Аударма — өмір танытатын, білім тарататын, тәрбие беретін құрал ғана емес, ол сонымен бірге халық пен халықты қауыштырады.
Бейнелі сөзбен айтсақ, аудармашы — халық пен халықты таныстырып, достастыратын дәнекер.
Аудару принципі мен аударманың дәлме-дәлдігі туралы ұғым заманалар озған сайын өзгеріп отырады.
Мысалы, орта ғасырларда әріпшілдік, сіреспе аударма басым болса, бертін келе, жаңғыру дәуірінде, XVII-— XVIII ғасырларда «еркін» аударма етек алды. Одан соң әдебиет әлемінде балама аударма пайда болды.
Шынайы шығармашылыққа еркіндік керек. Дегенмен, тіл аяғынан тұсауын алған ат емес, құйғытып шаба жөнелмейді. Тіл морфологиялық, орфографиялық, синтаксистік ережелерге бағынады. Аударма—қиын мәселе. Аудармаға қойылатын талап пен талғам да зор.
Балама аударма — көріксіз көшірме емес, түпнұсқаның эмоциялық жеке эстетикалық ерекшеліктерін екінші тілде түгел мүсіндеу.
Мұның үлгілерін біз қазақ поэзиясында алдымек Абайдан табамыз. Ұлы ақын аударған Пушкин, Лермонтов, Крыловтардың ғибратты шығармаларының төл туындымыздай халқымыздың көкейіне қонып, зердесіне ұялауы; аударма енерінің құдірет-күшін танытуы. Абай өзі қазақша сөйлеткісі келген шығарманың қан тамырын дәл басып, жүрек тынысын дәрігерше тыңдап, мүлтіксіз сөзді М. Ю. Лермонтовтан аударған Гетенің «Қараңғы түнде тау қалғып» деген өлеңін алайық.«Горные вершины Спят во тьме ночной; Тихие долины Полны свежей мглой; Не пылит дорога, Не дрожат листы... Подожди немного, Отдохнешь и ты».
Абай осы нұскадан аударған. Абайдың аудармашы ретіндегі сезімталдығына қайран қалмасқа болмайды. Орыс өлеңі арқылы неміс елеңінің тіршілік-тынысын тап басуы қандай ғажап! Лермонтов: «Қараңғы түнде тау шыңдары ұйықтайды» десе, Абай «Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер балбырап» деп қазақшалайды. Сөйтіп, Гетенің өзіндегі «покоится» дегеніне бір табан жақындай түседі. Абай әуелі тауды қалғытады да, содан кейін барып, балбыратын ұйқыға батырады.Өлең оқыған адамды тыныштыққа белеп, маужырат-қалғандай болады.
Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер балбырап
Даланы жым-жырт делсал ғып,
Түн басады салбырап.
Шаң шығармас жолдағы,
Сілкіне алмас жапырақ.
Тыншығарсың сендағы,
Сабыр қылсаң азырақ.
Ғажап, кем-кетіксіз сомдап соғылған тұтас көркемдік!
Өзге тіл табиғатын, тынысын тарылтпай, езінің рухы мен тіршілігін өшіріп алмай, мағынасын бәсеңдетпей, өз ана тілінің табиғатына аялап әкелу — көркем аударма деп аталады.
С. Сейфуллин сөзбе-сөз аударманы әділ сынаған. «Айқапта» 1914 жылы басылған «Манап» драмасы жөнінде «Қазақшаға аударғанда, сөзбе-сөз аударыпты. Соның үшін сөздерінің тәртібі нағыз қазақша болып шықпаған» дейді.
Біреу дәл аударады, көркемдігі жетпейді. Екінші біреу түпнүсқадан аздап ауытқығандай көрінеді, алайда аударма оқырманға ұнайды, себебі, шығарманың басты-басты қасиеттерін сақтайды. Ал үшінші біреулер тым лағып кетеді.
Аударма әдебиетінің атақты теоретигі Корней Чуковский сөзімен айтсақ, С. Маршак секілді шеберлердід мықтылығы «әріпті әріппен емес, юморды юмормен, көркемдікті көркемдікпен жаңғыртуында».
Мысалы, Мұхтар Әуезов В. Шекспирдің «Асауға тұсау» комедиясындағы Грумь оның бір диалогында «Во-первых, знай, что моя лошадь устала, а господин и гоо пожа упали» деген сөздерді: «Ең әуелі мәлім етейін, менің атым болдырып, мырза мен әйел жалп етісті» — деп аударады. «Жалп етісті» деген етістік бүкіл көріністің қимылдың динамикасын жанды суреттеп түр.
Нақыл сөздерді езге тілдерден, алдымен орыс тілінен қазақшаға аудару бізде XIX ғасырдың екінші жартысынан басталатын сияқты.
Мысалы, Ы. Алтынсарин өзінің Орынборда 18,79 жылы басылған «Қазақ хрестоматиясына» бірнеше прозалық мысалдар аударып кіргізген. Солардың ішінде «Не нәрсенің де құр сыртына қарап қызықпа, жылуы ішінде болар», «Жинақтылық сараңдыққа қосылмайды», «Тар жерде жолдасын тастап қашатын достармен жолдас болма» деген сияқты орыс тілінен аударылған нақылдар кездеседі. Алтынсарин аудармасы — алғашқы көркем аударманың бастау бұлағы.
Аудармаға қойылатын басты талап —автордың стилистикалық өзіндігін сақтау, яғни адамдардың келбет-бітімі, жүріс-тұрысы бір-біріне қандай ұқсамаса, олардың сөз саптау машығы да бір-біріне сондай ұқсамайды, ендеше сол ерекшелікті айыра білу керек. ;
Аударма мамандық емес — өнер. Өнерге өмірді арна? ғанда ғана өнімді еңбек беруге болады. СондықтаЩ «жүрдім-бардым» атүсті айналысу дегендер мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді аудару ісін көгертпейді, аударма мәдениетін биікке көтермейді. Бұл іске бірыңғай берілген, белсене, құлшына, жүрек әмірімен жүмылған аудармашылар керек.
Қандай сөзді болса да, кілтін тапса, қазақшаға аударуға болады.Аударма теориясын зерттеуде кездесетін қиындықтар.Аударма теориясы, соның ішінде, қазақ аудармасының теориясы да — жас, жаңа ғана туып, қалыптасу дәуірін бастан кешіріп отырған кенже ғылым. Міне, осы себептен де қазақ аудармасынық тарихы да жазылмаған. Ал «заттың тарихы жоқ жерде — заттьщ теориясы жоқ, ал заттың теориясы жоқ жерде онық тарихы туралы тіпті сөз болуы мүмкін емес». Өйткені ондай жағдайда зат туралы, оның шекарасы мен мағынасы туралы мүлде ұғым болмайтыны айдан анық.
Аударма өнерінің дәл өзіне арналмағанмен, үлт тілінің тазалығын сақтау, қазақшаға аударылған еңбектерде оқырманға түсінікті етіп жеткізу жайында" қазақ оқымыстыларының XVIII—XIX ғасырлар мен XX ғасырдың бас кезінде айтқан пікірлері бар.
Қазақ аудармасы ұлттық мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен публицистикамыздың құрамдас бір саласы ретінде дамып отырған кезде оның теориясы, тарихы, жеке аударманьщ шеберлігі жайында келелі пікірлер айтыла бастады, жеке авторлардың монографиялык зерттеулері, жинақтар, мақалалар жарияланды. Аударманы зерттеу ісінде соңғы 30—40 жылдың ішінде елеулі Бір кезде В. Г. Белинский «Орыс тіліне аударылған шығарма брыс әдебиетінің туындысы» деген болатын. Аударма қызметінің ең басты мақсаты, Белинскийдні айтуынша, халықтардың бір-бірімен танысьш, өзара идеялар алмасуы, соған орай, әдебиеттерінің гүлденіп өсуі, ақыл-ой ерісінің үлгілері бір халық әдебиетініқ екінші халық тіліне аударылуына негізделеді.
Аударманың тарихын сөз еткенде оның өзі әрбір ұлттың әдебиет пен мәдениеттің құрамдас бөлігі болғандықтан, ізін де, дәстүрін де, даму дәрежесінің қандай сатыда болған да сол ұлттың әдебиеті мен мәдениетінің тарихынан іздеген дұрыс.
Демек, қазақ тіліне аударылған әдеби туынды—қазақ әдебиетінің қазынасына қосылған дүниелік, ол казак, әдебиетінің төл туындысымен туыстас, үзеңгілес бола алады. Аударма әдебиет жеке бір жанр емес, ол — ана тіліміздегі әдебиетіміздің барлық жанрын қамтитын бея баласы, солардың ажырамас бір бөлігі.
Қаламгер — өз ортасының, өзі өмір кешкен заманының перзенті. Ол өзімен бағыттас, әріптес қайраткерлердің шығармашылық- тәжірибелері мен тағылымын бо йына сіңіргенде, олармен өзектес, үндес болғанда ғана қоғам алдындағы ііарызын өтеген.
Аударма әрқашан да адамдар, қауымдар, тайпалар,. халықтар, ұлттар арасындағы әлеуметтік-экономикалық,. рухани, ғылыми қарым-қатынастың алмасуы, айырбастаудың құралы, ел танудың құралы, достықтың, тәжгри-бе-тағылым алысудың дәнекері болады.
Аударманың тарихы тереңде жатыр. Ол ой-тұжырымының, сөз өнерінің қажетті қасиеттерін жинақтаған; қазына іспетті. Аударма өнерінің дәрежесі тума мәдениеттің кемелденуіне әсер ете отырып, аударманың өзі де сол мәдениеттің нақты нәтижесі, көрнекті жемісі ретінде өркендейді.
Қазақ аудармасының жазба тарихын жасаудың, қазақ әдебиетінде аударма енерінің туған кезеңін дәл белгілеп айтудың көптеген қиындығы бар. Жарыққа шыққан зерттеулерде XIX—XX ғасырдағы аударм жайы ғана айтылып жүр. Қазақ аудармасының тарихы тереңде жатыр деп айтқанымызбен, оның тарихи өркендеу сатысын белгілі жүйемен зерттеп, ғылыми-әдеби жағынан бір ізге, бір арнаға түсіру қажеттілігі байқалуда.
Мұның бірінші себебі: ауддрма теориясының зерттелуі жиырмасыншы жылдардан қолға алынды. Сондықтан қазақ тайпалары мен халқының әдебиетіндегі бізге жеткен шығармалардың қайсысы төл тума, қайсысы аударма екенінің ара жігі әлі де анықталмаған. Ертеде, әсіресе, қазақ сахарасында ислам дінінің уағыздарымен қоса, араб, үнді әдебиетінің үлгілері таралғаны мәлім болса, сол шығармалардың, аудармалардың аудармашысы кім екендігі беймағлұм.