ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі CМЖ
құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-28.1.1603-2014
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы пәні бойынша оқу-әдістемелік материалдар
№ ___ басылым
____ _____
2014 жыл
5В020500 Филология: қазақ тілі мамандығына арналған
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2014
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық сабақтар
4 Курстық жұмыс (жоба)
5 Студенттердің өздік жұмысы
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1 ГЛОССАРИЙ
1.1 АЙМАҚТЫҚ ЛЕКСИКА (лат. аrea алаң, кеңістік) – белгілі бір территория я аймақта қолданылатын диалектілік я кәсіби-диалектілік сөздер.
1.2 АЛЛИТЕРАЦИЯ (лат. alliteratio әріп) – көркем шығармаларда, көбінесе өлеңде, тұрақты тіркестерде бірыңғай дауыссыз дыбыстардың сөз басында қайталанып келуі. Мыс.: Жапалақ жалпылдайды жар басында.Жалғыз жалау жалтылдап (Абай). Сағы сыну, тақсіретін тарту, табанынан таусылу, тоқты-торым, жігіт-желең.
1.3 АЛЛОНИМ (ағыл. allonym) – адам аттарының, географиялық атаулардың т.б. жарыспа түрлері: Петербург – Петроград, Ибраһим – Абай, Садуақас – Сәкен.
1.4 АНАФОРА (грек. anaphora жоғары шығару) – айтылатын ойдың әсерлілігін арттыру үшін сөз басында қайталанып қолданылатын дыбыстардан, сөздер мен сөз тіркестерінен, синтаксистік құрылымдардан жасалған стилистикалық фигуралардың түрлері. А.-ның бірнеше түрі болады. Лексикалық анафора – белгілі бір сөз я сөздердің қайталанып отыруынан жасалады. Мыс.: Нефтіні білгің келе ме? Нефті жердің бұлағы, нефті жердің құнары (Т.Жароков). Біреуге жұртта қалған жасығымын. Біреуге аспандағы асылымын (Қ.Аманжолов). Синтаксистік А. – белгілі бір синтаксистік құрылымның қайталанып қолданылуынан жасалады. Мыс.: Көп болды Ақжайыққа бармағалы, көп болды кәусарынан қанбағалы (Қ.Мырзалиев). Фонетикалық А. Дыбыс я дыбыс тіркестерінің қайталанып отыруынан жасалады. Мыс.: Шық бермес Шығайбай. Қағанағы қарқ, сағанағы сарқ. А. эпифораға қарама-қарсы құбылыс.
1.5 АНТОНИМДЕР (грек. anti қарсы, onyma ат, атау) – бір-біріне қарама-қарсы мағынада қолданылатын сөздер. Мыс.: пайда-зиян, ыстық-суық.
1.6 АНТРОПОНИМ (грек. anthropos адам, onyma есім, ат) – адамдардың өзіне меншікті есімдері, аты-жөні, бүркеншік, жасырын, лақап аттары.
1.7 АНТРОПОНИМИКА (грек. anti қарсы, onyma ат, атау) – адамдардың өзіне меншікті есімдері, аты-жөні, бүркеншік, жасырын аттарын, ру аттарын зерттейтін ономастиканың тармағы.
1.8 АРГО (фран. argot) – адамдардың белгілі бір әлеуметтік және кәсіби шағын топтарына ғана түсінікті тіл. Мәселен, ұрылардың, саудагерлердің, оқушылардың, спортшылардың, әскердің, дәрігерлердің т.б. жасанды тілі.
1.9 АРХАИЗМ (грек. archaios көне, көнерген сөздер) – сөйлеу тілінде қолданудан шығып қалған, көнерген сөздер.Мыс.: әлік (қол), атой (шабул кезінде ұран тастау), Абайдағы мәліш (ұсақ сауда), ұшпадай, ақ шомшы, аршөпке.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1.10 ӘЛЕМНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ орыс. языковая картина мира – адамның танымдық іс-әрекеті негізінде қалыптасып, концептуалды жіне тілдік үлгілер түрінде берілетін санадағы әлем, дүние туралы білімдер жиынтығы, яғни адамның әлем туралы жинақталған білімі мен танымының тілдегі бейнелік көрінісі.
1.11 БЕЙТАРАП СӨЗДЕР орыс.межстилевая лексика – стилистикалық синонимдері жоқ, әр түрлі стиль саласында қолданыла беретін сөздер: қағаз, қарындаш, жер, орман, су, бес, оқу, келу.
1.12 БИЛЛИНГВИЗМ (лат. bi екі, lingua тіл) – қостілділік, қоғамда (мемлекетте) белгілі әлеуметтік топтың екі тілде сөйлеуі.
1.13 БИХЕВИОРИЗМ (ағыл. Behaviour мінез-құлық, тәртіп) - тіл білімінде психологияның бір бағытына негізделген тілдің мәні мен қызметі туралы көзқарастар жүйесі. Сыртқы қоршаған орта мен адам мінез-құлқының байланысы бар болғандықтан, бихевиоризм теориясы туындайды. Б.-нің теориялық негізін салған Л.Блумфилд (АҚШ).
1.14 ВАРВАРИЗМ (грек. barbarous бөтен елдік) белгілі бір тілдің қалыптасқан нормаларына кіріспейтін, ондағы сөзжасам, сөз түрлендіру, сөз тіркестіру заңдылықтарына сәйкеспейтін бөтен тілдің сөздері мен сөз қолданыстары.
1.15 ВАРИАНТТЫЛЫҚ орыс. вариантность (лат. varians өзгеретін) – тілдің әр түрлі жағдайда қолданылуына және әлеуметтік, территориялық сипатына байланысты анықталатын түрлері мен өзгерістері. Оның мәні вариант, инвариант ұғымдары арқылы ашылады.
1.16 ДЕНОТАТТЫҚ МАҒЫНА (лат. denotatum белгілеу, көрсету) – әр түрлі реңк тудыратын үстеме мағынадан тыс сөздің негізгі мағынасы. Мыс.: азамат сөзінің кәмелетке жеткен ер адам деген негізді мағынасы – денотаттық мағына.
1.17 ДИСФЕМИЗМ (лат. dis, грек. dus қарама-қарсылық не болымсыздық мағына тудыратын қосымша, phemi айтамын) ауыс мағынаның бір түрі. Қалыпты қолданылатын зат, құбылыс атауларын неғұрлым дөрекі, тұрпайы сөздермен ауыстырып айту. Мыс.: бала деудің орнына жүгірмек, сөйлеме – былжырама.
1.18 ЖАСАНДЫ ТІЛДЕР – табиғи тілді қолдану мүмкін емес немесе сапасыз болатын жағдайларда қолданылатын таңбалар жүйесі. Оның түрлері - мамандырылмаған тілдер – халықаралық тілдер (эксперанто), мамандандырылған тілдер – ғылым тілінің символдық тілі (математика тілі, химия тілі) және бағдарлама жасау тілі т.б.
1.19 ЖЕСТ ТІЛІ (ым тілі) – кинетикалық (мимикалық) негізде жасалған коммуникативті жүйе.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1.20 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ (лат. inter аралық, ferio соғу, тигізу) – қостілділік жағдайында тілдердің бір-біріне тигізетін әсері, ықпалы.
1.21 КӨПТІЛДІЛІК (мультилингвизм, полилингвизм) – бір мемлекет ішінде бірнеше тілді пайдалануы. Бір адамның бірнеше тілде сөйлеуі.
1.22 ЛЕКСИКОГРАФИЯ - тілдегі барлық сөздер мен фразеологизмдерді жинап-теріп, олардың теориясымен шұғылданатын тіл білімінің саласы.
1.23 ОМОНИМ – дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер.
1.24 ОНОМАСИОЛОГИЯ - номинация (атау) теориясы. Ономасиологиядағы зерттеу зат немесе құбылыстан осы зат не құбылыстан осы зат не құбылыс туралы ойға қарай бағытталады және оларды тіл құрамдары арқылы белгілейді.
1.25 ОНОМАСТИКА (грек. оnomastike (techne) атау өнері) - жалқы есімдерді зерттейтін тіл білімінің саласы.
1.26 ОМОФОН - тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар сөздер.
1.27 ПОЛИСЕМИЯ – сөз негізгі мағынасынан басқа туынды мағыналарға ие болып, әр түрлі мағыналарда қолдануға икем болады. Әр түрлі мағынасы бар сөз полисемантизмді (көп мағыналы) сөз деп аталады.
1.28 СЕМИОТИКА (грек. semeion таңба, белгі) – хабарды сақтап, басқаға жеткізе алатын әр түрлі таңбалық жүйелердің құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылыми пән.
1.29 СИНОНИМ - дыбысталуы басқа-басқа, бірақ мағыналары бірдей сөздер.
1.30 СИНХРОНИЯ (грек. sync – hronos бір мезгілде болатын) – белгілі бір даму кезеңіндегі тілдің жағдайы.
1.31 СӨЗ – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі.
1.32 СУБСТРАТ (лат. sub. fстыңғы, және stratum - қабат) – белгілі лингвогеографиялық жерде ертеде болған тілден қалған көне элементтер.
1.33 Табу - (полин. tabu – тыйым сөз) – ескі әдетке, діни сенімге, ырымшылдыққа байланысты сөздерді айтуға тыйым салу.
1.34 ЭВФЕМИЗМ – кейбір нәрсенің не құбылыстың атын тікелей айту дөрекілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа сыпайы, майда сөздермен ауыстырылып айтылуы.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
2 ДӘРІСТЕР
1 Модуль. Лексикологияның зерттеу объектісі, қалыптасу, даму жолдары
№1 Дәріс тақырыбы: Сөздің анықтамасы
Жоспары:
1. Сөзге анықтама берудің қиындығы
2. Сөздің мазмұны
3. Сөзге тән белгілер
4. Лексика-семантикалық жүйе
Сөз – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі. Бұл туралы академик В.В.Виноградов сөз дегеніміз - фонема болатын дыбыстардың белгілі бір жүйеде дыбысталуы мен мағыналық бірлікте болуы деген пікірді айтады.
Заттың, құбылыстың бейнесі адамның миына сыртқы түйсік арқылы әсер етеді. Адам тіл арқылы, яғни белгілі сөз арқылы, яғни белгілі сөз арқылы ойлайды.
Сөз термині тар мағынада заттың, құбылыстың атауы деп немесе сөз ұғымының белгілеген түрі деп аталады.
Сөздің о баста-ақ атқаратын қызметі туралы айта келіп, В.В Виноградов:
Сөз тек дыбыс пен мағынадан ғана құрылатын болса, онда тілде әрбір жаңа ұғымды, жаңа пікірді, жаңа мәнді белгілеу үшін ерекше дыбыстар шығып, ерекше сөздер болуға тиіс емес пе? дегенді айтады. Сөз айтушы мен тыңдаушыға ортақ, яғни түсінікті, сөз жасарлық, белгілі мағына берелік ақиқат дыбыстардың бірлестігінен туатын мағыналы дыбыс құрылысын сөз жасаудың бір элементі деп ұғыну керек.
Осыны ескерген профессор А.И. Смирницкий Звуковая материя языка, крайняя существенная для него ( языка), без которой он не может существовать и развиваться как действительно важнейшее средство общения, составляет все же лишь одно сторону, внешнего; у языка есть и другая сторона, внутренная, смысловая сторона значений деген еді.
Сөздің екі жағы болады. Біріншісі, материалдық жағы, дыбыстық жағы да, екіншісі – идеалдық жағы, мағыналық, ұғымдық жағы. Бұл екеуі өзара тығыз байланыста болады.
Сөз әртүрлі тәсілдермен түрленіп, әлденеше формаға ие болады. Мысалы: қызылдау, қызылырақ, қызғылтым, қып-қызыл дегендер бір ғана қызыл деген сөздің аффикация тәсілі, жартылай қосарлану тәсілі арқылы жасалған формалары болып саналады.
Грамматикалық форма көбіне-көп сөз формаларына байланысты қарастырылады. Сөз, әдетте, әр түрлі формаларға ие болады. Ол белгілі бір сөйлемде немесе сөз тіркесінде қолданылғанда, барлық формаларында емес, бір немесе бірнеше формада қолданылады. Сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі сөздер мағыналар жағынан емес, сонымен формалары жағынан ажыратылады. Мысалы: Тізімнен сүріндірсең, сүріндер, тілімнен сүріндерме (мақал) деген сөйлемдегі сүріндір етістік бір-бірінен әр түрлі формада қолдануы жағынан ажыратылып жүр.
Сөз қаншама формада қолданылса да, әр басқа сөз емес, бір сөз ретінде
ұғынылады. Профессор А. И.Смерницкий ондай сөзді (әр түрлі формада қолданылғанымен, бір сөз ретінде танылатын сөзді) жалпы сөз атаулыдан ажырату үшін лексема деп атауды жөн көрсетеді.
Сөздердің өзгерген түрлерінің ішінен әр басқа лексикалық мағыналарды білдіретіндері өз алдына дербес лексикалық единицалар (әр басқа сөздер) ретінде қаралуға тиісті де, әр басқа лексикалық мағыналарды емес, әр түрлі грамматикалық мағыналарды білдіретін сөздің формалары ретінде қаралуға тиіс.
Өзгеріп түрленген сөздің әр түрлі формалар арқылы қаншама түрленгенімен, өзгеріссіз қалатын негіздері лексикалық жағы, екіншісі - бір ғана сөзге емес, сөздің белгілі бір тобының күллісіне бірдей ортақ, солардың бәріне бірдей тән грамматикалық жағы. Сөздің белгілі бір формасының негізгі форма ретінде саналуы үшін, оның басқа формалаға ұйытқы болуы шарт. Сонда ғана ол негізгі форма ретінде танылады. Мысалы, септік формаларының ішінде атау септік, әдетте, негізгі форма ретінде танылады да, ілік, барыс,табыс, шығыс, көмектес септік формалары туынды форма ретінде саналады.
Тіл-тілде формалардың 2 түрі бар: оның бірі – сөздің синтетикалық формалары, екіншісі – сөздің аналитикалық формалары.
Сөздің синтетикалық формалары 2 түрлі жолмен, атап айтқанда, 1) аффиксация арқылы, 2) дыбыстың алмасуы (ішкі флексия) арқылы жасалады.
1. Сөзге әртүрлі аффикцасиялардың жалғануы арқылы оның түрлі-түрлі формалары жасалады. Сөздердің синтетикалық формаларының аффиксация тәсілі арқылы жасалуы көптеген тілдерге тән және ол жиі ұшырасады. Мысалы, қазақ тілінде: етікшілер, етікшілерге, етікшілердің, етікшілері, етікшілеріміз, орыс тілінде: стол-столы, ағылшын тілінде: table-tables сөздердің синтетикалық формаларының жасалудың афиксация жолы тіл-тілде суффиксация және префиксация түрінде көрінеді, ал түркі тілдерінде мұның бір-ақ түрі - суффиксация түрі қолданылады.
2. Сөздің синтетикалық формалары дыбыстардың алмасуы немесе ішкі флексия тәсілі арқылы да жасалады. Мысалы, ағылшын тілінде man зат есімнің
жекеше түрін (ер, еркек) білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген түрі men (ерлер, еркектер) зат есімінің көпше түрін білдіреді.
Сөздің синтетикалық формалары ішкі флексия тәсілі мен аффиксация тәсілінің екеуінің бірдей қатысуы арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, неміс тілінде Gast қонақ дегенді білдірсе, аффиксация тәсілі мен ішкі флексия тәсілі арқылы жасалған формасы Gaste қонақтар дегенді білдіреді.
Сөздің аналитикалық формалары негізгі (атауыш) сөз бен көмекші сөздің тіркесінен жасалады. Сөздің аналитикалық формаларының құрамына енетін атауыш сөз негізгі морфемаға (түбірге) барабар қызмет атқарса, көмекші сөз әр түрлі көмекші морфемаларға, яғни аффикстерге ұқсас қызмет атқарады.
Аналитикалық конструкцияның бөлшегі ретінде қаралатын көмекші сөз өзінің гамматикалық табиғаты мен қызметі жағынан сөз түрлендіруші (форма тудырушы) морфемаға (аффикске) барабар қызмет атқарып, бүтіндей аналитикалық конструкция атауыш сөздердің формасы болса да, оның (атауыш сөздің) сөз түрлендіру (форма тудыру) жүйесіне (парадигмасына) енеді.
Аналитикалық конструкция немесе сөздің аналитикалық формасының шығу тегі жағынан сөз тіркесіне барып тіреледі. Сөз тіркесі 2 түрлі бағытта- грамматикалану және лексикалану бағытында дамуы мүмкін.
Аналитикалық конструкция туралы мәселе профессор М. М. Гухманның еңбегінде неміс тілінің деректері негізге баяндалады. Ол аналитикалық конструкция Жартылай сөз бен толық сөздің ажыралмайтын тұрақты тіркесі деп таниды. М.М.Гухман негізгі тектегі етістіктердің аналитикалық конструкциясына тән 4 белгіні айтады. Ол:
1) аналитикаық конструкцияның байланыстылығы;
2) бөлініп ажыратылмағанда негізделген идиомалылығы
3) етістіктердің күллі лексикалық жүйесін түгел қамтиындығы;
4) етістіктің өзара шарттас формаларының жүйесіне парадигматикалық қатардың элемет ретінде енетіндігі.
Омофондар. Тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар сөздер кездеседі; оларды омофон деп атайды. Мысалы, 1.ащы-дәмі ащы, 2.ашшы-есікті аш деген сөздердің айтылуында ешқандай айырмашылық жоқ. Бірақ олардың жазылуы әр түрлі.
Жазылуы бірдей, бірақ әр түрлі айтылатын сөздерді омографтар немесе омограммалар дейді. Алайда, қазақ тілі лексикасында олар жоқтың қасы. Мұндай сөздердің алдымен, тілдегі дауыс екпіні әсерін тигізеді. Соның салдарынан қазақ тілінде омографтарды кездестірмейміз.[16 61-62 беттер]
Сөз варианттары. Тілдегі синонимдер иен омонимдер мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан болсын әрқайсысының өзіндік дербестігі бар
жеке-жеке сөздер деп танылады. Бұларды белгілі бір сөздің әртүрлі варианттарымен шатастыруға болмайды.
Сөздің лексикалық бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, морфемдік құрамы ұқсас құрылымдарды сөз варианттары деп атаймыз. Мысалы, риза-разы-ырза, дәнеме-дәнеңе, әжуа-ажуа, жұбану-жуану-уану, т.б.
Сөз варианттары мынадай 3 түрлі белгі арқылы ажыратылады:
а) сөздің түбірлерінде ортақ ұқсастық болуы қажет.
б) лексика-семантикалық жалпылығы (ұқсастығы) сақталу қажет.
в) дыбыстық өзгешілігі лексика-семантикалық өзеріс тудырмауға тиіс.
Шеттен кірген сөздердің кейбіреулері басқа тілге ауысып келгенде, екі не одан да көп вариантта айтылады да, жүре-жүре сол варианттың әрқайсысы әр түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп, өз алдына дербес сөз болып қалыпстасады. Мысалы, әл-хал, қисп-есеп, қарекет-әрекет, қағида-кәде, хайуан-айуан, табиғат-тәбет, мағлұмат-мәлімет.
Бір түбірден таралған, дыбысталуы бір-біріне өте ұқсас келген сөздердің бәрін вариантты сөздер тобына жатқыза беруге мүлдем болмайды. Мысалы, садақ-садаға, кузеу-күзек, қыстау-қыстық, қоңырсу-көңірсу, пысылдау-пышылдау.
Сөз варианттарының тағдыры негізінен екі түрлі жолмен шешілу мүмкін. Сөз варианттарының
1. Екі түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлінуі мүмкін. Мысалы, ащы-ашты, ыстық-ыссы, тәрізді сөз варианттары. Орыстың горький-соленый, горячий-жарко сөздерінің баламасы ретінде екеуі 2 бөлініп кетуі ғажап емес.
2. Әдеби тіл мен сөйлеу тілінің ыңғайына қарай 2 салаға телінді болып қолданғандығы сөзсіз. Мысалы, әне-әні, кәне-қане, міне-мінеки, өйткені-үйткені, қария-кәрия, қазір-кәзіргі дегендердің алғашқы варианты әдеби тілде жиі қолданылады.
Фразалық тіркестер. Қазақ тілінің бай қабаттарының бірі - фразалық тіркестер. Бұларда қазақ тіліндегі жеке сөздер сияқты ұзақ дәуірлердің жемісі. Егер осыдан 900 жылдан бұрын Дивану-лұғат-ат-түрік атты сөздікте кездесетін көп мақалдар ағыз йесә көз уайазұр - ауыз жесе, көз ұялар, Бір қарға бірлә қыш келмәс, сүсэгэн удқа тәңрі мөңүз бермес- сүзеген сиырға құдай мүйіз бермес.
Сөздердің жеке мағынасы сақталып, сақталмауы жағынан фразалық тіркестер 2 топқа - идиомға, фразаға бөлінеді.
Сөздің лексикалық мағынасы деп, әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандығы (статистикалық күйдегі) нақтылы я негізгі мағынасын айтады. Сөздің лексикалық мағынасын сөздердің тура, негізгі
мағынасы деп атайды. Мысалы. Бала, кітап, жолдас, алып, оқыды деген сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасы бар және жеке-дара күйде тұр.
Ал сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, оны айқындап, саралай түсетін, я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
4. Сөз варианттары дегеніміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.
Пайданылған әдебиеттер:
1. Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – А., 1975
2. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1976.
3.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А., 1996
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А., 1997.
2 Модуль. Сөз мағынасының дамуы
№2 Дәріс тақырыбы: Сөз мағынасының өзгеру себептері
Жоспар:
1. Сөз мағынасы өзгеруінің сыртқы және ішкі себептері.
2. Ауыспалы мағынаны тудыратын тәсілдер.
3. Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша өзгеруі.
4. Метонимия, жасалу жолдары.
5. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні немесе керісінше қолданудің негізінде сөз мағынасының ауысуы.
Мазмұны: Сөздің әр түрлі мағынаға ие болуы сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы нәтижесінде іске асады. Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жалпы мағынаға ие болуының екі түрлі себебі бар: 1. сөз мағынасының өзгеруінің тілден тыс немесе сыртқы себептері; 2. тілдік немесе лингвистикалық себептер. Бұл себептердің біріншісі екіншісіне қарағанда көбірек зерттелген.
Сөз ұғымды білдірудің материалдық формасы бола отырып, сананың дамуымен байланысты болатын ұғымның өрісін де бейнелейді. Ойлаудың дамуына тән ауысу процестері, мысалы, нақтылықтан абстрактылыққа, жалқылықтан жалпылыққа ауысу және ұғымның дәлденіп жіктелуі (дифференциялануы) сөз мағынасының дамуына әсер етпей қала алмайды.
Мысалы, жол деген сөз өзінің нақты мағынасымен бірге, 1) идея, бағыт, 2) тәсіл тәрізді абстракты, қосымша (туынды) мағыналарға ие болған.
Сөздің қолданылу аясының өзгеруі, мысалы, бір саладан басқа бір салаға ауысуы оның мағынасының өзгеруіне әсер етеді. Егер сөз кең саладан тар немесе арнаулы бір салаға, мысалы, жалпыхалықтық лексикадан арнаулы лексикаға ауысса, оның мағынасы нақтылана түседі де, белгілі бір ұғымды білдіретін терминдік мағынаға ие болады. Мысалы, түбір деген сөз жалпыхалықтық лексикада күллі өсімдік атаулының жерде қалған тамыры мен түбі деген жалпылама мағынаны білдірсе, арнаулы бір сала, лингвистикалық терминологияға ауысқанда, түбірлес сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін, мағыналы түп бөлшегі, морфема деген арнаулы терминдік мағынаны білдіреді.
Сөз мағынасы қоғамның дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің дамуымен байланысты өзгеріп түрленуі де мүмкін. Мысалы, ағылшын тіліндегі feon деген сөз алғашында мал деген мағынаны, онан кейін қозғалатын зат атаулыны, ақырында келіп ақша деген мағынаны білдірген (И.В. Арнольд. Лексикология современного англиского языка. М., 1959, с. 68). Белгілі бір тарихи дәуірде байлық атаулы малмен өлшеніп, құны (бағасы) сонымен айқындалатын болған.
Сөз мағынасы функционалды семантика заңы бойынша да өзгеруі мүмкін. Функционалды семантика заңы заттардың қызмет бірлігіне негізделеді. Бір зат басқа бір затпен ығыстырылып алмасады да, соңғысықызмет бірлігіне қарай, алғашқы заттың атауымен аталады.
Қоғамның даму барысында жаңадан танылға заттар мен құбылыстарды тілде сөзбен атау әр түрлі тәсілдер, соның ішінде сөз мағынасының өзгеруі, жаңа мағынаға ие болуы арқылы да іске асады. Сөз мағынасының өзгеруіне, оның жаңа, қосымша мағынаға ие болуына әсер ететін сыртқы себептер осылар.
Сөз мағынасының өзгеруінің сыртқы себептеріне қарағанда, ішкі, яғни лингвистикалық (тілдік) себептері тіл білімінде аз зерттелген. Сөз мағынасының өзгеруінің лингвистикалық себептері алуан түрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрі ақыр аяғында мағынаға келіп тіреледі: сөз жеке-дара күйінде емес, басқа сөздермен әрқашанда белгілі бір байланыста, қарым-қатынаста өмір сүреді. Тілдің сөздігі бытыраңқы сөздердің ретсіз жиынтығы емес, сөздердің барлығы жиналып келіп және өз ара қарым-қатынаста бола отырып, оның лексика-семантикалық жүйесін құрайды. Жаңа сөз немесе жаңа мағына тілдің лексика-семантикалық жүйесіне келіп қосылғанда, ол тілдің лексикасында бұрыннан бар сөздердің мағыналарымен, әсіресе өзімен синонимдес келетін сөздермен, қарым-қатынасқа түседі. Мұндай қарым-қатынастың өзі екі жақты болуы мүмкін: тілдің лексика-семантикалық жүйесіне келіп қосылған жаңа сөз немесе
жаңа мағынаға сөздік құрамда бұрыннан бар сөздердің әсер ететіні сияқты, сөздік құрамда бұрыннан бар сөздерге жаңа сөз немесе жаңа мағына да әсер етеді.
Сөз мағынасының өзгеріп, қосымша мағынаға ие болуына оның тұрақты сөз тіркестерінде немесе сөйлемде қолданылуы әсер етуі мүмкін. Сөз тұрақты сөз тіркестерінің құрамында қолданылу ыңғайына қарай, фразеологиялық байлаулы мағынаға ие болса, сөйлемде қолданылу ыңғайына қарай кейде грамматикалық байлаулы мағынаға немесе синтаксистік шартты мағынаға ие бола алады. Мысалы, жел деген сөздің ауаның ағымы деген мағынасы – бастапқы, негізгі мағына да, бос деген мағынасы – туынды, фразеологиялық мағына. Бұл соңғы мағына оның жел сөз деген тұрақты тіркесте қолданылу ыңғайына қарай пайда болған қосалқы мағынасы болып саналады. Мұнымен бірге сөз сөйлемде белгілі бір қызмет атқаруына, қолданылу ерекшелігіне байланысты үстеме мағынаға ие болуы мүмкін. Сөз мағынасының өзгеруінің ішкі себептері, негізінен алғанда осылар.
Сөз мағынасының ауысуы, келтірінде мағынада жұмсалуы әр түрлі тәсілдер арқылы іске асады. Сөздің ауыспалы, келтірінде мағынада қолданылуы бірде метафора мен метонимия тәсілі арқылы болса, бірде қызмет бірлігі мен синекдоха тәсілдері арқылы болады.
1. Метафора тәсілі арқылы атаудың ауысуы белгіленетін заттардың тұлға, түс, қимыл ерекшелігінің ұқсастығына негізделеді. Белгілердің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың не құбылыстың атауы мен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады. Мысалы, Орыстың ғылымы, өнері – дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі (Абай) деген сөйлемдегі кілт сөзі ашатын құрал дегенді емес, шешуші деген мағынаны білдіреді. Бұл мағына – кілт өзінің номинативті мағынасы (ашатын құрал) негізінде жасалға туынды мағына. Мәселенің кілті деген сөз тіркесіндегі кілт сөзінің мағынасы да осы аталған мағынамен барабар.
Метафора - әр түрлі тілдердің бәрінде де бар құбылыс. Қырғыз тілі мен қазақ тілінде бел анатомиялық атау ғана емес, сонымен бірге асу (арқа, жон), таяныш, сүйеніш деген мағыналарда да қолданылады. Бел – таудың кез келген тұсы емес, оның арғы бетке асып түсуге, өтуге қолайлы, анатомиялық белге ұқсас тұсы. Бұл сөздің таяныш, сүйеніш деген мағынасы адам денесінің жоғарғы бөлегі тірелетін таяныш мағынасындағы анатомиялық белмен ассоциация жасаудан туған.
Тіл-тілде сөз мағыналарының ауысу тәсілдерінің ішінде өте жиі кездесетін және ең бастысы – метафора тәсілі. Метафора құбылысының сөздің мағынасынан орын тепкені және әбден үйреншікті болып кеткені соншалық, метафораның негізінде туған қосымша мағынаның көп жағдайда туынды,
келтірінді мағына екені бірден аңғарыла бермейді. Метафораның негізінде туған келтірінді мағына, әдетте, сөздің туынды мағынасы ретінде қалыптасып орнығып кетеді. Мұндайда метафораның негізінде туған мағына сөздің сөздіктегі мағыналық мазмұнына еніп, оның туынды мағыналарының біір ретінде қаралады. Мысалы, істің төркіні, сөздің төркіні дегендердегі төркін мен қыздың төркіні дегендегі төркін сөзін салыстырсақ, соңғы мысалда бұл сөз қыздың ата-анасы, туған-туыстары дегенді білдіреді де, алдыңғы мысалдарда түп негізі, тегі, сыры, мәнісі дегенді білдіреді. Сонда, бұл мағына (түп негізі, тегі) төркін сөзінің негізгі мағынасымен іштей байланысты туған қосымша туынды мағына болып саналады да, осы сөздің қалыптасқан, орнықты лексикалық мағыналарының бірі ретінде ұғынылады. Осы туынды мағынасында оны бүкіл халық қолданады.
Метафора көркем сөз стилінде бейнелеуші, мәнерлеуші тәсіл ретінде ерекше қызмет атқарады. Бірақ жеке ақын-жазушылардың тіліндегі метафоралардың барлығы бірдей жалпы халықтық сипатқа ие бола бермейді. Жазушылар кейде сөздерді айрықша мәнерлеп, көркемдеп айту мақсатымен дағдылы қалпынан басқаша етіп тіркестіреді де, соның нәтижесінде сөз әр түрлі реңкке ие болады. Ондай реңк жалпыхалықтық сипатқа ие болғанда ғана, мағына ретінде ұғынылады; сөздің сөздіктегі мағыналық мазмұнына енеді. Ал, егер ол жалпыхалықтық сипат ала алмаса, онда жазушының сөз қолдану ерекшелігінің бірі ретінде ғана ұғынылады. Ондай реңкті дербес мағына деп есептеуге де болмайды, оны тек қолданыс деп түсіну қажет.
2. Метонимия. Бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші затқа не құбылысқа олардың өз ара іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуы және осыған орай, сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуы метонимия деп аталады. Мысалы, Үйі мәз боп, қой сойды, сүйіншіге шапқанға (Абай) деген сөйлемдегі үйі деген сөз өзінің негізгі мағынасы – баспана дегенді емес, бір үйдің адамдары, үй іші, жанұя дегенді білдірсе, Дәрі қосқан аяқты ішкеннен соң, Әзім барып жығылды шалқасынан (Абай) деген сөйлемде аяқ сөзі ыдыс дегенді емес, сусын, сұйық деген мағынаны білдіреді.
Егер таза класс деген мен тәртіпті класс деген сөз тіркестерін бір-бірімен салыстырсақ, соңғы сөз тіркесіндегі класс сөзінің бір класта оқитын оқушылар дегенді білдіретіні бірден аңғарылады. Сондай-ақ, орыс тіліндегі светлая аудитория – способная аудитория деген сөз тіркестерін салыстыру арқылы соңғы тіркестегі аудитория сөзінің бір аудиторияда отырған адамдар дегенді аңғаратынын байқаймыз. Орыс тіліндегі бумага, қазақ тіліндегі қағаз сөздері жазу жазатын материал дегенмен бірге құжат дегенді де білдіреді. Ал дастарқанды мақтан ету дегендегі дастарқан сөзінің
беретін мағынасы – столға жабылған шүберек емес, оның үстіндегі тағам, тағамның молдығы.
Кейбір ғалымдар орыс тіліндегі прием, выбор, перевод, набор тәрізді зат есімдерді (етістіктен жасалған) іс процесі мен қорытындының іргелестігі, шектестігінің негізінде пайда болған деп, бұларды да метонимияның бір түріне жатқызады (А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967, с.81-82). Мұндай мысалдарды қазақ тілінен де кездестіруге болады. Мысалы, 1. Көрмегенге көсеу таң; 2. Бел шойырылып, бүйірге шаншу тиіп, ұйықтатты ма аяғым, жатқанымда (Сұлтанмахмұт) деген сөйлемдердегі көсеу, шаншу деген сөздер – іс-әрекеттің, қимылдың атаулары емес, заттардың атаулары. Бұлар іс-әрекет, қимыл атауларынан (етістіктен) зат атаулары (зат есімдер) болып қалыптасқан. Сондай-ақ, жамау, шашу, қашау, бөгеу, ою, қыстау, жабу, бояу деген сөздер де әрі қимыл, іс-әрекеттің атаулары, әрі іс-әрекеттің нәтижесі – зат атаулары болып саналады.
Кейбір заттар мен бұйымдар алғаш рет қай жерде өндірілсе, сол жердің атымен аталған. Кашемир Индиядағы қаланың атына байланысты аталса, тюль Орталық Франциядағы Туль деген қаланың атынан, каленкор Индиядағы Калькутта деген қаланың атынан алынған. Каракуль деген елтірі Бұхарадағы Каракуль деп аталатын алқаптың атымен аталған. Француз тіліндегі бұл елтірінің аты – astrancan – Астрахань қаласының атауынан пайда болған. Бастон деген матаның аты Америкадағы қаланың атымен аталған. Шампан деген атау Париж қаласының оңтүстігіндегі Шампань аталған провинциясының ескіше атауынан пайда болған.
Бірсыпыра заттардың кісі аттарымен байланысты аталу құбылысы да кездеседі. Мысалы, киімнің макинтош деген аты да киімнің осы түрін шығарған кісінің атынан алынған. Әскери киімнің аты – френч осы әскери форманы енгізген Форенч деген генералдың атымен аталған.
Синекдоха. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні қолданудың негізінде сөз мағынасының ауысуы синекдоха деп аталады. Егер бүтіннің орнына бөлшек, жалпының орнына жалқы қолданылатын болса, онда сөз мағынасы кеңиді. Мысалы, кейде Семьяңда неше адам бар? – деудің орнына басың нешеу? дейміз. Бұл арада бас сөзі бөлшек ретінде (адамның дене мүшесі) бүтіннің орнына (адам) қолданылып тұр. Кейде мал дегеннің орнына тұяқ (бөлшек ретінде) сөзі қолданылады. Мысалы, төрт-бес тұяғымыз бар дегендегі тұяқ сөзі малдың тұяғы деген тіркестегі өзінің негізгі мағынасынан алшақтап, басқа бір мағынаны - мал дегенді білдіреді.
Квас деген сөз алғашында жалпы ашытылған азық-түлік дегенді білдіріп, кең мағынада қолданылса, қазір синекдоха тәсілі бойынша мағынасы
тарылып, сусынның арнаулы бір түрін ғана білдіреді. Орыс тіліндегі борода - сақал дегенді ғана білдірмейді, сонымен бірге кейде сақалды адам деген мағынада да қолданылады. Мысалы, Эй, борода! а как проехать отсюда к Плюшкину (Гоголь).
Артымыздан келіп қол жетті, Аз жетпеді, мол жетті (Махамбет) деген сөйлемдегі қол сөзі әскер деген мағынаны білдірсе (бүтіннің орнына бөлшек қолданылған). Бұлаңдап үкі тағынып, бұралып ән шырқап жүр (М.Ә.) деген сөйлемдегі үкі сөзі қауырсын, қанат дегенді білдіреді (мұнда бүтін бөлшектің орнына қолданылған).
4. Қызмет бірлігі бойынша аталу. Метафора құбылысында заттардың тұлға, түр-түс ұқсастығы негізге алынса, функционалды ауысуда заттар мен құбылыстардың атқаратын қызметінің бірлігі немесе ұқсастығы негізге алынады. Бұл ретте аталған заттар тұлға, түр-түс т.б. жағынан мүлдем басқа-басқа болуы мүмкін, ең бастысы – олардың қызметінде бірлік немесе ұқсастық болса болғаны. Мысалы, осы күнгі қаламның қызметін алғашқыда құстың қауырсыны атқарған. Орыс тіліндегі перо – қауырсын бұл күнде темір қаламұштың аты болып ауысты. Қазір темір қаламұштың орыс тілінде перо сөзімен аталуы бұл екеуінің қаламұш пен қауырсынның атқаратын қызметінің бірлігі.
Сөз ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылу арқылы мағыналық жақтан түрленіп, өзгеріп отырады. Ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылған сөздерде астарлы, бейне, тартымды образ жатады. Сөздерді келтірінді мағынада, бейнелі түрде қолдана білудің көркем шығарма тілінде маңызы зор. Сөздің ауыспалы мағынада қолданылуға икемділігі оның мәнерлеуші, бейнелеуші қасиетін көрсететін белгі болып саналады. Көркем туындыларда тілдің лексикасындағы көптеген сөздердің келтірінді, образды мағыналары суреттеудің ең ұтымды құралы ретінде пайдаланылады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Сөз мағынасы өзгеруінің сыртқы себептері қандай?
2. Сөз мағынасы ауысуының тілішілік себептері қандай?
3. Сөз мағынасының ауысуындағы метафораның орны қандай?
4. Метонимиялану арқылы сөз мағынасының өзгеруін көрсетіңіз.
5. Синекдоханың тілдік табиғатына сипаттама беріңіз.
6. Қызмет бірлігі бойынша аталудың сөз мағынасының ауысуында алатын орны қандай?
7. Көркем әдебиет тілінде сөздің ауыспалы мағынада қолданылуы қандай қызмет атқарады?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А.: Санат, 1993.
2. И.В. Арнольд. Лексикология современного англиского языка. М., 1959.
3. А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967.
№3 Дәріс тақырыбы: Көп мағыналылық.Омонимдер.
Жоспары:
1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2. Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай, функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыру.
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктелуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.
Тіл-тілдің сөздік құрамында бір емес, бірнеше лексикалық мағыналары бар сөздері жиі ұшырасады. Сөздің лексикалық мағыналарының әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері боады. 1. Ананың сүті-бал, баланың тілі-бал (мақал) 2. Сүйемін туған тілімді- анам тілін. Бесікте жатқанымда-ақ берген білім (С. Торайғыров). 1-мысалда ана деген сөз шеше деген мағынаны білдірсе, 2- мысалда басқа мағына туған дегенді білдіреді. Ана деген сөздіңң әр түрлі мағыналары бір-бірінен семантикалық әр тектестік жағынан ғана емес, қолданылуы, басқа сөздермен тіркесіп жұмсалуы жағынан да ажыратылады.
Сонымен, сөз негізгі мағынасынан басқа туынды мағыналарға ин болып, әр түрлі мағыналарда қолдануға икем болады. Әр түрлі мағынасы бар сөз полисемантизмді (көп мағыналы) сөз деп аталады. Ал жалпы көп мағыналылық полисемия деп аталады.
Сөздің көп мағыналылығы- негізінде сөздік қордағы сөздерге тән қасиет. Себебі бұлар- ұзақ жылдар бойы өмір сүріп, тілде жаңа сөз, тың мағыналар жасауға ұйытқы болып келе жатқан байырғы тума сөздер. Соның нәтижесінде сөздік қордағы сөздер сан жағынан да, сапа жағынан да қарыштап дамып тұрақтанып әбден қалыптасқан. Сондықтан да бұлар көп мағыналы болып кездеседі.
Сөздің негізгі мағынасы белгілі бір шындыққа байланысты жалпы тарихи практиканың негізінде жасалады. Сөздің туынды қосымша мағыналары тілдік фактілердің негізінде ойлау қабілетінде сүйеніп қолданудан кейін шығады. Өмірдегі танылған әрбір ұғым жаңа атаумен атауды керек етеді. Ең алғашында бір сөз бір ғана ұғымды я құбылысты білдіргені үшін жұмсалған болса, кейіннен ол әлденеше ұғымды білдіру үшін қолданылады. Бұған, біріншіден, адам баласының өмір заңдылығын терең тануы, білуі, сезінуі арқылы әсер еткен болса, екіншіден, оның мағына жағынан қорланып дамуына, оның алғашқы тура мағынасы негіз болған. Мәселен, адамзат пен жан-жануарлардың көру мүшесін көз деп атайды. Сонымен қатар иненің көзі, есктің көзі, терезенің көзі,
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
күннің көзі, бұлақтың көзі деп те қолданамыз. Түптеп келгенде осылардың көбеюіне семантикалық жағынан байып көбеюіне себеп болған сөздің ең алғашқы атауыш мағынасы екендігі даусыз
Бүгінде академик В.В Виноградовтың сөздік лексикалық мағыналарына жасаған классификация кең түрде қолданылып жүр. В. В Виноградов сөздердің лексикалық мағыналарының 3 түрлі типін көрсетеді. Оның біріншісі - тура немесе номинативті мағына, екіншісі- фразеологиялық байлаулы мағына, үшіншісі- синтаксистік шартты мағына. Сөздің лексикалық мағыналарының осы аталған түрлерін бір-бірінен ажырата білудің сөздерге мағыналық жақтан талдау жасау жұмысында, әсіресе лексикографиялық жұмыста маңызы айрықша зор.
1. Сөздің тура немесе номинативті мағынасы. Тілдегі көптеген зеттар мен құбылыстардың және олардың әр түрлі белгілерінің бейнесімен тікелей байланысты лексикалық мағынасы тура мағына немесе номианивті мағына деп аталады. Сөздер өзінің номиеативті мағынасында аталатын заттар мен құбылыстарға жанама түрде емес, тікелей бағытталады. Тура немесе ноимнативті мағынада қолданылған сөздердің басқа сһөздермен байланыстары мен қатынастары сол сөздер арқылы белгіленетін шындық болмыстағы құбылыстардың арасындағы байланыстар мен қатынастарға сәйкес келеді. Номинативтік мағынасы бар сөздердің басқа сөздермен байланыстары мен қатынастары заттық- логикалық тұрғыдан айқындалып белгіленеді. Сондықтан да сөздердің тура немесе ноимнативті мағынасында басқа сөздермен ғана шектеліп қоймайды. Сөз номинативті мағынасында алуан түрлі сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, олармен емін-еркін тіркесе алады. Сөйтіп, оның басқа сөздермен тіркесіп жұмсалу мүмкіндігі мол болады. Мысалы, оқу деген етістік кітап деген сөзбен де, жақсы және тағы басқа сөздермен тіркесіп қолдана береді. Сөздің тура немесе номинативті мағынасында көптеген сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, олармен емін-еркінтіркесе алу қабілеті ескеріліп, номинативті мағына кейде еркін мағына деп аталады.
Бір сөзде бірнеше номинативті мағына болуы мүмкін. Алайда соның ішінде біреуі негізгі болады да, қалғандары туынды болады. Академик В.в Виноградов мұндағы мағыналарды номинативті туынды мағыналар деп атайды. Мысалы, қазақ тілінде аяқ деген сөз негізгі нминантивті мағынасында ( Бұраң бел, бойы сұлу, кішкене аяқ Абай) дене мүшесін білдіреді. Ал жұмыстың аяғы, жиналыстың аяғы т.б осы тәріздес тіркестерде соң деген мағынаны білдіреді. Бұл соңғы мағынада- аяқ деген сөздің номинантивті туынды мағынасы.
2. Фразеологиялық байлаулы мағына.
Сөздің тұрақты сөз тіркестерінде көрінетін лексикалық мағынасы фразеологиялық байлаулы мағына деп аталады. Фразеологиялық байлаулы
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2013.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
мағынаның табиғаты сөздердің тура немесе номинативті мағынасынан басқаша болады. Сөз өзінің номинативті мағынасында заттар мен құбылыстарға тікелей бағытталып көптеген сөздермекн тіркесіп жұмсалуға икем болса, фразеологиялық байлаулы мағынасында тек белгілі бір сөздермен ғана тіркесіп, санаулы ғана тұрақты сөз тіркестерінің құрамында қолданылады. Мысалы, су деген сөздің су құю, су тасу, сумен жуу, су төгу деген сөз тіркестеріндегі мағынасы - номинативті мағына. Су деген сөз номинативті мағынада басқа да сөздермен емін-еркін тіркесе алады. Ал су жаңа немесе судай жаңа деген тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы су, судай деген сөздердің өте тіпті деген мағынасы- фразеологиялық байлаулы мағына. Сөздің лексикалық мағыналарының айрықша бір түрі фразеологиялық байлаулы мағына белгілі бір тұрақты сөз тіркестеріне телініп, соған маталып байланады. Лексикалық мағынаның бұл түрінің фразеологиялық байлаулы мағына деген терминімен аталуында тағы да мынадай мән бар: бұл мағына сөздердің еркін тіркесінде емес, фразеологиялық оралым деп аталатынн тұрақты тіркестерінде ғана көріне алады.
Екіншіден, фразеологиялық байлаулы мағынасы оныменмағынасы жағынан мәндес келетін сөзбен алмастырып айтуға мүмкіндік болғанымен, ол мағына синонимдік қатарлардың жасалуына негіз бола алмайды. Фразеологиялық байлаулы мағынасы бар сөзді басқа сөзбен алмастырып айту мағынаның қандай мағына екенін айқындау үшін ғана қажет.
3. Синтаксистік шартты мағына
Сөз жеке дара куйінде емес, әдетте, сөйлемде қолданылады. Сөз сөйлемде қолдану ыңғайыа қарай дағдылы мағынасынан өзгеше, басқа бір мағынаға ие болуы мүмкін. Сөздің сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруына байланысты туған лексикалық мағынасы синтаксистік шартты мағына деп аталады. Мысалы, қазақ тілінде түлкі деген сөз негізінен номинативті мағынасынан басқа мағына- қу, алаяқ деген мағынаны білдіреді. Орыс тілінде голова дегенсөз бас деген сөз номинативті мағынасымен бірге өте ақылды адам деген мағынаны да білдіреді. Қазақ тіліндегі түлкі орыс тіліндегі голова деген сөздердің соңғы мағыналары- синтаксистік шартты мағыналар.
Полисемия құбылысын және сөздердің лексикалық мағыналарының жоғарыда аталған түрлерін жете білудің сөз мағыналарының типтерін ажырата білуде, әсіресе әртүрлі сөздерді жасауда үлкен мәні бар. Тіл білімінің тарихында бұл құбылысты теріс түсіндірушілер, қате пікірді уағыздаушылар болды. Мысалы, Н. Я Марр мен оны жақтаушылар және кейбір шетел ғалымдары(француз ғалымы Леви-Брюль) полисемия құбылыс тілдердің көне дәуірлердің қалдығы деп есептеді.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Тілдің лексикалық байлығы ондағы сөздердің санының молдығымен ғана өлшенбейді, сонымен бірге ондағы сөздердің мағыналық аясының кендігі, әр түрлі ауыспалы, бейнелі мағыналарда қолдпнылу мүмкіндігінің молдығымен де өлшенеді. Түрлі тілдердегі полисемантизмді сөздер осындай қасиеттерге ие сөздер ретінде қаралады.
Тіл-тілдің лексикасында дыбысталу бірдей де, мағынасы әр басқа сөздер бар. Мысалы: біз, мен деген жіктеу есімдігінің көпше түрі (Мысалы Той тойласаң, біз тойлайық аясында алтын тоңның) Бір нәрсені тесіп, жіпті немесе тарамысты өткізу үшін жасалған құрал. (Мысалы: Өткірдің жүзі, Кестенің бізі Өрнегін сендей сала алмас (Абай)
Дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөзде омонимдер деп аталады. Бұларды бір-бірінен ажырату проблемасы тіл білімінде өте-мөте күрделі мәселе. Сөздіктерді жасауда бірде-бір лексикограф полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажырату проблемасына соқпай өте алмайды. Алайда полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажырату проблемасы барлық омонимдердің күллсіне бірдей қатысты емес. Мысалы: ауаны ішке тартып, сыртқа шығарып тұратын дене мүшесі деген мағына өкпе сөзі мен наз реніш деген мағынасындағы өкпе сөзінің омонимдес екендігі ебір күмән тудырмайды. Басқа ашық-айқын омонимдес сөздер болатын, бұлар полисемия сөздерден оңай ажыратылалы.
Полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажыратуда мағыналарының арасында семантикалық байланыстарының жойылуы немесе жоқтығы кейде негізгі критерий бола алмай қалуы мүмкін.
Кейбір омонимдер сөз тудырудың лексикалық-семантикалық тәсілі арқылы пайда болады. Тілдік даму барысында көп мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс үзіліп, осының нәтижесінде әр басқа екі сөз- омонимдес сөздер жасалуы мүмкін. Көп мағыналы сөздердің мағыналары арасындағы семантикалық байланыстарының жойылуы нәтижесінде әр басқа сөздердің жасалу тәсілі сөз тудырдың лексикалық- семантикалық тәсілі деп аталады.
Тіл-тілдегі бірсыпыра омонимдер сөздердің әр түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырап, дыбысталуы жағынан сәйкес келуі нәтижесінде пайда болады. Омонимдерінің пайда болу жолын айқындауда ерте замандағы жазба нұсқалар мен туыстас тілдердегі көне формалар бағалы материалдар бере алады. Мысалы: ер деген сөздердің (атқа салатын ер деген мағынада) ертерек кездегі дыбысталуы, көне түрі екендігін байқауға болады. В.В Радлов ер деген сөздердің шағатай тіліндегі түбір қалпы Егер деген туынды түрі –егерле екенін көрсетеді. Бұл сөз ұйғыр тілінде егер түрінде айтылады. Ер сөзінің көне формасы қазақ тілінің оңтүстік диалектісінде сақталған.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Омонимдер сөздердің түбіріне (негізіне) омонимдес аффикстердің жалғануы арқылы жасалады. Түбір сөздерден жасалған омонимдер туынды омонимдер деп аталады. Қазақ тілінде омонимдер тудыратын аффикстер мыналар:
а) есімдіктердің –с (-ыс,-іс) аффиксі мен етістіктердің (орт. етістіктердің) –с (-ыс, -іс) аффиксі. Бұл омонимдес аффикстердің бір ғана түбір сөзге жалғануынан омонимдес, туынды екі сөз- зат( есім мен етістік (орт. етіс) жасалады. Мысалы: айт-ыс, 1 (з.е) Садақ пен баланың айтысы дейтін арқаға мәлім айтыс. (М. Әуезов). Айт-ыс 2 (етістік) Біздің Сәдекеңмен айтысар шамамыз қайсы. Әншейін бір жалғыз ауыз сөздердің тұсында болымсыз тосқауын айтқаным ғой. Айтысты жеңді дейтін сөз емес. (М. Әуезов)
ә) есімдіктердің –қ (-к, -ық,-ік) аффиксі мен етістіктердің –қ (-к, ық, -ік) аффиксі. Бұл омонимдес аффикстердің бір ғана түбірге жалғануынан әр басқа екі сөз, яғни туынды омонимдер жасалады. Мысалы; қыз деген түбір етістікке аталған омонимдес аффикстердің жалғануынан әрі сын есім сөз . Мысалы: Осы жайында өзі таңырқай түсіп, қызығып та қарайды (М. Әуезов ) Бір ған жап деген түбір етістік омонимдес 3 сөздің жасалуына ұйытқы болған: жабық 1 (з.е), 2 (сын есім), 3 (етістік) Жылқыны үйір үшеуі де түбір мен омонимдес аффикстердің қосындысынан жасалған.
Кейбір омонимдер кірме сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы жағнан сәйкес келуі нәтижесінде жасалады. Мұндайда әдетте, кірме сөз дыбыстық өзгерістерге ұшырап, қабылдаушы тілдегі төл сөзбен дыбысталуы жағынан бірдей келеді. Мысалы: орыс тілінен енген гирь деген сөз қазақша айтылуында кір болып өзгеріп, лас деген мағынаны білдіреді. Кір деген төл сөзбен бір омонимдік қатар құрайды. Орыс тілінің волость деген сөзі қазақша болыс болып өзгеріп, көмктес деген мағынадағы болыс деген сөзбен дыбысталуы жағынан сәйкес келсе, ат айдаушы деген мағынадағы кучер деген сөзі көшір түрінде айтылып, 1 Бір жерден екінші жерге ауыстыру 2. Жазылғанды қайталап жазу деген мағынадағы көшір деген төл сөзбен дыбысталу жағынан сәйкес келіп, омонимдер жасалған.
Омонимдік қатарға енетін сөздердің өзгеру, түрлену жүйелерінің бір-біріне қаншалықты дәрежеде сәйкес келуіне қарай омонимдер лексикалық омонимдер, лексика-грамматикалық және де аралас омонимдер болып топталады. Енді осылардың әрқайсысына тоқталайық.
1. Лексикалық омонимдер. Омонимдердің бұл түрінде омонимдік қатарды құрастырушы сыңарлар бір ғана сөз табына қатысты болады да, қалай түрленсе де, ол сыңарлар барлық формаларында бір-бірімен сәйкес келеді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Полисемия дегеніміз не?
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев Қазіргі қазақ тілі Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Алматы. 1988
3. К. Аханов Тіл білімінің негіздері Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері Алматы. 1955
№4 Дәріс тақырыбы: Синонимдер. Антонимдер.
Жоспары: Синонимдердің айырым белгілері. Синонимдік қатар және доминант. Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері. Синонимдердің жасалу жолдары. Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары. Табу. Эвфелизм. Дисфелизм.
Мазмұны: Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда, синоним антонимдерге қарама–қарсы тұрған лексикалық –сементикалық тілдік құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа дыбысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобын қамтиды. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек қана бір сөз тобына қатысты болады. Синонимдер мен омонимдер тек бір қатарға енген сөздердің сан мөлшері жағынан да ала–құла. Қазақ тілінде омонимдік қатарға енетін сөздің саны не бары 4–5–тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан да асып жығылды. Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады:
Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет.
Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек.
Сөздер бір ғана сөз тобына қатысты болуға тиіс.
Бұл үш белгі – сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз тобынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада келуі мен констексте бірін–бірі алмастыруға болғанда, бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгілерін көрсетеді.
Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді.
Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни сөздер бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар синоним деп танылады. Синонимдік қатардың мағыналық негізі сөздерді өзара жақындатып салыстыру үшін ғана емес, сонымен қатар оларды бір–біріне қарсы қойып ерекшелеуге де негіз болады. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіреді дегенмен олардың мағынасы нақ бірдей,
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
әр уақытта олардың мағынасы тепе–тең болып тұрады деген сыңаржақ ұғым тумаса керек. Сөз бен сөздің мағыналық байланысы алыс та, жақын да, тікелей де, жанама түрде де бола береді. Мысалы: семірту –иемдену – майлану – тойыну – жуандау – толу – қоңдану дегендер жан –жануарлардың арық күйден семіз күйге айналғанын білдіретіндіктен, синоним деп танимыз. Бұларды да мағыналық жақындығына қарай екі жікке бөліп қарауға келеді:
а) Адамға қатысты синонимдер (жуандау–толу);
ә) Басқа да жануарларға байланысты айтылатын синонимдер (иемдену–майлану–тойыну–қоңдану).
Ал семіру сөзі екі топқа да ортақ болып айтыла береді. Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздер тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп атайды. Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз сол сөздерді мағына жағынан ұйымдастыра ұйытқы болатын тірек (ұйытқы) сөз деп таңдалынып алынады. Мұны тіл білімінде доминант деп атап жүр. Доминант сөз мәндес сөздерді мағыналық жағынан ғана топтастырмайды, сонымен бірге синонимдік қатарды алфавит жүйесіне келтіру үшін де үлкен мәнді қызмет атқарады. Доминант сөзді дұрыс анықтап белгіліп алмай синонимдерді тәртіпке келтіру мүмкін емес. Сондықтан синоним сөздігін жасауда доминант сөзді іріктеп, сұрыптап алуға айрықша көңіл бөлінеді. Доминант сөзге синонимдік қатардағы сөздердің ішіндегі мағына жағынан ең айқын, стильдік мәні жағынан бейтарап, жалпы халыққа соншалықты танымал дегендерді ғана таңдалынып алынады.
Синонимдердің мағыналарын ажыратқанда мынадай мәселелерге көңіл аударылады:
Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір–бірінен сәл жоғары не сәл төмен дәрежеде болуы мүмкін. Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Мәселен, аяз сөзіне қарағанда оның синонимдік сыңары үскірік сөзінің мағыналы салмағы күштірек екендігін сезуге болады.
Синонимнің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады. Мәселен, соғыс деген сөздің мағынасы ұрыс деген сөзден кең, ұстаз дегеннің мағынасы мұғалімнен кең.
Синонимдер бір–бірінен мағыналарының аз–көбіне қарай да ажыратылуы мүмкін. Мәселен, ат деген сөз көп мағыналы да, ал оның сыңары ныспы деген сөз бір мағыналы.
Синонимдер мағыналарының деректі және дерексіз болып келуіне қарай ажыратылады. Мәселен, маңдай–пешене, іш–құрсақ, бала–перзент, дегендердің алдыңғылары деректі де соңғылары дерексіз.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Синонимдер бір–бірінен ауыспалы мағынада қолдану – қолданбауына
қарай да ерекшеленеді. Мәселен, көмей мен көмекей дегендердің алғашқысы пештің көмейі, тоғанның көмейі деп ауыстырылып айтуға келгенімен, соңғысы тек адамға ғана арнайы жұмсалады да, өзге заттарға бұрып айтуға келмейді.
Синонимдер өзді – өзінен туындатып, өзі туғызуға қабілетті, я қабілетсіз болып келуіне қарай өзгешеленеді. Мәселен, сапар мен жол тәрізді синонимнің алғашқысынан бір сапар, ұзақ сапар, сапар шегу деген бірлі–жарым тіркесті сөздер ғана кездеседі. Ал оның жол деген сыңары тіліміздегі сөз тудырудың барлық амалдары арқылы жаңа сөз жасауға соншалықты қабілетті екендігін байқатады. Мысалы: жолай, жолаушы, жолдас, жолдама, жолақ, жолдау, жол–жөнекей, жол соқты, жол аяқ т.б.
Синонимдер стильдік мәні неше алуан функционалдық стильде қолданылуымен тығыз байланысты. Тіліміздегі синонимдердің мынадай стильдік реңктері байқалады.
Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мәселен, есім деген сөз ат сөзінен қадірлірек, перзент бала сөзінен, қаза өлім сөзінен құрметтілеу.
Салтанат құру мәніндегі көтеріңкі реңктер. Жүлде бәйге сөзінен асқақ, мерекелеу, тойлау сөзінен көтеріңкі айтылады.
Поэтикалық реңктер. Асқар деген сөз биік деген сөзге қарағанда поэтикалық стильде көбірек ұшырасады. Қол әскер сөзінен мәртебе атақ сөзінен поэзияда жиі қолданылады.
Дөрекілік мәндегі реңктер бір қатардағы синонимдердің біреуі бейтарап, екіншісі сыпайы, үшіншілері тұрпайы мәнді білдіріп, ала–құла реңкті тудырып отырады. Мәселен, сықпыт деген сөздің стильдік мәні бет деген доминант деген сөзбен салыстырғанда дөркілеу, шолжың ерке деген сөзден, шойнақ ақсақ деген сөзден белгілі контексте дөрекілеу болып жұмсалады.
Кекесін–мысқыл мәндегі реңктер. Қожандау орынсыз кісілік көрсеткенде, тұштаңдау орынсыз жеңілтектеніп, оғаш қимыл көрсеткенде кекесін мәнді білдіреді.
Менсінбеушілік, кеміту мәніндегі реңктер. Бұт артар көлік орнына, еркек кіндік ер–азамат дегеннің орнына шүйке бас әйел дегеннің орнына кемітіп айтыла береді.
Синонимдердің жасалу жолдары. Тілдегі синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады. Қазақ тіліндегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары бар:
Синонимдер көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған. Мысалы: көз–жанар, көз–әйнек, көз – бұлақ – бастау – қайнар, арту – асу – озу, арту –көбею – молаю т.б.
Синонимдер сөз тудыру тәсілі арқылы пайда болған:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-201ң.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
а) аффикстер арқылы: ауыздық–сулық, басшы–жетекші, сүтті–құнарлы, т.б.
ә) біріктіру арқылы: ақсақал–отағасы, еңбекақы–жолақы, доғабас–айылбас т.б.
б) қосарлану арқылы: жоқ–жітік, кедей–кепшік, олқын–толқын–аумалы–төкпелі т.б
в) тіркесу арқылы: иіс су–иіс май, көк ет–бауыр ет, т.б.
г) омонимдер арқылы: тартпа–суырма, тартпа–төс, айыл–алдыңғы айыл, т.б.
3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған:
а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) – жігіт; тағдыр (тәғдир)– жазмыш; отан (уәтан) – ел, туған жер т.б.
ә) парсы сөздері арқылы: батыр (бәһадар) – ер; дихан (деһан) – егінші; шәкірт (шагерд) – оқушы, т.б.
б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) – өңір–атырап–төңірек–маңай, жасақ (жасаг) – әскер, қол, талқы (талқын) – сарап т.б.
в) орыс сөздері арқылы: бөтелке (бутылка) – шыны, шөлмек, кір (гиря) –таразы, рет (ряд) – мәртебе т.б.
4. Синонимдер диалектілер есебінен жасалған. Диалектілік синонимдер әдеби тілдегі сөздермен мағынамасы мәндес келуіне байланысты екі топқа бөлінеді:
а) сыртқы тұлғасы бөтен, бірақ әйтеуір бір сөзбен мағынасы үйлес келетін сөздер. Мысалы: аданас–атомас, ағайындас; атайман–өте, тым, аса; башалау–саламау, жіктеу, жекелеу т.б.
ә) сыртқы тұлғасы таныс, бірақ білдіретін сөздері басқа сөздер: Мысалы: астана–табалдырық; жар–қабырға; жедел–ерегіс, жанжал т.б.
5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбейген. Мысалы: ат ұстар–ұл, еркек бала; ауыз бастырық–пара; қара халық–бұқара, еңбекші, еті тірі–пысық т.б.
6. Синонимдер табу мен эвфелизмдердің есесінен молайған. Мысалы: әулие–шешек, ит–құс–қасқар; жасыл–жай; қолды болу–ұрлану, жоғалу т.б.
Антонимдер. Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын–сапасын, артық–кем қасиетін, мөлшер–көлемін салыстырып, бір–біріне қарама–қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Кейі сараң, кейі мырза, кейі қапа, кейі ырза, барша жұртты сынадың (С.Сейфуллин). Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп қынжылады (Ә. Сәрсенбаев).
Антонимдер өзара алшақ қарама–қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз тобына қатысты нақ бірдей емес, ала–құла. Бір сөз тобы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншама кедей, не болмаса, тіптен
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне–көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктерде, зат есімдерде, үстеулерде азды–көпті кездеседі. Ал қалған сөз топтарынан антонимдар тым тапшы. Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:
а) түбір күйінде кездесетін: ауыр–жеңіл, кең–тар, ыстық–суық, үлкен–кіші, қалың–жұқа т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық–жасырын, орнықты–шалағай, олақ–іскер, оңқай–солақай, жүрдек–шабан, түзу–қисық т.б.
Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе –лы, –лі, –ды, –ді, –ты, –ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын, ал –сыз, –сіз жұрнақтары жағымсыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:
Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз.
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күман табар.
Сол сияқты сын есімнің –ғы, –гі, –қы, –кі жұрнақтары арқылы да туында антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы–соңғы, бұрынғы–қазіргі, үйдегі–түздегі т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар:
а) түбір күйінде кездесетіндері: озу–қалу, кету–келу, қону–ұшу, шашу–жинау т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю–жасару, жоғарылау–төмендеу, ақтау–қаралау, баю–кедейлену, жаңару–ескіру т.б.
Зат есімге тән антонимдерде негізгі және туынды түбір ретінде кездеседі:
а) түбір күйінде кездесетіндері: өтірік–шын, пайда–зиян, бай–кедей, қыс–жаз, күн–түн т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: аласы–бересі, байлық–жоқтық, жеңіс–жеңіліс т.б.
Үстеуге қатысты антонимдер: ерте–кеш, ілгері–кейін, жоғары–төмен, алыс–жақын т.б.
Есімдікке қатысты: анау–мынау, әне–міне, осы–сол тәрізді, бірен–саран антонимдар ғана ұшырасады.
Бір сөз әр мағынасында әр түрлі сөздермен антонимдес болуы мүмкін. Мысалы, ашық деген сөз бір мағынасында жасырын (жасырын жұмыс, іс) деген сөзбен антонимдес те, ал екінші мағынасында жабық деген сөзбен антонимдес. Қалың деген сөз ыңғайына қарай жұқа деген сөзбен де (қалың қар – жұқа қар), сирек деген сөзбен де (қалың шаш – сирек шаш) антонимдес болады. Мұнан полисемия құбылысының синонимия құбылысымен ғана емес, сонымен қатар антономия құбылысымен де ұштасып жататындынын көруге болады.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Табу. Табу (полинезейге tabu – тыйым сөз) – ескі әдетке, діни сенімге, ырымшылдыққа байланысты сөздерді айтуға тыйым салу.
Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылысы әдетте табу деп аталады.
Қазақтың ескі әдет–ғүрпы бойынша келін болып түскен қыз күйеуінің туған – туыстарын өз атымен атамайтын болған. Солардың әрқайсысына лайықтап (жолына, жасының үлкен–кішісіне қарай) өз тұсынан басқадай ат қоюға мәжбүр еткен. Мәселен, қызға қаракөз, бикеш, шырайлым, еркежан десе, ұлға мырза жігіт, төре жігіт, шырақ, тектелес, би аға делінген. Жасы үлкен адамдардың аты басқа зат атауларымен аттас болып келсе, онда келін оларға да басқаша жаңа ат ойлап табатын болған. Мәселен, Жылқыбай болса мінгіш деп, Қойшыбай болса – азбан деп, Бүркітбай болса – үлкен құс деп атайтын болған.
Қазақ тіліндегі табудың еңбегі бір түрлері табиғаттың дүлей күшімен, адамды опат қылатын ауру аттарымен қаскүнем жыртқыш аң – жәндіктермен тікелей байланысты шыққан. Мәселен, революцияға дейінгі қазақ аулында жай түсті десек, адамға қырсығы тиюі мүмкін деген наным бойынша оны жасыл деп атайтын болған. Шешек ауруының атын атасақ жұғады, жабысады деген сенімге байланысты атын тура атамай, әулие, қорасан, мейман, қонақ деп өзгеше атаған. Жыланды да атын атасақ, келіп шағады деп үрейленіп, оны түйме, қамшы, ұзын құрт деп айтқызған.
Эвфемизм – кейбір нәрсенің не құбылыстың атын тікелей айту дөрекілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа сыпайы, майда сөздермен ауыстырылып айтылуы. Қазақ тілінде эвфелизм тәсілімен сөз алмастырудың мынадай жолдары бар:
Ауру аттарын алмастырады. Науқас адамның көзінше аурудың нақ өзін атамай, оның жеңілірек түрін айту дәстүрі бар. Мәселен, туберкулез немесе құрт ауру деудің орнына өкпе ауруы, рак немесе қылтамақ деудің орнына жаман ауру деп мағынасы қатты тиетін сөздерді жұмсақ сөздермен алмастырып қолданады.
Адамның дене мүшесіндегі кем–кетік атаулары алмастырылады. Мәселен, ауру, жарымжан, мүгедек адамды дімкәс деген сөзбен, саңырау, керең деген сөзді құлағының мүкісі бар, құлағы тосаң, сараң естиді деген сөздермен алмастырып айта беруге болады.
Мағынасы айтушы мен тыңдаушыға бірдей соншама жағымсыз, дөрекі сөздер алмастырылады. Мәселен, нәжіс, қи, несеп, дайрақ, үлкен дәрет, кіші
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
дәрет, дәрет сындыру, ұлы жарақ дегендердің бәрі де белгілі контексте сыпайы мән туғызады.
Үйлену мен тұрмыс құруға байланысты сөздері алмастырылады. Мәселен, тұрмыс құру, тұрмысқа шығу, баласын құтты орынға қондыру, баласын аяқтандыру тәрізді сөздер үйленуге байланысты айтылады.
Қоғам өміріндегі адамдардың бір–бірінің жағымсыз қарым –қатынастарына қатысты сөздер алмастырылады. Мәселен, аузы жеңіл, қолының жымысқысы бар, қосып айтады, жасы ұлғаю, жаяу почта, сымсыз телефон т.б. дегендер сыпайылық мәнде айтылады. Эвфемизмдер ойды бейнелеп, көркем түрде жеткізудің негізгі бір тәсілі. Сондықтан алдағы уақытта да сан түрлі эвфемизмдер туып қалыптасатындығына ешбір шек келтіруге болмайды.
Дисфемизм. Күнделікті қарым–қатынаста мағынасы жағымсыз тұрпайы сөздерді жағымды сөздермен алмастырып қолданатындығымыз сияқты тілде әдепті сөзді әдепсіз (дөрекі) сөздермен ауыстырып айта беру әдеті болады. Мұндай құбылысты тіл білімінде дисфемизм немесе какофелизм деп атайды. Дисфемизм – мағынасы жағынан эвфемизмге қарама–қарсы құбылыс. Ол кеміту, қорлау, іске жаратпау, ұғымын тудырады. Мысалы: боқ мұрын бала, боқтан өзгені сөз қылды, боғымен жасты баламен ойнады т.б.
Белгілі контексте жөнінен дұрыс жұмсалған сөзді мағынасы неғұрлым дөрекілеу сөзбен алмастыру – сөзді ауыспалы мағынада (троп) қолданудың бір жолы. Мысалы: Бұт арттары мен шаңырақ салаларын жауға берді. (Қ. Оразалин). Жеңілетініңді білетін болсаң, сен бес қырт атанар ма едің? (М. Әуезов) осындағы бұт артар дегеніміз, көлігі орнына жұмсалып отыр. Сол арқылы сан қилы жағымсыз эмоциялық мән тудырған. [1, 48-50 беттер]
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2.Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№5 Дәріс тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лекцикасының шығу арналары.
Жоспары:
Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры.
Сөздік құрамының жалпы сипаты.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Негізгі сөздік қордың басты белгілері.
Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы.
Түркі тілдеріне ортақ сөздер.
Мазмұны: Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы тілдің сөздік құрамы деп аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Белгілі бір халықтың қоғамдық, шаруашылық, мәденн тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз. Мәселен, 17 томдық Қазіргі орыс әдеби тілінің сөздігіне 120480 сөз енген екен. Бұған енбей қалған қаншама сөз бар десеңізші. Алайда сөздікке енген сөздердің бәрі осы тілде сөйлейтіндерге түп-түгел таныс болмауы мүмкін. Кейбіреуі танымал болғанымен, енді біреулері мүлдем бейтаныс болуы ғажап емес. Сол сияқты Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің (1974) бірінші томына ғана (А–Ә) 5310 сөз енген. Ал ол сөздік он том болып шықты. Кез келген қазақ осы сөздерді түгел біледі, таныс деп айту қиын. Сонда сөздік құрамындағы сөздерді, қолдану жиілігіне қарай, актив сөздер (жиі қолданылатын) және пассив сөздер (сирек қолданылатын) деп, екі салаға бөлуге болады.
Актив сөздерге осы тілде сөйлейтін адамдар тек түсініп қана қоймай, өзінің сөйлеген сөзінде жиі қолдана білетін сөздер жатады. Демек, актив сөздер осы тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ болып табылады. Бұған күнделікті өмірде өзіміз айтып, әрі естіп жүрген таныс сөздердің бәрін жатқызуға болады. Пассив сөздерге көпшілік түсінгенмен, бірақ онша жиі қолдана бермейтін сөздер кіреді. Бұған әр ғылымның өзіне ғана тән тар көлемдегі терминдері, көнерген сөздер тарихи сөздер, кәсіби сөздер, кітаби лексикалар жатады. Актив сөздер мен пассив сөздердің шекарасы қатып қалған дүние емес, жылжымалы өзгермелі деп түсіну қажет.
Сөздік құрамдағы сөздер түрлі принципке негізделіп, өзара әлденеше топқа бөлінеді:
1) Әдеби лексика мен диалектілік лексика сөздің әдеби және әдеби еместігіне қарай бөлінуі;
2) Жалпы халықтық лексика мен арнаулы лексика – әдеби тілдегі сөздердің халыққа таныс және онша таныс еместігіне қарай бөлінуі;
3) Бейтарап сөздер мен экспрессивті сөздер – тілдегі сөздің жұмсалу аясы мен көркемдік мәніне қарай бөлінісін көрсетеді. Сөздік құрамдағы сөздер тілдегі өмір сүру тарихына, тұрақтылығына қарай да бір-бірінен ажыратылады. Қазақ тілінің байырғы сөздер түбірлеріне тән мынадай белгідері бар:
1. Толық мағыналы, көп мәнді болады,
2. Бір буынды болып келеді,
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
3. Өзге түркі тілдеріндегі байырғы түбірлерімен дыбысталуы жағынан да, мағынасы жағынан да ұқсас, тектес, мәндес келеді. Мысалы: жел, кел, от, көз, төс, жыл, құс, қал, ай, қой, кес, көш, от, сан, сең, ор, өр, қаз, аш, күз, күн, көп, ат, жас, тас, қол, мол, кет, ет, ақ, бас, бар, бер, бел, көк, т.б.
Тілімізде өте ертеден өмір сүріп келе жатқан, сонымен қатар жаңа сөздер жасауға бірден-бір ұйытқы болған, аз буынды көп мәнді жалпы халықтық сөздер негізгі сөздік қор болып есептеледі. Бұлардың сан мөлшері, көлемі сөздік құрамдағы сөздерден әлдеқайда (анағұрлым) кем болады.
Қазақ тіліндегі барлық сөздің жиынтығы сөздік құрам болса, негізгі сөздік қор солардың қайнап шыққан, өсіп-өнген негізгі көзі, қайнар бұлағы деп танылады. Яғни негізгі сөздік қор - баяғыдан келе жатқан өнімді сөздердің тобы. Негізгі сөздік қор болмаса, сөздік құрамдағы сөздер де көбейіп, байымас еді. Негізгі сөздік қор ұзақ өмір сүргендіктен және ең қажетті сөздер болғандықтан, бір тілде сөйлейтін барлық адамға, барша ұрпаққа бірдей қызмет атқарады. Сонымен бірге бұлар тілдегі стильдік тармақтар мен әдебиет жанрының ешқайсын жатырқамайды, бәріне ортақ түрде жалпылама қолданыла береді. Демек, негізгі сөздік қордағы сөздер өзінің жасамалы тұрақты қасиетімен, жалпы халықтық ортақ қызметімен сипатталады. Жаңа тіркес, жаңа сөз жасаудағы өнімді де белсенді әрекетімен көзге түседі. Қоғам өміріндегі болып жатқан түрлі жаңалықтар мен өзгерістер барлығы да тілге әсер етеді. Әсіресе оның лексикасы өзгеріске неғұрлым бейім, неғұрлым сезімтал келеді. Тіл адамның барлық жұмыс саласындағы іс-әрекеті мен түгелдей байланысты болғандықтан, сөздік құрам адам өмірінде не бар соны дереу және тікелей көрсетіп отырады.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан бергі кезеңде ғана қазақ тілінің сөздік құрамында мынадай басты өзгерістер болды:
1. Қазақ тілінің лексикасы бұрынды-сонды тарихта болып көрмеген күшті қарқынмен дамып, жаңа сөздермен толығып, кемелденіп байыды. Бұлар жаңа өндірістің, жаңа ауыл шаруашылығының, жаңа системаның, жаңа мәдениеттің, жаңа моральдың, техника мен ғылымның дамуымен байланысты тасқындап енді.
2. Ескі салт–сана, әдет–ғұрыпқа қатысты, көне құрылыспен көне тұрмысқа байланысты бірқыдыру сөздер күнделікті қолданыстан шығып қалды. Сөйтіп сөздік құрамдағы пассив сөзге айналды. Мысалы: барымта, әменгер, дүре, қалың мал, болыс, малай, жалшы, шабарман, кебеже, ұлық, сәукеле, бесік құда, ұрын келу, отқа салар т.б.
3. Сөздік құрамдағы бірқыдыру сөздердің мағыналары түрлі өзгеріске ұшырады. Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп қарауға болады:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
а) Көптеген сөздер бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан мағына қосып, көп мағыналы болып қалыптасады. Мәселен, тап деген сөз революциядан бұрын ел, ру, ата (тек) ұғымында ғана жұмсалатын еді. Қозғамбайдың табы Бәйнеке атанатын. Бір жерде 12–13 үй қыстайтын (Қ. Тайшықов). Соңғы 60–65 жыл ішінде бұл сөздің бұрынғы тар мағынасы мүлдем кеңейіп, орыстың класс деген саяси термин сөзінің қазақша баламасы болып, түпкілікті қалыптасты. Сөйтіп бұл сөз адамның туыстық қатынасын ғана емес, сонымен бірге олардың қоғамдағы байлықтан алатын орны мен үлесіне қарай топтасқан жітін де білдіретін болды. Бұл сөз тіл біліміндегі сөз табы деген жаңа терминді жасауға да негіз болды. Сонымен тап деген сөз ең қысқа мерзімнің ішінде-ақ ең актив көп мағыналы сөзге айналып кетті.
ә) Бұрынғы мағынасынан қол үзіп, басқадай мағынаға ие болған сөздер де кездеседі. Мәселен бұрын ұран деген сөз ел мен ел, ру мен ру жауласқанда, ат жарыстырып, балуан күрестіргенде ата-бабасының аруағын шақырып рухтандыруды білдірген болса, қазір қоғамдық саяси мән бар үндеу, шақыру дегенді білдіріп отыр. Сол сияқты жасақ деп бұрын әскер қол мағынасында айтылса, қазір коғамдық тәртіпті сақтайтын ерікті жастар, қызметкерлер ұйымын (жасақшы) айтатын болдық.
б) Кейбір сөздің бұрынғы заттық мағынасы ұмытылды да, оның қосымша мағынасы актив болып айтылып жүр. Мәселен, талқы деген сөздің кұрал мағынасынан гөрі, оның дискуссия ұғымы күнделікті қарым-қатынаста жиі қолданылады.
г) Бұрын көп мағыналы болып келген кейбір сөздері қазір мағынасын тарылтып, аз мағыналы сөзге айналған. Мәселен, бұрын ел билеген үстем тап өкілдерін жуандар, күштілер деп атаған еді. Қазір бұл сөздер ол мағыналағынан мүлдем қол үзді.
д) Енді бір сөздердің экспрессивті - эмоциялық мәні өзгерген. Яғни революциядан бұрын жағымды стильдік мән туғызса, енді жағымсыз мағынаға ауысқан немесе керісінше қалыптасқан. Мәселен, ұлық, төре, мырза, атқамінер, қасқа менен жайсаңдар деген сөздер бұрын ең қадірлі сөз болса осы кезде бұл сөздер жағымсыз мән тудырып отыр. Қазір бұл сөздердің орнын халық қалаулылары, халық сүйген кандидат, Еңбек Ері, еңбек озаты, басшылар, екпінділер деген толып жатқан жаңа сөздер басты. Сондай-ақ, нашар, бұқара, кедей, шаруа дегендердің де стильдік мәні өзгерді, жағымсыздан жағымдыға ауысты. Бір дәуірдегі жаңа сөз көнеге, көнесі жаңаға, аз мағыналы сөз көп мағыналыға актив сөз пассивке, пассив сөз активке, бейнелі сөз қарапайым сөзге, жай сөз бейнеліге ауысып отыру заңдылығы әрбір тілдің сөздік құрамына тән нәрсе. Бұлар үздіксіз дамып, үнемі толығып өзгерумен болады. Мұндай заңдылықтар әлі де бола бермек.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Біз енді қазақ тілінің сөздік құрамындағы сөздердің шыққан арналары мен пайда болған жолдарына тоқталайық.
Түрік тілдеріне ортақ сөздер.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, оның даму тарихы сол тілді иеленушілердің тарихымен тығыз байланысты. Алуан түрлі халықтар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста өмір сүреді. Түрік тілдері ежелден көршілес отырып, бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болған. Бұл халықтардың өмір сүрген мекен-жайы, қонысы ғана іргелес болып қоймаған, бұлардың тұрмыс тіршілігі, әдет-ғұрпы, мәдени өмірі көбінесе ортақ болып келеді. Сонымен қатар бұл халықтар генетикалық байланысы бар, өзара туыс, әрі тектес түркі тілдерінде сөйлейді. Қазақ тілінін төл сөзіне негізінен сонау көне заманнан бері қарай өзімен қоса жасасып, атадан балаға өшпес мұра болып, бірден-бірге үзілмей келе жатқан байырғы жасамалы сөздер жатады. Қазақ тілінің негізгі сөздік қорындағы байырғы сөздері шығу төркіні жағынан қарағанда, осы тілдерге еншілес сөздер болып келеді. Бұл сөздер қазақ әуелі халық, одан ұлт болып құралып, түрік тілдерінен өз алдына жеке бөлінбей тұрып пайда болған. Сондықтан олар түрік тілдеріне ортақ сөздер, я болмаса, жалпы түрікті сөздер деп аталады. Түрік тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің мынадай түрлері кездеседі:
1.Анатомиялық атаулар: бас, кұлақ, көз, қас, аяқ, тізе, буын, шаш, төбе, маңдай, кірпік, қол, ауыз, тіс, бел, арқа, ерін жақ, т.б.
Мал атаулары: құлын, тай, бие, қысырақ, айғыр, ат, жылқы, іңгең, түйе, бура, бота, бұқа, өгіз, сиыр, бұзау, қой, қозы, лақ, т.б.
2.Туыстық атаулар: ата, ана, іні, келін, қатын, абысын, күйеу, ұл, қыз, ер, аға, құда, жиен, нағашы, бажа, әке, шеше, жезде, балдыз, сіңлі. бөле т.б.
3.Жан-жануар, аң, жәндік атаулары: қоян, түлкі, тиын, арыстан, піл, доңыз, аю, шымшық, қаршыға, қырғи, қарақұс, бөрі, қарға, бүркіт, қаз, үйрек, ит, жылан, құрт, шыбын, бүрге, қандала, маса, тышқан т.б.
4.Табиғат құбылыстарының атаулары: жел, су, өзен, көл, ағаш, тас, ай, күн, жұлдыз, үркер, құм, саз, түп, түс, жауын, бұршақ, қар, жер, тау, теңіз, жаз, күз, таң т.б.
5.Түр-түсті, сапа-сынды білдіретін атаулар: қызыл, жасыл, қара, сары, ақ, көк, қоңыр, сұр, жирен, торы, қысқа, ұзын, қалың, жұқа, биязы, ауыр, жаңа, көне, ескі, ыстық, суық, тәтті, ащы, сұйық, қою т.б.
6.Сан есімдер: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу, жүз, мың, жарты т.б.
7.Есімдіктер: мен, сен, ол, біз, анау, сонау, кім, не, қайсы, қалай, қанша, неше, барша, өзі, ешкім, ештеңе, түгел т.б.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
8.Қимыл атаулары: кел, кет, жүр, кір, бар, қаш, көгер, ал, бер, қой, қал, өс, өт, өл, ер, т.б.
9.Үстеулер: ерте, кеш, ілгері, жоғары, төмен, қашық, алыс, шалғай, тез, жылдам, бұрын, түнде, жазда, қыста, күзде, жай, бәсең, т.б.
10. ІІІылау сөздер: немесе, мейлі, дейін, соң, түгіл, таман, үшін, мен, да, және, тұрмақ т.б.
Осындағы сөздер өзге түрік тілдерінде түр-тұрпаты жағынан сәл өзгешеліктері болғанымен, мән-мағынасы жағынан көбінесе үйлес келеді. Түрік тілдеріндегі мұндай ұқсастық бұл халықтардың негізі бір туыстас халықтар екендігін дәлелдейді. Алайда бұл тілдердің өзара ұқсастығы мен арақатынасы нақ бірдей емес. Біреулері тым жақын болса, екіншілері өзгешелеу, алысырақ. Тілдік жалпы ұқсастық, жақындастық белгілеріне қарай түрік тілдері іштей бірнеше топқа жіктеледі. Қазақ тілі туыстық жақындастық жағынан түрік тілдерінің ішіндегі қарақалпақ, ноғай, қырғыз, башқұрт, татар, құмық тілдерімен топтасып, түрік тілдерінің қыпшақ тілі тобын (батыс тобын) құрайды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай түрлері бар?
Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№6 Дәріс тақырыбы: Өзге тілдерден енген сөздер
Жоспары: Монғол тілдерінен енген сөздер. Араб, парсы тілдерінен енген сөздер. Орыс тілінен енген сөздер. Кірме сөздердің лексикалық, семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі.
Мазмұны: Түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың (әзербайжан, башқұрт, қазақ, қарақалпақ, татар, тува, түркімен, өзбек, ұйғыр, хакас, якут т.б.)
тілдерінде көптеген орыс тілінен енген сөздер бар. Ол сөздердің ішінде Қазан революциясынан бұрынғы енгендері де, кейін енгендері де жиі кездеседі. Түркі тілінде сөздердің ұлы орыс халқының тілінен көптеп енуі, әсіресе кеңес дәуірінде болды. Кеңес дәуірінде енген сөздердің басым көпшілігі ғылым мен техниканың, мәдениет салаларына байланысты терминдер, жаңа туған сөздер.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Орыс тілінен түркі тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне, ертеректе еніп қалыптасқан сөздердің сіңісіп кеткені соншалық, олардың басқа тілдік сөздер екені бірден аңғарылмайды да. Мысалы: доға, қамыт, бишік, жәшік, самауыр, бәтеңке, әшмөшке, бөтелке, жәрмеңке, кір, сот, түрме, сәтен, барқыт.
Осы сияқты түркі тілдерінен де орыс тіліне бірсыпыра сөздер ауысқан. Зерттеушілер орыс тілі лексикасындағы мына сөздерді шығу төркіні жағынан түркі тілдерінің сөздері деп есептейді: арба, арбуз, аргамақ, арық, алтын, аршин, бай, баклажан, балық, барыш, башмақ, беркут, буран, барсук, басмаш, вьюк, деньги, изюм, ишак, кабан, каракуль, кинжал, кишлак, кумыс, камыш, каторга, капкан, кендирь, кочевать, курган, курдюк, лошадь, отара, сабан, сазан, саксауыл, саман, тесьма, тулуп, туман, табун, сау-сағыз, урюк, утюг, чабан, чекмень, шаровары, янычары.
Түркі тілдері мен орыс тілдерінің бір-бірімен жоғарыдағыдай сөз алысуы бұл тілдерде сөйлейтін халықтардың жүздеген жылдар бойына қоныстас, көршілес елдер болып, экономика мен мәдениет саласында қарым-қатынас жасап кетуінің нәтижесінде болды.
Қазақ тіліне орыс тілінен енген одеколон, араб тілінен енген табиғат деген сөздердің білдіретін ұғымы қазақтың иіссу, жаратылыс деген төл сөздерінің үғымынан басқаша емес. Километр - шақырым, доктор - дәрігер, шекер - қант, труба - мұржа, құрмет - сый, дидар - бет, қайрат - күш тәрізді синонимдік қатарлардың да алдыңғы сыңарлары - басқа тілдік сөздер. 1,202-204 беттер
Қазақ тілі лексикасының құрамындағы басқа тілден ауысқан сөздер қалыптасу жөнінен түрлі дәрежеде.Қазақ лексикасының кірме сөздер арқылы баюы. Әрбір тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі мүмкіншіліктері арқылы болып қоймайды. Сонымен қатар өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден де ауысып алу арқылы да өз тілін байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ халқының ертедегі даму тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланыста болғандығын көреміз. Бұл жағдайында Қазақ ССР тарихында былай деп жазған. Қазақстан жеріндегі халықтардың Қытаймен, Орта Азиямен, Вольга Булгариясымен және Киев Русімен сауда байланысы өрістеген. Қазақстанның, әсіресе, батыс, солтүстік-батыс аудандарының халқы Руспен өте-мөте берік байланыс жасап тұрған. Русспен, Шығыс Европаның басқа халықтарымен арадағы осы сауда байланыстарында негізгі делдалдыққа жүргендер булгарлар, хазарлар, онан кейін печенегтер мен половецтер болған. Византияның деректері Орта Азия халықтары мен Шығыс Европа халықтарының арасында біздің заманымыздың VI ғасырынан бастап-ақ керуен саудасы болғанын айтады. Осындай айырбас пен мәдени өзара байланыстар Қазақстан тайпалары мен халықтары мәдениетінің дамуында үлкен роль атқарған.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Ел мен елдің арасындағы ежелгі достық қарым-қатынастың болғандығы ана тіліміздің сөз байлығының құрамынан да айқын байқалады. Бір халық пен екінші халық ертеде тек мал-мүлік пен киім-кешек, ыдыс-аяқ сияқты жалаң заттарды ғана сөздерінің арасындағы саралану, орнығу жөніндегі ішкі тартыс біржола аяқталып біткен процесс емес, әлі де азда болса да жүріп жатқан құбылыс екендігін көреміз.
ә) Монғол тілдерінен енген сөздер. Қазақ халқы XII-XIV ғасырларда Монғол халықтарымен де белгілі қарым-қатынаста болғандығы тарихтан мәлім. Соның нәтижесінде монғол тілдерінен қазақ тіліне бірсыпыра сөздер ауысып келіп, сөздік құрамды молайтуға азды-көпті себі тиген, Монғол тілдерінен ауысқан сөздерді тек монғол шабуылымен ғана байланыстыруға болмайды. Көршілес тұрып, тікелей күнделікті қарым-қатынас жасау арқылы да кірме сөздер көптеп еніп отырған. Қазақ халқының жарық жұлдызындай болған ғалымы Шоқан Уалиханов сөздер бар екендігін кезінде тап басып, айтқан болатын. Бұл пікірді онан кейінгі зерттеушілер де қолдап жүр.
Монғол тілдерінен түркі тілдеріне немесе түркі тілдерінен оларға қандай сөздер ауысқан және қашан ауысқан, қандай себептермен ауысқан деген сұрауға бірден жауап беру өте қиын мәселе. Бұл әлі әбден де елденіп, терең жан-жақты тексеріліп, түпкілікті шешілмеген. Зерттеушілердің бәрі де қазақ пен монғол халықтарының өзара сөз ауысу құбылысын өткен дәуірлердің жемісіне жатқызады. Шындығы да солай сияқты. Бұл екі түрлі халықтың тілдерінде тұлғасы (дыбысталуы) мен мағынасы ұқсасып, тектес, әрі әндес болып келетін сөздер көп-ақ. Мысалы: ноен (ноян), нокор (нөкер), нүүә (нұр), отор (отар), жил (жыл), жим (жым), жороо (жорға), магнай (маңдай), монғ (мәңгі), мәч (ин) (мешін), санаа (н) (сана), сүүн (н) (сүт), төмөр (темір), түг (ту), тунамал (түнемел), тэгш (тегіс), тэнгэр (тәңір), хавх (қақпан), айран (қайран) хайч (ин) (қайшы), хатан (қатын), хөл (көл), хөк (көк), хуч (ин) (күш), бүэт (бүгін).
Орыс тіліндегі терминдерді қазақша сөзбе-сөз аударып алуда мынадай игілікті ықпалдар болды:
1. Орыс тіліндегі сөздерге лайықты балама іздеп табу нәтижесінде кейбір дублет сөздер - мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп кетті.
Мәселен, оқу-білім-ғылым-ілім сияқты бұрынғы синонимдес сөздер қазір жеке-жеке мағынаға ие болып, өзара сараланып отыр. Мысалы: оқу-учеба, білім-знание, ғылым-наука, ілім-учение. Сол сияқты ту (знамя)мен жалау (флаг), қолғап (рукавица), пен биялай (перчатки), темекі (табак), мен шылым (папироса), кінә (вина) мен күнә (грех) тәрізді жарыспа сөздердің жігі бір-бірінен ажырап, нақтылана түсті.
2. Орыс тіліндегі термин сөздерді қазақша аударып алуда кейбір аз мағыналы сөздер активтеніп, белсенді қызметке жегілді. Соның нәтижесінде
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
дара мағыналы сөздер көп мағыналы болып қалыптасты. Яғни кейбір сөздердің семантикалық шеңбері кеңіп, сапа жағынан дамыды. Мәселен, орыстың фонд, запас, резерв деген үш түрлі сөзі қазақтың қор деген бір ғана сөзінен аударылып жүр. Сол сияқты орыс тіліндегі строй, стройка, строение, устройство, строительство, постройка, тәрізді бірнеше терминге қазақша құрылыс деген жалғыз сөз балама болып алынған. Вывод, заключение дегендердің мағынасы қорытынды деген сөзбен берілген.
3. Орыс тіліндегі терминдерге лайықты атаулық баламалар табу үстінде күнделікті қолданысқа түспей, қалтарыста қақас алып жүрген ана тіліндегі кейбір көнерген сөздер мен жергілікті сөздер активтеніп қайтадан іске қосылған. Мәселен терминологиялық сөздікте стрелка деген сөз тіл, жебе болып екі түрлі сөзбен берілген. Здание-ғимарат, үй, жай, тиф - сүзек, кезік: перепонка - жарғақ, желқабық; мочевой - несеп қуығы, тынжы; испражнение - нәжіс, дайрақ, ұлы дәрет болып, орыс тілінен қазақшаға аударылған. Осындағы жебе, ғимарат дегендер – архаизмдер, кезік, желқабық, тынжы, дайрақ дегендер жергілікті сөздер. Қажетті жерінде бұлар да әдеби тілдің белгілі кәдесіне жараған.
4. Орыс тіліндегі терминдерді аударып алуда кейбір казақтың төл сөзі бұрынғы негізгі мағынасының үстіне терминдік жаңа мағына қосып алған. Мәселен, сыбаға, деген сөз бұрынғы мағынасының үстіне орысша удел (сыбағалы салмақ) деген терминдік мағына, жеу, құрбан ету дегендер орысша жертва деген спорт терминінің орнына колданылады. Мешел деген сөз медицинада рахит, ал теміреткі экзема деген, сөздердің орнына балама етіп алынған.
5. Орыс тіліндегі терминдерді қазақшаға-аудару барысында тіліміздегі көптеген жұрнақтар, әсіресе -у, лықлік, -ыс-іс, ма,-ме сияқты аффикстер белсенді қызметке жегіліп, сөзден сөз тудыру кабілеті мейлінше кеңейгендігі байқалады. Мысалы: созревание – пісу, жетілу; увольнение – босату, шығару; отравление – улану, ұшыну; поощрение – мадақтау, көтермелеу, кружок – үйірме, надстройка – қондырма, колебание – тербеліс, литье - құйма, плавка – балқыма, доказательство – дәлелдеме, соединение – қосылыс, осыпь – қорым, жиналма; решение – шешім, донесение – хабарлама т.б.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
2. Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
3. Кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
4. Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –
А: Санат, 1997
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
3 Модуль. Лексикография
№7 Дәріс тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні.
Жоспары:
1. Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2. Әдеби тілге тән басты белгілер.
3. Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4. Тілдік стиль туралы ұғым.
Қоғам мүшелерінің бір-бірімен қатынасы олардың бәріне бірдей түсінікті ортақ іл арқылы жасалады. Ол ортақ тіл жалпы халықтық тіл деп аталады. Қолдану ерекшелігіне қарай жалпы халықтық тілдің ауызша және жазбаша түрлері болады. Тіл мен сөз әрқашанда диалектикалық бірлікте қаралады. Тіл мен сөзді бір-бірінен бөліп ажырату үшін, ең алдымен тілдің қандай элементтерден тұратынына көңіл аударған дұрыс. Тіл құрайтын элементтер : морфема, сөз, сөз тіркесі және сөйлем. Бұларды тіл жүйесі деп те атайды. Тіл жүйесінсіз сөйлеу болмайды. Тіл жүйесі арқылы адамдар өзара пікір алысады. Сөз тұтас бірлікте танылып қабылданылады. Солай болғанымен оның ішкі мазмұны және сыртқы формасы болады.
Сөз ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Ауызша сөйлеуде әр түрлі сазды үн шығады, яғни адамдар айтайын деген ойын бір-біріне үнді тіл арқылы жеткізеді. Сөйтіп, бірінің айтқанын бірі естиді. Сөйлеуде есту сезімі қатысады.
Ауызша сөйлеу интонациялық құбылмалылыққа өте бейім тұрады. Ол тілге әр түрлі мәнерлік , әуезділік сипат береді. Интонация деген ұғымға сөйлеу темпі, сөйлеу сазы, дауыстың құбылуы , екпін т.б. сияқтылар енеді.Жазбашада бұл көрсетілген ерекшеліктер болмайды. Өйткені онда ой қағазға жазылып жеткізіледі. Яғни жазу тілдің көзге көрінетін белгілері арқылы адам ойын жеткізу тәсілі ғана. Әдеби тіліміз, расында, жалпы халық тілінен , сөйлеу тілінен оқшау тұрған, жасанды бір бөлек тіл емес. Солай дегеннің өзінде оның еркшеліктерін сипаттайтын басты белгілері болу керек қой. Соның бірі-жазу, басқаша айтқанда, әдеби тіл, алдымен жазба тіл . Сөйлеу де, жазу да сөз қолдану заңдылығына сүйенеді.Жалпы халықтық тілді жұмсаудың дәстүрлі үлгісі болады.
Сөйлей білмес жаманның
Сөзі өтпес бір пышақ
Сөз білетін адамның
Әр сөзіне бір тұзақ
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Осы мақалдың қай кезде , қай ғасырда қалыптасып нақыл сөзге айналғанын білу қиын. Бірақ оның мазмұнын біркелкі түсінеміз.Өйткені мақалда сөз қолдану туралы айтылады. Сонымен тіл нормасы деп адамдардың бір-бірімен қатынас жасау нәтижесінде қалыптасып бекіген. Жалпы халыққа тегіс танылған тілдік құбылыстарды айтамыз.
Тіл нормасы- тарихи құбылыс. Ол сөйлеу және жазу арқылы қалыптасып, адамдардың санасында сақталып, ұрпақтан- ұрпаққа ұласып, дамып, жетіліп отырады. Соған орай, әр кезде тіл қолдану заңдылықтарын білдіретін ұғымдар да өзгеше болады. Мысалы, белгілі бір тарихи кезең үшін дәстүр деп қолдану орынды болса, қазір тіл нормасы, әдеби норма , әдеби тіл терминдері қалыптасты.
Әдеби тілдің нормасы жазба тіл арқылы қалыптасып, шыңдалып отырады. Ал оның өңделіп жетілуі және халық арасында тарап, жалпыға танылуы ұлттық әдебиеттің дамуымен байланысты болды.
Қазақта тұңғыш жазба әдеби тіл үлгісін жасағандар-Абай мен Ыбырай. Олар жалпы халықтық тіл қорының тек түсінікті формаларын ғана шығармаларында қолданған. Әдеби тіл сөйлеуде және жазуда пайдаланылып нормаланған тілдік белгілер. Ал нормаланған тілдің қалыптылығы басым болады.
Әдеби тілдің барлық стильдік тармақтарына, бірінде аз, бірінде көп, ортақ мынадай айырым белгілері болады.
1.Халық тілінің негізгі сөздік қоры мен сөз байлығы , дыбыс құрылысы мен грамматикалық құрылысы ауызекі тілге де, әдеби тілге де ортақ. Бірақ ауызекі тілдің сөз байлығына негізгі сөздік қордан басқаның бәрі де ,кәсіби сөздер де, кірме сөздер мен қарапайым дублет сөздер де енетін болса, әдеби тілге солардың қажеттіліктері енеді.
2.Әдеби тіл өзіне керек сөздерді халықтың тілінен екжеп алумен қатар, өзге тілдерден ауысқан сөздермен , әсіресе термин сөздермен толықтырылады. Бұрын бар сөздер деп және морфологилық тұлғалар негізінде жаңа сөздер пайда болады. Егер сол процестер ауызекі не сөйлеу тілінде елеусіз болса, әдеби тілде олар ерекше күш алады. Мысалы, біріккен, кіріккен сөздердің саны бұрын ат төбеліндей аз болса, әдеби тілдің ерекше дамыған кезеңде ол мүлде етек алып кетті, октябрьден бұрынғы қазақ әдеби тілінде араб-парсы тілдерінен кітап, қалам, мектеп, уәде, өмір, отан, мәжіліс сияқты шамамен айтқанда 2000 мыңдай сөз енді., қазіргі әдеби тілде орыс тілінен , орыс тілі арқылы енген 20-30 мыңдай сөз бар, солар да әдеби тілдің сөздік қорына айналды. Әдеби тілдің тағы бір белгісі оның сөз байлығының құрамында өзге тілден жазба әдебиет арқылы ауысқан сөздер көп болады. Олардың
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
санының аз-көптігі әдеби тіл дәрежесінің де қандай екніне өлшем бола алады.
3.Ауызекі тілдің сөз құрамында , грамматикалық құрылысында . сөздердің айтылуында белгілі жүйе болғанмен, олардың жетілуі, тұрақтану жағдайы халық өкілдерінің бәріне бірдей үйреншікті болғандықтан, оларда бірізділік бола бермейді.
4.Әдеби тіл тарихы, қоғамдық құблыс болатындықтан, қоғамның барлық түріне бірдей қызмет етеді. Әдеби тілдің дамуы әдеби процестің халық өміріндегі қажетіне ыңғайланып, әр кезде, әр түрлі қызмет бабында жұмсала келе , оның бірнеше стильдік тармақтары пайда болады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2. Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3 . Тіл нормасы дегеніміз не?
5. Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2. Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3. І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.
5. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№8 Дәріс тақырыбы: Лексикография.
Жоспары:
1.Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2. Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3. Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты, практикалық мәні.
4. Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5. Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6. Этимологиялық сөздік.
Тілдегі сөздер мен фразеологизмдерді жинап-теріп, олардың теориясымен шұғылданатын тіл білімінің саласын - лексикография дейді. Яғни, сөздік жасаудың әдістемесімен техникасын үйрететін ғылым деген сөз.Лексикография теориясы сан алуан сөздік жасаудың мол тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде , лексикалық зерттулер мен солардың жетістіктеріне сүйене отырып жасалады. Демек, лексикография мен лексикология бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болатын егіз ғылым салалары. Сөздіктердің сапасы осы ғылымдардың қаншалықты және қандай
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
дәрежеде зерттелуіне байланысты.Зерттеу жұмыстары неғұрлым жоғары әрі жемісті болса, шығарылған сөздіктер де соғұрлым сапалы болмақ. Бүгінгі таңда сөздіктің практикалық мәнімен қоса, оның ғылыми сапасына да ерекше назар аударылды. Сондықтан сөздік кез келген мекемеде емес, осы мамандықты жете меңгерген ғылыми маман кадрлардың шоғырланған жерінде жасалады.
Біздер орыс сөздіктерінен лексикографиялық еңбектердің тек әдістемесі мен құрылымын ғана үйреніп отырғанымыз жоқ. Қазан революсиясы тудырған барлық жаңа ұғымдарды осы тілден кейде сөзбе-сөз тікелей қабылдасақ , кейде өз сөзімізбен аударып алдық. Сол арқылы қазақ тілінің сөз байлығы шексіз молайып, жан-жақты кемелденеді. Қазіргі кезде өз ана тілімізде қандайлық мәдени-рухани тілектерді , пікірлерді білдіру керек болса, соның бәрін де нақтылы, әрі емін-еркін дәл жүзеге асыруға болатындай дәрежеге жеттік. Соның нәтижесінде тіліміздегі сөз байлығын жиып-теріп, хатқа түсіріп, іштей саралап, алуан түрлі сөздіктер жасауға мүмкіндік туды. Қазақ тілі біліміндегі сөздіктердің құрылысы мен әдістемесі жылдан-жылға жақсарып келеді.Тіліміздегі сөздерді стильдік арақатынасына қарай іштей саралай отырып, оларды белгілі бірнормаға келтіру бірінші орынға қойыла бастады. Бірақ сөздік жасауда қиындық , одан туған олқылықтар аз болған жоқ. Ең алдымен сөздердің жазылуында бірізділік сақталмай келеді. Әсіресе, біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің арақатынасы жөнінде бірыңғай көзқарас болмады. Лұғат жасалмай тұрып, сөздік құрастыруға болмайтындығын ескерсек, бір сөһздің кейде бірге, кейде бөлек жазылуы сөздік жасауға үлкен қиындықтар келтіретіндігін түсіну қиын емес. Көркем шығармаларда орын алған диалектизмдер мен жарыспа сөздерді орынды-орынсыз кез-келген сөздікке ендіруге жол берілді. Әдеби тілдің сөздігіне алынатын грамматикалық тұлғалар да күні бүгінге дейін сараланып болды деуге келмейді. Сөз мағыналарының түп-төркіні жіктеп бөліп, оларға дәл түсінік беру, сөздердің қолданылу жүйесін айқындап, стильдік белгі қою, фразалық тіркестерді жай тіркестерден ажыратып, көрсету т.б. сөздік жасау ісіндегі жауапты мәселелер болып табылады.
Қазақ лексикографиясы қазақ тіл білімінің өзге салалары тәрізді негізінен соңғы 50-60 жыл ішінде туып қалыптасты. Ұлт мәдениетінің дамып, ғылым мен техниканың өркендеуі, әдеби тілдің қалыптасуы сөздіктердің әр түрін шығаруға жағдай жасады. Революсияға дейін бізде не бары екі тілді шағын сөздіктер ғана болса, онан бергі кезеңде 10-15 түрлі сөздік түрлері пайда болды. Солардың ішінде ең көп шыққан түрі- екі тілді аударма сөздіктер. Лингвистикалық сөздіктердің түрлері өте-мөте көп. Олар
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
әр алуан мақсат-мүддеге лайықталып жасалады. Лингвистикалық сөздіктер бір тілдік, екі тілдік және көп тілдік болып бөлінеді. Түсіндірме сөздік тілдің өз сөзімен түсіндіріледі. Ал екі немесе көп тілдік сөздіктер өзге тілдердің сөздерімен түсіндіріледі. Бір тілдік лингвистикалық сөздіктер академиялық нормативті сөздік және анықтағыш сөздік болып іштей екі салаға жіктеледі.
Аударма сөздіктер. Қазақ халқының сөз байлығын ең алғаш жинап-теріп жеке сөздік етіп шығару тәжірибесі өткен ғасырдығ 2 ші жартысынан бері ғана басталды. Орыстың атақты ғалымдары академик В.В.Радловтың Түркі тілдерінің сөздігін жасаудағы тәжірибе атты төрт томдық сөздігі мен профессор Н.И.Ильминскийдің Қазақ тілін зерттеудегі материалдар деген арнаулы еңбегі ана тіліміздегі сөздерді жинақтап, сөздік етіп шығарудың үлгілерін көрсетті. Қазақстанда да екі түрлі сөздік жасау мәселесі кең жолға қойылды. 1945 жылға дейін бастауыш және орта мектептерге арналған екі тілдік шағын нормативті сөздіктер жасаумен ғана шектеліп келген болсақ, 1946 жылы екі томдық орысша - қазақша сөздік, ал 1954 жылы бір томдық Х.Махмудов пен Ғ.Мұсабаевтың шағын Қазақша - орысша сөздігі басылып шықты.
Терминологиялық сөздіктер. Белгілі біртілдегі ғылым мен техника саласындағы арнаулы атулардың сөдігі. Терминдер топталып бір сөздік түрінде де, белгілі бір ғылым саласына байланысты жеке кітап болып та шыға береді. Мәселен, 1931 жылы шыққан Атаулар сөздігі, 1936 жылы шыққан Терминологиялық сөздігі ғылым мен техниканың жеке бір саласына ғана арналған сөздіктер.
Орфографиялық сөздіктер. Емле бір тілдегі дұрыс жазу нормаларын белгілейді. Ал дұрыс жазудағы негізгі мақсат ойды жазба түрде айқын етіп, дәл жеткізу. Сол үшін емле ережелерін тұрақтандыру сауатты жазудың бірден-бір кепілі деп танылады. Неғұрлым көлемді Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі 1953 жылы жарық көрді.
Түсіндірме сөздіктер. Түсіндірме сөздіктің алға қоятын мақсаты-бір тілдің белгілі дәуірдегі жалпы халықтық стильдік әрі грамматикалық жан-жақты сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму тұрғысындағы сөздік құрамның сан мөлшерін біршама анықтау.
Диалектологиялық сөздіктер. Қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілінде қыруар жергілікті ерекшеліктер бар. Бұлардың көпшілігі фонетика мен грамматикадан гөрі лексика саласында жиірке ұшырасады.Ж.Досқараевтың Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері атты тұңғыш сөздігі 1955 жылы басылып шықты.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Синонимдік сөздіктер. Әр халықтың тіліндегі мәндес сөздерді жинақтап, жеке сөздік етіп шығару тәжірибесі озық мәдениетті елдердің көбінде бар.Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі тұңғыш рет1962 жылы шықты.
Этимологиялық сөздіктер. Белгілі бір тілдегі сөздердің шығу төркінін, олардың бастапқы дыбысталу түрі мен мағынасын анықтайды. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі 1966 жылы жарық көрді.
Фразеологиялық сөздіктер. Тілдегі сан алуан тұрақты сөз тіркестерін қамтиды.Қазақ тілінің тұңғыш фразеологиялық сөздігі 1977 жылы І.Кеңесбаевтың авторлығымен жарыққа шықты.
Орфоэпиялық сөздіктер. Сауттылық сөздерді белгілі ережелерге сәйкес дұрыс жазумен ғана көрінбейді, оларды дұрыс оқумен де бағаланады.К.Ниеталиеваның Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі 1977 жылы жарық көрді.Сөздікке тәжірибеде жиірек бұзылып айтылып жүрген 15 мыңға жуық сөздер мен сөз тіркестері енген.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Лексикография дегеніміз не?
2. Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3. Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2. Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3. І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4. Модуль. Фразеология
№9 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы
Жоспары:
1. Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2. Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
3. Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.
Фразеология лексикологияның арнаулы бір саласы бола отырып, тұрақты сөз тіркестерінің түрлерін , олардың құрамы мен құрылысын және жасалу жолдарын зерттейді.
Қазіргі тіл білімінде фразеологиялық сөз тіркестеріне лексикалық жақтан ажыратылмайтын, беретін мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасынан тумайтын тұрақты тіркестерін жатқызумен бірге, мақалдар мен мәтелдер, афоризмдер мен қанатты, нақыл сөздерді де фразеологияға
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
жатқызуға қалыптасты деуге болады. Бірақ фразеологияға қатысты терминдер әлі бір ізге келген жоқ. Мысалы, орыс тіл білімінде В.В.Виноградов тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерін құрылысына және құрамындағы сөздердің мағыналарының ұласу дәрежесіне қарай фразеологиялық тұтастықтар фразеологиялық бірліктер және фразеологиялық тізбектер деп үш топқа бөліп, мақал, мәтел және қанатты сөздерді фразеологиялық единицалардың ешқайсысына жатқызбайды. Ал қазақ тіл білімінде академик І.Кеңесбаев фразеологиялық тіркестерді идиомға, фразаға, мақал- мәтел деп топтастырады.
Профессор А.И.Ефимов мақал мен мәтел, қанатты сөздердің тілде әбден орнығып, қалыптасып кеткенін ескертіп, мақал мен мәтел сөздерді фразеологиялық единицалардың айрықша түрі ретінде қарайды. Фразеологиялық тұтастықтарды кейде идиомалар деп те атайды.
І.Кеңесбаев: Идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана негізгі лексикалық ұғым береді - деп көрсетеді. Қазіргі қазақ тілі деген еңбегінде. Фразеология деген термин негізінен екі түрлі иағынада қолданылады.
Бірінші мағынасы, тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады.
Екіншісі, бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді.
Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды.Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп. Сондықтан да соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология проблемалары әжептәуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Әсіресе, академик І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегін тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркітануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері туралыбөлімінде фразеологизмдердің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан.
Фразеологизмдерге тән үш түрлі ортақ белгілер бар, бірақ бұлар бір- бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап- айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара-қатынасына қарай жіктеп бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан топтастырады, орыс тіл білімінде
академик В.Виноградовтың классификациясын негізге алып бөледі. Қазақ тіл білімінде арқау еіп келе жатырмыз. Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Орыс тіліндегі фразеололгизмдерді зерттеуші Н.М.Шанский аталған классификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше деп есептейді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Фразеологизм дегеніміз не?
2. Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3. І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4. Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5. Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2. Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4. К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5. Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6. Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
№10 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің тілдік бірлік ретінде танылуы
Жоспары:
1. Фразеологизмдердің басты белгілері
2. Фразеологизмдердің түрлері
3. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің ұқсастығы мен айырмашылығы
Мазмұны: Тіл-тілде тек жеке сөздер ғана емес, құрылысы жағынан күрделі бірліктер де кездеседі. Мысалы: ала ауыз, тайға таңба басқандай, төбе шашы тік тұру, қой аузынан шөп алмас, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған т.б. Мұндай тілдік бірліктер қазақ тілінде мыңдап кездеседі. Оларды тұрақты сөз тіркесі немесе фразеологизмдер деп атайды. Ал фразеология термині екі мағынада қолданылады:
1) Тілдегі тұрақты сөз тіркестерінің жалпы атауы;
1) Тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тіл ғылымының бір саласы,
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Фразеология - екі одан да көп сөздің тұтас бір меншікті мағынаға ие болып, бір бүтін единицаға айналуын айтамыз. Фразеологиялық тіркес құрамындағы сөздердің тұрақтылығы, яғни даяр қалпында жұмсалу белгісі, мағына тұтастығы, тіркестің тиянақтылығы басты үш белгі болып есептеледі.
Фразеологиялық тіркестер мағына жағынан жеке сөзге, құрамы жағынан синтаксистік сөз тіркестеріне жақын болып келеді. Сондықтан фразеологиялық тіркестердің басты белгілерін ажырату үшін сөз және еркін сөз тіркесімен салыстыру керек. Фразеологиялық тіркестер екі не одан көп сөздің тіркесі сияқты көрінгенмен, олар сөйлеу, жазу кезінде бір бүтін единица ретінде даяр күйінде қолданылады. Мысалы: ауылға бару, сәлемінжеткізу, кітап алу сияқты еркін тіркестер сөйлеу, жазу кезінде сөздердің ойға лайық таңдалуынан барып тіркеседі. Ал жүрегі елжіреді (аяды), қоян жүрек (қорқақ), жыл он екі ай (жыл бойы) сияқты тіркестер тұтас алынып, жеке сөз мағынасында даяр қалпында колданылады. Бұл құбылыс фразеологизмдердегі мағыналық бірліктің күштілігін көрсетеді. Олай болса, фразеологизмдер тек сыртқы көрінісі жағынан ғана еркін сөз тіркесіне ұқсайды. Ал мағыналық тұтастығымен жеке сөздер сияқты сөздік қорымыздың бір ерекше түрі деуге болады.
Фразеологизмдер жеке сөз сияқты форма және мағынаға ие. Сөздің формасын дыбыстар жасаса, фразеологиялық тіркестің формасын сөздер құрайды. Мысалы: ынтықты -зар болды, жылауық - зар жақ, қорлады - ит аяцтап сары су ішкізді.
Тұрақты тіркестер тұтас мағына бүтіндігіне ие болғандықтан, басқа толық мағыналы сөздер сияқты сөйлемде жеке сұраққа жауап беріп, жеке сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Мысалы: Шай үстінде Сардардың әңгімеден аузы босаған жоқ. Қайтіп шешесімен екеуі тіл қатысқан жоқ (Қ.Найманбаев). Келмей жатып дікіндеп, әнгір таяқ ойнатып, ақыл үйреткеніне зығырданы қайнайды (Б.Тілегенов). Берілген мысалдардағы фразеологиялық тіркестер баяндауыш қызметінде жұмсалып тұр.
Фразеологизмдер тіл жүйесінен өзгеше құбылыс емес. Олардың бірден жасала қоймағаны, уақыт ұзаған сайын бірте-бірте қалыптасқаны, еркін тіркестердің негізінде жасалғаны сөзсіз. Мұнын. өзі фразеологиялық ауыспалы мағынаның кейіннен пайда болып экпрессивті қызмет атқаруына байланысты біржола қалыптасқанын көрсетеді.
Фразеологизмдердің түрлері. Фразеологизмнің түрлерін біреу мағынасына, енді біреу құрылымына, үшіншісі - қызметіне қарай топтастырып, әркім әр түрліклассификациялайды.
Академик В.В. Виноградов фразеологизмдерді кұрастырушы сыңарларының мағыналарының өзара қатысы жағынан алып
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
(фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үшке бөлсе), Н. М. Шанский төртінші етіп фразеологиялық сөйлемшені қосады, К.Аханов та осы төрт түрін мақұлдайды. Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді арнайы зерттеген І.Кеңесбаев фразеологиялық түйдек
және фразеологиялық тіркес деп екіге бөледі. Ол фразеологиялық тіркесті түйін тіркес және түйіс тіркес деп екіге бөледі. Ал мақал-мәтелдерді өзгеше құбылыс ретінде қарастырады. Барлық пікірлерді жинақтай келгенде, ғалымдардың классификациясы бір-бірінен алыс кетпеген. Мәселен, I. Кеңесбаевтың фразеологиялық түйін тіркесі В. В. Виноградовтың фразеологиялық бірлігіне, түйіс тіркесі фразеологиялық тізбегіне, мақал-мәтел фразеологиялық сөйлемшеге келеді. Негізгі айырмашылық терминдерде ғана деуге болады. Фразеологиялық тұтастық фразеологиялық түйдек, идиом. Фразеологиялық тұтастыққа жататын фразеологизмдер құрастырушы сыңарларының бұрынғы лексикалық мағынасы ұмытылып, бәрі бір ғана меншіктеулі ұғымды береді. Мысалы: ит арқасы қиянда, жеті қараңғы түнде, көк ми, ала көз, ит жанды, аузы-мұрны қисаймастан, жаны қуырдақ болу т.б. Бұл мысалдардан фразеологизмнің меншікті мағынасына құрастырушы сыңарлардың мағынасының жанаспайтындығын көреміз.
Фразеологиялық тұтастық - тарихи құбылыс. Бір кезде олардың бәрі де құрастырушы сыңарларының мағынасы мен тұтастанған мағынасы байланыста болған. Тек фразеологиялық тұтастық мағынасы ауыспалы образды мағынаға ие болып қолданғанда, бірте-бірте тура мағынасы ұмытылып, ауыспалы мағынада ғана айтылатын болған. К.Аханов ит өлген жерде деген фразеологиялықтұтастық пайда болуына тоқталып, оның халық арасында жақсы ит өлімтігін көрсетпейді деген сенімінің себебі болғанын айтады.
Фразеологиялық бірлік (түйін тіркес). Фразеологиялықбірлік те фразеологиялық тұтастық сияқты мағынажағынан тұтас тұрақты тіркес. Бірақ мұнда құрастырушысыңарларының мағынасы жойылмаған, тек солғындап,біртұтас ауыспалы мағынада қолдану арқылы пайда болған. Фразеологиялық тұтастықта құрастырушы сыңарлардың мағынасы есепке алынбаса, мұнда құрастырушы сыңарлардың мағынасы солғындалса да тұтастанған ауыспалы мағынаға қатысы бары аңғарылып тұрады. Мысалы: төбе шашы тік тұрды, екі езуі екі құлағында, тісіне тісін қойып, жегені желім, ішкені ірің болды, пышақ кескендей тиылды, мойнына су құйылып отыр жақ ашпау, езу тарту, жылан жалағандай және т.б. Бұл мысалдарға қарап төбе шаштың тік тұруы – бірден туған үрей, қорқыныштан; екі езудің ңүлаққа жақындауы -күлуден, қуаныштан; тісін-
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
тісіне қою ~ қиналудан; жегені желім, ішкені ірің болу - ішкен-жегені тамақ болмаудан т.б. болатын құбылыс екенін білуге болады.
Фразеологиялық тізбек (түйіс тіркес). Фразеологизмнің бұл түрі еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолдану арқылы пайда болған.
Тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, күңгірттене бастаған. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық қалпындағы сөздің тіркесінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады. Мысалы: оймақ ауыз, бота көз, қонақ асы(қонаққа әзірлеген тағам), қонағын атқарды (мейманын күтті), қоныс тепті (тұрақтады), тар заман (қиын кезең) т.б.
Фразеологизмдердің мақал-мәтелдерге қатысы. Даяр қалпында қолданылуы жағынан мақал-мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды. Мақалдар екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында іс-әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді түйіндеп қорытындалайды. Кейде екі нәрсені бір-біріне қарсы қойып салыстырады. Мақал-мәтелдер белгілі бір мақсатты ойды жүзеге асыру үшін, тыңдаушының жан сезімІне ерекше әсер ету үшін қолданылады. Фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдердің де компоненттерінің, құрамындагы сөздерді алмастыруға келмейді. Дегенмен де, фразеологизмдердің мағыналары астарлы бейнелеу мәнге ие болса, мақал-мәтелдер уағыздау, үндеу сипатында болады. Мақал-мәтелдер ауыспалы мағынада айтылғанмен, қүрамындағы сөздер өзінің байырғы лексикалық мағыналарынан қол үзіп қалмайды. Сөз саны жағынан мақал-мәтелдерге қарағанда фразеологизмдер шектеулі болады.
Өзінің құрамы жағынан фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір табан жақын тұрады. Мәтел белгілі бір ұғымды меңзеп, тұспалдап тұрады. Мысалы: бөрік кигеннің намысы бір; есебін тапқан екі асайды. Мақал-мәтелдер ұғымнан гөрі нақтылы ойды түйіндеп айту басым болады, сол себепті, құрылысы жағынан сөйлемге ұқсайды. Фразеологизмдер нақтылы бір ұғымды астарлап айтып, түтас алғанда жеке сөзге теңесіп тұрады. Фразеологизмдер, әсіресе идиомалар бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударуға көне бермейді. Ал мақал-мәтелдер бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударыла береді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Фразеологизмдер дегеніміз не?
2. Фразеологизмдердің түрлері
3. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің айырмашылығын атаңыз.
5. Ақын-жазушылар тіліндегі фразеологизмдер қолданысы
№11 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің семантикалық категориялары
Жоспар:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1. Фразеологизмдердің көп мағыналылығы.
2. Фразеологиялық омонимдер мен синонимдер.
3. Фразеологиялық антонимдер.
Мазмұны: Фразеологизмдердің көп мағыналылығы
Лексиканың мағыналық топтары сияқты фразеологияда да көп мағыналық, омоним, синоним, антоним құбылыстары кездеседі. Көп мағыналы фразеологизмдердің ішінде лексикадағыдай көп мағыналық жиі кездеседі. Мысалы: қас қақпады (1. қыбыр етпеді, 2. құлақ салды, ықылас қойды); Қарны қампиды (1. іші кеші, 2. бүйірі шықты, тойынды); Қарны ашты (1. тамақ ішкісі келді, 2. көңілі тоймады, разы болмады); Қара тер болды (I.әбден терледі, 2. әуре-сарсаңға түсті); Қамал бұзды (қоршау бұзды, қиындықты жеңді). Күні өтті (1. уақыты бітті, 2. бағы тайды). Көрге кірді (1. өлді, 2. қатты ұялды).
Фразеологиялық омонимдер мен синонимдер
Құрастырушы сыңарлары бірдей фразеологизмдер басқа-басқа мағынаға ие болуы мүмкін. Бұларды фразеологиялық омоним деп атайды. Мысалы: Ат қою - 1.балаға ат қою; 2. өлген кісінің үйіне атпен шауып бару; 3. шабуылға шығу. Көзі ашылу - 1. сауат ашу; 2. қиындықтан шығу; 3. өмірді түсіну. Басына көтерді - 1. шу шығарды; 2. қатты құрметтеді.
Фразеологиялық тіркестердің өзара синонимдес болып келуі жиі кездеседі. Фразеологиялық синонимдер стильдік варианттар есебінде қолданылуға ыңғайлы келеді. Мысалы: қас пен көздің арасында - көзді ашып-жұмғанша; тайға таңба басқандай - соқырға таяқ ұстатқандай; аузын аңқитып кетті - мұзға отырғызып кетті - сақал сипатып кетті - тақырға отырғызды; көңілі шайлықты - тауы қайтты; ерні ерніне жұкпады - аузы тынбады - жағы сөнбеді; зыр жүгіру - дедек қағу - қол аяғы жерге тимеу - алды-артына қарамау - екі өкпесін қолына алу - алас ұру және т.б.
Фразеологиялық антонимдер
Қазақ тілі фразеологизмдерінің ішінде антоним жиі кездеседі. Мысалы: тастай қараңғы - шайдай ашық; ақ көңіл - қара жүрек; көңіл суыды - іші жылыды; ойы бұзылды - көңілі тусті; жайнай қақты - көңілі торықты; еті тірі - өлі сүйек; еңірегенде етеғі толды - жағасы жайлауға кетті; ер жүрек - су жүрек, қоян жүрек; қаны қайнады – екі езуі екі құлағында; иек астында - жеті қабат жер астында.
Фразеологиялық тіркестерді стильдік тармақтарға топтастыруда жеке сөздерді бөлгендей стильаралық, сөйлеу тіліне тән, кітаби деп үш топқа классификациялауға болады. Мысалы: сөз беру, ат жақты, сыңар жақ, баскөз болу, бие сауым уақыт, тай шаптырым жер, сұрау салу, сұс көрсетті деген фразеологизмдер стильдік бояусыз, қай стильде де қолдана беруге болады.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Сондықтан, мүндай фразеологизмдер стильаралық фразеологизм деп аталады. Стильаралық (бейтарап) фразеологизмдер қазақ тілінде аз емес, бірақ белгілі стильге қатысы бар фразеологизмдердей мол емес. Фразеологизмдердің
көпшілігі ауыспалы мағынада, образды қолданатыидықтан оларда асырып, көтермелеп немесе құлдыратып түратын экспрессивті - стильдік бояу анық аңғарылады да, жеке сөзден тұратын синонимдерден әрқашан өзгешеленіп тұрады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Фразеологизмдердiң грамматикалық ерекшелiктерi.
2. Қазақ тiлiндегi тұрақты тiркестерге тақырыптық шолу жасау
3. Фразеологизмдердiң сөйлемдегi синтаксистiк қызметi туралы.
№12 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің лексика-семантикалық тақырыптары және грамматикалық ерекшеліктері
Жоспар:
1 Метафоралану құбылысы
2 Фразеологиялық теңеу
3 Эпитет
4 Метонимия
5 Ритмикалық алмастыру
Мазмұны: Фразеологизмдер компоненттерінің қалыптасуы әр дәрежеде, әр түрлі жағдайларға байланысты болады. Фразеологизмдер сөздердің тіркесіп, мағыналық әрі құрылымдық жағынан тұрақтануы негізінде қалыптасады. Фразеологизмдердің мұндай қалыптасу үрдісі – фразеологизмдену деп аталады.
Фразеологизмдену – сөз тіркесінің немесе сөйлемнің метафора, метонимия, теңеу, эпитет арқылы мағыналық ауысуы негізінде болатын құбылыс. Фразеологизмденуден өткен сөз тіркестері мен сөйлемдер және оның құрамындағы сөздер өздерінің бастапқы семантикалық қасиеттерінен айырылады да, десемантизация процесіне ұшырайды. Фразеологизмдену кезінде жеке компонеттер емес, сөз тіркесі мен сөйлемдер мағыналарын бүтіндей өзгертеді. Бұл дегеніміз фразеологиялық мағына ауыспалы синтездену арқылы да емес, жеке сөздердің ерекшеліктері арқылы да емес, семантикалық өзгеріске түсу арқылы жасалатынын көрсетеді.
Фразеологизмдену процесінің тілімізде қалыптасқан бірнеше тәсілдері бар. Фразеологизмденудің бір тәсілі – метафоралану. Фразеологизмденудің тура мағынадан ауыспалы мағынаға ауысу кезеңі олардың семантикалық және құрылымыдық жағынан дамуына негіз болады. Фразеологизмдердің семантикалық жаңарулары метафоралану жолымен жүреді. Уақыт өте келе тұрақты тіркестер өздерінің лексикалық, семантикалық және грамматикалық жақтарынан ажырамайтындай тығыз бірлікте дамиды. Фразеологизмдердегі бейнеліліктің қалыптасуының тіл білімінде екі түрлі факторы қарастырылған.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1. Бейнелілік тудырудың экстралингвистикалық факторы;
2. Бейнелілік тудырудың лингвистикалық факторы.
Фразеологизмдердің қалыптасуындағы экстралингвистикалық фактор олардың тақырыптық жіктелуінде белгілі бір мотив арқылы болады. Фразеологизмдердің қалыптасуындағы жалпы топтау екі бағыт бойынша жүреді. Алғашқысы олардың табиғи жолмен, екіншісі шартты түрде қалыптасады.
Бірінші топқа тілде өз бетімен қалыптасып, табиғаттың әр түрлі құбылыстарын, жануарлар әлемі мен адамдардың физикалық, психикалық жағдайын білдіретін фразеологизмдер жатады. Мысалы, соматикалық фразеологизмдер төбесі көкке жету; бастан құлақ садақа; көзі атыздай болу т.б. Екінші топқа белгілі бір халықтың ұлттық дамуындағы материалдық және рухани мәдениетінің негізінде пайда болған фразеологизмдер жатады. Мысалы, белгілі бір кәсіпке байланысты туған фразеологизмдер бақыр шайқады (кен тазалау); балық бақты (балық шаруашылығында кәсіп етті); ағаштан түйін түйді; айдап сауды (қойды өрісте сауу); ауыз жармаған құнан (үйретілмеген құнан); аш болды (диал. бидай дәні толыспады. Жамб., Шу, Мер.); бала құшақтады (диал. собық салды. Колхоз жүгерісі бала құшақтады. Алм., Ең.); бас құсты (диал. егін сабақ шығарды, бас тартты. Қос., Жан., Қыз. орда., Арал); набыт [намыт] болды (диал. ысырап болды. Күрішті қар жауғанша ормаса набыт болады. Қ. орда, Жамб., Шу, Алм., Кег.); шүлен етті (молынан бөле игеру, мақта теру жорығы) т.б.
Белгілі бір кәсіпке қатысты пайда болған бейнелі сөз орамы тілде тұрақталып, өмірдегі адекватты нәрсені, құбылысты суреттеу барысында астарлы мағынаға ие болады.
Фразеологизмдердегі бейнеліліктің пайда болуының лингвистикалық факторлары ретінде метафоралану, метонимия арқылы жасалу тәсілдері айтылады. Лингвистикалық фактор арқылы көбіне көркем проза, поэзия тіліндегі фразеологизмдердің қалыптасуын жатқызуға болады. Проза тілі фразеологизмдерінің ерекшелігі де оның жасалу жолындағы тәсілдердің мол болуында. Оларды шартты түрде лексикалық экспрессия, грамматикалық экспрессия деп бөлуге болады.
Лексикалық экспрессивтілік туралы пікірінде ғалым А.Т.Панасюк оларды үшке бөліп қарастырады:
1. Контекстен тыс (ингрентті);
2. Сөйлеу барысында туған (адгрентті);
3. Окказионалды.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Экспрессивтілік мағына сөздердің ауыспалы, метафораланған мағынасы негізінде туады. Фразеологизмдердің шығу көзі көбіне адамдардың метафоралы сөйлеуінен болады. Еркін сөз тіркесінен жасалған фразеологизмдер ауыспалы мағынада қолданылуы үшін көптеген жылдар керек, ал метафоралы
тіркестердің фразеологизмденуі үрдісі үшін көп уақыттың қажеті жоқ. Себебі, метафораның өзі тілде бейнелік тудырады. Метафора - көркем шығарманың бейнелілік тудырудағы негізгі тәсілдерінің бірі. Метафоралар ғылыми әдебиеттерде, құжаттық материалдарда өте сирек қолданылады. Ал, метафораның жиі қолданылатын орыны ауызекі сөйлеу тілі болып табылады. Ауызекі сөйлеу тілі көркем әдебиет тілінің негізгі көзі болғандықтан, қаламгер өз туындысында осы қорды пайдаланады.
Метафоралану туралы А.И.Ефимов: Метофоризация – это область формирования образных средств, непрестанно появляющихся в процессе общенародного речевого творчества, а также деятельности выдающихся художников слова,– дейді.
Тіл білімінде метафораны бірнеше түрге бөліп қарастырады:
1. Тілдік метафора;
2. Стильдік метафора;
3. Дәстүрлі метафора;
4. Поэтикалық метафора.
Әдеби және тілдік тұрғыдан біріктіріп қарасақ, метафораның екі түрі бар деуге болады: бірі – белгілі бір шешеннің сөз саптауынан болған индивидуалдық метафора, екіншісі – халықтық сипат алған дәстүрлі метафоралар. Бірақ бұл екеуінің ашық ара жігі жоқ, өйткені жеке авторлар жасаған метафоралар көбіне халықтық дәстүрлі метафоралардың ізімен жасалады және олардың көпшілікке кең тарауы да мүмкін. Дегенмен бұл екі түрінің айырмашылықтары да бар.
Фразеологизмдердің жасалуындағы өнімді тәсілдердің бірі ретінде метафоралану арқылы жаңа тұрақты тіркестер тудыру қаламгер шабыты мен дүниетанымының кең, ауқымдылығына байланысты.
Яғни, тіліміздегі фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті мағынасының қалыптасуына жалпыхалықтық тіл оралымдары мен қатар жеке қаламгерлердің де үлесі бар деуге болады. Мысалы,
Анау балаларға біздің қоралардың да қиын ойғыза сал дегісі келеді-ақ, әттең мінезінде жоқ бөтендік танытуға дәт шіркін бара алмаған (О.Бөкей) ДӘТІ [ШЫДАМЫ] ЖЕТПЕДІ [ЖЕТТІ]. Шыдамады, төзімі таусылды, көңілі дауаламады.
Сөйтіп, өмірдің алтын арқауына айналған ұрпақ атты ұлы көшті жалғастыру. Кіндіктен тарар жібек жіпті үзіп алмау. Бұдан артық
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
бақытты тауып көрші! (О.Бөкей) ҚТФС-де кіндіктен тарар фразеологизмі кездеспейді, бірақ мынадай варианттары бар:
КІНДІГІ БІР. 1.Бір анадан туған. 2.Бірігіп тізе қосқан, пікірлес адамдар.
КІНДІК ТАМЫР. Негізгі өзегі.
КІНДІКТЕН ЖАЛҒЫЗ. Ата-анадан өзі ғана, өзінен басқа бауырлас туысы жоқ, жалғыз басты.
Тұқымынан қаталдау, балаға онша-мұнша бауыр еті елжіремейтін, әйтсе де соңынан бір елі қалмай томпаңдап еріп, жылқы қайырысып, тыным таппай жүретін ұлын көргенде: Артымда қалар тұяғым, өмірімнің жалғасы, түтін шығарарым, - деп күбірлеп, әкелік қатал да қайырымды жүрекпен елжірей сүйетін (О.Бөкей) берілген тұрақты тіркестердің үшеуі де ұрпақ жалғастыру мағынасын беріп, бір-бірін дамытып сөйлемнің экспрессиялығын арттыруда.
– Я бабам!.. Жағаңа жау қарысы жетпесін, денеңе жезайырдың оғы өтпесін (М.Мағауин) жаудың қолы жетпесін, садақтың оғы өтпесін деген ойды автор астарлы, образды сөздермен ауыстырып беру арқылы әсерілілік тудырған.
Метафоралану сөздің, не тіркестің негізгі мағынасы мен контекстік, қосымша мағынасының параллель түрде, қатар жүруіне байланысты. Себебі, тұрақты тіркестің ауыспалы мағынасы алғашқы мағынасы негізінде түсінікті, ұғынықты болады және де тілдегі образдылық (бейнелілік) мағынаның қалыптасуына негіз болады. Академик Ә.Қайдар этнолингвистика үшін ең қиын мәселе – фразеологизмдердің ауыс мағынада қолданылу мотивтерін түсіндіру екендігін айтады [6]. Себебі, фразеологизмдердің қалыптасуы белгілі бір тарихи жағдайға, тарихи оқиғаларға байланысты болып келеді. Еркін тіркестің фразеологиялық тіркеске айналуының бірнеше кезеңі болады:
1 Еркін тіркес кезеңі;
2 Еркін тіркестің тұрақтану кезеңі;
3 Тұрақты тіркес болып қалыптасу кезеңі.
Н.М.Шанский еркін тіркестердің фразеологизмге айналуының бірнеше себептерін көрсетеді: Основными причинами являются следующие: 1) постоянное в свободном сочетании слов не прямом, а в обобщенном и образно-переносном значении; 2) появления в свободном сочетании слов слова связанного, фразеологически ограниченного употребления; 3) выражения свободным сочетанием слов единого понятия, актуального для данной исторической эпохи. Благодаря постоянному употреблению свободных сочетаний слов в обобщенном, образно-переносном значении возникают фразеологические сочетания. Постоянное и повторяемое обозночение исходно свободным сочетанием слов одного, актуального в данное времия понятия
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
приводит к образованию фразеологического вражения номинативного характера
Фразелогизмдердің жиі қолданылатын тәсілдерінің бірі – метонимия тәсілі. Метонимия немесе алмастыру заттар мен құбылыстардың қасиеттерін, белгілерін шартты түрде бір-бірімен алмастырып қолдану. Метонимия тәсілінің басқа көріктеуші амалдардан айырмашылығы – бұлар сөйлеу стиліне аса бейім болады. Ауызекі сөйлеу стилінің басымдылығы көркемдік тәсілдің бұл үлгісімен жасалатын фразеологизмдердің тілімізде мол болуына себепкер болады. Мысалы, көлденең көк атты, ауыз ашар, ауызымен құс тістеген, бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенін қоймаған, бармақ нан, бір ернімен жер тіреп, бір ерінімен көк тіреп, жарғақ құлағы жастыққа тимеді т.б.
Теңеу – әдеби тілге үстеме мағына беріп, көркем шығарманың мазмұнын құнарландыратын көріктеу құралдарының бірі. Мұнда суреткер заттың, құбылыстың, ерекше белгілерін көрсетпей-ақ оны басқа затпен құбылыспен салыстыра суреттейді.
А.Байтұрсынов әдеби тілдің көріктеу тәсілдерінің бірі ретінде теңеуді атайды: Көріктеу нәрсені айыра көрсетіп, айқын шығаруға жарағанмен, нәрсенің бернесін суреттеп көрсетуге күші жетпейді. Ондай орында белгісіздеу сипатты белгілі сипатқа, белгісіздеу нәрсені белгілі нәрсеге теңеп, көрнектеп, ашығырақ көрсетеміз. ... Теңеу екі түрлі: 1) әншейін теңеу, 2) әдейі теңеу. Екеуінің арасындағы айырмасы сол: әншейін теңеу - әдетті теңеу болады; мәселен, удай ащы, айдай жарық, күйедей қара дегендегі удай, айдай, күйедей деген сияқты сөздер. Әдейі теңеу жоғарыдағы келтірілген мысалдардағы теңеулер. А.Байтұрсынов атап көрсеткен әдейі теңеу көркем әдебиет тілінде көріктеу мақсатында қолданылатын теңеу түрлері.
Қазақ тілі фразеологизмдерінің теңеу арқылы жасалуының бірнеше жолы бар: 1) -дай, -дей, -тай, -тей сын есімнің салыстырмалы шырай формасын тудыру арқылы жасалуы. Мысалы, сең соққан балықтай, аш бөрідей, тайға таңба басқандай, абыройын айрандай төгу, сойып қаптап қойғандай, айран тамған сүттей ұю, ит көрген текедей; 2) -ша,- ше жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер де фразеологизмдерге айрықша реңк үстейді. Мысалы, өсекті қарша борату, ит көрген ешкіше, қаңбақша ойнату т.б.
Теңеу арқылы эмоционалдық-экспрессивтілік мағына тудыратын фразеологизмдер белгілі бір жағдаяттардың сырттай ұқсастықтары негізінде жасалады.
Эпитет – заттың, құбылыстың, айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Тілдегі эпитеттің атқаратын қызметі – заттың немесе құбылыстың
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
ерекше белгілерін күшейтіп көрсету. Мысалы, құлан жортпас дала, сұм дүние, қыран–топан күлкі, ащы тіл, ақ жүрек, сұр жылан, аш қасқыр т. б.
Фразеологизмдердің құрамындағы эпитеттер тіркес мағынасын көріктеуге қызмет етіп тұрады. Мысалы,
алақан
ат
ауыз кетті
Құр күйді
көкірекке салды
қалды
қалта
Құр сөзімен жасалған тұрақты тіркестердің барлығы дерлік эпитет болып тұрған жоқ, осындағы құр ат, құр қалта, құр алақан фразеологизмдері құрамындағы құр эпитет қызметінде тұр.
буын
иіс
Жас қыршын
түлек
уыз Жас буын, жас иіс, жас күн, жас қыршын, жас түлек, жас уыз фразеологизмдерінің құрамындағы жас сөзі эпитет қызметінде фразеологизмдердің мағыналық реңктерін дамытып, экспрессивтілік мән үстеп тұр.
Жазушының немесе айтушының метафора, метонимия, теңеу т.б. көркемдік тәсілдерін қолдану – қолданбауы өз еркі. Ал эпитетсіз аяқ басу мүмкін емес. Жазушы тілдегі көркемдік тәсілдерді жай қолдана бермейді, олардың қайсыбір түрін автор ең алдымен шығарманың идеясына, кейіпкерлер әрекетіне лайықтап, эстетикалық талғаммен қолданады. Сөз жоқ, бұл ретте ғасырлар бойы жаңарып, көненің көзіндей болған, халық жасаған фразеологиялық тіркестер талғам табиғатынан табылатыны ақиқат.
Фразеологизмдер тілімізде инверсия немесе алмастыру тәсілі арқылы да жасалады. Стилистикалық фигураның бұл түрін тілімізде екіге бөлуге болады.
Ритмикалық алмастыру – метрикалық өлең жүйесінде кездесетін екпін түсетін буын мен метрикалық акценттің сәйкес келуі. Синтаксистік алмастыру – сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі сөйлем мүшелерінің, сөздердің грамматикалық ережеге сай емес орындалуы. Алмастыру тілімізде өлең құрылысындағы ырғаққа байланысты ғана жасалмайды. Өте сәтті
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
ауыстырылған синтаксистік алмастыру айтылатын ойға ерекше екпін түсіріп мәнерлік, модальдық реңк береді.
Инверсия тәсілінің окказионализмдерден айырмашылығы бар. Авторлық өзгертуге түсірілген фразеологизмдер қалыптасқан нормадан ауытқу болса, алмастыру – қалыптасқан стильдік тәсіл. Ауыстыру тәсілі мен тілімізде фразеологизмдердің лексикалық варианттары көп жасалады. Мысалы, аузы жеңіл жеңіл ауыз, жарым түн түн жарым, кезек дүние дүние кезек, жаман жақсы болса да жақсы жаман болса да, құлынтайдай тебісіп өсу тай құлындай тебісіп өсу, аңқайып ауызын ашу ауызы аңқайып қалу т.б.
Фразеологизмдердің бойындағы табиғи қасиеттерінің бірі мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы десек, фразеологизмдердің өзгеріске түсіп қолданылуы оның бұл қасиеттеріне қарама-қайшы болып шығады. Алайда байқағанымыздай жалпыхалықтық тілде, көркем әдебиетте, поэзияда әр алуан қажеттіліктерден тұрақты тіркестердің нормадан ауытқуы кездеседі. Тұрақты тіркестердің құрылымындағы сөз ауысу мотивтері әр түрлі. Соның бірі стильдік ерекшелік, яғни фразеологизмдерді мағыналық реңкін өзгертіп, ұтымды қолдануды мақсат етуден туады.
Академик Р.Сыздық Абай тілінің фразеологимздерін зерттей келе ақын тіліндегі фразеологизмдердің өзгертіліп қолданылуын көрсетеді: Образды күштірек, әсерлірек етіп шығару үшін ақын бір фразеологизмді қатарынан екі рет жұмсайды, бірақ құрылымдарын сәл өзгертіп береді. Мысалы, нәзіктік образын айту үшін Абай: Тал жібектей оралып, Гүл шыбықтай бұралып – деген өлең жолдарында тал шыбықтай бұралу деген кәнігі фразеологизмді тал жібектей оралу және гүл шыбықтай бұралу деп екі вариант етіп келтіреді. Осы арқылы қыз нәзіктігі күшейтіліп суреттеліп тұр.
Абайда трансформацияланған фразеологизмдердің көбі ғылым тілінде контаминация деп аталатын өзгеріске ұшыраған тіркестер болып келеді. Мұнда кәнігі фразеологизмдердің құрамындағы сөздер алмасып қолданылады. Мысалы, Абайдың өсекке салу деп қолданғаны өсекке таңу және сөзге қалдыру дегендердегі сөздерді бір-бірінен алып, алмастырып контаминациялану болып шыққан. Тілге сөз түспеу деген де осындай: ауызға сөз түспеу және тілге сөз оралмау дегендерден сөз алмастырып жасаған жаңа құрылым. Бұл қатарға Абай қолданған төмендегі фразеологизмдерді жатқызуға болады: ант шайқау (ант бұзу, сөзде тұрмау, сөзін шайқау), шырайын жылыту (жүзін жылыту, шырайын беру), ардан кету (ардан безу, ұяттан кету), ой кіру (ақыл кіру, ой ойлау), қайғы жеу (уайым жеу, қайғы шегу), қасиетін төгу (арын төгу, қасиетінен айырылу), жатты өз қылу (жатты жақын ету, жатты өзі көру), күш айту (күш көрсету,
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
айбынды сөз айту), аспанға тырысу (көкке өрлеу, аспанға ұмтылу), талап салу (талап ету, күшін салу), ықылас салу (ықылас қою, ден салу), сөзі ұзын (тілі
ұзын, сөзі көп, сөзі жаман), ақылға ену, (ақылға кіру, ақылы толған кезге келу, ену), жазды алу (жазды өткізу, уақытты алу). Бұл тіркестердің жақша ішінде көрсетілгендері жалпы халық тілінде қолданылатын кәнігі фразеологизмдер. Абай олардың сөздерін алмастырып, өзгертіп қолданған. Егер осы өзгерген фразеологизмдерді жеке-жеке атасақ, олардың дағдылы еместігі бірден байқалады. Ал Абай өлеңдерінің ішіне келгенде, бірде-бір оқырман Абай мына сөздерді дұрыс қолданбапты немесе тіркесті бұзып, нормадан ауытқып кетіпті деп еш ойламайды, өйткені бұлар өлең тілінің бүкіл бітіміне соншама оралымды етіп келтірген.
Жалпы фразеологизмдену процесі тіркестің ішкі мағыналық жағы мен оны құрап тұрған сөздердің жеке мағыналарының деактуализациялануы арқылы жүзеге асады. Деактуализация сөз тіркесі беретін мағына мен оны құраушы сөздердің арасындағы мағыналық желіден ауытқу негізінде болады. Сөз тіркесін құраушы сөздердің деактуализациялануы оның лексикалық, категориялық, грамматикалық және тағы да басқа мағыналарымен байланысты жүзеге асады. Сөздің мағыналық құрылымының аталған элементтері әр түрлі жағдайда, әр түрлі деактуализацияланады. Алайда, фразеологиялық деактуализацияны жеке сөздердің мағынасына емес, олардың тіркес кезіндегі тұтас семантикалық мағынасына байланысты қарастыру керек.
В.М.Солнцев лексикалық және грамматикалық мағыналарды салыстыра келе былай дейді: Различные виды так называемого грамматического значения также представляют собой некоторые факты сознания, хотя и не столь явно предметно ориентированные... Грамматические значения – высокой степени абстрактности... Некоторые виды грамматических значении, по-видимому, являются абстракциями абстракций. В них отображаются внутриязыковые отношения и связи.
Сол себепті де фразеологизмдерді жіктеуде тілде грамматикалық категорияларға мән беріледі. Тіркескен сөздердің грамматикалық категориялардың біріне жатуына байланысты етістікті тіркестер, есімді тіркестер деп жіктеу де осыған байланысты орын алған. Мәселен, су жүрек деген тіркес мағынасы қандай деген сұраққа жауап беріп, сын есім сөздің орнына жұмсалса, көз шырымын алды дегенде не істеді деген етістік сұрағына жауап беріп етістік сөздің орнына жұмсалады.
Фразеологизмдердің компоненттері семантикалық мағыналарынан ажырағандықтан деактуализация негізінде лексикалық мағынасы да тұрақсызданады. Компоненттердің семантикалық және грамматикалық деактуализациясы негізінде фразеологизмге кірген сөздер өздерінің бастапқы
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
мағыналарының орнына басқа, тың мағынаға ие болады. Мысалы, көзді жұмып жіберді көзді тарс жұмды фразеологизмдері алды артына қарамай, нар
тәуекел етті деген мағынаға ауысқан. Оның құрамындағы сөздер бұрынға мағыналарын фразеологизм құрамында тұрып бере алмайды. Немесе, басын қырау шалды дегендегі қырау шалды тіркесі шашы ағарды, қартая бастады деген ұғымды білдіреді. Бұл жерде де тіркес мағынасы қырау түсінің ақ болуына байланысты меңзеу ұғымымен ұштасады. Келтірілген мысалдардағы фразеологизмдер компоненттері деактуализация негізінде өздерінің бастапқы лексикалық мағыналарынан айырылған.
В.П.Жуков фразеологизмдердің компоненттік құрамын зерттей келе оларды бірнеше топқа жіктейді. Ғалым фразеологизмдер лексика-грамматикалық, семантикалық, мағына беру қабілеттеріне қарай таңбаланады (моркированные) дей келе оларды: Процесс неровномерной деактуализации слова, вызванный различной абстрагирующей способностью элементов его смысловой структуры, условимся назвать семантической редукцией слова. Названный процесс предопределяет наличие в составе фразеологизма компонентов, различающихся характером и мерой семантической маркированности... (категориально маркированные, деривационно маркированные, лексически маркированные, символически маркированные), – деп бөледі.
Фразеологизмдердің грамматикалық формалар арқылы жасалуы:
1. – шық, – шік, – қан, –ша, – шақ кішірейту т.б. мағынасындағы жұрнақтар арқылы жасалуы. Мысалы, үйшік, таушық, төбешік. Үй ішінен үйшік тігу.
2. – еке, – й, жұрнақтары арқылы мейірімділік, сыпайылық мағына тудыру. Мысалы, ағеке, апеке, апай т.б. Апаекеме жездекем сай.
Адам көңіл-күйіне әсер ететін кішірейту, еркелету, менсінбеу, кемсіту, мәнді қосымшалар арқылы да экспрессивті-эмоционалды фразеологизмдер жасалады.
Фразеологизмдердің мағыналық және құрылымдық жағынан тұрақтануы сөз тіркесінің немесе сөйлемнің тілдегі көріктеу амалдары – теңеу, метафора, метонимия, эпитет және тағы да басқа мағыналық ауысулар арқылы болатынын байқаймыз.
Фразеологиялық мағына жеке сөздердің ерекшеліктері арқылы ғана емес, олардың лексикалық жағынан үйлесіп, семантикалық өзгеріске түсуі арқылы жасалатынын көрсетеді. Сондай-ақ, фразеологизмдердің контекст көлемінде әр түрлі грамматикалық амал-тәсілдер арқылы жаңа лексика-грамматикалық мағынаға ауыса алатыны байқалады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1 Метафоралану құбылысы дегеніміз не?
2 Теңеу
3 Метонимия құбылысы
4 Эпитет
5 Ритмикалық алмастыры
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі: Ғылыми мақалалар жинағы. – Алматы: Арыс, 1999. – 376 б.
2. Панасюк А.Т. К вопросу об экспрессии как лингвистической категории. М., 1983.
3. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. – М.: Изд-во Московского университета, 1977. – 448 с.
4. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 208 б.
5. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
6. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998.–304 б.
7. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка 3-е изд. М.: Высш. шк., 1985. – 160 с.
8. Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публицистика. Мақалалар және әдеби зерттеу. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
9. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы,1994.
10. Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
11. Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б.
12. Солнцев В.М. К вопросу о семантике или языковом значении Проблемы семантики. – М., 1974.
13. Жуков В.П. Русская фразеология. – М.: Высш. шк., 1986. – 310 с.
№13 Дәріс тақырыбы: Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.
Жоспар:
1. Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
2. Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары.
3. Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасы.
Мазмұны: Фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілімізге өткірлік сипат, ұлттық ажар беретін стильдік мәні айрықша құрал болып саналады.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Тұрақты сөз тіркестері қанатты сөз, мақал-мәтелдер, идиомдар аз сөзбен көп мағынаны білдіреді, тілдің стильдік сапасын арттырады.
Мақал-мәтел-астарлап, кестелеп айтатын ойдың бейнелі көрінісі.
Мақал көбінесе тиянақталған қорытынды ой ретінде, сөйлем түрінде келеді. Мысалы, көп сөз - көмір, аз сөз - алтын, жақсыдан үйрен , жаманнан жирен, аңдамай сөйлеген ауырмай өледі т.б.
Мәтел формасы жағынан бейнелеп сөйлеудің элементі сияқты. Онда ой аяқталмай келте қайырылады. Ұзын арқау, кең тұсау, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен.
Сөз өнерінің асылы мақал-мәтелдер ақын- жазушылардың стилінің қалыптасуына ықпал жасайды. Бұл жайында М.Горкий Менің жазуды қалай үйренгенім жөнінде деген мақаласында былай деп жазады: Асылында, мақал- мәтелдер еңбекші халықтың тұрмысындағы басынан кешіргенін, көргенін, саяси- әлеуметтік тәжірибесін қалыпқа шебер құяды, сол себепті жазушының бұл материалмен таныуы өте қажет, өйткені бұл материал бес саусақты жұмып, жұдырығыңды түйгендей сөзді сығымдауға үйретеді, өзгелердің солай сығымдап айтқан сөздеріндегі астарын аша біліп, дәуіріміздің міндеттеріне зиянды өлі пікірлерді әшкерелеуге үйретеді. Өз басым мақалдан көп нәрсе үйрендім, басқаша айтқанда, ойларымды нақыл сөзбен жұп-жұмыр етіп бере білуді үйрендім.
Фразеологизмдер - сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын қажетті құрылыс материалы. Ал оның бейнелегіш-мәнерлегіштік сипаты әсіресе көркем және публицистикалық шығармаларда айқын көрінеді. Фразеологизмдер - сөз шеберлері суреткердің көркем образ жасу үшін қолданатын эмоционалды-экспрессивті құралы.
Ғылыми стильде тұрақты сөз тіркестері образдылық-мәнерлегіштік қызмет атқармайды, олар көбінесе белгілі бір заттың, ұғымның аты ретінде жұмсалады. Ал көркем шығармада, публицистикада, фразеологизмдер белгілі стильдік мақсатта, жалпы халықтық формада және өңдеумен қолданылады.
Тұрақты сөз тіркестерін жалпы халықтық формада қолдану- жалпыға танылғн белгілі тәсіл. Бұл тәсіл айтылып не жазылып жеткізілетін ойға көркемдік сипат беру мақсатын көздейді. Мәселен, жалпы халықтық формада жұмсалған тұрақты сөз тіркестері автордың тілін жандандырып мәнерлігін арттырады.
Жалпы халықтық формадағы фразеологизмдер көркем шығармада кейіпкер тілін ерекшелендіріп, даралық сипат беру мақсатымен де қолданылады ... Ер қарасы болып, мен де біреудің соңына еріп, сойылын соққан шығармын.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Бес саулыққа сатып алған қайыршының кірменің қызы құрырайын
деген екенсің.
Қырық жетіге сатып алған сенің нең артық менен?
Құдайға шүкір төрт балам бар.
Құдай берсе, төрт балаңа бір балам татыр әлі!
Әркімнен қалған салдақы, бала біте қояр саған!
Сен етегіңе намаз оқып жүр ме ең, кіші қызың қойшының аузынан түскендей...
Қыздырма тілімді.
Бұл мысалдардағы қыл үстінде, сай-сүйегі сырқырау, төбе ашы тік
тұрды, сойылын соғу, қырық жеті, құдайға шүкір, етекке намаз оқу, аузынан түскендей, ауыз қыздыру дегендер өздерінің бұрынғы белгілі қалпы мен мағынасында қолданылған.
Фразеологизмдердің ерекшеліктері - мақалдардың қолданылуы бұдан
гөрі өзгешелеу. Мақалдар көбінесе көркем цитат ретінде пайдаланылды. Мысалы, Қал қасым келіп отырған соң, Шығанақ мәтелдей жөнелді. Қаз орғанына семіреді. Қара құс тойғанына семіреді. Біз қара құс емеспіз. Асқанды айтпа, сасқанды айт, епті айтпа, ниетті айт деген. Бәрі де болады. Енді орныңнан қозғалма.
Фразеологизмдер – ойды сығымдап, көркем бейнелі жасайтын мәні
бар құрал. Авторлық өңдеу мен қолдануға фразеологизмдер әр түрлі өзгеріске ұшырап, жаңа көркемдік сапаға ие болады. Мысалы, Қар төсеніп, мұз жастанып, дамыл алмай жүріп, жылқыға шүйгін болатын жерді ерте бастан есептеп білетін.
Фразеологизмдердің авторлық өңдеу мен қолданылуының
төмендегідей жолдары бар:
1 Тұрақты сөз тіркестері өзгертілмей, сол қалпында қосымша
мағынаға ие болады.
2 Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті өзгертіліп, жаңа мазмұнда
қолданылады.
3 Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті өзгертіліп өз мағынасында
қолданылады.
Тұрақты сөз тіркесінің құрылысы жағынан өзгеріске ұшырауы-
әсіресе өлең сөзге тән құбылыс.
Әр халықтың өзінің дәстүрлі тіл өнері болады.Жалпы халықтық тіл
қолдану мен жазушылардың тілді қолдану тәсілі бір-бірімен тығыз байланыста болады.Сөйтіп, көркем шығарма тілі жалпы халықтық тіл өнерінің жалғасы ретінде дамып жетіледі.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Сөйтіп, фразеологизмдер әр түрлі жолмен жұмсалып, пайдаланылады.
Олар кейде жалпыхалықтық форма авторлық өңдеумен өзгеріп қолданылады. Фразеологизмдерді қолданудағы бұл тәсілдер әр түрлі стильдік мақсатты көздейді.Сонымен қатар әр жазушы тұрақты сөз тіркесінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды байытуда өздерінің үлесін қосады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2. Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3. Фразеологизмдердің қолданылу аясы.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,Ғылым,1997.
3. Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4. Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.- А.,Санат,1997.
№14 Дәріс тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар түпдеректер.
Жоспар:
1 Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері
2 Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі
тұрақты айтылатын тіркестер
3 Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер
4 Тұрақты теңеулер тіркесі
5 Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз
тіркестері
6 Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы
Мазмұны: Фразеологизмдер – ұлттық тілдің айқындығын, дәлдігін,
икемділігін, бейнелегіштік күшін көрсететін фразеологиялық тұлғалар. Тілдегі мұндай мағыналас тіркестерді пайдаланып, шығарманың көркем тілінің керегіне жарату сөз шеберлерінің міндеті. Ал белгілі бір жазушы тіліндегі мағыналас фраеологизмдерге талдау жасау – оның тұрақты тіркестерді талғап, таңдап пайдалану принциптері мен озіндік стиліне тән сөз қолдау ерекшеліктерінен көп мағлұмат береді. Мәселен, пародия, шымшыма шумақтар, әзіл-оспақ төңірегінде мұндай өзгешеліктер бірден көзге шалынады. Мұндағы фразеологиялық синонидер үлесі – ойдың тереңдігі мен ішкі қуатын күшейтуде таптырмайтын тіркестер екендігі. Тегінде көркемдік тұрғысынан көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері – фразеологизмдер. мәтін ішінде мәтін болатын тұрақты тіркестер табиғаты, окказионалдық қолданыста тым
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
образддылыққа негізделім,сөйлеу стандартына сай келмей тұрғандай болады. Бірақ мұнда мына ерекшеліктерге назар аудару керек. Фразеологизмдер өз табиғатында қоршаған айналаны, дүниені қабылдауда адамның ұлттық мәдени ойлау ерекшелігін аңғартып жүреді. Рухани әлемнің үзік-үзік бөліктері сол ұлттың мәдениетінде сақталып қалады.
Мысалы, Түйені түгімен жұтып, шелектеп арақ ішкен сенен гөрі иманды. Қартайса да аттан түспей, көштен қалмай келеді (О.Бөкеев).
Өліспей беріспек емес, тастай қатып, халықтың барша дәулеті құйылған қазанның құлағынан айрылар сыңай танытпайды.
Мұндағы қазаның құлағынан айрылмау соны образ, жаңа тіркес, авторлық қолданыстың сәтті үлгісі. Қазан сөзінің коннатациясына орай, соңғы уақытта қазақ тілінде тұрақталған тіркестер бар. Мысалы: қара қазанда қайнап өсу, қазанның құлағын ұстау, қазанның құлағынан айырылмау. Абай фразеологиясын зерттеген ғалым Р.Сыздық Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың қазынасы, бұл бір жағынан, екінші жағынан, ол жеке қаламгердің табысы, еңбегі, ізденісі - дейді. (1995, 95).
Фразеологиялық материялдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер төркінінің бірі – қазақтардың қазіргі интелектуалдық рухани мұрасы екенін естен шығармау керек.
Авторлық қолданыста окказионал фразеологизмдердің мағыналарында ұлттық мәдени ойлау ерекшеліктер, стереотиптер арқылы тұтастай ұлт менталдығын айқындайтын тұрақты тіркестер тобы жиі корінеді. Уақыт өте келе олар фразеологиялық қорға қосылуы мүмкін.
Тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми бағыттары туралы мынаны айтуға болады. Ғалымдардың айтуына қарағанда, мәдениет сөзіне екі жүзден астам ғылыми анықтама берілген екен. Әдетте материалдық және рухани деп екіге бөлінетін бұл ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы – ұлттың өркениет заманынында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылуымен сипатталады. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі Кеңестік мәдениетке біріктірілген көп ұлттың төл мәдениеті (ұлт мәдениеті) біртұтас идеологиядан құтылып, тіл арқылы өз тамырын туған топырағынан іздестіруде.
Мәдениет көптеген пәндер жиынтығында қарастырылады. Мәселен, қазақ мәдениеті туралы айтса, көшпелі қазақтың материалдық өндіріс жүйесі, оның өткен өмірі – тарихымен, жер жағдайы – географиясыиен, дүниетанымы – философиямен, ойлау жүйесі – психологиямен, өнері - әдебиетімен, т.б. ғылыми салаларымен ұштасып жатады.
Мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Бұл әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай, әр ұлттық өзіндік
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
бітім-болмысын, қадыр қасиетін, басқалардан ұлт ретінде айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ, менталитетіне қарап ажыратады.
Мәдениет пен өркениет (цевилизация) кей тұста бірінің орнына бірі ауыстырылып қолданыла береді. Тіпті мағыналас болып кеткендей. Алайда бұл екі сөзді шатыртырмау керек. ХХ ғасыр өркениет ғасыры десек, бұл кездегі мәдениет өзіндік ерекшеліктерімен басқалай дамыды. Өркениеттілікке тән жағдай қоғамның жоғары әлеуметтік, материалдық дамуы десек, мәдениет ұғымы бұл арада ұлттық рухани түсіністіктен табылады.
Бірақ белгілі жағдаймен қазақ ұлтының рухани мәдениетінің дамуында кері үрдіс пайда болды. Үзіле жаздаған дәстүр жалғастығы, салт ұғымдары дәл бүгінгі таңда ана тілі арқылы өзіндік мәдени таным түсінігін қайтадан түгендеуде.
Бұл ретте, тұтастай мәдениет деген ұғымды қалыптастыратын материалдық және рухани мәдениет үлгілері бір-бірімен тығыз байланысты. Бұлар ешуақытта өз бетімен бөлек дамымайды. Өркениеттің қай сатысында болмасын рухани жіне материалдық мәдениет ұдайы бірін-бірі толықтырып отырады. Бірақ кейде өркениет мықтап дамығанда оның адамзат қоғамына әкелетін түрлі зияндарынан бастап, ұлт тілі мен мәдениетіне төндірген қаупі де болады. Мәселен, аз ұлттың жойылуы, аты-жөнінің өзгеруі, рухани мәдениеттің сақталмауы, ары қарай жасалмауы т.б.
Қазақ халқанаң ұлттық ерекшеліктерін итанып білу үшін кейбір факторларды ескеру керек. Олар: мотивациялық және танымдық. Қазақ еліндегі дала заңдарының ерекше ықпалымен қалыптасқан рухани мәдениеттің бертін келе дәстүр жалғастығы биігіне көтерілуі және оның өміршең боп сақталуы тек тілге ғана қатысты. Демек, мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен мазмұны тек сөз арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Енденше тіл арқылы мәдениеттану – ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1 Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
2 Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
3 Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
4 Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп
деректер төркінінің бірі.
5 Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын
қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. –
А.: Санат, 1993.
2 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
3 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
4 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
5 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
6 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері
– А.,1998.
7 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
8 Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
9 Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай
№15 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы
Жоспар:
1 Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы
мәселелерінің зерттеуі.
2 Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
3 Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық
баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
4 Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
5 Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Мазмұны: Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының біразы –
тұрақты тіркестер: мақал-мәтелдер, фразеологиялық тірестер, қанатты сөздер.
Бұларды әсіресе көркем әдебиетте, публицистикалық әдебиетте, көпшілікке арналған лекция, әңгімелерде мол пайдаланады.
Мысалы, Жел үп етсе болғаны, қалың қамыстай тары сыбдыр қағып, сыбыр сала жөнеледі (Ғ.Мұстафин) тәрізділер көркем әдебиет стиліне тән. Шаруаларға тары өндіру туралы жасаған баяндамада солай сөйлеу ерсі болар еді. Бірақ баяндама, лекция, әңгіме тілін жандандыру үшін әдеби тілде бар кестелі сөздерді иайдаланудың ешқандай ерсілігі жоқ, қайта олар ұтымды сөздің аса керекті элементтері болады. Олар мыналар:
Мақал-мәтелдер – халық даналығының айнасы, оларды тудырған халықтың тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі болып келеді. Олардың бәрі заңның, өсиеттің, ереженің күшіндей күші бар қысқа-қысқа нақыл сөзге айналып, тілде сақталып қалады.
Мақал-мәтелдер аз сөзді, терең мағыналы әрі ұтымды болатындықтан, сөйлеген сөзде пайдалана беру керек-ақ. Сөздің көркі – мақал, жүздің көркі – сақал дегендей, мақал-мәтел сөзіңе әр береді.
Қазақ мақал-мәтелдерінің бәрі бірдей ұстамды емес: біздің қазіргі идеологиямызға жанасымды, тәрбиелік мәні мәні зор өнегелілері бар да, ескі
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
өмірдің кертарпалары шығарған ұстамсыздары да бар. Оларды таңдап, талғап орынды жерінде пайдалану керек. Осы талаптар тұрғысынан кейбір өткір нақылдары керісінше, не аздап өзгеріс енгізіп, қазіргі өмірге жанасымы етіп пайдалануға да болады. Орасша Один в поле не воин - И один в поле не воин деп өзгертіп айтқанындай, С. Мұқанов Құрылыс жырында:
Құм жиылып тас болып,
Құл жиылып бас болып,
Шаруа ұстап ел болып... - деп жазыпты.
Фразеологиялық тіркес – қісінің ойын мәнерлі түрде айту үшін жұмсалатын сөздер тобы. Ондай тіркестер әдетте тұрақты болады. Олар идиомалық тіркес, фразалық тіркес деп екіге бөлінеді. Идиомалардың білдіретін мағыналарына олардың құрамындағы сөздердің мағыналары қатынаспайды, мүлде басқа мағынада, сол тұрақты қалпында ойды әсерлі, көрікті етіп айту үшін жұмсалады; олар мынадай тіркестер: қара қылды қақ жару, қой үстіне боз торғацй жұмыртқалау, жүрегі шайылу, қас пен көздің
арасында, қой аузынан шөп алмау, тіс қаққан, сіркесі су көтермеу, аузымен орақ ору.
Фразалық тұрақты тіркестер де ауыспалы мағынада жұмсалады. Олардың идиомалық тіркестерден айырмашылығы – құрамындағы сөздердің (не бірінің) әдепкі мағынасы айтылған ойға қатысты болады. Мысылы: тіл алмау, көз қырын салу, жаны ашу, түймедейді түйедей ету, басына әңгір таяқ ойнату, үрейін ұшыру, тасы өрге домалау, жар құлағы жастыққа тимеу, тырнақ астынан кір іздеу. Бұл топқа мынындай тіркестер де енеді: аузынан тастамау, қайратқа міну, күш жұмсау, қолқабыс ету, шамасы келмеу, қолынан келмеу, көзі түсу, басы қату, ойын бөлу, есіне салу, көңіліне келу.
Фразеологиялық тіркестерді қолдана білу – тіл білудің бір белгісі. Халық тілін жақсы білетін кісі тілдің осы байлығында молынан, дұрыс қолдану арқылы ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп салады. Сондықтан әрбір мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келген оқушы, студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс.
Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде қалыптасқан құрамын жөн-жорығы жоқ, өзгертіп айтып, жазуға болмайды. Мысалы, Табан астында дегенді табан аузында, қаға берісте қалып қойды дегенді қаға беріске қарай айнала берді(С. Шаймерденов) тәрізділер кездеседі. Мұндай ойсыраған кемшілік жоқ, сонда да ол айтқанда аяқты дәл баспай, сол қия басқандық байқалмай ма? Біз үшін сондай елеусіз сәл-пәлдің үлкен мәні бар. Мүмкін болғанша тұрақты тіркестердің тобын жазбауға тырысу керек. Дәлдікке бой ұрған кісі үшін екі көзімді төрт қылды (сағындырды) дегеннің сөздерін
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
өзгертіп, орнын ауыстырып айтудың жөні жоқ. Тек өлеңді сөйлемде ұйқас үшін ол сөздер басқаша құрылуы мүмкін:
Төрт қылып екі көзді сағындырып
Жүр екен біздің қалқа қандай жерде!
(Б. Майлин)
Өзім жоқта орныма шөп сап қойып,
Ақ жүзімді ел-жұртқа қылма салық.
(Абай)
Бір тілде бар идиомалық тіркестерді екінші тілде сөзбе-сөз аударуға болмайды. өйткені олардың білдіретін мағыналары құрамындағы сөздердің мағыналарынан құрылмайды, мүлде басқа ауыспалы мағынаны білдіреді. Вот, где собака зарыта дегенді Ленин томдарының аудармысында – мәсленің түйіні осында жатыр деп дұрыс аударған. Сонымен қатар оны Иттің көмілген жері міне осы деп те аудару кездеседі.
Соңғы жылдары аударма арқылы қазақ тілінде ештен кеш жақсы, балық та емес, ет те емес, қасқыр да тоқ, қой да аман, талабы зор-ақ, тағдыры – дозақ (охота смертная, да участь горькая), ауыр жүкке жегілме, жегіле қалсаң, егілме (взялся за гуж – не говори, что не дюж) тәрізділер аударма арқылы еніп жүр.
Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын әдейі өзгертіп, не араларына басқа сөздерді қосып айту кездеседі, бірақ олардың көбінде ерекше стильдік өң болады. Мысалы, орыс тілінде взглянуть с высоты своего величия дегенді Чехов: взглянул на мир с высоты своего подлости деп жазыпды. Сол сияқты көзімнің жасы көл болды дегенді күшейтіп айту үшін С.Торайғыров: еөз жасым көктен құйған жауын еді деп жазады.
Жауабың бүгін-кеше болмаған соң,
Көз жасым көктен құйған жауын еді.
Поэзия тілінде жүні жығылды, соққы жеді тіркестерінің құрамы өзгеше болыпта кездеседі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1 Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
2 Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
Пайдаланған әдебиеттер:
1 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
2 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
3 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
4 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері
– А.,1998.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
5 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
6 Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
7 Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме
сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т,2004.
№1 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Сөздің анықтамасы
Мақсаты: Сөзге анықтама берудің қиындығын меңгеру. Сөзді лексикалық-семантикалық жүйе жағынан қарастыру.
Жоспары:
1. Сөзге анықтама берудің қиындығы
2. Сөздің мазмұны
3. Сөзге тән белгілер
4. Лексика-семантикалық жүйе
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
4. Сөз варианттары дегеніиіміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев Қазіргі қазақ тілі Алматы.1962
2. М. Белбаева Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Алматы. 1976
3. К. Аханов Тіл білімінің негіздері
4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы Алматы. Санат 1997
№2 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Сөз мағынасының өзгеру себептері
Мақсаты: Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жаңа мағынаға ие болуының себептерін қарастыру. Сөз мағынасын функционалды семантика заңы бойынша қарастыру
Жоспары:
1 Сөз мағынасы өзгеруінің экстралингвистикалық факторы
2 Сөз мағынасы өзгеруінің лингвимстикалық факторы
3 Ауыспалы мағына тудыратын тәсілдер.
4 Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша өзгеруі
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз мағынасының өзгеруінің неше түрі бар?
2. Лингвистикалық себеп дегеніміз не?
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
3. Сөз мағынасының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы қандай тісілдер арқылы іске асады?
4. Метафора тәсілі дегеніміз не?
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев Қазіргі қазақ тілі Алматы. 1962
2. К. Аханов Тіл білімінің негіздері
Қосымша әдебиеттер:
1. И.В Арнольд. Лексикология современного языка М. 1959
2. А. А. Реформатский Введения в языковедения М. 1967
№3 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Көп мағыналылық.Омонимдер.
Мақсаты: Лексикалық мағыналардың түрлерін қарастыру Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктелуін қарастырыу.Омонимдердің жасалу жолдары мен типтерін анықтау.
Жоспары:
1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2. Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай, функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыр
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктеліуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Полисемия дегеніміз не?
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев Қазіргі қазақ тілі Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Алматы. 1988
3. К. Аханов Тіл білімінің негіздері Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері Алматы. 1955
№4 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Синонимдер. Антонимдер.
Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің өзіндік ерекшеліктерін қарастыру, дисфелизм, эвфелизм, табу құбылысына кеңінен тоқталу.
Жоспары:
1 Синонимдердің айырым белгілері
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
2 Синонимдік қатар және доминант
3 Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері
4 Синонимдердің жасалу жолдары
5 Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары
6 Табу
7 Эвфемизм
8 Дисфемизм
Бекіту сұрақтары:
1 Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
2 Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
3 Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
4 Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№5 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лекцикасының шығу арналары
Мақсаты: Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры және сөздік құрамымен танысу, ерекшелігін көрсету.
Жоспары:
1 Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры
2 Сөздік құрамының жалпы сипаты
3 Негізгі сөздік қордың басты белгілері. Негізгі сөздік қор мен сөздік
құрамның арақатынасы
4 Түркі тілдеріне ортақ сөздер.
Бекіту сұрақтары:
1 Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай түрлері бар?
2 Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
3 Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
4 Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№6 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Өзге тілдерден енген сөздер
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Мақсаты: Бүгінгі күні тілімізде қолданылып жүрген өзге тілдерден енген сөздердің ерекшелігін, тілдегі орны мен қолданылуын талдау.
Жоспары:
1 Монғол тілдерінен енген сөздер
2 Араб, парсы тілдерінен енген сөздер
3 Орыс тілінен енген сөздер
4 Кірме сөздердің лексикалық, семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі
Бекіту сұрақтары:
1 Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы
2 Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
3 Кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері
4 Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.
– А: Санат, 1997
2 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№7 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні..
Мақсаты:Қазақ тіліндегі лексиканың пайда болуымен , шығу арналарын жан-жақты ашып көрсету.
Жоспары:
1 Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2 Әдеби тілге тән басты белгілер.
3 Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4 Тілдік стиль туралы ұғым.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1 Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2 Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3 Тіл нормасы дегеніміз не?
4 Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2 Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3 І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4 Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеолгиясы. - А.,Санат,1997.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
№8 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Лексикография.
Мақсаты:Тілдегі сөздердің жиналуы мен сөздіктердің жасалуы жөнінде мәліметтер беру
Жоспары:
1. Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2. Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3. Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты, практикалық мәні.
4. Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5. Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6. Этимологиялық сөздік.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Лексикография дегеніміз не?
2. Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3. Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2. Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3. І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№9 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
Мақсаты: Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, оны жан-жақты сипаттау.
Жоспары:
1. Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2. Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
3. Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Фразеологизм дегеніміз не?
2. Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3. І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4. Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5. Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
2 .Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4. К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5. Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6. Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
№13 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.
Мақсаты: Қазақ фразеологиясының қолданысы мен оның стильдік ерекшеліктерін көрсету.
Жоспары:
1 Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
2 Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары.
3 Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасы.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2. Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3. Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,Ғылым,1997.
3. Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4. Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
№14 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық
маңызы бар түпдеректер.
Мақсаты: Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологичлық қордан ерекше байқалатындығы. Қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы екендігі. Әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып, қалыптаскы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болады. Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер. Мәдени деректер түсінігіндегі – мақал-мәтелдер. Образ әталонға айналған тұрақты теңеулер тіркесі. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Жоспар:
1 Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
2 Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
3 Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
3 Тұрақты теңеулер тіркесі.
4 Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері.
5 Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1 Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
2 Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
3 Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
4 Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер төркінінің бірі
5 Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А.: Санат, 1993.
2 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
3 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы – А., 2005.
4 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
5 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
6 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері – А.,1998.
7 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
8 Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай
№15 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
Мақсаты: Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қолданысы мәселелерінің зерттелуіне шолу. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның коп стильдігі екендігі. Фразеологизмдер ойды әсерлі берудің негізгі тәсілдері. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасының болуы. Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Жоспар:
1 Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы мәселелерінің зерттеуі.
2 Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
3 Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
4 Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
5 Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1 Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
2 Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
3 Көз жасым көктен құйған жауын еді деп Торайғыров қай фразеологизмді өзгертті?
Пайдаланған әдебиеттер:
1 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы – А., 2005.
2 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
3 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
4 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері – А.,1998.
5 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
6 Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
7 Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т,2004.
№1 СОӨЖ
Тақырыбы: Сөздің анықтамасы
Мақсаты: Сөзге анықтама берудің қиындығын меңгеру. Сөзді лексикалық-семантикалық жүйе жағынан қарастыру.
Жоспары:
1. Сөзге анықтама берудің қиындығы.
2. Сөздің мазмұны
3. Сөзге тән белгілер
4. Лексика-семантикалық жүйе
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
4. Сөз варианттары дегеніиіміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев Қазіргі қазақ тілі Алматы.1962
2. М. Белбаева Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Алматы. 1976
3. К. Аханов Тіл білімінің негіздері
4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы Алматы. Санат 1997
№2 СОӨЖ
Тақырыбы: Сөз мағынасының өзгеру себептері
Мақсаты: Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жаңа мағынаға ие болуының себептерін қарастыру. Сөз мағынасын функционалды семантика заңы бойынша қарастыру
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз мағынасының өзгеруінің неше түрі бар?
2. Лингвистикалық себеп дегеніміз не?
3. Сөз мағынасының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы қандай тісілдер арқылы іске асады?
4. Метафора тәсілі дегеніміз не?
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев Қазіргі қазақ тілі Алматы.1962
2. К. Аханов Тіл білімінің негіздері
Қосымша әдебиеттер:
1. И.В Арнольд. Лексикология современного языка М. 1959
2. А. А. Реформатский Введения в языковедения М. 1967
№3 СОӨЖ
Тақырыбы: Көп мағыналылық. Омонимдер.
Мақсаты: Лексикалық мағыналардың түрлерін қарастыру Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктелуін қарастырыу.Омонимдердің жасалу жолдары мен типтерін анықтау.
Жоспары:
1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2.Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай, функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыру.
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктеліуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Тақырып бойынша сұрақтар
1. Полисемия дегеніміз не?
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев Қазіргі қазақ тілі Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Алматы. 1988
3. К. Аханов Тіл білімінің негіздері Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері Алматы. 1955
№4 СОӨЖ
Тақырыбы: Синонимдер. Антонимдер.
Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің өзіндік ерекшеліктерін қарастыру, дисфелизм, эвфелизм, табу құбылысына кеңінен тоқталу.
Жоспары:
1 Синонимдердің айырым белгілері.
2 Синонимдік қатар және доминант.
3 Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері.
4 Синонимдердің жасалу жолдары.
5 Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары.
6 Табу. Эвфемизм. Дисфемизм.
Бекіту сұрақтары:
1 Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
2 Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
3 Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
4 Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№5 СОӨЖ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лекцикасының шығу арналары.
Мақсаты: Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры және сөздік құрамымен танысу, ерекшелігін көрсету.
Жоспары: Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры. Сөздік құрамының жалпы сипаты. Негізгі сөздік қордың басты белгілері. Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы. Түркі тілдеріне ортақ сөздер.
Бекіту сұрақтары:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1 Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай түрлері бар?
2 Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
3 Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
4 Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№6 СОӨЖ
Тақырыбы: Өзге тілдерден енген сөздер.
Мақсаты: Бүгінгі күні тілімізде қолданылып жүрген өзге тілдерден енген сөздердің ерекшелігін, тілдегі орны мен қолданылуын талдау.
Жоспары: Монғол тілдерінен енген сөздер. Араб, парсы тілдерінен енген сөздер. Орыс тілінен енген сөздер. Кірме сөздердің лексикалық, семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі.
Бекіту сұрақтары:
Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
Кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№7 СОӨЖ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні..
Мақсаты:Қазақ тіліндегі лексиканың пайда болуымен , шығу арналарын жан-жақты ашып көрсету.
Жоспары:
1. Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2. Әдеби тілге тән басты белгілер.
3. Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4. Тілдік стиль туралы ұғым.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2. Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3. Тіл нормасы дегеніміз не?
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
4.Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?
Пайдаланылған әдебиеттер
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2. Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3. І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.
5. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№8 СОӨЖ
Тақырыбы: Лексикография.
Мақсаты:Тілдегі сөздердің жиналуы мен сөздіктердің жасалуы жөнінде мәліметтер беру.
Жоспары:
1. Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2. Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3. Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты, практикалық мәні.
4. Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5. Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6. тимологиялық сөздік.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1. Лексикография дегеніміз не?
2. Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3. Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2. Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3. І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№9 СОӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
Мақсаты: Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, оны жан-жақты сипаттау.
Жоспары:
1. Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2. Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
3 Ш.Балии, В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу
еңбектері.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Фразеологизм дегеніміз не?
2. Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3. І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4. Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5. Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2. Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4. К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5. Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6. Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
№13 СОӨЖ
Тақырыбы: Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.
Мақсаты: Қазақ фразеологиясының қолданысы мен оның стильдік ерекшеліктерін көрсету.
Жоспары:
1 Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
2 Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары.
3 Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасы.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2. Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3. Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,Ғылым,1997.
3. Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4. Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
№14 СОӨЖ
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар түпдеректер.
Мақсаты: Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологичлық қордан ерекше байқалатындығы. Қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы екендігі. Әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып, қалыптаскы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болады. Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер. Мәдени деректер түсінігіндегі – мақал-мәтелдер. Образ әталонға айналған тұрақты теңеулер тіркесі. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
Жоспар:
1 Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
2 Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
3 Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
4 Тұрақты теңеулер тіркесі.
5 Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері.
6 Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1 Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
2 Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
3 Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
4 Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер төркінінің бірі.
5 Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А.: Санат, 1993.
2 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
3 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы – А., 2005.
4 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
5 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
6 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері – А.,1998.
7 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
8 Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
9 Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай
№15 СОӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
Мақсаты: Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қолданысы мәселелерінің зерттелуіне шолу. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның коп стильдігі екендігі. Фразеологизмдер ойды әсерлі берудің негізгі тәсілдері. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы. Қөркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасының болуы. Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Жоспар:
1 Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы мәселелерінің зерттеуі.
2 Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
3 Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
4 Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
5 Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1 Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
2 Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
3 Көз жасым көктен құйған жауын еді деп Торайғыров қай фразеологизмді өзгертті?
Пайдаланған әдебиеттер:
1 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы – А., 2005.
2 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
3 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
4 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері – А.,1998.
5 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
6 Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
7 Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т,2004.
№1 СӨЖ
Тақырыбы: Сөздің анықтамасы
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Тапсырма: Сөзге анықтама берудің қиындығы. Сөздің мазмұны. Сөзге тән белгілер. Лексикалық-семантикалық жүйе жайлы қарастыру.
Бақылау нысаны: баяндау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
6. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – А., 1976.
№2 СӨЖ
Тақырыбы: Сөз мағынасының өзгеру себептері
Тапсырма: Сөз мағынасы өзгеруінің экстралингвистикалық және лингвистикалық себептері. Ауыспалы мағынаны тудыратын тәсілдер. Метонимия, жасалу жолдарын қарастыру.
Бақылау нысаны: баяндау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
6. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – А., 1976.
7. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
8. Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы. – А., 1968.
9. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – А., 1976.
10. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері.
№3 СӨЖ
Тақырыбы: Көп мағыналық. Омонимдер
Тапсырма: Сөздің номинативті мағынасы. Фразеологиялық байлаулы мағына. Синтаксистік шартты мағына. Омонимдер және көп мағыналы сөздер. Омонимдердің жасалу жолдарын қарастыру.
Бақылау нысаны: жаттығу жұмыстарын орындау.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
6. Аханов К. Қазақ тіліндегі омонимдер. – А., 1958.
7. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – А., 1976.
№4СӨЖ
Тақырыбы: Синонимдер. Антонимдер
Тапсырма: Синонимдердің айырым-белгілері. Синонимдік қатар және доминант. Синонимдердің жасалу жолдары. Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдарын. Табу. Эвфемизм. Дисфемизмдерді қарастыру.
Бақылау нысаны: жаттығу жұмыстары
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
6. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – А., 1984.
7. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – А., 1980.
8. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – А., 1976.
9. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
10. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
№5 СӨЖ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары
Тапсырма: Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негіздері сөздік қоры. Негізгі сөздік қордың басты белгілері. Түркі тілдеріне ортақ сөздер. Сөз тудырудың лексикалық, фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік жолдарын қарастыру.
Бақылау нысаны: реферат
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
6. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – А., 1988.
7. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – А., 1980.
8. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – А., 1976.
9. Рүстемов Л. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері.
10. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
№6 СОӨЖ
Тақырыбы: Өзге тілдерден енген сөздер
Тапсырма: Монғол тілдерінен енген сөздер. Араб, иран тілдерінен енген сөздер. Орыс тілінен енген сөздер. Кірме сөздердің лексикалық-семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуін қарастыру.
Бақылау нысаны: талдау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
6. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – А., 1988.
7. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – А., 1984.
8. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
9. Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы. – А., 1968.
10. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. – А., 1976.
11. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. – А., 1979.
12. Рүстемов Л. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері.
№7 СӨЖ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні
Тапсырма: Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері. Әдеби тілге тән басты белгілер. Әдеби тілдің стильдік тармақтары. Тілдік стиль туралы ұғым жайын қарастыру
Бақылау нысаны: бақылау жұмысы
Пайдаланылатын әдебиеттер:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – А., 1984.
2. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
3. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. – А., 1995.
4. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – А., 1995.
5. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. - А., 1972.
№8 СӨЖ
Тақырыбы: Лексикография
Тапсырма: Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні. Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні. Терминологиялық сөздік, жасалу мақсаты, түрлері. Диалектологиялық сөздік, жасалу мақсаты. Фразеологиялық сөздік, жасалу мақсаты. Синонимдер сөздігі, жасалу мақсаты. Орфоэпиялық сөздік. Тарихи сөздік, түрлері. Этимологиялық сөздік, жасалу мақсатын қарастыру.
Бақылау нысаны: жаттығу жұмыстары
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
6. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
7. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – А., 1988.
8. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – А., 1980.
9. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. – А., 1979.
10. Рүстемов Л. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері.
11. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
№9 СӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы
Тапсырма: Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі, қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу. І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, М.Копыленко мектептерінің қалыптасуы. Ш.Балли, В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия т.б. зерттеу еңбектеріне шолу жасау.
Бақылау нысаны: баяндау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
3. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
4. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
5. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
6. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А., 1998.
7. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
8. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
9. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – А., 1998.
10. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
№10 СӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің тілдік бірлік ретінде танылуы
Тапсырма: Фразеологиялық тіркестер деп тану үшін қойылатын талаптар. Фразеологизмдердегі тұрақтылық, тұтастық, тиянақтылық белгілері. Фразеологизмдердің ұйтқы сөздері. Фразеологизмдерді өзіне ұқсас тіркестерден ажырату жолдары. Мақал-мәтелдердің фразеологияға қатысын қарастыру.
Бақылау нысаны: талдау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962.
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
5. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
6. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. – А., 1955
7. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
8. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А., 1998.
9. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
10. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
11. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. - А., 1972.
12. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – А., 1998.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
13. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
№11 СӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің семантикалық категориялары
Тапсырма: Фразеологизмдердің варианттары: лексикалық, фонетикалық, морфологиялық, Лексика-грамматикалық түрлері. Фразеологиялық антонимдер. Мағыналас фразеологизмдер. Фразеологизмдердің семантикалық категорияларының прагматикалық ерекшеліктерін қарастыру.
Бақылау нысаны: реферат
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
2. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
3. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
4. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
5. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. - А., 1972.
6. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – А., 1998.
7. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
№12 СӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің лексика-семантикалық тақырыптары және грамматикалық ерекшеліктері
Тапсырма: Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестерді тақырыптық жағынан топтастыру. Фразеологизмдердің грамматикалық ерекшеліктері. Шартты түрде сөз таптарына қарай топтастыру. Фразеологизмдердің құрамы мен құрылымы. Қос тағанды фразеологизмдер. Фразеологизмдердің сөйлемдегі синтаксистік қызметін қарастыру.
Бақылау нысаны: талдау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
3. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
4. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А., 1998.
5. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – А., 1995.
6. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
7. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
8. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. - А., 1972.
9. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – А., 1998.
10. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
№13 СӨЖ
Тақырыбы: Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.
Тапсырма: Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары. Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасын қарастыру.
Бақылау нысаны: реферат
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А.: Санат, 1993.
2. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
3. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
4. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
5. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А., 1998.
6. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
7. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
8. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. - А., 1972.
9. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – А., 1998.
10. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
№14 СӨЖ
Тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық мәдени маңызы бар түпдеректер
Тапсырма: Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер. Мәдени деректер түсінігіндегі – мақал-мәтелдер. Тұрақты теңеулер тіркесі. Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуын қарастыру.
Бақылау нысаны: бақылау жұмысы
ПОӘК 042-18-28.1.1403-2014.
____№ ___басылым
____ беттің ____ беті
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Санат, 1997.
2. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1977.
3. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
4. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А., 1998.
5. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – А., 1995.
6. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
7. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
8. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – А., 1998.
9. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
№15 СӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы
Тапсырма: Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қолданысы мәселелерінің зерттелуі. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшілік – оның көп стильділігі. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы. Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы. Көркем проза фразеологизмдерін стильдік жақтан саралау жайын қарастыру.
Бақылау нысаны: талдау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 2005.
2. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А., 1998.
3. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – А., 1995.
4. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А., 1998.
5. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
6. Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. - А., 1972.
7. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – А., 1998.
8. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т, 2004.
ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
Құжаттың тарауы пункті
Өзгеріс түрі (ауыстыру, жою, қосу)
Хабарламаның нөмірі және күні
Өзгеріс енгізілді
Күні
Аты-жөні, қолы, қызметі