немесе консулдық қызметкерлердiң ресми табыстары;
19) шет мемлекеттiң мемлекеттiк қызметiнде жүрген шетелдiк жеке тұлғалардың сол елде салық салынуға тиiс ресми табыстары;
20) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын және Қазақстан Республикасының шет елдердегi дипломатиялық және оларға теңестiрiлген өкiлдiктерiнде қызметте жүрген жеке тұлғалардың мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен шетелдiк валютамен төленетiн ресми табыстары;
21) Зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк орталықтан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;
22) жұмыс берушiнiң жиынтық жылдық табысты алуға байланысты емес және шегерiмдерге жатқызылмайтын, нақты жеке тұлғалардың табысы болып табылмайтын шығыстары;
23) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мөлшерде дала жағдайында геологиялық-барлау, топографиялық-геодезиялық және iздестiру жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық жабдықталым ақшасы;
24) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мөлшерде республикалық бюджет қаражаты есебiнен төленетiн тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасына салымдар бойынша сыйлықақылар (мемлекеттiң сыйлықақылары);
25) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жұмыс берушiнiң қызметкерлердi өздерiнің өндiрiстiк қызметiне байланысты мамандық бойынша оқытуға және бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған шығыстары;
26) жұмыс берушінің вахталық әдiспен жұмыс iстейтiн адамдарға өндiрiс объектiсiнде болу кезеңiнде жұмыстарды орындауы мен ауысымаралық демалысы үшiн жағдай жасай отырып, олардың тұрмыс-тiршiлiгiн қамтамасыз ету үшiн тұрғын үй жалдауына және салық Кодексінің 93-бабына сәйкес белгiленген тәулiкақы шегiнде тамақтануға арналған шығыстары; қызметкерлердi Қазақстан Республикасында тұратын (келген) жерінен жұмыс орнына дейiн және керi қарай жеткiзуге байланысты шығыстар;
27) Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорынан төленетiн әлеуметтiк төлемдер;";
28) бiлiм беру ұйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мемлекеттiк стипендияларға арналған мөлшерде төленетiн стипендиялар;
29) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген нормалар бойынша берiлген арнаулы киiмнiң, арнаулы аяқкиiмнiң, басқа да жеке қорғану және алғашқы медициналық көмек құралдарының, сабынның, зарарсыздандыру құралдарының, сүт немесе құндылығы соған тең басқа да емдеу-профилактикаға арналған азық-түлiк өнiмдерiнiң құны;
30) өздерінің қызметін жүзеге асыру мақсатында жеке кәсіпкер, жеке нотариус, адвокат алған мүлікті, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен мұраға қалдырылған, жинақтаушы зейнетақы қорлары төлейтін зейнетақы жинақтарын қоспағанда, жеке тұлға басқа жеке тұлғадан сыйға немесе мұраға алған мүліктің құны;
31) iзгiлiк, қайырымдылық және демеушiлiк көмек түрiнде алынған мүлiктiң құны;
32) еңбек (қызметтiк) мiндеттерiн орындау кезiнде қызметкердiң өмiрiне және денсаулығына зиян келтiргенi үшiн жұмыс берушiнің жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру төлемдерi;
33) салық Кодексінде көзделген табыстарды қоспағанда, сақтандырудың кез келген түрi кезiнде төленетiн, шарттың қолданылу кезеңiнде басталған сақтандыру оқиғасына байланысты сақтандыру төлемдерiнiң сомалары;
34) өз қызметкерлерiн мiндеттi және (немесе) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша жұмыс берушi төлейтiн сақтандыру сыйлықақыларының сомалары;
35) төлем көзiнен салық ұсталғандығын растайтын құжаттар болған жағдайда, бұрын төлем көзiнен салық салынған дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар сомалары;
36) материалдық нұқсанның орнын толтырудың сот шешiмi бойынша тағайындалған сомалары;
37) жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша жасасқан сақтандыру сыйлықақыларын (аннуитет) төлеу үшiн өмiрдi сақтандыру жөнiнде сақтандыру ұйымдарына жiберген зейнетақы жинағының сомалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртiппен сақтандыру ұйымдарына бағытталған, зейнетақы аннуитетінің шарттары бойынша сатып алу сомалары;
38) сақтандырылушы қайтыс болған жағдайда жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша жүзеге асырылатын сақтандыру төлемдерi.
39) жинақтаушы зейнетақы қорларына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген мөлшердегi ерiктi кәсiби зейнетақы жарналары.
40) жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының мүлікті жария етуге байланысты рақымшылық жасау туралы заңнамалық актісіне сәйкес жария етілген кірістері.
41) міндетті зейнетақы жарналарын Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерде уақтылы ұстамағаны (есептемегені) және (немесе) жинақтаушы зейнетақы қорларына аудармағаны үшін есептелген өсімпұл сомалары.
Жеке табыс салығы бойынша салық мөлшерлемелері келесі 11-кестеде бейнеленген.
11-кесте
Жеке табыс салығы бойынша салық мөлшерлемелері
Жеке тұлғалардың табысынан ЖТС
10%
Салық кодексінің 158-бабының 1-тармағы
ҚР және оның шегінен тыс көздерінен алынған дивидендтерінен жеке тұлғалардың табыстарынан ЖТС
5%
Салық кодексінің 158-бабының 2-тармағы
Жеке тұлғалар бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 3120 Жеке тұлғалардан табыс салығы пассивтік шотында жүреді. Еңбеккерлердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы еңбеккерлердің табысына қолданатын мөлшерлеменің көмегімен есептелінеді.
Табыс салығын ұстаған кезде 3350 Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді берешек шоттары дебеттеліп, 3120 Жеке табыс салығы шоты кредиттеледі. Есептелген табыс салығы бойынша есеп айырысу шотынан салықтық міндеттеме өтелген кезде 3120 шоты дебеттеліп, 1030 шоты кредиттеледі.
13. Төлем көзіне кірістер және олардың салық есебі. 2. Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстарына:
1) қызметкердің табысы;
2) жеке тұлғаның салық агентінен түсетін табыстары;
3) бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан және ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетiн зейнетақы төлемдерi;
4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
5) стипендиялар;
6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.
Салықты есептеу және төлеу
Салық агенттерi жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем көзiнен салық салынатын табыс төленетiн күннен кешiктiрмей жүргізедi.
Салық агенттері, егер осы бапта өзгеше көзделмесе, төленген кірістер бойынша салықты аударуды төлем төленетін айдан кейінгі айдың 20-сына дейін өзінің орналасқан жерi бойынша жүзеге асырады. Салық агенттері тиісті бюджеттерге құрылымдық бөлімшелер бойынша салық төлеуді олардың орналасқан жерi бойынша жүзеге асырады. Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеу тәртібі мен мерзімдері салық Кодекстің 377-1-бабында белгіленген.
Салық шегерімдері
1. Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысын анықтау кезінде төлемдердің кезеңділігіне қарамастан, күнтізбелік жыл ішіндегі әрбір ай үшін мынадай салық шегерімдері қолданылады:
республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және табысты есепке жазу күнi қолданыста болатын ең төменгi жалақы мөлшеріндегі, табыс есебiне жазылатын тиiстi айдағы сома.;
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамасында белгіленген мөлшердегі міндетті зейнетақы жарналарының сомасы;
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамасына сәйкес өз пайдасына енгізілетін ерікті зейнетақы жарналарының сомасы;
жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша өз пайдасына енгiзетiн сақтандыру сыйлықақыларының (егер шартта сақтандыру сыйлықақыларын бөліп төлеу көзделген жағдайда - мерзімдік сақтандыру жарналарының) сомасы;
Қазақстан Республикасының резиденті жеке тұлғаның Қазақстан Республикасының тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы туралы заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында тұрғын үй жағдайын жақсарту жөніндегі іс-шараларды жүргізуге тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінен алған қарыздары бойынша сыйақыны өтеуге бағытталған сомалар;
медициналық қызметтерге (косметологиялық қызмет көрсетулерден басқа) ақы төлеуге жұмсалатын шығыстар.
Жеке табыс салығы бойынша есеп-қисап
Салық агенттері жеке табыс салығы бойынша есеп-қисапты салық органына салық төленетін жер бойынша есепті тоқсаннан кейінгі айдың 20-сынан кешіктірмей табыс етеді.
Жеке табыс салығы бойынша есеп-қисапқа қосымшада, салық Кодексінің 144-бабы 1-тармағының 6) тармақшасында көрсетілген кірістерді , сондай-ақ құмар ойында және (немесе) бәс тігуде алынған мүліктік пайда түріндегі кірістерді қоспағанда, жеке тұлғаның төленген кірістері туралы мәліметтер көрсетіледі.
Салық Кодексінiң 378-бабының 1-тармағында және 385-бабының 1-тармағында көрсетiлген қызмет түрлерi бойынша арнаулы салық режимдерiн қолданатын салық агенттерi жеке табыс салығы бойынша есеп-қисапты салық Кодексіне сәйкес табыс етедi.
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығы бойынша есепті табыс етуі салық Кодексіне сәйкес жүргізіледі.
Қызметкердiң төлем көзiнен салық салынатын табысы
Қызметкердің жұмыс берушi есептеген, салық Кодексінiң 152-бабында көзделген салық шегерiмдерi сомасына азайтылған табыстары төлем көзiнен салық салынатын табысы болып табылады.
Жұмыс берушi материалдық, әлеуметтiк игiлiктер немесе өзге де материалдық пайда түрiнде берген табыстарды қоса алғанда, жұмыс берушi төлейтiн ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген табыстар қызметкердiң табыстарына жатады.
Төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар
Салық төлеушiнiң төлем көзiнен салық салынбайтын табыстарына, табыстардың мынадай түрлерi:
1) мүлiктiк табыс;
2) жеке кәсіпкердің салық Кодексінің 169-бабына сәйкес айқындалатын табысы;
3) адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы;
4) салық Кодексінің 170-бабына сәйкес белгiленетiн өзге де табыстар жатады.
3. Жеке табыс салығы бойынша декларацияны мына резидент салық төлеушілер:
1) дара кәсіпкерлер;
2) жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар, кәсіби медиаторлар;
3) мүліктік табыс алған жеке тұлғалар;
4) басқа табыстар, оның ішінде Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде табыстар алған жеке тұлғалар;
5) Қазақстан Республикасынан тысқары жерлердегі шетелдік банктердегі банктік шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар табыс етеді.
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына, Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес декларацияны табыс ету міндеті жүктелген Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар, сондай-ақ жеке тұлғалар табыстары мен Қазақстан Республикасының аумағында да, одан тысқары жерлерде де орналасқан және салық салу объектісі болып табылатын мүлкі туралы декларацияны табыс етеді.
Патент немесе оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкерлер салық Кодексінің 427-бабына сәйкес салық салу объектісіне қосылатын табыстар бойынша жеке табыс салығы бойынша декларацияны табыс етпейді.
Декларацияны табыс ету мерзімдері
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында, Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексiнде және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының Заңында көзделген жағдайларды қоспағанда, жеке табыс салығы бойынша декларация орналасқан (тұрғылықты) жеріндегi салық органына есептi салық кезеңiнен кейiнгi жылдың 31 наурызынан кешiктiрiлмей табыс етiледi.
Қазақстан Республикасының резиденттері-үй қызметкерлері болып табылатын еңбекші көшіп келушілер жеке табыс салығы бойынша декларацияны есепті салық кезеңі үшін есептелген жеке табыс салығының сомасы жеке табыс салығы бойынша алдын ала төлемдер сомасынан асып түскен жағдайда табыс етеді.
Салық Кодексінде көзделген табыстар бойынша жеке табыс салығы бойынша декларацияны Қазақстан Республикасының резиденттері-үй қызметкерлері болып табылатын еңбекші көшіп келушілер болатын жері бойынша салық органына есептi салық кезеңiнен кейiнгi жылдың 31 наурызынан кешiктiрмей табыс етедi.
Салық Кодексінде көзделген табыстарды салық кезеңі ішінде алған Қазақстан Республикасының резиденті-үй қызметкері болып табылатын еңбекші көшіп келуші Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге шыққан жағдайда, жеке табыс салығы бойынша декларация (декларациялар) осындай адамның Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге шығатын күніне дейін табыс етіледі.
Жеке тұлғалар бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 3120 Жеке тұлғалардан табыс салығы пассивтік шотында жүреді. Еңбеккерлердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы еңбеккерлердің табысына қолданатын мөлшерлеменің көмегімен есептелінеді.
Табыс салығын ұстаған кезде 3350 Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді берешек шоттары дебеттеліп, 3120 Жеке табыс салығы шоты кредиттеледі. Есептелген табыс салығы бойынша есеп айырысу шотынан салықтық міндеттеме өтелген кезде 3120 шоты дебеттеліп, 1030 шоты кредиттеледі.
14. Жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша декларацияның құрылу тәртібі
3. Әлеуметтік және жеке табыс салығы бойынша декларация декларацияның өзінен (200.00-нысан) және салық міндеттемесінің есептелуі туралы ақпараттарды егжей-тегжейлі көрсетуге арналған оған қосымшалардан (200.01-ден 200.03-ке дейінгі нысандар) тұрады.
Декларацияны Салық кодексінің 6-бөлімі 18, 19-тарауларына, 12-бөліміне сәйкес жеке тұлғаларға қатысты шаруа немесе фермер қожалықтары үшін және оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимдерін қолданатындарды қоспағанда, салық агенттері, сондай-ақ Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңда, Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңда белгіленген мөлшерлерде өз пайдасына міндетті зейнетақы жарналарының есептелген, ұсталған (қоса есептелген) сомалары, есептелген әлеуметтік аударымдары бойынша дара кәсіпкерлер (шаруа немесе фермер қожалықтары үшін, оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимдерін қолданатындарды қоспағанда), жеке нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар, кәсіби медиаторлар жасайды.
Әлеуметтiк салық жөнiндегi декларация салық органдарына есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 20-сынан кешiктiрiлмей тоқсан сайын тапсырылып отырады. Арнаулы салық режимiн қолданатын заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлер әлеуметтiк салық жөнiндегi декларацияны салық Кодексінде белгіленген тәртiппен тапсырады.
Құрылымдық бөлімшелері бар төлеушілер әлеуметтік салық бойынша декларацияны беру мерзімінен кешіктірмей өзінің тіркелген жеріндегі салық органдарына құрылымдық бөлімшелер бойынша әлеуметтік салық есеп-қисабын тапсырады. Құрылымдық бөлімшелер бойынша әлеуметтік салық есеп-қисабының тиісті қосымшалары есеп-қисапты беру үшін белгіленген мерзім күнінен бастап бес жұмыс күні ішінде уәкілетті орган белгілеген тәртіппен салық органдарына беріледі.
15. Әлеуметтік салықтың объектілері, субъектілері және салық төлеушілері. Әлеуметтік салық және әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеу тәртібі 1. Әлеуметтiк салық - заңды тұлағалардың бюджетке төлейтiн салықтарының бiрi. Оның басқа салық түрлерiнен ерекшелiгi, бұл салықтың мөлшерi кәсiпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерiне олардың атқарған қызметi мен орындаған жұмысы үшiн есептелетiн еңбекақы төлем қорына тiкелей байланысты болып табылады. Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді, ол үшін еңбеккерлердің жалпы табысына әлеуметтік салық ұсталмайтын сомасы шегеріліп, қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталынады
Әлеуметтік салықты төлеушiлер төмендегілер болып саналады:
1) жеке кәсiпкерлер;
2) жеке нотариустар, адвокаттар;
3) егер осы баптың 2-тармағында өзгеше белгiленбесе, Қазақстан Республикасының резидентi - заңды тұлғалар;
4) Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты мекемелер, филиалдар мен өкiлдiктер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер
Резидент заңды тұлғаның шешiмi бойынша оның құрылымдық бөлiмшелерi әлеуметтiк салық төлеушiлер ретiнде қарастырылуы мүмкiн.
Салық салу объектілері мыналар болып табылады:
355-бапта көрсетiлген төлеушiлер үшiн салық салу объектiсi жұмыс берушiнің салық кодексімен анықталған табыстар түрiнде резидент қызметкерлерге, резидент емес қызметкерлерге төленетiн шығыстары, сондай-ақ салық кодексінде көрсетiлген шетелдiк персоналдың табыстары.
Келесі тармақтарда көрсетілген табыстар салық салу объектісі болып саналмайды:
1) мемлекеттер, мемлекеттердiң үкiметтерi және халықаралық ұйымдар желiлерi арқылы берiлетiн гранттар қаражаты есебiнен жасалатын төлемдер;
2) Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлейтiн мемлекеттiк сыйлықақылар, стипендиялар;
3) спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделi орындар үшiн белгiленетiн ақшалай наградалар;
4) ұйым таратылған немесе жұмыс берушiнiң қызметi тоқтатылған, қызметкерлердiң штат саны қысқартылған немесе қызметкер әскери қызметке шақырылған жағдайларда еңбек шарты бұзылған кезде Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленген мөлшерлерде төленетiн өтемдер;
5) пайдаланылмаған еңбек демалысы үшiн жұмыс берушiнiң қызметкерлерге төлейтiн өтемдерi;
6) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердiң мiндеттi зейнетақы жарналары.
16. Әлеуметтік салық: оны есепке алу және есеп беру тәртібі 2. Арнаулы салық режимдерiн қолданатындарды қоспағанда, дара кәсiпкерлер, жекеше нотариустар, адвокаттар өзi үшiн республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және төленетін күні қолданыста болған айлық есептiк көрсеткiштің екi еселенген мөлшерінде және әрбiр қызметкер үшiн айлық есептiк көрсеткiштің бiр еселенген мөлшерiнде әлеуметтiк салық төлейдi.
Тiрек-қимыл мүшесi бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабiлетiнен айрылған мүгедектер жұмыс iстейтiн мамандандырылған ұйымдар:
1) салық кезеңiнде мүгедектер саны қызметкерлердiң жалпы санының кемiнде 51 пайызын құрайтын;
2) салық кезеңiнде мүгедектердiң еңбегiне ақы төлеу бойынша шығыстар еңбекке ақы төлеу бойынша жалпы шығыстардың кемiнде 51 пайызын (есту, сөйлеу, сондай-ақ көру қабiлетiнен айрылған мүгедектер жұмыс iстейтiн мамандандырылған ұйымдарда – кемiнде 35 пайызін) құрайтын ұйымдар 4,5 пайыз мөлшерлеме бойынша әлеуметтiк салық төлейдi.
Шаруа және фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимiн қолданатын дара кәсiпкерлер үшін бiрыңғай жер салығын төлеушiлер әрбiр қызметкер, сондай-ақ шаруа немесе фермер қожалығының басшысы мен кәмелетке толған мүшелерi үшiн республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және әлеуметтік салықты есептеу жүргізілетін айдың бірінші күні қолданыста болған айлық есептiк көрсеткiштiң 20 пайыз мөлшерлемесі бойынша әлеуметтiк салық сомасын ай сайын есептеп отырады.
Патент немесе оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын төлеушілер үшін әлеуметтік салық мөлшерлемелері салық Кодексінің 61-тарауында белгіленген, яғни "Мiндеттi әлеуметтік сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтiк аударымдарды алып тастағаннан кейiнгi патент құнының 12 бөлiгi мөлшерiнде әлеуметтiк салық түрінде бюджетке төленуге жатады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтік салық сомасынан асып кеткен кезде әлеуметтік салық сомасы нөлге тең деп есептеледі.
Әлеуметтік салық мөлшерлемелері келесі 12-кестеде бейнеленген.
12-кесте
Әлеуметтік салық мөлшерлемесі
Заңды тұлғалардан есептелетін әлеуметтік салық
11%
Салық кодексінің 358-бабының 1-тармағы
Кәсіби медиаторлармен, адвокаттармен, жеке сот орындаушыларымен, АСР қолданатындарды қоспағанда жеке кәсіпкерлермен есептелетін әлеуметтік салық:
- өзі үшін;
- қызметкер үшін
2 АЕК*
1 АЕК*
Салық кодексінің 358-бабының 2-тармағы
Салық кодексінің 165-бабының 3-тармағының тиісті шарттары, көру, есту, сөйлеудің жойылуына байланысты тірек-қозғалу аппаратының бұзылулары бар мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар төлейтін әлеуметтік салық
4,5%
Салық кодексінің 358-бабының 3-тармағы
Жалпы белгіленген тәртіпте қолданылатын және Салық кодексінің 147-бабының 2-тармағында көзделген қызметті ғана жүзеге асыратын аква мәдениет (балық шаруашылығы) өнімдері, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалармен есептелетін әлеуметтік салық
6,5%
Салық кодексінің 358-бабының 3-1 тармағы
Шаруа қожалығы немесе фермерлік шаруашылықтың кәмелетке толған мүшелері және басшысы, әр қызметкері үшін қолданылатын АСР, жеке кәсіпкерлермен есептелетін әлеуметтік салық
20%
1 АЕК-тен
Салық кодексінің 358-бабының 4-тармағы
Салық кодексінің 445-бабы
Әлеуметтiк салықты төлеу
Егер салық Кодексінде өзгеше белгiленбесе, әлеуметтiк салықты төлеу салық төлеушiнiң орналасқан жерi бойынша салық кезеңінен кейiнгi айдың 25-нен кешiктiрiлмей жүргiзiледi. Құрылымдық бөлiмшелер бойынша төленуге жататын әлеуметтiк салықтың сомасы осы құрылымдық бөлiмше қызметкерлерiнiң табыстары бойынша есептелген әлеуметтiк салықтың негiзінде есептеледi. Төлеушiлер құрылымдық бөлiмшелер үшiн тиiстi бюджеттерге әлеуметтiк салық төлеудi құрылымдық бөлімшенің орналасқан жерi бойынша жүзеге асырады.
Күнтізбелік ай әлеуметтік салықты есептеу үшін салық кезеңі болып табылады. Төлеушілер жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық жөніндегі декларацияны орналасқан жері бойынша салық органдарына есепті тоқсаннан кейінгі екінші айдың 15-нен кешіктірмей тоқсан сайын табыс етеді.
Жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық бойынша декларацияға қосымша жыл қорытындысы бойынша жасалады және есепті жылдың төртінші тоқсанының декларациясымен бірге табыс етіледі.
Құрылымдық бөлiмшелерi бар төлеушiлер құрылымдық бөлімшенің орналасқан жеріндегі салық органына құрылымдық бөлімше бойынша жеке табыс салығы мен әлеуметтiк салық бойынша декларацияға құрылымдық бөлімше бойынша жеке табыс салығы мен әлеуметтiк салықтың сомасын есептеу жөніндегі қосымшаны табыс етеді. Әлеуметтік салықты жұмыс беруші кәсіпорын есептейді, ол ақшалай да, заттай да төленуі мүмкін. Әлеуметтік салықтың есебі 3150 “Әлеуметтік салық” деп аталатын шотында есепке алынады.
Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді, ол үшін еңбеккерлердің жалпы табысына әлеуметтік салық ұсталмайтын сомасы шегеріліп, қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталынады. Есептелген әлеуметтік салық мына шоттардың дебетінде: 8013, 8033, 8043, 7110, 7210 және 3150 “Әлеуметтік салық” шоттың кредитінде көрініс табады. Салықтың бюджетке аударылуы 3150 шоты дебеттеліп, 1030 шоты кредиттеледі. Әлеуметтiк салықтың есептелуi келесі 13- кестеде көрсетiлген.
13-кесте
2016 жылғы мекеменiң табысына есептелетiн әлеуметтiк салықтың есептелуi (теңге)
Көрсеткiштер атауы
Сомасы, мың теңге
Жұмысшылардың табысы
29227385
Салық салынбайтын табыс
2196673
Салық салынатын табыс
27030712
Есептелген салық сомасы
2973378,32
Әлеуметтiк салық сомасын есептеу үшiн алдымен жұмысшылар табысы алынады. Одан кейiн оның iшiнде салық салынбайтын табыстар алынып тасталады. Әрi қарай салық мөлшерлемесi бойынша салық есептеледi.
17. Қосымша құн салығы: сипаттамасы, объектілері, субъектілері және салық мөлшерлемесі 1. Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулердi) өндiру және олардың айналысы процесiнде қосылған, оларды өткiзу бойынша салық салынатын айналым құнының бiр бөлiгiн бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезiндегi аударымды бiлдiредi. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиiстi қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшiн есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшiн төленуге тиiстi қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретiнде айқындалады.
Қосылған құн салығын төлеушілер мыналар:
1) Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебіне тұрған мынадай тұлғалар:
дара кәсiпкерлер;
мемлекеттiк мекемелердi қоспағанда, резидент – заңды тұлғалар;
қызметiн Қазақстан Республикасында филиал, өкілдік арқылы жүзеге асыратын резидент еместер;
сенімгерлікпен басқару құрылтайшыларымен не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушылармен сенімгерлікпен басқару шарттары бойынша тауарларды, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналымды жүзеге асыратын сенімгерлікпен басқарушылар;
2) Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды импорттаушы тұлғалар қосылған құн салығын төлеушiлер болып табылады.
Салық салу объектілері мыналар:
1) салық салынатын айналым;
2) салық салынатын импорт болып табылады.
Салық салынатын айналым Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын төлеуші болып табылмайтын және қызметін филиал, өкілдік арқылы жүзеге асырмайтын резидент еместен жұмыстарды, қызмет көрсетулерді сатып алу бойынша қосылған құн салығын төлеуші жасайтын айналым болып табылады. Салық салынатын айналым мөлшерi, мәмiле жасасқан тараптары қолданатын бағалар мен тарифтердi негiзге ала отырып, оларға қосылған құн салығын енгiзбей, өткiзiлетiн тауарлар, жұмыстар, қызмет көрсетулер құны негiзiнде айқындалады.
Салық салынатын импорт Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес декларациялануға жататын, Қазақстан Республикасының аумағына әкелiнетiн немесе әкелiнген тауарлар болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшерiне Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес айқындалатын импортталатын тауарлардың кедендiк құны, сондай-ақ, импортқа қосылған құн салығын қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауарлар импорты кезiндегi салық және бюджетке төленетiн кеден төлемдерінің сомалары кіреді.
Қосылған құн салығының мөлшерлемелері келесі 14-кестеде көрсетілген.
14-кесте
Қосылған құн салығының мөлшерлемелері
1
Салық салынатын импорт және салық салынатын айналым мөлшеріне ҚҚС
12%
Салық кодексінің 268-бабының 1-тармағы
2
Өткізу бойынша айналымдардағы ҚҚС:
• экспортқа;
• халықаралық тасымалдар бойынша;
• халықаралық әуе тасымалдары, халықаралық ұшуларды орындайтын шетелдік әуе компанияларының әуе кемелеріне май құюда әуежайларда жүзеге асырылатын ЖЖМ;
• АЭА аумағындағы тауарлар тізбесі бойынша;
• жер қойнауын пайдалануға келісімшарттың аясында өзіндік өндіріс тауарлары
0%
Салық кодексінің 268-бабының 2-тармағы
18. ҚҚС есептеу және төлеу тәртібі және олардың бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс табуы 2. Жеке тұлғалар оңайлатылған тәртiппен алып өтетiн тауарлар импорты кезiнде қосылған құн салығын жиынтық кедендiк төлем құрамында төлей алады, оның мөлшерi Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес айқындалады. Күнтізбелік тоқсан қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі болып табылады. Қосылған құн салығын төлеуші қосылған құн салығы жөніндегі декларацияны орналасқан жері бойынша салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 20-нен кешіктірмей әрбір салық кезеңі үшін табыс етуге міндетті.
Декларациямен бір мезгілде декларацияға қосымша болып табылатын, салық кезеңі ішінде сатып алынған және өткізілген тауарлар, жұмыстар, көрсетілген қызметтер бойынша шот-фактуралар тізілімдері табыс етіледі. Сатып алынған және өткізілген тауарлар, жұмыстар, көрсетілген қызметтер бойынша шот-фактуралар тізілімдерінің нысанын уәкілетті орган белгілейді.
Қосылған құн салығын төлеуші бюджетке жататын жарнаға салықты орналасқан жері бойынша есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 25-нен кешіктірмей әрбір салық кезеңі үшін төлеуге міндетті. Импортталатын тауарлар бойынша қосылған құн салығы Қазақстан Республикасының кеден заңнамасында кеден төлемдерін төлеу үшін айқындалатын күні төленеді.
ҚҚС есептеу төмендегіше жүргізіледі.
1) ҚҚС есептеу формуласы,
ҚҚС= S * 12 100 (2)
Мұндағы, S-салық салынатын айналым.
2) ҚҚС-пен соманы есептеу формуласы,
S ққс-н= S + S * 12 100 (3)
немесе
S ққс-н = Sum * (1 + 12 100) = Sum * 1.12 (4)
3) ҚҚС-сыз есептеу формуласы,
S ққс-з = S ққс-н (1 + K) = S ққс-н (1+0.12) = S ққс-н 1.12 (5)
K = 12 100 (6)
4) Жалпы сомадан ҚҚС-ты есептеу формуласы,
ҚҚС = S ққс-н – S (7)
Мекемеде алдымен қосылған құн салығы жөнiнде келген тауар түрiне декларация толтырылып, сол декларацияда салық сомасы есептеледi. Содан кейiн реестрге тiркеледi. Қосылған құн салығы салынатын тауарларды тиеуді, жұмыстарды атқаруды немесе қызмет көрсетуді жүзеге асыратын қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған салық төлеуші аталған тауарларды, атқарылған жұмыстарды немесе көрсетілген қызметтерді қабылдап алатын тұлғаға салық шот-фактурасын ұсынуға міндетті. Қосылған құн салығын төлейтін барлық төлеушiлер үшiн мiндеттi құжат шот-фактура болып табылады.
Қосылған құн салығын төлеуші шот-фактурада мыналарды көрсетуі қажет:
1) шот-фактураның реттiк нөмiрi мен толтырылған күнi;
2) тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулердi) берушi мен алушының тегi, аты, әкесiнiң аты не толық атауы, мекен-жайы және тiркеу нөмiрi, сондай-ақ өнiм берушiнiң қосылған құн салығы бойынша есепке қойылғаны туралы куәлiктiң нөмiрi;
3) өткiзiлетiн тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) атауы;
4) салық салынатын айналымның мөлшерi;
5) қосылған құн салығының ставкасы;
6) қосылған құн салығының сомасы;
7) қосылған құн салығы ескерiлген тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны көрсетiлуге тиiс.
Шот-фактура өткiзу бойынша айналым жасалған күннен кешiктiрiлмей жазылады және берушiнiң басшысы мен бас бухгалтерiнің, не осыған уәкiлеттi өзге де лауазымды адамдардың қолымен куәландырылады.
Қосылған құн салығы салынатын электр энергиясын, су, газ сатуды, байланыс қызметтерін, коммуналдық қызмет көрсетулерді, темір жол тасымалдарын, көлік-экспедиторлық қызмет көрсетуді, банк операцияларын жүзеге асыратын салық төлеушілер салық кезеңінің қорытындысы бойынша шот-фактуралар жазып беруге құқылы.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке жарна ретінде қосылған құн салығының сомасы Салық Кодексіне сәйкес салық салынатын айналым бойынша есептеп шығарылған қосылған құн салығының сомасы мен салық Кодексінің 256-бабына сәйкес есепке жатқызылған салық сомасы арасындағы айырма ретiнде есептеледі. Егер де ҚҚС сомасы шот-фактурасында көрсетілсе, онда оған 3130 Қосылған құн салығы шоты дебеттеліп, 3310 Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек шоты, 3540 Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер шоты кредиттеледі.
ҚҚС есептеу кезінде 1210 “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты дебеттеліп, 3130 Қосылған құн салығы шоты кредиттеледі.
Содан соң 1210 шотының кредитінен 3130 Қосылған құн салығы шотының дебетіне есепке алынады. Айырмашылығы бюджетке аударылады: 3130 шотының дебетінде, 1030 “Ағымдағы банк шотындағы теңгемен ақша қаражаты шотының кредитінде көрініс табады.
Жекелеген жағдайларда салық төлеудің тәртібi
Ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуді жүзеге асыратын ұйымдар қосылған құн салығын төлеуді осы баптың 3-тармағында белгіленген тәртіппен жүргізеді.
Ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуді жүзеге асыратын ұйымдарға бір мезгілде мынадай талаптарға сәйкес келетін:
1) қоғамдық тамақтану саласындағы қызметті қоспағанда, жылдық жиынтық табысының кемінде 90 процентін мына қызмет түрлерін:
ет және ет өнімдерін өндіруді;
жемістер мен көкөністерді қайта өңдеуді және консервілеуді;
өсімдіктер мен жануарлар майын өндіруді;
сүтті қайта өңдеу мен ірімшік өндіруді;
ұн-жарма өнеркәсібі өнімдерін өндіруді;
жануарлар үшін дайын жемшөп өндіруді;
нан өндіруді;
балалар тағамын және диеталық тағам өнімдерін өндіруді жүзеге асыру нәтижесінде алынуға тиіс (алынған) табыстар құрайтын;
2) шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қоспағанда, арнаулы салық режимдерін қолданбайтын;
3) акцизделетін өнімді өндіру, қайта өңдеу және өткізу жөніндегі қызметті жүзеге асырмайтын ұйымдар жатады.
19. Акциз салығы түсінігі, салық салу объектілері мен субъектілері 1. Қазақстан Республикасының аумағында өндiрiлген және Қазақстан Республикасының аумағына импортталатын, салық Кодексінің 279-бабында көрсетілген тауарларға акциз салынады.
Акциз салығын төлеушiлер келесілер болып саналады:
1) Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;
2) акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының аумағына импорттайтын;
3)Қазақстан Республикасының аумағында бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын;
4) егер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша бұрын акциз төленбеген болса, салық Кодексінің 279-бабының 5) - 7) тармақшаларында аталған тәркіленген, иесіз, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан Республикасының аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын;
5) егер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша бұрын акциз төленбесе, салық Кодексінiң 279-бабында аталған акцизделетiн тауарлардың мүліктік массасын өткiзудi жүзеге асыратын;
6) салық Кодексінің 279-бабының 6) тармақшасында көзделген акцизделетін тауарларды жинауды (жинақтауды) жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.
Акцизделетін тауарлар тізбесі
Мыналар акцизделетін тауарлар болып табылады:
1) спирттің барлық түрлері;
2) алкоголь өнімі;
3) темекі бұйымдары;
4) бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны;
5) микроавтобустарды, автобустар мен троллейбустарды қоспағанда, 10 немесе одан да көп адам тасымалдауға арналған, двигателінің көлемі 3000 текше сантиметрден асатын моторлы көлік құралдары;
- двигателінің көлемі 3000 текше сантиметрден асатын, адамдар тасымалдауға арналған жеңіл автомобильдер және өзге де моторлы көлік құралдары (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын немесе қолмен басқару адаптері бар автомобильдерден басқа);
- жүкке арналған платформасы және жүк бөлігінен қатты стационарлық қабырғамен бөлінген жүргізуші кабинасы бар жеңіл автомобиль шассиіндегі моторлы көлік құралдары;
6) шикі мұнай, газ конденсаты;
7) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дәрiлiк зат ретінде тіркелген, құрамында спирт бар медициналық мақсаттағы өнім.
Салық салу объектісі мыналар:
1) акциз төлеушінің өзі шығарған және (немесе) өндірген және (немесе) ыдысқа құйған акцизделетін тауарлармен жүзеге асыратын мынадай операциялары:
акцизделетін тауарларды өткізуі;
акцизделетiн тауарларды алыс-берістік негiзде қайта өңдеуге беруi;
алыс-берiстік, оның iшiнде акцизделетiн шикiзат пен материалдарды, қайта өңдеу өнiмдерi болып табылатын акцизделетiн тауарларды беруi;
жарғылық капиталға жарнасы;
заттай ақы төлеген кезде акцизделетiн тауарларды пайдалануы;
өндірушінің акцизделетiн тауарларды өзiнiң құрылымдық бөлiмшелерiне тиеп жөнелтуi;
өндiрушiнің жасап шығарған және (немесе) өндiрген және (немесе) ыдысқа құйған тауарларды өздерiнiң өндiрiстiк мұқтаждарына және акцизделетін тауарларды өзі өндіруі үшін пайдалануы;
өндіруші жүзеге асыратын акцизделетін тауарларды лицензияда көрсетілген өндіріс мекенжайынан ауыстыруы;
2) бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын көтерме саудада өткiзуi;
3) бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын бөлшек саудада өткiзуi;
4) конкурстық массаны, тәркіленген және (немесе) иесiз, мұрагерлiк құқығы бойынша мемлекетке өткен және мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген акцизделген тауарларды өткiзуi;
5) акцизделетiн тауарлардың бүлiнуi, жоғалуы акциз салынатын объект болып табылады.
20. Акциздерді есептеу және төлеу механизмі. 2. Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз мөлшерлемесін салық базасына қолдану арқылы жүргізіледі.
Тұрлаулы акциз ставкалары белгiленген акцизделетiн тауарлар бойынша салық базасы өндiрiлген, өткiзiлген заттай нысандағы акцизделетiн тауарлар көлемi ретiнде айқындалады.
Адвалорлық акциз ставкалары белгiленген акцизделетiн тауарлар бойынша салық базасы өндiрiлген, өткiзiлген акцизделетiн тауарлар құны ретiнде айқындалады. Аталған құн осы тауарды акциздер мен қосылған құн салығы енгiзілместен өндiрушi беретiн бағалар бойынша айқындалады.
Акциз ставкалары
Акциз ставкалары тауар құнына процентпен (адвалорлық) және (немесе) заттай нысандағы өлшем бiрлiгiне абсолюттiк сомада (тұрлаулы) белгiленедi.
Алкоголь өнiмiне акциздер ставкасы онда су араластырылмаған (жүз проценттік) спирттiң болу көлемiне байланысты бекiтiледi. Спирттің барлық түрiне және шарап материалына акциз ставкалары спирттің және шарап материалының бұдан әрi пайдаланылу мақсаттарына қарай сараланады.
Алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн өткiзілетiн спиртке және шарап материалына акциз ставкасы алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн пайдаланбайтын тұлғаларға өткiзiлетiн спиртке және шарап материалына белгiленетiн базалық ставкадан төмен белгiленуi мүмкiн (15-кесте).
15-кесте
Акцизделетін тауарлардың салық мөлшерлемелері
рс №
КО СЭҚ ТН коды
Акцизделетін тауарлардың түрлері
Акциз мөлшерлемелері (өлшем бірлігі үшін теңгемен)
1
2
3
4
1.
2207-ден
80 көлемдік пайызды немесе одан жоғары спирт концентрациясы бар денатуратталмаған этил спиртi (алкоголь өнiмiн, емдiк және фармацевтикалық препараттарды өндiру үшiн сатылатын немесе пайдаланылатын, белгiленген квоталар шегiнде мемлекеттік медициналық мекемелерге берiлетiн денатуратталмаған этил спиртiнен басқа), этил спиртi және кез келген концентрациядағы денатуратталған өзге де спирттер (iшкi нарықта тұтыну үшін денатуратталған отындық этил спиртінен (этанол) басқа (түссiз емес, боялған)
600 теңгелитр
2.
2207-ден
Денатуратталған отындық этил спирті (этанол) (түссіз емес, ішкі нарықта тұтыну үшін боялған)
1,0 теңгелитр
3.
2208-ден
80 көлемдік пайыздан төмен
спирт концентрациясы бар денатуратталмаған этил спирті, спирт тұнбалары және өзге де спиртті ішімдіктер (алкоголь өнімін, емдік және фармацевтикалық препараттарды өндіру үшін сатылатын немесе пайдаланылатын, белгіленген квоталар шегінде мемлекеттік медициналық мекемелерге берілетін денатуратталмаған этил спиртінен басқа)
100% спирт
750 теңгелитр
4.
2207-ден
Алкоголь өнімін өндіру үшін сатылатын немесе пайдаланылатын 80 көлемдік пайыз немесе одан жоғары спирт концентрациясы бар денатуратталмаған этил спирті
60 теңгелитр
5.
2208-ден
Алкоголь өнімін өндіру үшін сатылатын немесе пайдаланылатын 80 көлемдік пайыздан төмен спирт концентрациясы бар денатуратталмаған этил спирті, спирт тұнбалары және өзге де спиртті ішімдіктер
100% спирт
75 теңгелитр
6.
3003,
3004-тен
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дәрiлiк зат ретiнде тіркелген, құрамында спирт бар медициналық мақсаттағы өнім
100 % спирт
500 теңгелитр
7.
2208
Алкоголь өнімі (коньяктан, брендиден, шараптардан, шарап материалынан және сырадан басқа)
100% спирт
1000 теңгелитр
8.
2208
Коньяк, бренди
100% спирт
250 теңге литр
9.
2204, 2205, 2206 00
Шараптар
35 теңгелитр
10.
2204, 2205, 2206 00-ден
Шарап материалы (этил спирті мен алкоголь өнімін өндіру үшін сатылатыннан немесе пайдаланы-латыннан басқа)
170 теңгелитр
11.
2204, 2205, 2206 00-ден
Этил спирті мен алкоголь өнімін өндіру үшін сатылатын немесе пайдаланылатын шарап материалы
0 теңгелитр
12.
2203 00
Сыра
26 теңгелитр
13.
2202 90 100 1
Құрамындағы этил спиртінің көлемі 0,5 пайыздан аспайтын сыра
0 теңгелитр
14.
2402-ден
Фильтрлі сигареттер
3000 теңге1000 дана
15.
2402-ден
Фильтрсіз сигареттер, папиростар
3000 теңге1000 дана
16.
2402-ден
Сигариллалар
3700 теңге1000 дана
17.
2402-ден
Сигаралар
475 теңге1дана
18.
2403-тен
Құрамында никотині бар фармацевтикалық өнімді қоспағанда, тұтыну ыдысына қатталған және түпкілікті тұтынуға арналған түтіктік, шегетін, шайнайтын, соратын, иіскейтін, қорқорлы және өзге де темекі
3800 теңгекилограмм
19
2709 00-ден
Шикі мұнай, газ конденсаты
0 теңге тонна
20
8702 тен
микроавтобустарды, автобустар мен 100 троллейбустарды қоспағанда, 10 немесе одан да көп адам тасымалдауға арналған, двигателiнiң көлемi 3000 текше см-ден асатын моторлы көлiк құралдары
100 теңгетекше см.
8703 тен
двигателiнiң көлемi 3000 текше см-ден асатын, ең бастысы адамдар тасымалдауға арналған жеңiл автомобильдер және өзге де моторлы көлiк құралдары (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын немесе қолмен басқару адаптерi бар автомобильдерден басқа)
8704 тен
двигателiнiң көлемi 3000 текше см-ден асатын жүкке арналған платформасы және жүк бөлiгiнен қатты стационарлық қабырғамен бөлiнген жүргiзушi кабинасы бар жеңiл автомобиль шассиіндегі моторлы көлiк құралдары (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын немесе қолмен басқару адаптерi бар автомобильдерден басқа)
Бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) бөлшек саудада өткізген кезде көлемнің өлшем бірлігі литр болып табылса, литрден тоннаға көшіру мынадай формула бойынша жүзеге асырылады:
V х 0,730
М = ----------- , (8)
1000
мұнда: М - өткізілген бензиннің (авиациялық бензинді қоспағанда) тоннадағы көлемі;
V - өткізілген бензиннің (авиациялық бензинді қоспағанда) литрдегі көлемі;
0,730 - бензиннің (авиациялық бензинді қоспағанда) барлық түрлері үшін тығыздық көрсеткіші, кглитр.
Дизель отынын бөлшек саудада өткізген кезде көлемнің өлшем бірлігі литр болып табылса, литрден тоннаға көшіру мынадай формула бойынша жүзеге асырылады:
V х 0,769
М = ----------- , (9)
1000
мұнда: М - өткізілген дизель отынының тоннадағы көлемі;
V - өткізілген дизель отынының литрдегі көлемі;
0,769 - дизель отыны үшін тығыздық көрсеткіші, кглитр.
16-кесте
Бензин, дизель отыны тауарларының салық мөлшерлемелері
Рет №
1 тоннаға арналған акциз мөлшерлемелері (теңгемен)
Бензин (авиациялық бензинді қоспағанда)
(ЕурАзЭҚ СЭҚ ТН коды 2710 11410 0-
2710 11590 0)
Дизель отыны
(ЕурАзЭҚ СЭҚ ТН коды 2710 19 3100-2710 19 490 0)
1
2
3
4
1
Өндірушілердің өз өндірісіндегі бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме саудада сатуы
4500
540
2
Жеке және заңды тұлғалардың бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын көтерме саудада сатуы
0
0
3
Өндірушілердің бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын бөлшек саудада сатуы, өзінің өндірістік қажеттілігіне пайдалануы
5000
600
4
Жеке және заңды тұлғалардың бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын бөлшек саудада сатуы, өзінің өндірістік қажеттілігіне пайдалануы
500
60
5
Импорт
4500
540
6.
Осы Кодекстің 279-бабының 5) тармақшасында көрсетілген, алыс-беріс шикізатын өңдеу өнімі болып табылатын акцизделетiн тауарларды беру
4500
540
Салық базасы акцизделетін тауарды қайтару жүргізілген салық кезеңінде түзетіледі. Акцизделетiн тауарларға акциз есепті салық кезеңінен кейінгі айдың 20-нан кешiктiрiлмей бюджетке аударылуға жатады. Алыс-берістік шикiзат пен материалдардан өндiрiлген акцизделетiн тауарлар бойынша акциз өнімді тапсырыс берушiге немесе тапсырыс берушi көрсеткен тұлғаға берiлген күнi төленедi.
Қазақстан Республикасының аумағында өндiрiлген шикi мұнайды, газ конденсатын өнеркәсiптiк қайта өңдеуге беру кезінде акциз олар берiлген күнi төленедi. Акциз төлеу ол төленетін объектінің орналасқан жерi бойынша жүргiзiледi.
Әрбір салық кезеңі аяқталған соң акциз төлеушілер өзінің орналасқан жері бойынша салық органдарына акциз жөніндегі декларацияны есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 15-нен кешіктірмей табыс етуге міндетті.
Акциз төлеушілер декларациямен бір мезгілде акциз бойынша есеп-қисапты табыс етеді.
Қазақстан Республикасының аумағына Кеден одағына мүше мемлекеттердің аумағынан акцизделетін тауарларды импорттаушы салық төлеушілер орналасқан (тұрғылықты) жері бойынша салық органына импортталған акцизделетін тауарларды есепке қабылдаған айдан кейінгі айдың 20-сынан кешіктірмей, салық Кодексінің 276-20-бабының 5-тармағында белгіленген нысанда және тәртіппен, импортталған тауарлар бойынша жанама салықтар жөніндегі декларацияны ұсынуға міндетті. Осындай декларациямен бір мезгілде салық Кодексінің 276-20-бабының 3-тармағында көзделген құжаттар ұсынылады.
Бұл ретте импортталған тауарлар бойынша жанама салықтар жөніндегі декларация және тауарларды әкелу және жанама салықтардың төленгені туралы өтініш салық Кодексінің 276-20-бабының 6-тармағында көзделген жағдайларда салық органына ұсынылмаған болып саналады.
Акцизге қатысты күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.
21. Көлік құралдарына салық мөлшерлемелері және құралу негізі 1. Көлік құралдарына салынатын салық ұғымы
Төмендегілер көлік салығының салық салу субъектілері болып саналады:
- Меншiк құқығында салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар және меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығында салық салу объектiлерi бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлiмшелерi (бұдан әрi - заңды тұлғалар);
- қаржы лизингi шарты бойынша берiлген (алынған) салық салу объектiлерi бойынша лизинг алушы.
Салық салу объектiлерi
Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiркеуге жататын және (немесе) есепте тұрған, тiркемелердi қоспағанда, көлiк құралдары салық салу объектiлерi болып табылады.
Мыналар:
1) жүк көтергiштiгi 40 тонна және одан асатын карьерлiк автосамосвалдар;
2) мамандандырылған медициналық көлiк құралдары салық салу объектiлерi болып табылмайды.
Салық ставкалары
Салықты есептеу айлық есептік көрсеткіштермен белгіленген мынадай ставкалар бойынша жүргізіледі (17-кесте).
Бұл ретте салықты есептеу үшін республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына қолданыста болған айлық есептік көрсеткіш қолданылады.
Жеңіл автомобильдердің үш айлық есептік көрсеткіш ставкасы бойынша салық салынатын двигателінің көлемі 1500-ден жоғары - 2000 текше сантиметрді қоса алғандағы, бес айлық есептік көрсеткіш ставкасы бойынша салық салынатын 2000-нан жоғары - 2500 текше сантиметрді қоса алғандағы, сегіз айлық есептік көрсеткіш ставкасы бойынша салық салынатын 2500-ден жоғары - 3000 текше сантиметрді қоса алғандағы және он бес айлық есептік көрсеткiш ставкасы бойынша салық салынатын двигателiнiң көлемi 3000-нан жоғары - 4000 текше сантиметрдi қоса алғандағы көлемде болған кезде салық сомасы двигательдiң аталған көлемiнен асып түскен әрбiр бiрлiк үшiн 7 теңгеге ұлғайтылады.
17-кесте
Көлік құралдарының салық мөлшерлемелері
Рет N
Салық салу объектiсi
Салық ставкасы (айлық есептік көрсеткіш)
1.
Двигателінің көлемi мынадай жеңiл автомобильдер (текше см.):
1100-ге дейiн қоса алғанда
1
1100-ден жоғары 1500-ді қоса алғанда
2
1500-ден жоғары 2000-ды қоса алғанда
3
2000-нан жоғары 2500-ді қоса алғанда
5
2500-ден жоғары 3000-ды қоса алғанда
8
3000-нан жоғары 4000-ды қоса алғанда
15
4000-нан жоғары
117
2.
Жүк көтергiштiгі мынадай жүк таситын арнаулы автомобильдер (тiркемелердi есептемегенде):
1 тоннаға дейiн қоса алғанда
3
1 тоннадан жоғары - 1,5 тоннаны қоса алғанда
5
1,5 тоннадан жоғары - 5 тоннаны қоса алғанда
7
5 тоннадан жоғары
9
3.
Шынжыр табанды машиналар мен механизмдердi қоспағанда, өздiгiнен жүретiн машиналар мен пневматикалық жүрiстегi механизмдер
3
4.
Автобустар:
отыратын 12 орынға дейiн қоса алғанда
9
отыратын 12-ден жоғары - 25 орынды қоса алғанда
14
отыратын 25 орыннан жоғары
20
5.
Мотоциклдер, мотороллерлер, мотошаналар, шағын кемелер, двигателінің қуаты:
55 кВт-ға дейін қоса алғанда
1
55 кВт-дан асатын
10
6.
Катерлер, кемелер, буксирлер, баржалар, яхталар (двигателінің қуаты мынадай ат күшiне тең):
160-қа дейiн қоса алғанда
6
160-тан жоғары 500-ді қоса алғанда
18
500-ден жоғары 1000-ды қоса алғанда
32
1000-нан жоғары
55
7.
Ұшу аппараттары
әрбір киловатт қуаттан айлық есептiк көрсеткiштiң 4,0 процентi
8.
Мыналарды:
магистральды жолдар бойымен поездардың кез келген санатын жүргізу үшін;
магистральды, станциялық және тар және (немесе) кең табанды
кірме жолдарда маневр жұмыстарын жүргізу үшін;
өнеркәсіптік теміржол көлігі және магистральды және станциялық жолдарға шықпайтын жолдарда пайдаланылатын темір жолдың тарту қозғалмалы құрамы;
көлік құралының жалпы қуатының әрбір киловатынан айлық есептік көрсеткіштің 1
проценті
Тар және кең табанды магистральды және станциялық жолдармен жолаушылар тасымалдауды ұйымдастыру үшін пайдаланылатын мотор-вагонды қозғалмалы құрам
көлік құралының жалпы қуатының әрбір киловатынан айлық есептік көрсеткіштің 1 проценті
Пайдаланылу мерзiмiне қарай ұшу аппараттарының салық ставкаларына мынадай түзету коэффициенттерi қолданылады:
1) 1999 жылғы 1 сәуiрден кейiн Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден сатып алынған ұшу аппараттарына:
- пайдаланылу мерзiмi 5 жылдан жоғары - 15 жылды қоса алғанда – 2,0;
- пайдаланылу мерзiмi 15 жылдан жоғары – 3,0;
2) 1999 жылғы 1 сәуiрге дейiн сатып алынған, сондай-ақ 1999 жылғы 1 сәуiрден кейiн сатып алынған және (немесе) Қазақстан Республикасында 1999 жылғы 1 cәуipгe дейiн пайдалануда болған ұшу аппараттарына:
- пайдаланылу мерзiмi 5 жылдан жоғары - 15 жылды қоса алғанда – 0,5;
- пайдаланылу мерзiмi 15 жылдан жоғары – 0,3.
Қазақстан Республикасында 2013 жылғы 31 желтоқсаннан кейін шығарылған (жасалған немесе құрастырылған) немесе Қазақстан Республикасының аумағына 2013 жылғы 31 желтоқсаннан кейін әкелінген, қозғалтқышының көлемі 3000 текше сантиметрден жоғары жеңіл автомобильдер үшін салықты есептеу айлық есептiк көрсеткiштермен белгiленген мынадай мөлшерлемелер бойынша жүргiзiледi (18-кесте)
18-кесте
Жеңіл автомобильдер үшін салық мөлшерлемесі
Рс №
Салық салу объектісі
Салық мөлшерлемесі (айлық есептік көрсеткіш)
1
2
3
1.
Қозғалтқышының көлемі мынадай жеңіл автомобильдер (текше см.):
3 000-нан жоғары 3 200-ді қоса алғанда
35
3 200-ден жоғары 3 500-ді қоса алғанда
46
3 500-ден жоғары 4 000-ды қоса алғанда
66
4 000-нан жоғары 5 000-ды қоса алғанда
130
5 000-нан жоғары
200
Салықты есептеу үшін республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіш қолданылады.
Көлiк құралының пайдаланылу мерзiмi көлiк құралдарының паспортында (әуе кемесiн ұшуда пайдалану жөнiндегi нұсқамада) көрсетiлген көлiк құралы шығарылған жыл негiзге алына отырып есептеледi.
22. Көлік құралына салық есептеу тәртібі және оны есепке алу және есептілік құру ережесі2. Салық төлеуші салық салу объектiлерiн, әрбiр көлiк құралы бойынша салық ставкасын негiзге ала отырып, салық кезеңi үшiн салық сомасын дербес есептейдi.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар және селолық тұтыну кооперативтері үшін арнаулы салық режимін қолданатын салық төлеушілер салықты салық Кодексінің 451-бабында белгіленген ерекшеліктерді ескере отырып есептейді. Сол баптың 3-тармағында көзделген жағдайды қоспағанда, көлік құралы меншiк құқығында, шаруашылық жүргiзу құқығында немесе жедел басқару құқығында салық кезеңiнен аз уақыт болған жағдайда, салық сомасы көлiк құралы меншiк құқығында, шаруашылық жүргiзу құқығында немесе жедел басқару құқығында іс жүзінде болған кезең үшiн салықтың жылдық сомасын он екіге бөлу және көлiк құралы меншiк құқығында, шаруашылық жүргiзу құқығында немесе жедел басқару құқығында iс жүзiнде болған айлардың санына көбейту арқылы есептеледi.
Салық кезеңі ішінде салық салу объектілеріне меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқықтарын берген кезде салық сомасы мынадай тәртіппен есептеледі:
1) беруші тарап үшiн:
-салық кезеңiнiң басында қолда бар көлiк құралдары бойынша салық сомасы салық кезеңiнiң басынан бастап көлiк құралына меншiк құқығын, шаруашылық жүргiзу құқығын немесе оралымды басқару құқығын берген айдың бiрiншi күнiне дейiнгi кезең үшiн есептеледi;
- салық кезеңiнiң iшiнде сатып алынған көлiк құралдары бойынша салық сомасы көлiк құралына меншiк құқығын, шаруашылық жүргiзу құқығын немесе оралымды басқару құқығын алған айдың бiрiншi күнiнен бастап көлiк құралына меншiк құқығын, шаруашылық жүргiзу құқығын немесе оралымды басқару құқығын берген айдың бiрiншi күнiне дейiнгi кезең үшiн есептеледi;
2) алушы тарап үшiн - салық сомасы көлiк құралына меншiк құқығын, шаруашылық жүргiзу құқығын немесе жедел басқару құқығын алған айдың бiрiншi күнiнен бастап, салық кезеңiнiң соңына дейiн немесе алушы тарап одан кейiн аталған көлiк құралына меншiк құқығын, шаруашылық жүргiзу құқығын немесе жедел басқару құқығын берген айдың бiрiншi күнiне дейiнгi кезеңге есептеледi.
Дара кәсіпкерлер, жекеше нотариустар, адвокаттар болып табылмайтын жеке тұлғалар арасында салық салу объектілеріне меншік құқығын берген кезде, егер ағымдағы салық кезеңі ішінде беруші тарап салықтың жылдық сомасын төлеген болса, салықтың осындай төлемі тараптардың келісімі бойынша сатып алу-сату шартының талаптарына негізделіп сатып алатын тараптың берілетін салық салынатын объект бойынша ағымдағы салық кезеңінің салық міндеттемесін орындауы болып табылады.
Компания мәліметі бойынша көлік құралына салынатын салықты есептеу үшін 2014 жылға төмендегі 19-кестедегі мәліметтер берілген.
19- кесте
Көлік құралдарына салынатын салық декларациясы мәліметтері
№
Көрсеткіштер атауы
Мәліметтер
1
Көлік құралы
Тойота Лэнд Крузер Прадо
2
Көлік құралының шығарылған жылы
2009
3
Есептелетін ай саны
12
3
Салық мөлшерлемесі
15
4
Айлық есептік көрсеткіш, теңге
2269
6
Салық сомасы
34035
7
Көлік құралдарының саны
1
8
Көлік құралдары саны есебімен салық сомасы
34035
Жоғарыдағы кесте бойынша көлік құралдарына салық төмендегіше есептелген.
Мысалы, Тойота Лэнд Крузер Прадо автокөлігін қарастырсақ, двигатель көлемі 3000-4000-ға дейінгі мөлшердегі салық мөлшерлемесін салық кодексінде берілген кесте бойынша 15 деп аламыз. Содан кейін оны айлық есептік көрсеткішке көбейту арқылы салық сомасын табамыз.
Айлық есептік көрсеткіш- 2269 теңге, салық мөлшерлемесі-15, Тойота Лэнд Крузер Прадо көлігі үшін салық сомасы - 2269*15 =29730 теңге.
Бiр автокөлiктiң салық сомасын тапқаннан кейiн оны барлық автокөлiк санына көбейту арқылы барлық автокөлiктiң салық сомасын анықтайды.
Кәсіпорындардағы көлік құралдарына салынатын салықты есептеген кезде 7210 “Әкімшілік шығыстар” шоты дебеттеліп және 3170 “Көлік құралдарына салынатын салықтар” деп аталатын шоты кредиттеледі.
Салықтардың барлық түрлері бюджетке аударылады, ол кезде 3170 “Көлік құралдарына салынатын салықтар” шоты дебеттеліп және 1030 “Ағымдағы банк шоттарындағы теңгемен ақша қаражаты шоты кредиттеледі.
23. Мүлік салығы: объектілері, субъектілері, төлеушілері, мөлшерлемесі 1. Мүлік салығын төлеушілер:
Қазақстан Республикасының аумағында меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектiсi бар заңды тұлғалар;
Қазақстан Республикасының аумағында меншiк құқығында салық салу объектiсi бар дара кәсiпкерлер;
концессия шартына сәйкес концессия объектісі болып табылатын салық салу объектісін иеленуге, пайдалануға құқығы бар концессионер мүлiк салығын төлеушiлер болып табылады.
Салық салу объектiсi
Дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар үшін Қазақстан Республикасының аумағындағы:
1) техникалық реттеу саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген сыныптамаға сәйкес осындайларға жататын және негізгі құралдар құрамында есепке алынатын ғимараттар, құрылыстар немесе қаржы есептілігінің халықаралық стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес келетін жылжымайтын мүлікке инвестициялар;
2) концессия шартына сәйкес концессия объектілері болып табылатын ғимараттар, құрылыстар салық салу объектісі болып табылады.
Салық базасы
Бухгалтерлік есептің деректері бойынша айқындалатын салық салу объектілерінің орташа жылдық баланстық құны дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың салық салу объектілері бойынша салық базасы болып табылады.
Концессия объектілерінің орташа жылдық баланстық құны болмаған жағдайда бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен айқындалған осындай объектілердің құны салық базасы болып табылады. Салық салу объектiлерiнiң орташа жылдық баланстық құны ағымдағы салық кезеңiнiң әр айының бiрiншi күнi мен есептi кезеңнен кейiнгi кезең айының бiрiншi күнiндегi салық салу объектiлерiнiң баланстық құнын қосу кезiнде алынған соманың он үштен бiрi ретiнде айқындалады.
Егер жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарт талаптарында салық салу объектілерін демонтаждау және жою жөніндегі міндеттемелерді орындау көзделген болса, онда халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес айқындалған осындай міндеттемелерді бағалау салық салу объектiлерiнiң баланстық құнына кірмейдi.
Салық салу объектілерін сатып алу құны патент негізінде арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсiпкерлердің салық салу объектiлерi бойынша салық базасы болып табылады (20-кесте).
20-кесте
Заңды тұлға, дара кәсіпкерлердің, әлеуметтік сфера қызметін жүзеге асыратын ұйымдардың мүлік салығының салық мөлшерлемелері
1
Заңды тұлғалармен есептелетін мүлікке салық
1,5%
Салық кодексінің 398-бабының 1-тармағы
2
Оңайлатылған декларация негізінде ОСР қолданатын заңды тұлғалар және дара кәсіпкерлермен есептелетін мүлікке салық
0,5%
Салық кодексінің 398-бабының 2-тармағы
3
Мыналарға есептелетін мүлікке салық:
• діни бірлестіктерді қоспағанда Салық кодексінің 134-бабымен анықталған заңды тұлғалар;
• Салық кодексінің 135-бабымен анықталған заңды тұлғалар;
• кітапханалық қызмет көрсету саласындағы қызмет бойынша ұйымдар;
• ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау саласындағы функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар;
• бюджет қаржысы есебінен қаржыланатын және мемлекеттік меншікте болатын табиғатты қорғауды тағайындаудың басқа су шаруашылығы құрылыстары және гидротүйіндер, су қоймалары объектілері бойынша заңды тұлғалар;
• крестьяндық немесе фермерлік шаруашылықтар және ауыл шаруашылық тауар өндірушілері-заңды тұлғалардың жерлерін суландыру үшін пайдаланылатын гидромелиоративтік құрылыс объектілері бойынша заңды тұлғалар;
• ауыз сумен қамту объектілері бойынша заңды тұлғалар;
• тиісті объект бойынша салық міндеттемелері туындаған салық кезеңі, бес салық кезеңдері ішінде салық салу объектілері бойынша АЭА басқару компанияларымен.
0,1%
Салық кодексінің 398-бабының 3-тармағы
4
Білімнің автономды ұйымдарымен есептелетін мүлікке салық
0%
Салық кодексінің 398-бабының 3-1 тармағы
24. Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің мүлкіне салық. 2. Салық төлеушiлер салықты есептеудi салық базасына тиiстi салық ставкаларын қолдану арқылы дербес жүргiзедi. Ортақ үлестiк меншiктегi салық салу объектiлерi бойынша әрбiр салық төлеушi үшін мүлiк салығы мүлiк құнындағы оның үлесiне барабар есептеледi.
Патент негізінде арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкерлерді қоспағанда, салық төлеушілер салық кезеңi iшiнде мүлiк салығы бойынша ағымдағы төлемдердi төлеуге мiндеттi, олар салық кезеңiнің басындағы бухгалтерлiк есепке алу деректерi бойынша айқындалған салық салу объектiлерiнiң баланстық құнына тиiстi салық ставкасын қолдану арқылы айқындалады.
Бюджетке салық төлеу салық салу объектiлерiнiң орналасқан жерi бойынша жүргiзiледi. Салықтың ағымдағы төлемдерiнiң сомасын, патент негізінде арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкерлерді қоспағанда, салық төлеушi салық кезеңiндегi 25 ақпаннан, 25 мамырдан, 25 тамыздан және 25 қарашадан кешiктiрмей тең үлестермен енгiзедi.
Салық кезеңі ішінде салық салу объектілері келіп түскен жағдайда, мүлік салығы бойынша ағымдағы төлемдер салық салу объектілері келіп түскен айдан бастап салық кезеңінің соңына дейінгі ағымдағы салық кезеңі айларының санына көбейтілген, келіп түскен күніне бухгалтерлік есеп деректері бойынша айқындалған, келіп түскен салық салу объектілерінің бастапқы құнының 113-іне салық ставкасын қолдану жолымен айқындалады. Ағымдағы төлемдер көбейтілуі тиіс сома осы баптың 5-тармағында белгіленген мерзімдер бойынша тең үлестермен бөлінеді, бұл ретте салық салу объектілері келіп түскен күннен кейінгі кезекті мерзім ағымдағы төлемдерді төлеудің бірінші мерзімі болып табылады.
Салық кезеңі ішінде салық салу объектілері шығып қалған жағдайда, ағымдағы төлемдер салық салу объектілері шығып қалған айдан бастап салық кезеңінің соңына дейінгі ағымдағы салық кезеңі айларының санына көбейтілген, шығып қалған салық салу объектілерінің құнының 113-іне салық ставкасын қолдану жолымен айқындалатын сомаға азайтылады.
Есептелген салыққа 7210 Әкімшілік шығыстар шоты дебеттеледі де, 3180 Мүлік салығы шоты кредиттеледі. Бюджетке салықтың аударылуына 3180 шоты дебеттеліп, 1030 шоты кредиттеледі.
25. Жеке тұлғалардың мүлік салығы мен салықтық есептілік. 3. Жеке тұлғалардың мүлік салығын төлеушілер меншік құқығымен тиесілі Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй-жайлар, саяжай құрылыстары, гараждар және өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар және аяқталмаған құрылыс объектiлерi бар жеке тұлғалар болып табылады.
Жеке тұлғаларға меншік құқығымен тиесілі Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй-жайлар, саяжай құрылыстары, гараждар және өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар және аяқталмаған құрылыс объектiлерi қоныстану, пайдалану кезiнен бастап оларға мүлік салығын салу объектісі болып табылады. Салық базасы кодексте айқындалатын жеке тұлғалардың мүлік салығы салық салу объектiлерiнiң құнына қарай, мынадай ставкалар бойынша есептеледi (21-кесте):
21-кесте
Мүлік салығының мөлшерлемелері
1.
1 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда
салық салу объектілері құнының 0,05 проценті
2.
1 000 000 теңгеден жоғары 2 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
500 теңге + 1 000 000 теңгеден асатын соманың 0,08 процентi
3.
2 000 000 теңгеден жоғары 3 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
1 300 теңге + 2 000 000 теңгеден асатын соманың 0,1 процентi
4.
3 000 000 теңгеден жоғары 4 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
2 300 теңге + 3 000 000 теңгеден асатын соманың 0,15 процентi
5.
4 000 000 теңгеден жоғары 5 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
3 800 теңге + 4 000 000 теңгеден асатын соманың 0,2 процентi
6.
5 000 000 теңгеден жоғары 6 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
5 800 теңге + 5 000 000 теңгеден асатын соманың 0,25 процентi
7.
6 000 000 теңгеден жоғары 7 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
8 300 теңге + 6 000 000 теңгеден асатын соманың 0,3 процентi
8.
7 000 000 теңгеден жоғары 8 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
11 300 теңге + 7 000 000 теңгеден асатын соманың 0,35 процентi
9.
8 000 000 теңгеден жоғары 9 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
14 800 теңге + 8 000 000 теңгеден асатын соманың 0,4 процентi
10.
9 000 000 теңгеден жоғары 10 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
18 800 теңге + 9 000 000 теңгеден асатын соманың 0,45 процентi
11.
10 000 000 теңгеден жоғары 50 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
23 300 теңге + 10 000 000 теңгеден асатын соманың 0,5 процентi
12.
50 000 000 теңгеден жоғары 120 000 000 теңгеге дейiн қоса алғанда
223 300 теңге + 50 000 000 теңгеден асатын соманың 0,75 процентi
13.
120 000 000 теңгеден жоғары
748 300 теңге + 120 000 000 теңгеден асатын соманың 1 процентi
Салық базасы
Әрбiр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалатын мәмілелерді тіркеу саласындағы уәкiлеттi мемлекеттік орган белгiлейтiн, мынадай тәртіппен айқындалған салық салу объектiлерiнiң құны жеке тұлғалар үшiн тұрғын үй-жайлар, саяжай құрылыстары немесе аяқталған құрылыс объектілері бойынша салық базасы болып табылады:
Қ = Қ б х S х К таб х К функц х К айм х К аек. өзг, (10)
мұнда:
Қ - салық салу мақсаты үшін мүліктің құны,
Қ б - тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің бір шаршы метрінің базалық құны,
S - тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің шаршы метрмен пайдалы ауданы,
К таб - табиғи тозу коэффициенті,
К функц - функционалдық тозу коэффициенті,
К айм - аймақтау коэффициенті,
К аек. өзг - айлық есептік көрсеткіш өзгерісінің коэффициенті.
Әрбір жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды тіркеу саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мынадай формула бойынша есептеген осындай объектінің құны тұрғын үйлердің салқын жапсаржайлары, шаруашылық (қызметтік) құрылыстары, шығыңқы ірге қабаттары, жертөлелері, гаражы бойынша салық базасы болып табылады:
Қ = Қ б x S x К таб х К аек өзг. х K айм, (11)
мұнда: Қ – салық салу мақсаты үшін құн,
Қ б - осы баптың 2-тармағында белгіленген базалық құнның мынадай мөлшерінде айқындалған бір шаршы метрдің базалық құны: тұрғын үйлердің салқын жапсаржайлары, шаруашылық (қызметтік) құрылыстары, шығыңқы ірге қабаттары, жертөлелері бойынша – 25 процент, гараж бойынша – 15 процент,
S - тұрғын үйлердің салқын жапсаржайларының, шаруашылық (қызметтік) құрылыстарының, шығыңқы ірге қабаттарының, жертөлелерінің, гаражының шаршы метрмен жалпы ауданы,
К таб – осы баптың 4-тармағында белгіленген тәртіппен айқындалған табиғи тозу коэффициенті,
К аек. өзг - осы баптың 7-тармағында белгіленген тәртіппен айқындалған айлық есептік көрсеткіш өзгерісінің коэффициенті,
К айм - осы баптың 6-тармағында белгіленген тәртіппен айқындалған аймақтау коэффициенті.
Тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің теңгемен көрсетілген бір шаршы метрінің базалық құны (Қб) елді мекеннің түріне байланысты мынадай мөлшерде айқындалады (22-кесте):
22-кесте
Елді мекендердің базалық құны
Рет N
Елді мекеннің түрі
Базалық құн, теңгемен
1.
Алматы
30000
2.
Астана
30000
3.
Ақтау
18000
4.
Ақтөбе
18000
5.
Атырау
18000
6.
Қарағанды
18000
7.
Қызылорда
18000
8.
Көкшетау
18000
9.
Қостанай
18000
10.
Павлодар
18000
11.
Петропавл
18000
12.
Талдықорған
18000
13.
Тараз
18000
14.
Орал
18000
15.
Өскемен
18000
16.
Шымкент
18000
17.
Облыстық маңызы бар қалалар
12000
18.
Аудандық маңызы бар қалалар
6000
19.
Кенттер
4200
20.
Селолар (ауылдар)
2700
Тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің табиғи тозу коэффициенті амортизация нормаларын және тиімді уақытын есепке ала отырып, мына формула бойынша айқындалады:
К таб = 1 - М таб, (12)
мұнда:
М таб - тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің табиғи тозуы.
Табиғи тозу мына формула бойынша айқындалады:
М таб = (Т баз - Т п.б) х Наморт100, мұнда:
Т баз - салық есептелген жыл,
Т п.б - объектінің пайдалануға берілген жылы,
Н аморт - амортизация нормасы.
Ғимараттың сипаттамасына байланысты табиғи тозуды айқындаған кезде мынадай амортизация нормалары қолданылады (23-кесте):
23-кесте
Ғимараттардың амортизациялық нормалары
Рет
N
Күрделік тобы
Ғимараттың сипаттамасы
Н аморт %
Қызмет ету мерзімі (жыл)
1.
1
Тастан салынған, ерекше күрделі, қабырғаларының қалыңдығы 2,5 кiрпiштен астам немесе темiрбетонды немесе металл қаңқалы кiрпiшті, аражабындары темiрбетонды және бетонды ғимараттар; қабырғалары iрi панельдi, аражабындары темiр бетонды ғимараттар
0,7
143
2.
2
Қабырғалары қалыңдығы 1,5-2,5 кірпіштен қаланған, аражабындары темір-бетонды, бетонды немесе ағаш; ірі блокты қабырғасы бар, аражабындары темірбетонды ғимараттар
0.8
125
3.
3
Қабырғалары жеңілдетіліп қаланған кірпіштен, монолитті шлакты бетоннан, жеңіл шлак блогынан, ұлу тастан қаланған, аражабындары темірбетонды немесе бетонды ғимараттар; ірі блокты немесе кірпіштен, жеңілдетіліп монолитті шлакты бетоннан, ұсақ шлакты блоктардан қаланған ғимараттар
1,0
100
4.
4
Қабырғалары аралас, кесілген ағаштан немесе бедерлі кірпіштен қаланған ғимараттар
2,0
50
5.
5
Шитіден жасалған, жиналмалы-қалқанды, қойма қаңқалы, балшықтан соғылған, саман ғимараттар
3,3
30
6.
6
Қамыс-қаңқалы және басқа да жеңілдетілген ғимараттар
6,6
15
Егер тастан қаланған немесе тасымалы панелді тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің табиғи тозуы 70 проценттен жоғары болса, оның ішінде материалдардан салынған үйлерде 65 проценттен жоғары болса, онда 0,2-ге тең табиғи тозу коэффициенті қолданылады.
Тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің сапасына қойылатын талаптарды ескеретін функционалдық тозу коэффициенті (К функц.) мына формула бойынша есептеледі:
К функц = К қаб х К бұр х К қ. мат х К жайл х К жылу, (13)
мұнда:
К қаб - тұрғын үй-жайдың немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің орналасу қабатына байланысты базалық құнның өзгеруін есепке алу коэффициенті,
К бір - тұрғын үй-жайдың немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің құрылыстың бұрыштағы учаскелерінде орналасуын есепке алу коэффициенті,
К қ. мат - қабырға материалын есепке алу коэффициенті,
К жайл - тұрғын үй-жайдың, саяжай құрылыстарының немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің жайлылығы мен оның инженерлік-техникалық құрылғылармен қамтамасыз етілу деңгейін есепке алу коэффициенті,
К жылу - жылыту түрін есепке алу коэффициенті.
Қабатына байланысты мынадай қабаттылықтың түзету коэффициенті (К қаб) қолданылады (24-кесте):
24-кесте
Қабаттылықтың түзету коэффициенті
Рет N
Қабат
К қабат
1.
Бірінші
0,95
2.
Аралық немесе жеке тұрғын үй
1,00
3.
Соңғы
0,9
Биіктігі үш қабаттан аспайтын көп пәтерлі тұрғын үйлер үшін кез келген қабат үшін 1-ге тең қабаттылық коэффициенті қолданылады. Тұрғын үй-жайдың немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің құрылыстың бұрыштағы учаскелеріндегі орналасуына байланысты мынадай түзету коэффициенттері (К бұр) қолданылады (25-кесте):
25-кесте
Түзету коэффициенттері
Рет N
Тұрғын үй-жайдың немесе аяқталмаған құрылыс объектісінің құрылыстың бұрыштағы учаскесінде орналасуы
К бұр
1.
Бұрыштағы пәтер
0,95
2.
Бұрышта орналаспаған пәтер немесе жеке тұрғын үй
1,0
Қабырға материалына байланысты мынадай түзету коэффициенті (К қаб. мат.) қолданылады (26-кесте):
26-кесте
Қабырға материалына байланысты түзету коэффициенттері
Рет N
Қабырға материалы
Коэффициент
1.
Кірпіштен
1,1
2.
Керамзит бетон блоктардан құралған
1,0
3.
Керамзит бетон блоктардан құралған, кірпішпен қапталған
1,05
4.
Темірбетон панелден
1,0
5.
Кiрпiшпен қапталған темірбетон панелден
1,05
6.
Балшықтан - саманнан
0,5
7.
Саманнан, сыртынан 0,5 кiрпiшпен қапталған
0,6
8.
Монолитты шлакты-бетонды
0,7
9.
Темiрбетон блоктардан
1,0
10.
Жиналмалы-қалқанды
0,6
11.
Жиналмалы-қалқанды, 0,5 кірпiшпен қапталған
0,75
12.
Кесiлген ағаштан
0,85
13.
Шпалдан
0,75
14.
Шпалдан, кiрпiшпен қапталған
0,95
Тұрғын үй-жайды, саяжай құрылыстары немесе аяқталмаған құрылыс объектісін барлық тиісті инженерлік жүйелермен және техникалық құрылғылармен қамтамасыз ету кезінде 1-ге тең жайлылық коэффициентi (К жайл) қолданылады.
Адамдардың тұруы (тұрмыстық), келуі үшін нормативтік не қолайлы жағдай туғызатын инженерлік жүйелер мен техникалық құрылғылар (су құбыры, кәрiз, басқа да жайлылық түлерi) болмаған кезде, 0,8-ге тең К жайл. қолданылады.
Жылыту түріне байланысты мынадай жылытудың түзету коэффициенттерi (К жылу) қолданылады (27-кесте):
27-кесте
Жылытудың түзету коэффициенттерi
РетN
Жылыту түрі
К жылу
1.
Орталықтан жылыту
1,0
2.
Газбен немесе мазутпен жергiлiктi жылыту
0,98
3.
Қатты отын арқылы сумен жергiлiктi жылыту
0,95
4.
Пешпен жылыту
0,9
Салық салу объектісінің елдi мекенде орналасуын есепке алатын аймақтау коэффициентiн (К айм.) жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалатын мәмілелерді тіркеу саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган жергіліктi атқарушы органдармен келiсiм бойынша айқындайды.
Айлық есептік көрсеткіштің өзгеру коэффициенті (К аек. өзг) мынадай формула бойынша айқындалады:
К аек. өзг = аг. ж. аекөткен ж. аек, (14)
мұнда:
ағ. ж. аек - республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болған айлық есептік көрсеткіш;
өткен ж. аек - республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және өткен қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болған айлық есептік көрсеткіш.
Бірнеше салық салу объектілері бойынша бір жеке тұлға салық төлеуші болып табылса, жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды тіркеу саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган салық базасын әрбір объект бойынша дербес есептейді.
Салықты есептеу мен төлеу тәртiбi
Жеке тұлғалардың салық салу объектiлерi бойынша салықты есептеудi салық кезеңiнiң 1 тамызынан кешiктiрмей тиiстi салық ставкасын салық базасына қолдану арқылы, салық төлеушiнiң тұрғылықты жерiне қарамастан салық салу объектiлерiнiң орналасқан жерi бойынша салық органдары жүргiзедi.
Егер салық салу объектісі салық кезеңі ішінде меншік құқығында он екі айдан аз болса, төленуге жататын мүлік салығы мөлшерлемеге сәйкес айқындалған салық сомасын он екіге бөлу және салық салу объектісінің меншік құқығында болған айларының санына көбейту жолымен есептеледі.
Бiрнеше жеке тұлғаның ортақ үлестiк меншiгiндегi салық салу объектiсi үшiн салық олардың осы мүлiктегi үлесiне барабар есептеледi. Бiрнеше салық салу объектiлерi бойынша салық төлеушi бiр жеке тұлға болған жағдайда, салықты есептеу әрбiр салық салу объектiсi бойынша бөлек жүргiзiледi.
Бюджетке салық төлеу салық салу объектiлерiнiң орналасқан жерi бойынша есептi салық кезеңiнiң 1 қазанынан кешiктiрiлмей жүргiзiледi. Жылжымайтын мүлiкке және онымен жасалатын мәмiлелерге құқықтарды мемлекеттiк тiркеу кезiнде (бастапқы тiркеудi қоспағанда) уәкілетті мемлекеттік орган салық салу объектiлерiнiң құнын айқындамаған жағдайда, салық алдыңғы салық кезеңiнде есептелген салық сомасы негiзге алына отырып төленедi.
26. Жер салығы: объектілері, субъектілері, салық мөлшерлемесі және салық есептілігі 1. Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы мақсатына және мынадай санаттарға бөлінеді:
1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге;
2) елдi мекендер жерлерiне;
3) өнеркәсiп, көлiк, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлерге (бұдан әрi - өнеркәсiп жерлерi);
4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерiне, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге (бұдан әрi - ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерi);
5) орман қорының жерлерiне;
6) су қорының жерлерiне;
7) босалқы жерлерге тиесiлiгiне қарай қарастырылады.
Жердің қандай да болсын санатқа тиесілігі Қазақстан Республикасының жер заңнамасында белгiленедi.
Елдi мекендер жерлерi салық салу мақсаты үшiн мынадай екi топқа бөлiнген:
1) тұрғын үй қоры, соның iшiнде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлердi қоспағанда, елдi мекендер жерлерi;
2) тұрғын үй қоры, соның iшiнде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер.
Жердің мынадай санаттары салық салуға жатпайды:
1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлерi;
2) орман қорының жерлерi;
3) су қорының жерлерi;
4) босалқы жерлер.
Аталған жерлер (босалқы жерлердi қоспағанда) тұрақты жер пайдалануға немесе бастапқы өтеусiз уақытша жер пайдалануға берiлген жағдайда, олар салық Кодексінiң 385-бабында белгiленген тәртiппен салық салуға жатады.
Жер салығының мөлшерi жер иеленушiлер мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметiнiң нәтижелерiне байланысты болмайды.
Жер салығы:
1) меншiк құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусiз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
2) жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкiлеттi мемлекеттік орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердiң мемлекеттiк сандық және сапалық есебiнің деректерi негiзiнде есептеледi.
Салық төлеушілер келесілер болып саналады:
1. жеке меншiк құқығындағы;
2. тұрақты жер пайдалану құқығындағы;
3. бастапқы өтеусiз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектiлерi бар жеке және заңды тұлғалар жер салығын төлеушiлер болып табылады.
Заңды тұлғаның шешiмi бойынша оның құрылымдық бөлiмшелерi жер салығын төлеушiлер (бұдан әрi - заңды тұлғалар) ретiнде қарастырылады.
Жер учаскесi (жер учаскесiне ортақ үлестiк меншiк кезiнде - жер үлесi) салық салу объектiсi болып табылады.
27. Шағын бизнес субьектілері үшін арнайы салық режимі 2. Шағын бизнес субъектілеріне арналған арнаулы салық режимінің қолданылу
тәртібі
Патент негiзiндегi арнаулы салық режимiн мынадай талаптарға сай келетiн:
1) қызметкерлердiң еңбегiн пайдаланбайтын;
2) жеке кәсiпкерлiк нысанындағы қызметтi жүзеге асыратын;
3) салық кезеңіндегі табысы республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болған ең төменгі жалақының 200 еселенген мөлшерінен аспайтын дара кәсіпкерлер қолданады.
Күнтізбелік жыл салық кезеңі болып табылады.
Қолдану шарттары
Дара кәсiпкер патент негiзiнде арнаулы салық режимiн қолдану үшiн оны қолдана бастағанға дейiн орналасқан жері бойынша салық органына салықтық өтінішті табыс етедi.
Қайтадан құрылған дара кәсіпкерлер аталған өтінішті дара кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап күнтізбелік он күннен кешіктірмей табыс етеді.
Дара кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркелген күн аталған дара кәсіпкерлер үшін арнаулы салық режимін қолдану басталатын күн болып табылады.
Дара кәсіпкерлердің салықтық өтінішті осы тармақта аталған мерзімдерде табыс етпеуі, олардың жалпыға бірдей белгіленген тәртіпте бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыруға келісімі деп саналады. Патент негiзiнде арнаулы салық режимiн қолдануға салықтық өтінішпен бір мезгілде уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша патент алуға арналған есеп-қисап (осы тарауды қолдану мақсатында бұдан әрі – есеп-қисап) табыс етіледі.
Бюджетке төленген патент құнын, әлеуметтік аударымдарды төлеуді, міндетті зейнетақы жарналарын аударуды растайтын құжаттар есеп-қисапқа қоса беріледі. Есеп-қисапты электронды түрде табыс ететін салық төлеушілер аталған құжаттарды табыс етпейді.
Кезекті патентті алуға арналған есеп-қисап патент негiзiнде арнаулы салық режимiн қолдануға салықтық өтінішті табыс етпестен осының алдындағы патенттің қолданыс мерзімі аяқталғанға дейін табыс етіледі.
Салық органдары есеп-қисап пен есеп-қисапқа қоса берілетін құжаттар табыс етілгеннен кейін бір жұмыс күні ішінде патент беруді жүргізеді немесе уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша патент беруден бас тарту туралы шешім шығарады. Шешім екі данада ресімделеді, оның біреуін салық төлеушіге қол қойылып тапсырылады. Патент кемінде бір ай және он екі айдан аспайтын мерзімге беріледі. Дара кәсiпкердi мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiк көрсетiлмейінше, патент жарамсыз болады.
Патент негізінде арнаулы салық режимін қолдануды ерікті түрде тоқтату кезінде салықтық өтініш патенттің қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін табыс етіледі.
Патент құнын есептеу
Патент құнын есептеу салық салу объектісіне 2 процент мөлшеріндегі ставканы қолдану жолымен жүргізіледі.
Патент құны:
1) патент құнының 12 бөлiгi мөлшерiнде - жеке табыс салығы;
2) "Мiндеттi әлеуметтік сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
есептелген әлеуметтiк аударымдарды алып тастағаннан кейiнгi патент құнының 12 бөлiгi мөлшерiнде әлеуметтiк салық түрінде бюджетке төленуге жатады.
Әлеуметтiк аударымдар сомасы әлеуметтiк салық сомасынан асып түскен кезде, әлеуметтiк салық сомасы нөлге тең болады.
Егер нақты табыс патенттің қолданылу мерзімінің ішінде есеп-қисапта көрсетілген табыс мөлшерінен асып түссе, дара кәсіпкер бес жұмыс күні ішінде асып түскен сомаға қосымша есеп-қисапты табыс етуге және осы сомадан салықтар төлеуге міндетті.
Аталған есеп-қисаптың негізінде бұрын берілген патенттің орнына жаңа патент беріледі.
Егер патенттің қолданылу мерзімінің ішінде нақты табыс есеп-қисапта көрсетілген табыстың мөлшеріне жетпесе, дара кәсіпкер азаю сомасына қосымша есеп-қисапты табыс етуге құқылы.
Мысалы, өзінің кәсібімен жеке айналысатын, аяқ киімді жөндеу бойынша шебердің орташа айлық 60000 теңге, орташа есеппен жылдық табысы 720000 теңгеге тең (60000 теңге х 12 ай = 720000 тенге).
Кәсіпкер салықты бірыңғай мөлшерлеме бойынша есептеулерсіз өзі шығарады. Алынған сома патент құны болып табылады. Оны кәсіпкер бюджетке жеке табыс және әлеуметтік салық түрінде тең үлеспен бюджетке төлейді. Мысалы, жеке кәсіпкер 100000 теңге болжанатын табысына патенттің құны 2000 теңге (100000 теңге х 2 %). Патенттің құны екіге бөлінеді: (2000 теңге: 2=1000 теңге) жеке табыс салығына (1000 теңге) және әлеуметтік салыққа (1000 теңге). Ол бюджетке аударуға жатқызылады. Ол әлеуметтік аударымдарды шегеру жолымен есептеледі.
Салық кодексінде патент құнына қайта есептеу жүргізетін нормалар қаралған. Ол алынатын табыстың көлеміне байланысты болады.
Мысалы, жарияланған табыстан нақты табыс асатын болса, онда салық төлеуші 5 жұмыс күні ішінде артқан соманы айтып осы сомадан салық төлеуі керек.
Мысалы, патент алуға кәсіпкерліктің жарияланған сомасы 100000 теңгені құрайды, нақты алынғаны 150000 теңге. Артқан сомасы 50000 теңгеге тең. Бұл жағдайда тағы 1000 теңге төлеуі қажет (50000 х 2%). Оның 500 теңгесі жеке табыс салығы түрінде, 500 теңгесі әлеуметтік салық түрінде төленеді.
Егер нақты табыс патент алудағы жарияланған табыстан төмен болса, онда салық төлеушінің арызы негізінде, салық органымен хронометражды тексергеннен кейін артық төленген сома қайтарылады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтік салық сомасынан асып кеткен кезде әлеуметтік салық сомасы нөлге тең болады.
Мынадай шарттарға сай келетiн шағын бизнес субъектiлерi:
1) дара кәсіпкерлер үшiн:
- дара кәсiпкердің өзiн қоса алғанда, қызметкерлердің шектi орташа тiзiмдiк саны салық кезеңi iшiнде жиырма бec адам болса;
- салық кезеңi iшiнде шектi табысы 10 000,0 мың теңгені құраса;
2) заңды тұлғалар үшiн:
- қызметкерлердiң шектi орташа тiзiмдiк саны салық кезеңi iшiнде елу адам болса;
- салық кезеңi iшiнде шектi табысы 25 000,0 мың теңгені құраса, оңайлатылған декларация негiзiндегi арнаулы салық режимiн қолданады.
Салық кезеңi күнтізбелік тоқсан болып табылады.
Қолдану шарттары
Салық төлеудің өзге де режимдерінен ауысқан кезде оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолдану үшін салық төлеуші, егер осы тармақта өзгеше белгіленбесе, алдағы салық кезеңі басталғанға дейін орналасқан жері бойынша салық органына салықтық өтінішті табыс етеді.
Бұл ретте аталған салықтық өтініш табыс етілген күннен кейінгі салық кезеңінің бірінші күні арнаулы салық режимін қолдануды бастау күні болып табылады. Жаңадан құрылған дара кәсіпкерлер оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолдануға арналған салықтық өтінішті салық органына дара кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап он жұмыс күнінен кешіктірмей табыс етеді. Жаңадан құрылған заңды тұлғалар оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолдануға арналған салықтық өтінішті салық органына әділет органында заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркелгеннен кейін жиырма жұмыс күнінен кешіктірмей табыс етеді.
Салық органы салық төлеушінің салықтық өтінішті табыс еткен күннен бастап үш жұмыс күні ішінде уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша оның арнаулы салық режимін қолдану туралы немесе арнаулы салық режимін қолданудан бас тарту туралы шешімді шығарады. Шешім екі данада ресімделеді. Бір данасы салық төлеушіге оның қолы қойылып тапсырылады немесе салық органы шешім қабылдаған күннен бастап күнтізбелік он күн ішінде шешімді алу үшін салық төлеуші салық органына келмеген жағдайда, ол хабарламасы бар тапсырыс хатпен почта арқылы жіберіледі. Хабарламасы бар тапсырыс хатпен почта арқылы жіберілген шешім салық төлеуші почта байланысының немесе өзге де байланыс ұйымының хабарламасына белгі қойған күннен бастап салық төлеушіге тапсырылды деп есептеледі.
Салықтарды оңайлатылған декларация негізінде есептеуді салық төлеуші салық салу объектiсiне есептi салық кезеңiнде 3 процент мөлшерiндегi ставканы қолдану арқылы дербес жүргiзедi.
Егер есепті кезеңнің қорытындылары бойынша қызметкерлердiң орташа айлық жалақысы республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және салық кезеңінің бірінші күні қолданыста болған ең төмен жалақының, дара кәсiпкерлерде кемiнде 2 еселенген, заңды тұлғаларда кемiнде 2,5 еселенген мөлшерін құраса, осы баптың 1-тармағына сәйкес салық кезеңi iшiнде есептелген салық сомасы қызметкерлердiң орташа тiзiмдiк санын негiзге ала отырып, әрбiр қызметкер үшiн салық сомасының 1,5 процентi мөлшерiндегi сомаға азайтылу жағына қарай түзетiлуге жатады.
Оңайлатылған декларация салық төлеушінің орналасқан жері бойынша салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 15-інен кешіктірілмей табыс етіледі.
Оңайлатылған декларация бойынша есептелген салықтарды бюджетке төлеу жеке (корпорациялық) табыс салығы мен әлеуметтiк салық түрiнде есепті салық кезеңiнен кейiнгi екінші айдың 25-інен кешіктірілмей жүргiзiледi.
Бұл ретте жеке (корпорациялық) табыс салығы - оңайлатылған декларация бойынша есептелген салық сомасының 12 мөлшерiнде, әлеуметтiк салық Қазақстан Республикасының мiндеттi әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамалық актiсiне сәйкес Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына есептелген әлеуметтiк аударымдар сомасын алып тастағаннан кейiнгi оңайлатылған декларация бойынша есептелген салық сомасының 12 бөлiгi мөлшерiнде төленуге жатады.
Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына әлеуметтiк аударымдар сомасы әлеуметтiк салық сомасынан асып түскен кезде, әлеуметтiк салық сомасы нөлге тең болады.
Оңайлатылған декларацияда төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығының, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдардың есептелген сомалары көрсетіледі.
Рауан дара кәсіпкерлігі бойынша жеке (корпоративтік) табыс салығының есептелуін қарастырайық (31-кесте).
31-кесте
Рауан дара кәсіпкерлігіндегі жеке (корпоративтік) табыс салығының есептелуі
Көрсеткіштер
Мәні
1. Салық кезеңіндегі табыс, теңге
4526575
2. Орташа жұмысшылар саны, адам
5
3. Салық мөлшерлемесі, %
3
4. Есептелген салық сомасы, теңге
120744
5. 1 жалдамалы жұмысшының орташа жалақысы, теңге
35000
6. Орташа жұмысшылар санына байланысты салық сомасының азаюы
-
7. Түзетуден кейінгі салық сомасы, теңге
120744
8. Бюджетке төленетін жеке (корпоративтік) табыс салығының сомасы, теңге
60372
31-кесте бойынша жеке (корпоративтік) табыс салығының есептелу жолы көрсетілген. Ол үшін салық кезеңіндегі табысқа оңайлатылған салық жүйесі бойынша Салық кодексінде бекітілген салық мөлшерлемесін пайдалану арқылы салық сомасын есептейміз.
Есептелген салық сомасы= 4526575 * 3 % = 120744 теңге
Содан кейін жұмысшылар санының көп болуына байланысты салық сомасына түзетулер жүргізеді. Біздің мысалымызда мұндай түзетулер жүргізілмейді.
Түзетуден кейінгі салық сомасына жеке (корпоративтік) табыс салығы есептеледі. Бұл көрсеткіш төмендегіше есептеледі:
Жеке (корпоративтік) табыс салығы=120744 * 0.5 = 60372 теңге
32-кесте
Оңтайландырылған декларация негізінде мүлік салығының есептелуі
Көрсеткіштер
Мәні
Жеке мүліктің ортажылдық құны, теңге
5079800
Салық мөлшерлемесі, %
0,5
Мүлік салығы
25399
28. Шаруа немесе фермерлік шаруашылықтар үшін арнайы салық режимі. 2. Шаруа немесе фермер қожалықтары салық кодексінде белгіленген арнаулы салық режимiн немесе жалпыға бiрдей белгiленген тәртiпті дербес таңдауға құқылы. Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимi бiрыңғай жер салығын төлеу негiзiнде бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртiбiн көздейдi және акцизделетiн өнiмдердi өндiру, қайта өңдеу және өткізу жөнiндегi қызметтi қоспағанда, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру, өзi өндiрген ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу және оны өткiзу жөнiндегi шаруа немесе фермер қожалықтарының қызметiне қолданылады. Жеке меншiк құқығындағы және (немесе) жер пайдалану құқығындағы (қайталап жер пайдалану құқығын қоса алғанда) жер учаскелерi болған кезде, шаруа немесе фермер қожалықтарына арнаулы салық режимiн қолдану құқығы беріледі.
2015 жылдан бастап аталған салық режимін шаруа немесе фермер қожалықтары бір мезгілде мынадай шарттарға сәйкес келген кезде:
1) жеке меншік және (немесе) жер пайдалану құқығындағы (кейінгі жер пайдалану құқығын қоса алғанда) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің жиынтық алаңы мыналар үшін:
Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстары үшін - 3 500 га;
Атырау, Маңғыстау облыстары үшін - 1 500 га;
Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстары үшін - 500 га, топырақ-климаттық аймақтардағы шөлді және тау бөктеріндегі шөлді-далалық жерлерінде орналасқан аудандарда (Бетпақ Дала, Балқаш көлі маңындағы құмдар) 1500 га болып белгіленген жер учаскесінің шекті алаңынан аспаса;
2) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызмет түрлерін ғана жүзеге асырса;
3) қосылған құн салығының төлеушілері болып табылмаса, 2015 жылдан бастап осы арнаулы салық режимін қолдануға құқылы.
Осыған орай, 2015 жылдан бастап БЖС мөлшерлемелері ұлғайтылды (444-бабы) (33-кесте)
33-кесте
Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін жер учаскелерінің салық мөлшерлемелері
рет №
Жер учаскелерінің алаңы (гектар)
Салық мөлшерлемесі
1
2
3
1.
500-ге дейін
0,15 %
2.
501-ден 1000-ға дейін қоса алғанда
500 гектардан бағалау құнының 0,15 % + 500 гектардан асатын гектарлардың бағалау құнының 0,3 %
3.
1001-ден 1500-ге дейін қоса алғанда
1000 гектардан бағалау құнының 0,3 % + 1000 гектардан асатын гектарлардың бағалау құнының 0,45 %
4.
1501-ден 3000-ға дейін қоса алғанда
1500 гектардан бағалау құнының 0,45 % + 1500 гектардан асатын гектарлардың бағалау құнының 0,6 %
5.
3000-нан жоғары
3000 гектардан бағалау құнының 0,6 % + 3000 гектардан асатын гектарлардың бағалау құнының 0,75 %
Одан басқа, жайылымдар, табиғи шабындықтар және арнаулы салық режимі қолданылатын қызметте пайдаланылатын басқа да жер учаскелері бойынша бiрыңғай жер салығын есептеу жер учаскелерінің жиынтық бағалау құнына 0,2% мөлшерлемесін қолдану арқылы қолданылатын болады.
Күнтiзбелiк жыл бiрыңғай жер салығы бойынша салық кезеңi болып табылады.
Қолдану шарттары
Шаруа немесе фермер қожалықтары арнаулы салық режимін қолдану үшін осы режим қолданылған бірінші жылдың 20 ақпанынан кешіктірмей жер учаскесінің орналасқан жері бойынша салық органына салықтық өтінішті табыс етеді.
Аталған мерзімде салықтық өтінішті табыс етпеуі, салық төлеушінің бюджетпен есеп айырысуды жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен жүзеге асыруға келісімі деп есептеледі.
Салықтық өтінішпен бір мезгілде мынадай құжаттардың:
1) нотариат куәландырған немесе селолық (кенттік) атқарушы органдар куәландырған жер учаскелеріне құқық белгілеу, сәйкестендіру құжаттарының;
2) жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган берген, нотариат куәландырған немесе селолық (кенттік) атқарушы органдар куәландырған жер учаскелерінің бағаланатын құнын айқындайтын актілердің көшірмелері табыс етіледі.
Акт болмаған жағдайда, жер учаскелерінің бағаланатын құны жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган берген деректер бойынша 1 гектар жердің аудан бойынша орташа бағалау құны негізге алына отырып айқындалады.
20 ақпаннан кейін құрылған шаруа немесе фермер қожалықтары дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік алғаннан кейін отыз жұмыс күнінен кешіктірмей салық органына арнаулы салық режимін қолдану құқығына салықтық өтінішті табыс етеді.
20 ақпаннан кейін басқа әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағындағы жер учаскесіне құқық туындаған жағдайда, шаруа немесе фермер қожалығы осы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша тіркеу есебіне қойылған кезден бастап күнтізбелік отыз күн ішінде салық органына арнаулы салық режимін қолдану құқығына салықтық өтінішті табыс етеді.
Осы арнаулы салық режимі қолданылмайтын қызмет түрлерін жүзеге асыратын салық төлеушіде 20 ақпаннан кейін жер учаскесіне құқық туындаған жағдайда, арнаулы салық режимін қолдану құқығына салықтық өтініш салық органына осы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша тіркеу есебіне қойылған кезден бастап күнтізбелік отыз күн ішінде табыс етіледі.
Салық органы салық төлеушінің салықтық өтінішті табыс еткен күннен бастап үш жұмыс күні ішінде уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша оның арнаулы салық режимін қолдану туралы немесе арнаулы салық режимін қолданудан бас тарту туралы шешімді шығарады.
Шешім екі данада ресімделеді. Бір данасы салық төлеушіге оның қолы қойылып тапсырылады немесе салық органы шешім қабылдаған күннен бастап күнтізбелік он күн ішінде шешімді алу үшін салық төлеуші салық органына келмеген жағдайда, ол хабарламасы бар тапсырыс хатпен почта арқылы жіберіледі.
Хабарламасы бар тапсырыс хатпен почта арқылы жіберілген шешім салық төлеуші почта байланысының немесе өзге де байланыс ұйымының хабарламасына белгі қойған күннен бастап салық төлеушіге тапсырылды деп есептеледі.
29. Салықтық тексеру түсінігі және түрлері 1. Салық әкімшілігін жүргізу салық қызметі органдарының салық бақылауын жүзеге асыруы, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері мен салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдануы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес салық төлеушілерге (салық агенттеріне) және басқа да уәкілетті мемлекеттік органдарға мемлекеттік қызмет көрсету болып табылады.
Мемлекеттік қызметтер көрсету шеңберінде салық төлеушіге (салық агентіне) нысанын уәкілетті орган бекітетін құжаттарды беру журналына оның қолы қойылып жүзеге асырылады.
Уәкілетті орган салық төлеушілердің мемлекеттік деректер базасын қалыптастыру жолымен салық төлеушілерді есепке алуды жүргізеді.
Салық төлеушілердің мемлекеттік деректер базасы - салық төлеушілерді есепке алуды жүзеге асыруға арналған ақпараттық жүйе.
Салық төлеушілердің мемлекеттік деректер базасын қалыптастыру:
1) жеке тұлғаны, заңды тұлғаны, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшесін салық органдарында салық төлеуші ретінде тіркеу;
2) салық төлеушіні:
дара кәсіпкер, жекеше нотариус, жеке сот орындаушысы, адвокат ретінде;
қосылған құн салығы бойынша;
электрондық салық төлеуші ретінде;
қызметтің жекелеген түрлерін жүзеге асырушы салық төлеуші ретінде;
салық салу объектісін және (немесе) салық салуға байланысты объектіні орналасқан жері бойынша;
жер қойнауын пайдаланушы болып табылатын, салық Кодекінтің 197-бабы 1-тармағының 3), 4) және 5) тармақшаларында көрсетілген резидент заңды тұлғаның орналасқан жері бойынша тіркеу есебіне алу болып табылады.
Жеке тұлғаны, заңды тұлғаны, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелерін салық төлеуші ретінде тіркеу:
аталған тұлғалар туралы мәліметтерді салық төлеушілердің мемлекеттік деректер базасына енгізуді;
салық төлеушілердің мемлекеттік деректер базасындағы тіркеу деректерін өзгертуді және (немесе) толықтыруды;
салық төлеушілердің мемлекеттік деректер базасынан салық төлеуші туралы мәліметтерді алып тастауды қамтиды.
2. Салықтық тексеру – салық қызметі органдары:
1) Қазақстан Республикасы салық заңнамасының, сондай-ақ орындалуын бақылау салық қызметі органдарына жүктелген Қазақстан Республикасының өзге де заңнамасының орындалуын;
2) тексерілетін салық төлеушінің (салық агентінің) кәсіпкерлік қызметімен байланысты мәселелер бойынша тексерілетін салық төлеуші (салық агенті) туралы мәліметтер алу үшін тексерілетін салық төлеушінің (салық агентінің) қызметіне қатысты құжаттары, ақпараттары бар адамдарды;
3) салықтық тексерудің нәтижелері туралы хабарламаға және (немесе) жоғары тұрған салық органы қызметінің хабарламаға шағымды қараудың нәтижелері бойынша шығарған шешіміне шағым берген салық төлеушіден (салық агентінен) қосымша мәліметтер алу үшін жүргізетін тексеру.
Қажет болған кезде салық қызметі органдары салықтық тексеру барысында:
- оның орналасқан жеріне қарамастан салық салу объектісі және (немесе) салық салумен байланысты объекті болып табылатын мүлікті зерттеп-тексеруді;
- салық төлеушінің (салық агентінің) мүлкін (тұрғын үйінен басқа) түгендеуді жүргізуі мүмкін.
Мыналар:
нұсқамада көрсетілген салық қызметі органдарының лауазымды адамдары және Кодекске сәйкес салық қызметі органдары тексеру жүргізуге тартатын өзге де адамдар;
Мынадай:
салық органдарында тіркеу есебіне қою;
бақылау-кассалық машиналардың болуы;
этил спиртін босатуға лицензияның, рұқсаттың, патенттің, салық Кодексінің 574-бабында көрсетілген тіркеу карточкасының болуы мәселелері бойынша тақырыптық тексерулер кезінде - нұсқамада көрсетілген аумақтың учаскесінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын салық төлеуші;
салықтық тексерудің басқа түрлері кезінде – нұсқамада көрсетілген салық төлеуші салықтық тексерулерге қатысушылар болып табылады.
Салықтық тексеруге қатысушы болып табылатын салық қызметі органы лауазымды адамының жазбаша түрде қойған сұрақтары бойынша салықтық тексеруге тартылған маман қорытынды жасайды, ол салықтық тексеру барысында пайдаланылады. Мұндай жазбаша сұрақтар мен қорытындылардың көшірмесі салықтық тексеру актісіне, соның ішінде салық төлеушіге табыс етілетін салықтық тексеру актісінің данасына қоса беріледі.
Салық қызметі органы маманды салықтық тексеруге тартқан жағдайда салық төлеуші өз тарапынан маманды тартуға құқылы, оның қорытындысы салық төлеуші маманының қорытындысын салық қызметі органына салықтық тексеру актісіне қол қойылған күннен кешіктірмей ұсынған жағдайда, салықтық тексеру актісіне қоса беріледі.
Салықтық тексерулерді тек қана салық қызметі органдары жүзеге асырады.
Салықтық тексерулер мынадай түрлерге бөлінеді:
құжаттық тексеру;
хронометраждық зерттеп-тексеру.
Құжаттық тексерулер мынадай түрлерге бөлінеді:
1) кешенді тексеру - салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша салық мiндеттемелерiнің орындалуы, міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы есептелуі мен аударылуы және әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы есептелуі мен төленуі бойынша салық қызметі органы салық төлеушіге қатысты жүргізетін тексеру.
2) тақырыптық тексеру - мыналар:
салықтың және (немесе) бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің жекелеген түрлері бойынша салық міндеттемесінің орындалуы;
міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы есептелуі, ұсталуы мен аударылуын, сондай-ақ әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы есептелуі мен төленуі;
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың салық Кодексінде, сондай-ақ "Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы" және "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген міндеттерді орындауы;
трансферттік баға белгілеу;
акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерінің өндірілуі мен айналымын мемлекеттік реттеу;
соттың заңды күшіне енген үкімінің немесе қаулысының негізінде жалған кәсіпорын деп танылған салық төлеушімен жасасқан операциялар бойынша салық міндеттемелерін айқындау;
сот кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға ниеттенбестен жүзеге асырылған деп таныған мәміле (мәмілелер) бойынша салық міндеттемелерін анықтау мәселелері бойынша;
салық төлеуші (салық агенті) мен оның дебиторлары арасындағы өзара есеп айырысуды айқындау;
халықаралық шарттардың (келісімдердің) ережелерін қолдану заңдылығы;
қайтаруға ұсынылған қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығын растау;
салық органдарында тіркеу есебіне қою;
бақылау-кассалық машиналардың болуы;
этил спиртін босатуға лицензияның, рұқсаттың, патенттің болуы т.б.
3) қарсы тексеру - салық қызметі органы салық төлеушімен (салық агентімен) операцияларды жүзеге асыратын тұлғаларға қатысты жүргізетін тексеру, салық қызметі органдары аталған салық төлеушіні тексеру барысында пайдалану үшін осындай операциялар туралы қосымша ақпарат алу мақсатында оған қатысты кешенді немесе тақырыптық тексеру жүргізеді.
Қарсы тексеру кешенді немесе тақырыптық тексеруге қатысты қосалқы тексеру болып табылады.
Хронометраждық зерттеп-тексеру - салық органдары салық төлеушінің зерттеп-тексеру жүргізілетін кезең ішіндегі нақты табысын және табыс алуға байланысты нақты шығындарын анықтау мақсатында жүргізетін тексеру.
Салықтық тексерулер мынадай типтерге бөлінеді:
1) жоспарлы тексеру – салықтық тексерулер жоспарына сәйкес жүзеге асырылатын кешенді және тақырыптық тексерулер, оны уәкілетті орган жыл сайын бекітіп отырады. Салықтық тексерулер жоспары салық төлеуші (салық агенті) ұсынған салық есептілігін, уәкілетті мемлекеттік органдардың мәліметтерін, сондай-ақ салық төлеушінің (салық агентінің) қызметі туралы басқа да құжаттар мен мәліметтерді талдау негізінде жасалады;
2) жоспардан тыс тексеру:
салық төлеушінің (салық агентінің) өзінің өтініші бойынша;
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көзделген негіздер бойынша;
салық төлеуші (салық агенті) бұрын тексерілген салық кезеңіне қосымша салық есептілігін осындай қосымша салық есептілігінде көрсетілген мәліметтердің дұрыстығын тексеру мақсатында табыс еткен жағдайда;
салық қызметі органының бұрын жіберілген сұрау салулары бойынша алдыңғы салықтық тексеру барысында келіп түспеген жауап алынған жағдайда;
резидент заңды тұлғаның, резидент емес заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшесінің бөліну жолымен қайта ұйымдастырылуына немесе таратылуына байланысты;
дара кәсіпкер, жекеше нотариус, адвокат қызметінің тоқтатылуына байланысты т.б. тексерулер.
Нұсқамада көрсетiлетiн салықтық тексерулер жүргiзудің мерзiмi, егер осы бапта өзгеше көзделмесе, нұсқама тапсырылған кезден бастап отыз жұмыс күнiнен аспауға тиiс.
Салықтық тексеру жүргізу мерзімін:
1) құрылымдық бөлімшелері жоқ заңды тұлғалар, дара кәсіпкерлер және Қазақстан Республикасында орналасқан жері бір орыннан аспайтын жағдайда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент еместер үшін:
салықтық тексеруді тағайындаған салық органы - қырық бес жұмыс күніне дейін;
жоғары тұрған салық қызметі органы - алпыс жұмыс күніне дейін;
2) құрылымдық бөлімшелері бар заңды тұлғалар және Қазақстан Республикасында орналасқан жері бір орыннан асатын жағдайда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, сондай-ақ мониторингке жататын ірі салық төлеушілер үшін:
- салықтық тексеруді тағайындаған салық органы - жетпіс бес жұмыс күніне дейін;
- жоғары тұрған салық қызметі органы бір жүз сексен жұмыс күніне дейін ұзартуы мүмкін.
Салықтық тексеру жүргiзуге мынадай деректемелер негіз болып табылады:
нұсқаманың салық органында тiркелген күнi мен нөмiрiн;
нұсқама шығарған салық органының атауын;
салық төлеушiнің (салық агентінің) тегін, атын, әкесінің атын (ол болған жағдайда) не толық атауын;
сәйкестендіру нөмірін;
тексеру түрiн;
тексеретiн тұлғалардың лауазымын, тегiн, атын, әкесiнің атын (олар болған жағдайда);
тексеру жүргiзiлетiн мерзiмдi;
тексерiлетiн салық кезеңiн (құжаттық тексерулер кезiнде) қамтитын нұсқама негiз болып табылады.
Салық төлеушiге (салық агентiне) нұсқама берiлген күн салықтық тексеру жүргiзудiң басталуы болып есептеледi. Салық қызметі органының салықтық тексеру жүргiзушi лауазымды адамдары салық төлеушiге (салық агентiне) өзінің қызмет куәлiгiн көрсетуге мiндеттi. Салық қызметі органының салықтық тексеру жүргізуші лауазымды адамы салық төлеушіге (салық агентіне) нұсқаманың түпнұсқасын тапсырады. Нұсқаманың көшiрмесiне салық төлеушiнің (салық агентiнің) нұсқамамен танысқаны және оны алғаны туралы қолы, нұсқаманы алған күні мен уақыты қойылады.
Салық төлеушi (салық агенті) салық қызметі органы нұсқамасының данасына қол қоюдан бас тартқан жағдайда тексеру жүргізетін салық қызметі органының қызметкері куәгерлерді (екеуден кем емес) тарта отырып, қол қоюдан бас тарту туралы акті толтырады. Бұл ретте қол қоюдан бас тарту туралы актіде:
толтырылған орны мен күні;
акт жасаған салық қызметі органы лауазымды адамының тегі, аты және әкесінің аты (ол болған жағдайда);
тартылған куәгерлердің тегі, аты және әкесінің аты (ол болған жағдайда), жеке куәлігінің нөмірі, тұрғылықты жерінің мекен-жайы;
нұсқаманың нөмірі, күні, салық төлеушінің (салық агентінің) атауы, оның сәйкестендіру нөмірі;
нұсқамаға қол қоюдан бас тартудың мән-жайлары көрсетіледі.
Хронометраждық зерттеп-тексеру жүргізу кезінде салық төлеуші және (немесе) оның өкілі қатысады.
Хронометраждық зерттеп-тексеру жүргізу үшін салық қызметі органдары зерттеп-тексерілетін салық салу объектісі және (немесе) салық салуға байланысты объекті бойынша мәселелерді дербес айқындайды. Бұл ретте міндетті түрде мыналар:
1) салық салу объектілері және (немесе) салық салуға байланысты объектілер. Салық қызметі органдарының қажет болғанда салық төлеушінің тауарлық-материалдық құндылықтарына түгендеу жүргізуге құқығы бар;
2) ақшасының, ақша құжаттарының, бухгалтерлік кітаптардың, есептердің, сметалардың, бағалы қағаздардың, есеп-қисаптардың, декларациялардың және зерттеп-тексерілетін салық салу объектілерімен және (немесе) салық салуға байланысты объектілерімен байланысты өзге де құжаттардың болуы;
3) бақылау-касса машинасының фискалды есебі зерттеп-тексерілуге тиіс.
Хронометраждық зерттеп-тексеруді жүргізу кезінде хронометраждық зерттеп-тексеру жүргізуші салық қызметі органдарының лауазымды адамдары күнделікті хронометраждық-бақылау картасына зерттеп-тексеру барысында алынған мәліметтердің толық және нақты енгізілуін қамтамасыз етуге тиіс. Әрбір салық салу объектісіне және (немесе) салық салуға байланысты объектіге, сондай-ақ басқа да әрбір табыс алу көзіне бөлек хронометраждық-бақылау картасы жасалады, олар мынадай мәліметтерді:
салық төлеушінің атауын, сәйкестендіру нөмірін және қызмет түрін;
зерттеп-тексеруді жүргізу күнін;
салық салу объектісінің және (немесе) салық салуға байланысты объектісінің орналасқан жерін;
хронометраждық зерттеп-тексерудің басталу және аяқталу уақытын;
салық салу объектісін және (немесе) салық салуға байланысты объектіні, өткізілетін тауарлардың, орындалатын жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің құнын;
зерттеп-тексерілетін салық салу объектісі және (немесе) салық салуға байланысты объекті бойынша деректерді;
зерттеп-тексеру нәтижелерін;
басқа да деректерді қамтиды.
Күнделікті зерттеп-тексеру жүргізілетін күн соңында барлық зерттеп-тексерілетін салық салу объектілері және (немесе) салық салуға байланысты объектілер, сондай-ақ басқа да әрбір табыс алу көздері бойынша жиынтық кесте жасалады.
Хронометраждық-байқау картасы мен жиынтық кестеге салық қызметі органының лауазымды адамы және салық төлеуші немесе оның өкілі міндетті түрде қол қояды және ол хронометраждық зерттеп-тексеру актісіне қоса беріледі. Хронометраждық-байқау картасына қажет болған кезде құжаттардың көшірмелері, хронометраждық-бақылау картасында көрсетілген деректерді растайтын зерттеп-тексеру барысында алынған есептер және басқа да материалдар қоса беріледі.
31. Салықтық бақылау: түсінігі, міндеттері және жұмыс істеу механизмі. Камералдық бақылау.
3. Салықтық бақылау - Қазақстан Республикасының салық заңнамасы, орындалуын бақылау салық қызметі органдарына жүктелген Қазақстан Республикасының өзге де заңнамасы нормаларының орындалуына салық қызметі органдары жүзеге асыратын мемлекеттік бақылау.
Салықтық бақылау:
1) салықтық тексеру нысанында;
2) мемлекеттік бақылаудың өзге де нысандарында жүзеге асырылады.
Салықтық бақылаудың осы нысандары шеңберінде:
салық міндеттемесінің, міндетті зейнетақы жарналарын, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын есептеу, ұстау мен аудару, әлеуметтік аударымдарды есептеу мен төлеу бойынша міндеттердің орындалуын есепке алу;
бақылау-кассалық машиналарды қолдану тәртібінің сақталуына бақылау;
акцизделетін тауарларға, сондай-ақ авиациялық отынға, биоотынға және мазутқа бақылау;
трансферттік баға белгілеу кезіндегі бақылау;
мемлекет меншігіне айналдырылған (айналдырылуға жататын) мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау, одан әрі пайдалану және өткізу тәртібінің сақталуына бақылау;
Қазақстан Республикасының салық заңнамасын орындауға бағытталған функцияларды жүзеге асыру бойынша міндеттерді орындау бөлігінде уәкілетті мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне бақылау жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бақылаудың өзге де нысаны шеңберінде:
салық төлеушілерді салық органдарында тіркеу;
салықтық нысандарды қабылдау;
камералдық бақылау;
ірі салық төлеушілердің мониториигі;
салықтық зерттеп-қарау;
этил спиртін өндіруді жүзеге асыратын ұйымдарда этил спиртін есепке алуды
бақылау;
өтініш берушінің этил спирті мен алкоголь өнімінің өндірісі мен айналымы
бойынша қызметке қойылатын біліктілік талаптарына сәйкестігін анықтау жүзеге асырылады.
Камералдық бақылау - салық төлеушi (салық агенті) табыс еткен салық есептiлiгiн, уәкілетті мемлекеттік органдардың мәліметтерін, сондай-ақ салық төлеушінің қызметі туралы басқа да құжаттар мен мәліметтерді зерделеу мен талдау негiзiнде салық қызметі органдары жүзеге асыратын бақылау.
Камералдық бақылау қатерлерді басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Камералдық бақылаудың мақсаты - салық органдары камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықтаған бұзушылықтарды салық органдарында тіркеу есебіне қою және салық есептілігін ұсыну және (немесе) салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу арқылы салық төлеушіге дербес жоюға құқық беру.
Камералдық бақылау салық қызметі органдарында бар мынадай деректерді:
салықтық есептілікті;
халықаралық шарт негізінде бюджеттен немесе шартты банктік салымнан төленген табыс салығын қайтаруға салықтық өтінішті;
өзге де уәкілетті мемлекеттік органдардың салық салу объектілері және (немесе) салық салуға байланысты объектілер туралы мәліметтерін;
салық төлеушінің қызметі бойынша әртүрлі ақпарат көздерінен алынған мәліметтерді бір-бірімен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Камералдық бақылау нәтижелерi бойынша бұзушылықтар анықталған жағдайда, анықталған бұзушылықтардың сипаттамалары қоса беріле отырып, камералдық бақылау нәтижелерi бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарлама ресімделеді.
Камералдық бақылау нәтижелерi бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарламаны орындауды салық төлеуші (салық агенті) ол табыс етілген (оны алған) күннен кейінгі күннен бастап отыз жұмыс күні ішінде жүзеге асырады.
Салық төлеуші (салық агенті) хабарламада көрсетілген бұзушылықтармен келіскен жағдайда, салық қызметі органдарына бұзушылықтар анықталған кезең үшін салық есептілігін ұсынады. Салық төлеуші хабарламада көрсетілген бұзушылықтармен келіспеген жағдайда салық қызметі органдарына анықталған бұзушылықтар жөнінде қағаз немесе электрондық жеткізгіште түсініктеме береді. Бұл ретте салық төлеуші салық қызметі органдарына осы тармақта көрсетілген түсініктемеге қоса салық есептілігінде көрсетілген деректердің дұрыстығын растайтын құжаттарды ұсынуға құқылы.
Аудит пәнінен сұрақтар тізімі
1. Аудиттің пайда болуы және оның даму сатылары
2. Аудит ұғымы, мәні, пәні, мақсаты мен міндеттері және элементтері
3. Аудиттің маңызы, мәні, мағынасы және қызметтері
4. Аудиторлық қызмет ұғымы, қағидалары мен түрлері
5. Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызметті нормативтік реттеу жүйесі
6. Аудиторлық қызметке қатысты негізгі ұғымдар
7. Аудиттелетін субъект пен аудиторлардың құқтары мен міндеттері
8. Аудиторлық қызметтің халықаралық тәжірибесі
9. Аудиттің тәуелсіз қаржылық бакылау нысаны ретінде дамуы
10. Экономикалық бақылау және оны басқару орны
11. Ішкі бақылау жүйесінің ерекшеліктері
12. Аудит тұжырымдамасы мен постулаттары
13. Аудит стандарттары мен олардың түрлері
14. 200 Халықаралық аудит стандарты (ХАС) Қаржылық есептілік аудитін реттеуші мақсат пен жалпы принциптер: мазмұны және негізгі талаптары
15. 250 Халықаралық аудит стандарты (ХАС) Қаржылық есептілік аудиті негізіндегі заңдар мен нормативтік актілердің қарастырылуы: мазмұны және негізгі талаптары
16. Аудит тұжырымдамаларының мәнділігі және оны бағалау критериялары
17. Мәнділіктің деңгейін анықтау талаптары
18. ХАС 240: қателіктер мен алаятықтарды анықтау
19. Аудиторлық тәуекел түсінігі мен құрылымы
20. Тәуекелді аудитті жоспарлау сатысында бағалау
21. Аудиторлық дәлелдемелердің түрлері мен көздері
22. Аудиторлық дәлелдемелер алу рәсімдері
23. 220 ХАС Аудиторлық жұмыстың сапасын бақылау мазмұны мен мақсаты
24. Аудиторлық фирма жұмысының сапасын аудиторлық тексеру деңгейінде бақылау
25. 230 ХАС Құжаттау стандартының мақсаты мен арналымы
26. 265 ХАС Жетекшілік өкілеттілігімен қамтылған тұлғалардың ішкі бақылау жүйесіндегі кемшіліктері туралы хабарлау мазмұны мен қолданылу аясы
27. Ішкі бақылау жүйесін бағалаудың негізгі сатылары
28. 530 ХАС Аудиторлық іріктеу мазмұны мен қолданылу аясы
29. Аудиторлық іріктемені қалыптастыру әдісі
30. Ііріктеу көлеміне әсер ететін факторлар
31. 210 ХАС Аудит бойынша келісімнің шарттарын бекіту мазмұны мен қолданылу аясы
32. 300 ХАС Жоспарлау мазмұны мен қолданылу аясы
33. Аудит кезінде мәліметтерді электронды өңдеудің маңызы мен қажеттілігі
34. Мәліметтерді электронды өңдеу жағдайындағы аудитті өткізуге қойылатын негізгі талаптар
35. Аудитордың КМӨ сұрақтарындағы құзыреттілігі және сарапшы жұмысын пайдалану
36. КМӨ жағдайындағы аудиторлық дәлелдемелер және құжаттау
37. 700 ХАС Аудиторлық қорытындыны құру мен қаржылық есептілік бойынша есеп мазмұны мен қолданылу аясы
38. Аудиторлық қорытындының түрлері және олардың ерекшелігі
39. Аудиторлық тексеруді жоспарлау және бағдарламаны өңдеу
40. Аудиттік қызмет сапасын бағалау
41. Аудиторлық қызметтің ақпараттандырылған және автоматтандырылған жүйесі
42. Аудиторлық қызметте ақпараттық технологияларды қолдану
43. Аудиторлық қызметті электронды өңдеудің отандық және халықаралық ережелері.
44. Аудиторлық тексеру қорытындысын бағалау
45. ХАС 700 мазмұны
46. Аудиторлық тексеру қорытындысын бағалау
47. Аудиторлық қорытынды түрлері және оның ерекшеліктері
Практикалық аудит пәні бойынша сұрақтар тізімі
1. Экономикалық субъектілердің тәжірибелік аудитының негізгі ережелері
2. Құрылтай құжаттарын және есеп саясатын тексеру
3. Сатып алу циклі аудиті
4.Өндірістік цикл аудиті
5.Кіріс алу циклінің аудиті
6.Касса және кассалық операцияларды тексеру
7. Банк операцияларының аудиті
8. Негізгі құралдарды есепке алу бойынша аудиттеу әдістемесі
9.Материалдық емес активтердің аудиті
10.Инвестициялау циклі аудитінің ақпарат көздері мен бағыттары
11.Несие және қарыздар аудиті
12.Жабдықтаушылармен және мердігерлермен,
13. Дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысу аудиті
14.Алынған аванстар бойынша есеп айырысу аудиті
15.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу аудиті
16.Есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу аудиті
17. Басқалай дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысу аудиті
18.Бюджетпен есеп айырысу аудиті
19.Меншікті капитал аудиті
20.Еңбекті төлеу жүйесіндегі бақылау мақсаты мен процедуралары
21.Еңбекті төлеу жүйесін ішкі бақылау тиімділігін бағалау
22.Аудиттегі талдаудың орны мен рөлі. Талдау мақсаты мен әдістері
23 Тексеру нәтижесін аудитормен бағалау
24.Операциондық аудит тиімділігі және оның тиімділігін бағалау
25. Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет жөніндегі Заңына сәйкес тексеруді құру және жүргізу әдістемесі
26.Арнайы тағайындалған аудит
27.Қоршаған орта аясындағы аудит
28.Ішкі аудит және басқалай процедуралар (қызметтер)
29. Экономикалық субъектілердегі тәжірибелік аудиттің негізгі ережелері