Әдеби тілдің тарихына қатысты мәселелрдің басын ашып, ғылыми тұжырым жасау үшін эдеби тілдің өзін дұрыс аныктап алу қажет. Яғни эдеби тіл деп нені түсінеміз? Оның өмір сүру формасы қандай? Әдеби тілге не енеді? Қазақ эдеби тілінің тарихы қай кезден, неден басталады? Әр кезеңдегі эдеби тілдің дамуыньтң, нормалануының тенденциясы, оның тілдік көрсеткішіне қандай эдебиет нұсқалары жатқызылуға тиіс жэне олардың мазмұны мен сипаты кандай болмақ деген сүрақтардың нақты жауабы эдеби тілдің анықтамасымен тікелей байланысты болып отыр. Соған орай эдеби тІл деген ұғымды эр түрлІ түсІнудің салдарьтнан кейбір зерттеулерде оған қатысты проблемалық мэселелер әрқалай баяндалып отыр.
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын, «эдеби тіл» деген категорияның һзі туралы түсінікті анықтап алу қажет. Өйткені «әдеби тіл» дегеннің мазмұны, сипаты жөнінде тек қазақ тіл білімінде емес, жалпы отандык лингвистикада анық, айқын, үзілді-кесілді айтылған тұрақты пікір жоқ.
Бүл ретте орыс тіл білімі көрнекті өкілдерінің түжырымдары мен пікірлеріне сүйенсек, эдеби тіл, біріншіден, жазба тіл, яғни тек жазба әдебиет тілі, екіншіден, сол жазу, жазба әдебиет арқылы жалпы халықтық тілдің өңделген,екшеленген, стильдік тармақтары қалыптасқан түрі. Басқаша айтқанда әдеби тіл - жалпы халықтык тілдің жазу арқылы белгілі дэрежеде өңделген, сүрыпталған түрі, жазусыз эдеби тІл болмақ емес, эдеби тілдің тарихы — жазба эдебиет тілІнің де тарихы, сөйтіп, жазу, жазба эдебиет - эдеби тілдің ен негізгі ғ, маңызды сипаты, өзіндік басты белгІсІ. Сондықтан эдеби тІл - жазба көркем эдебиет тілі ғана емес, жазба эдебиетІнің басқа да алуан түрлерінің, ғылыми-зеттеу, саяси, ресми,публицистикалық, т.б. эдебиеттердің тілІ болып саналады деген пікір басым болып келеді. Бірақ бүл көрсетілгеннің өзі орыс тіл білімінде даусыз, талассыз қабылданылған бІрден-бір пікІр екен деуге де болмайды.В.В.Виноградов эдеби тіл ұғымын нақтылы анықтауда , мэнін ашып, оның өзіндік негізгі белгілерін көрсетуде әлі де болса тркырымды, айқын, үзілді-кесілді бір пікірдің болмай жүргенін көрсетеді.
Әдеби тіл туралы түсінік.
Бірқатар ғалымдарэдеби тіл дегеніміз жалпыхалықтык тілдің өңделіп, қыланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен дүниелердің тілі эдеби деп табады.Сондықтан орыс эдеби тілінің тарихын сөз еткен бірқатар мамандар жазусыз эдеби тілдің болуы мүмкін емес деп санайды. «Әдеби тіл дегеніміз - жалпыхалықтык тілдің хатқа түскен, белгілі бір дэрежеде өңделген ерекше түрі». «Әдеби тілдін тарихы - жазба ескерткіштердің тарихы». «Әдетте, жазусыз эдеби тіл болу мүмкін емес». «Жазу - эдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі». «Тіл білімі тарапынан алғанда «эдеби тіл»деп тек көркем әдебиет емес, ғылыми зерттеулердің, саяси трактаттардың, газет-журналдардын тілін де, қысқасы, жазба тілді атаймыз».
Зерттеушілердің көпшілігі «эдеби тіл» үғымы тарихи жағынан құбылмалы деп таниды. Демек, ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби түрінің даму барысындағы күллі дэуіріне бірдей сай келуі шарт емес. Сондықтан кейбір халықтардың жазу дэстүрі тумаған немесе өрбімеген, я болмаса бІр кездерде жазуы болып, кейін эр түрлі себептерден дамымай қалған дэуірлерінде де эдеби тілІ болуы мүмкін деген пікірлер де орын алып жүр.
Қазақ тіл білімІнде де «эдеби тіл»деген үғымға тиянақты бір аныктама берілмей келеді. Жалпы күні бүгінге дейін «қазақ эдеби тілі»,
«қазақ жазба әдеби тілі», «қазақ ауыз әдебиеті тілі», «қазақтың жалпыхальтқтық тІлі» деген категориялар бір-бірінен ажыратылып, эрқайсысы накты анықтамаға ие болған жоқ. Өйткені қазақ тілінІн бізге мэлім тарихының өн бойындағы сыры, ерекшелІктерІ, жұмсалу өрісі толық зерттеліп біткен жоқ.Соңғы жылдарда қазақтың жалпыхалықтык тілі мен әдеби тілі тарихына қатысты жеке мэселелерді қарастыру едэуір қолға алынғанымен, эрине, бүл ізденістер проблемены түбегейлі шешіп тастауға элі де жеткіліксіз екендігі аян.
Сөйтіп, әдеби тіл деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға болады? Қазактың жазба эдеби тілінің жаңа кезеңі (осы күнгі түрі) басталғанға дейін, яғни өткен ғасырдың екінші жартысына дейін казақта эдеби тіл болады ма? Болса, жеке дара біреу ғана ма, жоқ бІр қоғамға екІ эдеби тіл қатар қызмететті ме деген сияқты сұрақтарға жауап беру керек.
«Әдеби тіл» деген үғым қазақ тілі үшін де тарихи, қүбылмалы түсінІк. ҚазІргі қазақ тІлі үшІн оның жазба түрінІң болуы, сан салалы стильдерге тарамдалуы, қоғам өмІрінің барша саласына түгел қызмет етуі - заңды шарттар. Ал бүл шарттарға қазак топырағында қызмет еткен әдеби тілдер эрдайым барлық дэуірлерде бірдей жауап бере алмаған. Жэне эдеби болуы үшін бұл белгілердің түгел болуы міндетті де емес, мүмкін де емес.
«Әдебиет» («литература») деғен сөздІң түп-төркінІнде «литера» («эріп»), демек, «жазу» мағынасы болғанымен, бүл сөздің терминдік мэні Европа мен орыс мэдениетінің өзінде сан рет кұбылып қолданылып келгенін білеміз. Сондықтан қазір «литература»сөзі о бастағы мағынасын кайткенде де сақтап колданылуы шарт болмаса керек. Егер бІз «эдебиет» сөзіне тек жазба түрде емес, өзгеше жолмен де өмір сүріп келген, біздің дэуірімізге дейін түбегейлі өзгермей, жоғалмай
жеткен көркем сөз деген ұғым беретін болсақ, жэне оны ауыз эдебиеті мұрасынан бөліп қарайтын болсақ, оның тілін де фольклор тілінен бөлек сапада деп тануға тиіспіз. Әдеби деген термин (орыс тіліндегі литературный деген терминнің түпа-тура баламасы ретінде) латынның ЗіКегаШга деген сөзінен қалыптасқан. Ол гректің грамматика (§гатта1:іса) сөзінің баламасы ретінде жазба білу, оқи алу деген мағынада қолданылған. Көне римдіктер ІШегаШз деп эріпті тани алатын, яғни кітап оқи алатын, жаз білетін ғана емес, сонымен бірге жоғарғы Білімді деген де мағына. Осындай мағыналық дамудың нәтижесінде бұл термин қазіргі Европа халыктарының тілінде сүрыпталған, сымбатталған, жуйеге түскен деген де жаңа мағынаға ие болып жур.
Жазба эдебиет арқылы эдеби тілдің икемділігі, ортақтық қасиеті артып,кұрылысы жүйелі қалыпқа түседі, «тілге орамды, жүрекке жылы тиетін» элементтері ұштала түседІ. Бірақ эдеби тіл деген ұғымды, бір жағынан, тек жазба әдебиетпен байланыстырып, сол шеңберде ғана қарап, әдеби тілді жазба тілмен балама деп тану, екінші жағынан, әдеби тіл тарихын сол халықтың қоғамдық, әлеуметтік, экономикалык, мэдени тарихынан бөліп алып карау, соның негізінде жазуы жок не жазуы дамымаған иә кеш дамыған халықтьщ эдеби тілі де жок деген үзілді-кесілді пікір айту шындықка жанасымдыбола да бермейді. Мұндай пікірдің айтылу себебі, біріншіден, жазба тілдің, жазба әдебиеттің жоғарыда көрсетілгендей, әдеби тілді қалыптастырып, дамытудағы ерекше ролімен байланысты. Кейбір зерттеушілер жазба әдебиеттің осы ролін эдеби тілді қалыптастырып , дамытудың бірден-бір жолы ғана деп түсініп, басқа факторларға мэн бермейді, эдеби тілді калыптастыруда белгілі бір орын алатын, оның дамуына себін тигізетін баска да бір күбылыстарды ескермейді. Екіншіден, эдеби тІл мен жазба тілді тең көрушілік бұл терминнің (әдеби) алғашкы жазу-сызумен байланысты мағынасын ғана басшылыққа алудан туады. ҮшіншІден, мүндай пікір эр халыктың эдеби тілін сөз еткенде , олардың өзіндік ерекшеліктерін сол халықтын тарихымен, басынан кешірген саяси-экономикалык жағдайларымен, мәдени дэрежесінің өркендеуімен, қоғамдық дамуындағы мэдениет өндірісінің амалдарымен байланыстьт ерекшеліктерін ескермей, барлығын ортак өлшеммен кесіп -пішуден де туады.Р.А.Будагов дүние жүзіндегі барлық халықтардың эдеби тіліне ортак болып келетін эмбебап схема үлгі жасаудың ғылыми жағынан кемшіліктері былай түрсын, үлкен зияны бар екенін көрсетіп, одан зерттеушілерді қатты сактандырады.
Сөйтіп, көптеген зерттеушілер эдеби тілді жазу арқылы белгілі жүйеге түскен, өңделген, сүрыпталған жазу дэстүрі мен әр түрлі жазба әдебиетінің негізІнде қалыптасқан, тұрақты, орныққан нормалары, стильдік-жанрлық тармақтары бар, сол тілде сөйлейтін халықтың бәріне не көпшілігіне ортақ, түсІнікті, қоғамдық қызметі эр алуан жалпы халықтық тілдің екшелген, сүрыпталған түрі деп көрсетіп жүр. Әдеби тілдің түрақты, нормаланып қалыптасуында, сұрыпталып, икемделіп, сымбатталуында, жетілуІнде, жанрлық-стильдік тармактарының орнығып, дамуында жазба эдебиетінің алатын орньт ерекше.
Әдеби тілдің басты белгілері.
Әдеби тілді анықтайтын негІзгі белгіні айқындаудың принципті түрде мэні бар, өйткені одан эдеби тілдің дүрыс анықтамасы ғана туындап қоймайды, Әдеби тіл тарихының қайдан , қай кезеңнен басталатыны, эр дэірдегі әдеби тілдің ерекшеліктерін танытатын тілдік материалдар нелер болмақ жэне онда тілдік қабаттардағы нормалану процесінің көрінісі қандаЙ деген сияқты күрделІ мэселелердің
түжырымды, ғылыми жағынан дұрыс шешімІ табылар едІ.
Қазіргі дамыған эдеби тілде неше стильдік тармақ бар екенін ешбІр даусыз, талассыз дәл айтып бере қою қиын-ақ, өйткенІ оның саны эр еңбекте эр түрлі болып беріледі. Екіншіден, халықтың белгілі кезеңдегі тілін осы стильдік белгісі жағынан эдеби деп тану үшін сол стильдік тармақтар түрінің кем дегенде нешеуі болғаны қажет деген сұракқа да дэл жауап беру қиын.