Белгілі бір грамматикалық категория кемінде екі түрлі формада көрінуі қажет. Мұнсыз бірде-бір грамматикалық категорияның болуы мүмкін емес. Мысалы, бір ғана септіктің формасы немесе бір ғана грамматикалық жақтың формасы өздігінен септік категориясын да, жақ категориясын да құрай алмаған болар еді. Белгілі бір тілдегі септік категориясы туралы сөз ету үшін, ол тілде, мысалы, ілік септігінен басқа барыс, шығыс септіктері және т, б. септіктердің болуы шарт. Сонда ғана септік дербес грамматикалық категория ретінде таныла алады. Грамматикалық жақ категориясы туралы
I жақтан басқа II жақ, III жақ болғандықтан ғана әңгіме ете аламыз. Сын есімнің шырай категориясы туралы да осыны айту қажет. Шырай категориясы бір ғана жай шырайдың грамматикалық мағынасы мен формасынан құралуы, әрине мүмкін емес. Сын есімнің шырай категориясы оның мазмұнына енетін жай шырай, салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырайдың мағыналары мен формаларының жиынтығынан құралады. Қандай бір грамматикалық категория болмасын, оның жалпылаушы сипаты болады. Грамматикалық категория біртектес грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық формалардың жиынтығынан құра-лады. Ал «біртектес грамматикалық мағыналар» дегеннен әр басқа емес, өзара шарттас, ыңғайлас, бір сипаттағы грамматикалық мағыналарды түсінеміз. Мысалы, грамматикалық шақ категориясы осы шақ, өткен шақ, келер щақ түрінде көрінгенімен, шақтың аталған түрлерінің мағыналары — әр тектес, әр сипаттағы мағыналар емес, біртектес мағыналар, әйтеуір шақтық мағыналар. Біртектес, бір сипаттағы шақтық мағыналар әр түрлі грамматикалық формалармен беріліп, жалпы грамматикалық шақ категориясы ретінде үғынылады. Демек, дара грамматикалық мағынаны білдіретін бір ғана форма немесе әр сипаттағы грамматикалық мағыналарды білдіретін формалар емес, біртектес, өзара ыңғайлас грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалмқ формалардың жиынтығы грамматикалық категория деп танылады.
Өзара шарттас, ыңғайлас, бір .сипаттағы формалардың әрқайсысын және осыған орай олардың біртектес мағыналарының әрқайсысын грамматикалық категория деп есептеу грамматикалық мағына деген ұғым мен грамматикалық категория деген ұғымның жігін жойып, бұларды бір-бірімен араластырып жіберуге соқтырады. Лингвистикалық кейбір әдебиеттерде біртектес грамматикалық мағыналардың әрқайсысын грамматикалық категория деп есептеу, осыдан келіп, «ілік септік катего-риясы», «барыс септік категориясы», «салыстырмалы шырай категориясы, «күшейтпелі шырай категориясы», «I жак категориясы», «III жақ категориясы» деп атау, сөйтіп грамматикалық мағына мен грамматикалық категорияны бір-бірімен араластырып жіберу жиі ұшырасады. Бұл жайында проф. А. И. Смирницкий былай деп жазды: «...атау септік, ілік септік және т. б., көпше, бірінші жақ, екінші ж.ақ және т. б. осылар тәрізді единицалар үшін «категория» деген терминді қолданбау керек. Бұлай етсек, «категория» дбген термин өзіндік сипатын, өзіпе өте-мөте тән, дәлме-дәл мағынасын жоғалтады. Өкінішке қарай, бұл терминді осылайша қолдану өте-мөте етек алып кеткен». Әр түрлі тілдерде грамматикалық жақ катеғориясы, шақ категориясы, септік категориясы және т. б. грамматикалық категориялар бар, бірақ «I жақ категориясы», «III жақ категориясы» неме-се «ілік септік категориясы», «табыс септік категориясы» дегендер болмайды. Бұлар — дербес грамматикалық категориялар емес, грамматикалық категорияның мазмұнына енетін грамматикалық мағыналар. Ілік септіктің немесе табыс септіктіқ әрқайсысының өзіне тән мағынасы мен формасы бар, бірақ бүлардың бірде-бірі өздігінен грамматикалық категорияны, атап айтқанда, септік категориясын жасай да алмайды, дербес грамматикалық категория ретінде таныла да алмайды. Септік категориясы бір септіктің емес, күллі септіктердің мағыналары мен формаларының жиынтығынан, қалыптаскан жүйесінеи қүралады. Демек, жалпы септік катеғориясы деген мен жеке нақтылы-септік дегендер бір емес. Септік категориясы — жалпы құбылыс та, жеке-нақтылы септік — жалқы құбылыс. Жеке, нақтылы септікті, мысалы, барыс септігін «барыс септік категориясы» деп атау жалқыны жалпыдан ажырата алмауға әкеп соқтырады. Жалпы мен жалқы бірін-бірі жокқа шығармайды, жалқы бар жерде ғана жалпы туралы сөз ете аламыз. Жалпының жалқы құбылыстардың брйында және сол жалқы құбылыстар арқылы өмір сүретіні, жалқы құбылыстар арқылы танылатыны сияқты, жалпы септік категориясы жеке, нақтылы септіктер, мысалы, кемінде екі септік болған жағдайда ғана, грамматикалық категория ретінде өмір сүреді,- нақтылы септіктер арқылы танылады. Анығырақ айтқанда, грамматикалық категория жалпы құбылыс болып саналады да, жалпының жеке (жалқы) құбылыстарда өмір сүретіні және солар арқылы көрінетіні, танылатыны сияқты, ол да (грамматикалық категория да) грамматикалық мағыналар мен формалардан көрінеді, солар аркылы өмір сүреді. Керісінше, грамматикалық мағыналар жалқы (жеке, нақтылы) қүбылыстар ретінде, қалайда болмасын, жалпыға, яғни грамматикалық категорияға ұласады. Бұл — бір. Екіншіден, мүның өзі «грамматикалық категория мен грамматикалық мағына бір-бірімен тығыз байланысты болады» деген тұжырымның дұрыстығын тағы да дәлелдей түседі. Жалпылық сипаты бар грамматикалық .құбылыс ретінде қаралатын септік категориясы (грамматикалық категория) жалқылылық сипаты бар жеке, нақтылы септіктердің (грамматикалық мағыналардың) болуын аңғартады, жеке, нақтылы септіктер болған жағдайда ғана, грамматикалық категория ретінде танылады. Бір грамматикалық категорияға енетін біртектес, бір сипаттағы грамматикалық мағыналар өзара шарттас, бір-бірімен байланысты болады. Белгілі бір грамматикалық категорияға енетін өзара шарттас, ыңғайлас, бір-тектес грамматикалық мағыналардый, ұқсас, ортақ жақтарымен бірге, бір-бірінен айырмашылықтары да болады.