№
Концепциялар, өкілдері
Басты концепциялар мен принциптер
Артықшылықтар
Кемшіліктер
1.
ЖТ теориясындағы психодинамикалық бағыт
З. Фрейд:
ЖТ психодинамикалық теориясы
Психоанализ концепциясы 3 мағынада:
1. жеке тұлға және психопатология теориясы;
2. жеке тұлғадағы психикалық бұзылудың терапиясы;
3. индивидуумның санасыз ойлары мен сезімдерін зерттейдің әдісі.
ЖТ құрылымы 3 компоненттен:
1. ид (ол) – ЖТ-ның примитивті, инстинктивті және туа біткен аспектілері;
2. эго (мен) – шешім қабылдауға жауапты психикалық аппаратының компоненті;
3. суперэго (нағыз мен) – қылық-әрекеттің жалпы нормалары мен стандарттарының интернализацияланған версиясы.
Адам мотивациясы денелік қажеттіліктермен шақырылған қозу энергиясына толықтай негізделген. Қалау ретінде көрініс тапқан денелік қажеттіліктердің психикалық образдары инстинкт деп аталады.
ЖТ дамуының 4 стадиясы: оральды, анальды, фаллистік, генитальдық.
Үрейдің 3 типтері: реалистік, невротикалық, моральды.
Алғаш рет психика инстинкт, ақыл-ой және сана арасындағы күрес ретінде сипатталды. Санасыз психикалық процестің адам қылық-әрекетін регуляциялаудағы маңызы көрсетілді. ЖТ байланысты алғаш рет кең ауқымды теория, терапевттік тәжірибе мен өзін-өзі анализге негізделген клиникалық бағалаудың кең таралған жүйесі.
Күрделі эмпирикалық тексеруден өтуі керек. Теорияның эмпирикалық валидтігі пациенттерге клиникалық бақылауы негізінде жасалынған. Концепциялары тым анықталмаған және өте күрделі болып табылады. Адамның өмірлік мәні сексуалдылық пен агрессияда деп саналады.
2.
Психодинамикалық бағытты қайта қарау нәтижесі
Альфред Адлер:
ЖТ индивидуалды теориясы
Карл Густав Юнг:
ЖТ аналитикалық теориясы
Басты ұстаным – индивидуумның социумнан бөлінбестігі. Адам – біртұтас және өзімен өзі келісімді организм.
Өмірлік белсенділіктің бердебір көрінісін оқшау қарастыруға болмайды. Өзімен-өзі келісімді және біртұтас ЖТ құрылымын өмір стилі деп анықтады. Басты 7 концепция мен принциптері:
1. толыққансыздық сезімі және компенсация;
2. шыңға жетуге деген бағыттылық;
3. өмір стилі;
4. әлеуметтік қызығушылық;
5. творчестволық Мен;
6. туу реттілігі;
7. фикциондық финализм.
ЖТ құрылымы:
1. эго – сана аумағының өзегі;
2. жеке санасыздық – саналылықтан бір мезетте өткеріліп, бірақ кейін басылып тасталынған конфликтілер мен есте қалулар.
3. ұжымдық санасыздық – адамзат есіндегі латенттік іздердің сақталынған орны.
Бұл концепциясын архетиптер ұғымы арқылы ашып көрсетті. Эго-бағыттылық: экстраверсия, интроверсия. 4 психологиялық функция: ойлау, түйсік, сезім, интуиция. ЖТқалыптасуының шыңы - өзін-өзі реализациялау.
ЖТ-ның әлеуметтік детерминанттарының алға итерілуі. Экономикалық және прагматикалық теория және мақсаты – адамның өзін-өзі және өзгелерді түсінуге көмек. Өмір стилі индивидуумның творчестволық күшімен пайда болады. Адамның ұстанымдары мен концепцияларын қолдану невроз табиғатын түсінуге және оларды емдеуге мүмкіндік береді, яғни клиникалық бақылаудағы адамдарға неврозды емдеуге орасан зор көмек.
Алғаш рет Фрейд теориясы қысымынан алыстап, дербес теория ретінде көпшілік қауымда мойындау алды. Алғаш рет ЖТ дамуына діни, рухани тәжірибенің жағымды әсері туралы айтылды. Персонология ұғымы пайда болды. Адамның өзін-өзі шыңдауы тақырыбы көтерілді.
Эмпирикалық тексеру жеткіліксіз. Эмпирикалық валидизацияның қиындығы Адлердің индивидуумды психологиялық конструктілерді тым глобалды қылуында. ал бүкіл теориялық жүйе толықтай жүйеленбегендігі.
Эмпирикалық тексеруден толықтай өтуі мүмкін емес. Барлық теориялардың ішінен концепцияларын түсінуге өте қиын. Теориясы болжамдар деңгейінен жоғары көтерілмейді.
3.
Эго-психология және онымен байланысты ЖТ теориялары
Эрик Эриксон:
Эго – ЖТ теориясы.
Эрих Фромм:
ЖТ гуманистік теориясы.
Карен Хорни:
ЖТ әлеуметтік-мәдени теориясы
Басты 3 принцип:
1. Өмір бойғы даму процесіндегі болатын өзгерістерге қойылатын акцент;
2. сауға деген патологиялық емес тірек;
3. идентистік сезімге жету;
4. мәдени-тарихи факторларды қарау тәсілі.
Пісіп-жетілудің эпигенетикалық принципі. ЖТ дамуында 8 психикалық әлеуметтік стадиясы. Өмір бойындағы ЖТ қалыптасуында адамдарға және ортаға тең дәрежеде мән келтіріледі.
Еркіндік пен қауіпсіздік арасындағы ор – адамзат болмысындағы қиыншылықтардың басты себебі. Адамзат болмысының ажырамас бөлігі болып жалғыздық, изоляция және оқшаулық болып табылады. Еркіндіктен қашу стратегиялары (авторитаризм, деструктивтілік, автоматты конформдық). Адам табиғатында бірегей экзистенцияалды қажеттіліктер бар. Мінездің 5 әлеуметтік типі: рецептивті, эксплуатациялайтын, жинастырушы, нарықтық, продуктивті мінез. ЖТ типтері, яғни мінез құрылымы белгілі бір әлеуметтік құрылымға тәуелді.
ЖТ дамуында бала мен ата-анасы арасындағы әлеуметтік қатынастар шешуші роль атқарады. Балалық шақтағы негізгі қажеттіліктер: қауіпсіздік пен қанағаттандырылу қажеттіліктері. Егер ата-анасының қылық-әрекеттері баланың қауіпсіздік қажеттілігін қанағаттандырмаса, бұл базальды қастыққа, ал ол өз алдына базальды үрейге әкеп соғуы мүмкін. Базальды үрей – невроздың негізі болып табылады.
Әрбір психологиялық феномен сәйкестендірілген өзара әрекеттердің контексінде ұғынылуы мүмкін. Жас өспірімдік кезеңге өте көп назар аударылды. Белгілі бір оптимизм туады, себебі психикалық әлеуметтік дамудың әрбір стадиясында күшті және әлсіз жақтары көрсетіліп, дамудың бір стадиясындағы табыссыздық екінші стадияға әсер етпеуі де мүмкін деген.
Бірде бір теоретик Фромм секілді ЖТ әлеуметтікдетерминантарын көріністі, мәнерлі түрде сипаттай алған емес. Алғаш рет мінез типтерінің теориясы жасап шығарылды.
Индивидуалды айырмашылықтар мен тұлғааралық қатынастарды түсінуде маңызды роль атқарады. Ең маңызды еңбегі – бұзылған қарым-қатынас нәтижесінде невроздардың пайда болуын түсіндіруі. Әрбір адамда позитивті тұлғалық дамуға қабілеттілік бар деген оптимистік көзқарас.
Эмпирикалық зерттеуден толықтай өте алмайды. Жүйелік зерттеудің жоқтығы, бұл теория идеяларының күрделілігі мен абстрактілігімен түсіндіріледі. Теориялық формулалар тек қана эго дамуына байланысты.
Өкінішке орай, Фроммның теориялық түсініктерінің көбі, әсіресе мінездамуы туралы теориясы тым глобалды сипатталған, сондықтан да ол эмпирикалық валидизациясын жоғалтқан.
Хорни теориясы толығымен тек клиникалық бақылаудағы адамдарға ғана негізделген. Хорни қызығушылығы тек невроздардың клиникалық көрінісіндегі сипатталуы.
4.
ЖТ теориясындағы диспозиционалды бағыт.
Гордон Олпорт:
ЖТ диспозиционалды теориясы
Адамдарда тұрақты ішкі қасиеттері болады және олар уақытпен бірге және әр түрлі сипатта сақталынады. Олпорт ЖТ зерттеуде және түсіндіргенде белгіні ең маңызды анализ бірлігі деп санаған. ЖТ өзінің алуан түрлі белгілерін қосатын және адам өміріне бағыт беретін конструкт – проприум атына ие болады.
Индивидуумдар бірінен-бірі өзінің мінездік белгілерімен ерекшеленетіні көрсетілді. Адамның жеке қасиеттері маңызға алынды.
Адамды ЖТ-ға айналу кезінде тек белгілер жинағы ретінде қарастырды, ортаға мән берілген жоқ.
5.
ЖТ теориясындағы үйретуші-бихевиоральды бағыт
Б.Ф.Скиннер: Оперантты үйретудің теориясы
Қылық-әрекет детерминирленген, оны алдын ала болжауға болады және қоршаған ортадағы адамдармен басқарылады. Қылық-әрекеттің 2 негізгі типі:респондентті қылық-әрекет (таныс стимулға жауап ретінде) және оперантты қылық-әрекет (нәтижемен басқарылатын және анықталатын құбылыс). Басты концепция – бекіту.
Теорияның жан-жақты ұғымдарда (детерминизм, элементализм, инвайронментализм, өзгергіштік, объективтілік, реактивтілік) түсіндірілуі.
Адам әрекеттерінің себебі ретіндегі ішкі автономды факторлардың болуы туралы ойды кесімді қайтарды. Қылық-әрекетті физиологиялық-генетикалық тұрғыдан түсіндірілуін менсінбеді. Тек қана оперантты қылық-әрекетке акцент аударылған.
6.
ЖТ теориясындағы әлеуметтік-когнитивтік бағыт
Альберт Бандура:
Джулиан Роттер: Әлеуметтік үйрету теориясы
Басты түсінік – қоршаған ортаға тиісті қылық-әрекеттік реакциялар мен факторлардың өзара әрекетестігі – динамикалық процесс. Негізгі теоретикалық концепция – бақылау арқылы модельдеу немесе үйрету. Өзін-өзі түзету концепциясы.
4 маңызды ауыспалы алға қойылады: қылық-әрекет потенциалы, күту, бекітудің құндылығы, психологиялық жағдай. Қажеттілік потенциалы – іскерлік еркіндігінің функциясы мен қажеттілік құндылықтары болып табылады. Негізгі конструкт – басқару локусы (адамдардың өз өміріндегі бекітуледі қандай деңгейде басқаратыны туралы жалпыланған күтім).
Бандура теориясы өте жақсы эмпирикалық тестіленген, оның үлесінде көптеген фактілер бар.
Үйретудің түсіндірілуі әлеуметтік-когнитивті факторларының көмегімен жүретіні дәстүрлі бихевиоризм планкасынан шығады. Адам қылық-әрекетін ұйымдастыру үшін үнемді және бірізді құрылымды көрсетеді.
Үйретуді тек қана бақылау арқылы ғана меңгеруге болады. ЖТ қалыптасуында ішкі факторларға мән берілмейді.
ЖТ ең маңызды аспектілері тек қана әлеуметтік контексіде көрінеді. Роттер зерттеулері ешбір эмпирикалық зерттеулерге бастама берген жоқ.
7.
ЖТ теориясындағы гуманистік бағыт
Абрахам Маслоу:
ЖТ гуманистік теориясы
Негізгі принциптер: ЖТ трактовкасы біртұтастықта, зерттеулердің жануарларға жасалынуына келіспеушілік, адамды жағымды және жасампаз жан ретінде қабылдау, психикалық денсаулықты зерттеуге акцент. Адам мотивациясын қажеттілік иерархиялар терминімен көрсетеді (физиологиялық, қауіпсіздік пен қорғаныс, махаббат пен тиістілік, өзін-өзі сыйлау, өзін өзі актуализациялау).
Өзін-өзі актуализациялаудың қысқаша индексін зерттеу мақсаттарымен қолдануға тиімді.
Эмпирикалық зерттеулер негізінен өзін-өзі актуализациялау концепциясына шоғырланған. Зерттелушілерді таңдауда Маслоу субъективті критерийлерді қолданды.
8.
ЖТ теориясындағы феноменологиялық бағыт
Карл Роджерс:
ЖТ феноменологиялық теориясы
Басты орында – адам қылық-әрекетін тек қана оның субъективті әсерленушіліктің терминдерінде ұғынуға болады. Адамның барлық мотивтері бір мотивке ғана - өзін-өзі актуализациялау тенденциясына ұмтылады. Басты принциптер: позитивті зейін қажеттілігі, құндылық шарттары және шартсыз позитивті зейін. Мен-концепциясы.
Фрейдтен басқа Роджерс сияқты ешкім психотерапия практикасына мән берген жоқ. ЖТ-ға орталықтанған тәсілі әр түрлі салаларда қолданылады. Адамның толыққандығы мен бірегейлік концепциясы қазіргі психологияның теориясы мен практикасына үлкен әсерін тигізді.
ЖТ қалыптасуындағы қылық-
әрекеттегі өзгерістер тек ішкі әсерленуден болады. Тек қана жалғыз болмыс – субъективті реалдылық (адам әсерленулерінің жеке әлемі) бар.
9.
ЖТ теориясындағы идеалистік бағыт
М.Вертхаймер, В.Келлер: ЖТ гештальтпсихологиялық теориясы
Басты принцип - әрбір психологиялық процестің біртұтастығы мен өзіндік сапасын жақтау. Тұтастық идея динамикалық ситуация мен оның формальды құрылымының бір бүтіндегі негізінде жүзеге асырылады.
Тұлғаны біртұтас құрылым ретінде, оның қалыптасуын барлық аспектілерінің жиынтығы нәтижесінде деп қарастыруы.
Психологиялық құбылыс – бейне мен оны тудыратын нақты әрекет арасындағы байланысты жоққа шығару. Осы екі маңызды категориялардың басын қосып, психологиялық болмысты талдаудың ортақ жүйесін бере алмауы.
10.
ЖТ теориясындағы генетикалық бағыт
Ж.Пиаже:
ЖТ генетикалық теориясы
Басты принцип – психологиялық болмысты тануда жетекші роль атқаратын - әдіснама. Бала ақыл-есінің қалыптасуын зерттеп, сол арқылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады. Негізгі міндеті – адам интелектінің құрылымын зерттеу, ЖТ қалыптасуындағы генетика факторларын анықтау.
ЖТ қалыптасуының бірізді концепциясы, ондағы генетикалық ерекшеліктердің ескерілуі. Жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттері ой мүмкіндіктерінде болатынын дәлелдеді.
Баланың біртұтас дамуын ескермеу. Сананы дамытушы факторлар арасында қоғамдық-тарихи әрекет болмысына ешқандай орын қалдырмау. Әлеуметтік-қоғамдық фактордың ЖТ қалыптасуындағы мәні жоққа шығарылды.