РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛАРЫ.
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ МЕМЛЕКЕТТІН РӨЛІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨЗКАРАСТАР.
Бұдан 225 жыл бұрын (1776ж ) Адам Смиттің Халықтар байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу еңбегі жарық көрді, онда ол мейлі бәрі өзінше жүрін тезисін жариялады. Мемлект нарықтық экономикаға араласпауы керек, бірақ ол түнгі қарауылдың рөлін атқарып, жалпы тәртіптілікті қамтамасыз етеді. Бұл уақытын ішінде мемлекеттің рөліне әлденеше рет теориялық көзқарастар өзгерді. Джон Мейнрад Кейне 1936 жылы шыққан өзінің Жұмыстылықтың,, процент пен ақшаның жалпы теориясы еңбегінде мемлекеттің экономикаға араласуынын кажеттілігін айтты. Ол әкономикалық дағдарысты жаппай жұмыссыздықтың тууын ескертіп отаруы керек Алайда мемлекет, Дж.Кейнстің кенесін тыңдап отырып, экономикадық қызметтерден бас көтере алмай, жаңа мінеттерді шеше алмады. Батыс елерінде 70-шы жылдардың ортасында тағы да экономикалық дағдарыстар лан ете қалды. Осы толкынның арқасында Дж Кейнестің көзқарасын жоққа шығаратын тұжырымдар пайда бола бастады. Олар нарықтық экономикаға мемлекеттік араласпау идясын дәріптеді.Бұл тұжырымдар неоклассикалық деп аталды. Оның авторлары неміс экономисі Фридрих Август фон Хайек (1899-1984ж.ж ) пен американ экономисі Мисюн Фридмен ( І912ж ) және басқалары болды.
Рыноктык экономикаға мемлекетің рөлі жайлы аралас экономиканы жақтайтындар басқа көзқараста болды.Американ экономисі Дж Гэтбрейт (1908ж.) "салмақтылық" күш теориасын ұсынды. Оның айтуынша еркін рыноктык экономикада реттеу мехаизмі жоқ, л оның орнын салмақтылық күш ауысгырып монополияғаІ қарсылық білдіреді және олардың қысымын басып отырады. Дж Гэлбрейт салмақтылық (басымдылық) күшке алдыменен мемлекетті жатқызады. Мемлекттің араласуының басты мақсаты-экономиканың дұрыс қызмет атқаруы, дағдарысқа қарсы бағдарламалар, әлуметтік инвестициялау: мектеп, аурухана тұрғын үй жол салу және қауқоры төмен аудандарға көмек жасау болмақ.Басқада бегілі американ экономисі аралас экономика теориоясының өкілі Пол Самуэльсон былай деген Біздің экономикалық жүйе - еркін кәсіпкердің аралас Ісрпн болып табылады, себебі эколомикалық бақылау қоғам тарапынан жүзеге асады.Әртүрлі экомомикалық жүйедегі мемлекттің экономикалық рөлі жайлы теория ы К.Маркс пен В.И Лениннің еңбектерінде терен қаралған. В.И Лениннің жаңа экономикалық саясат негізде (НЭП) 1921-шы жьлы Ресей экономикасына рыноктық қатынастарды ендіру кезіндегі мемлекттің рөлі жайлы ойлары өте құнды.Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы межелеп, жаңа жағдайдағы мемлекеттің рөлің анықтады. В.И.Ленин былай деп жазды мемлекеттің бақылауынан қашпайтын дұрыс саудадан біз кашпауымыз қажет, оны дамыту бізге ыңғайлы Рыноктық экономиканы өте терең зертгеген ағылшын экономистері - Дж.Кейнс, Рій Харрод (1890-1978 ж,ж.), Джоан Робинсон (1903ж.) жөне американ экономисі Элвин Хонсен (1887-1975жж.) болды.Қазақстан Республикасы аралас әлеуметтік бағытталған рыноктык экономика жалына түсті.Осы жағдайды ескере отарып,біз енді мемлекетің экономикалық қызметін қарастырамыз.
ІІ. РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ.
Мемлекет пен рыноктың өзара қатынасы рыноктык коғамда маңызды меселелердің бірі, себебі бұл экономикалық жүйеде мемлекет ерекше қызметтерді атқарады. Шауарашылық байланыстарын интернационализациялау мемлекеттің экономиканы реттеуіндегі рөлін күшейтуге объективті салдарлар жасайды. Экономиканы мемлекетпк ретгеу жүйесі ұзаққа сызылған эволюцияньң жемісі, бұл істі жүзеге асыруда оны реттеудің экономикалық механизмдері өзгеріп отырдып. Мемлскеттің экономиканы реттеу түрлері мен тәсілдерін жасауда дүние жүзілік экономикалық дағдарыстар, әсіресе 1929-1933 жылы "ұлы депрессия" аталған әлемдік экономикалық дағдырыс ерекше рөлъ атқарды. Бұл жағдайда мемлекет өзіне бірқатар қызметі алуға мәжбүр болды, сөйтіп рыноктық экономикаға мемлекеттің араласуыньң оңтайланған шекараларьн іздейді.Кез келген елдің экономикалық жүйесіндегі мемлекеттің рөлі оның қызметі арқылы байқалады. Экономикалық қызметті түрлері өте кеп, сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет.
Біршіден, рынок жағдайында мемлекет мына қызметтерді өз мойынына алады: стратегиялық, экономикалык, кұрылымдык, техникалық, әлеуметтік, демографиялық болжау мен жоспарлауды. Экономиканы реттеудің тікелей және жанама қызметін де атқарады. Осы аталған нәрселердің барлығының қызметін тек қана мемлекет өткеруі мүмкін.
Екіншіден, мемлекет иығынаа мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол қоғамға қажет мемлекеттік кәсіп орын (коғамдық пен шаруашылык есептегі) мен өңдістік және әлеуметтік инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттық шоссе жолдары, көпір, қаналдар, газ бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б. объектілер.
Үішіншіден, нарыктық жүйе калъпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру, өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бесекені қолдай отырып, рыноктық экономикада монополизмнің болуына барьшша күрес жүргізу, ол үшін белгілі құқықтық база жасалады. Мемдекет бұл жағдайда өзіне қоғамды әрбір қыметін алғаны жөн.
Төртіншіден, мемлекет дағдарыскқ қарсы саясатта жасау мен өткеру қызметін атқаруды бюджет саясатынын көмегімен ұлтық табысты үлестіру арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін қолдап, экономиканы турақттандыру қызметін жүзеге асырады.
Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметгік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға — оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы отбасын жатқызамыз, Өскелен ұрпакты тәрбиелеуді де өз қызметі санайды.
ІІІ. РЫНОКТЫ РЕТГЕУ ТӘСІЛДЕРІ.
Рынокты реттеу тәсілдері - бұл мемлекетпен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсаты бағыт беру әдісін айтамыз. Ол нарықтық механизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде пайда болды. Тек екінші дүниежүзілік соғыстан соң, мемлекеттін экономиканы реттеуі өнеркәсібі дамытып елдерде жалпы құбылысқа айналады.Салғырттықтың методологиясына негізден щаруашылық жүйесінен Одақтың (КЕРО) бас тартуы, экономиканы реттеу тәсілінің мағьнасын түбегейлі өзгертеді. Себебі нарықтьқ құрылуы жаңа өндірістік қатьнастарға көшуді байқалады: халық шаурашылығын басқарудың вертикальды құрылымьнан бас тарту, оны горизонтальды құрылыммен ауыстыру. Рынок мемлекетпен, кәсіпорьн (фирма), тауар өндірушілермен де реттелуі әбден мүмкін. Демек, ретгеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартгы түрде былай классификациялайлыз: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ол рьноктық тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай — тікелсй және жанама. Реттеудің тікелей тәсілі экономикалық процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Рынокты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраным төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатьн әдістер жатады. Бұл жерде әңгіме жалпы мемлекеттін қызметі жайлы емес, мемлекеттін дұрыс әлеуметтік атмосфера жасауды қоллану тәсілі жайлы больш отыр. Ол рынок қызметінің тиімді жүзеге асуына ықпал жасайды. Бұл жағынан бәсекені дамыту үшін экономиканы тым монополиялау шараларына қатысты болса, екінші жағынан – төлем қабіеттілігі жағдайын сақтау үшін тұрғындарды әлеуметік қорғау саясатын жүргізеді.Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанмен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар экономикалық қызметтің жағдайы меи нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады. Тікелей жәнс жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрдс ғана. Накты өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне байланысты жіктелгсн күйде, әртүрлі тармақтарда колланылады.Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік реттеудің шаралар жүйесі мен түрлері әрбір елде өте көп түрлі болып келеді. Бұл жүйесінің өзінің ерекшелігі бар. Мемлекеттік реттеудің ең маңызды инструментіне мыналар жатады:
Фискалдық саясат;
Несие-ақша саясаты;
Баға мен табысы реттеу саясаты;
Әлеуметтік саясат;
Сыртқы экономикалық саясат;
Әкімшілік реттеу;
Қысқа мерзімді реттеу;
Ұзақ мерзімді реттеу;
Аймақтық реттеу.
1. Фискалдық саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиді. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қыскарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын (фирма) үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады. Ежелден салыққа қатысты белгілі нәрсе, ол экономикада екі жақты рөль атқарады. Бір жағынан — мемлекеттің табысьн қальштастырса, екінші жағынан тұтынушы мен өндірушіге ьнталандырушылык әсер етеді. Салықтың жоғары болуы жалпы ұлттық өнім көлемін азайтады. Сондай-ақ салықтың төмен болуы мемлекеттің табысьн азайтады. Сондықтан нақты жағдайды ескере отырып, салық ставкасының дұрыс шекарасын анықтау мәселесі көлденең тартылады. Салықты реттеудің ең кең тараған түрлері мыналар больп табылады:
а) кейбір экономикалық процестерді ынталандыру мен шектеу максатында салық ставкасын өзгерту. Мемлекет экономиканы көтеруді ынталандыру үшін кейбір жекелеген сала мен территорияға (Арал өңірі), табиғаты келеңсіз ауданға, еркін экономикалық аймакка арнайы салық салудың жеңілдеген режимін белгілейді.Кәсіпорынньң қызметі ең маңызды мәселені шешуге арналса, жергілікгі деңгейдегі мемлекеттік органдар өз шама-шарқына қарай оны ынталандыра алады. Төлеушілердің негізгі массасына жанама салық пен табыс салығы ставкасын көтеру жеке тұтыну тауарларына сұранымды шектеу үшін жасалады. Пайдаға салық ставкасыньң өзгеруі қорлану процесіне әсер ету үшін жасалады: салық ставкасының ең төмең кезінде күрделі қаржы өседі, ал ең жоғарта инвестицилау аса пайдасыз.
ә) ставканы өзгертпеуді сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту. Мысалы, бұған негізгі қор амортизациясының мүмкін болатын мерзімін өзгертуді жатқызамыз. Амортазация мерзімін қыскарту амортизациялық
төлемдерді ұлайтуға мүмкіндік жасайды және сол салык ставкасы жағдайында ресурстардың қорлануын ұлғайтады.
б) салық жеңілдіктерін алып тастау немесе өндіру, сала жеңілдіктерін белгілеу капиталдын, сала аралық құйылуын реттейді.Салықты реттеудің тиімділігі қайшылықты теңденция мен шектеледі. Егер конъюктура күрделі қаржы үшін ыңғайсыз болса, онда салық ставклсынын төмендеуі ынталандыруға аса қауқарсыз болуы мүмкін.
2.Несие-акша саясаты. Бұл тәсілде халық шаруашылығы мәселелерін шешуде ынталандырушы рөлъ атқарады. Мемлекет нақты салалық және аймактық мәселелерді шешу үшін арнайы мемлекеттік бағларлама негізінде мақсаттық жеңіл несиелер береді. Ол ариайы бюджеттен тыс даму қорын құруы мүмкін. Несиені реттеудін төмендсгідсй түрлері жиі қолданылады:
а) экономикалық банктің есептеу ставкасының өзгеруі. Есептеу (лисконттық) ставка — банктың векселъді сатып алғандағы (есептегендегі) банк алымын қарыз процентінің (пайызының) мөлшері дейміз немесе жеке тұлға мен мекемелерінін қыска мерзімді міндеттемелері. Эмиссиялық банк коммерциялық банктың векселін ғана ескереді. Есептеу (учетный) ставкасынын төмендеуі мен көтерілу жеке коммерциялық банктердің әргүрлі қарыздар ставкасып қайта қарау үшін сигнал болып табылады. Несиенінң қымбаттауы (есептеу ставкасынын көтерілуі) несиелік және инвестициялық белсенділікті шектеу үшін қолданылады, ал несиенің арзандауы - іскерлік белсенділікті ынталанлыру үшін қажст.
ә) эмиссиондық банктегі міндетті минимальды салымның көтерілуі. Коммерциялық банктердің эмиссиондык банктегі депозиттері(салымы) колдануға рұқсат етілмейтін ерікті салымдардан (еркін резерв неи міндетті салымлар) тұрады. Міндетті салымдарды ұлғайта отырып, ұлттық банк жеке банктерден несие ресурстарын шектейді.Ал, олардың мөлшерін кеміте отырып, несие экспансиясына мүмкіндік жасайды.
б) "ашық рыноктағы операция". Мемлекет бар нәрменімен облигацияны сатады немесе сатьш алалы. Бірінші жағдайды жеке несие жүйесінен қарыз капиталының ресурстары алынып,ұдайы өндірісті қиындатады. Екінші жағдайда (сатып алу) қосымша қаржы несие жүйесіне құылып, ұдайы өндірісті ьнталандырады.Сондай-ак банк-несие мекемелері қызметтерін реттеудің әр түрлі баскада түрлері (мысалы, тұтыну несиесі бойынша пайызды реттеу, биржа пайызының размері және т. б.) қолданылады.
3. Баға мен табыстарды реттеу саясаты. Фискальды көне несис саясаты тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады. Сондықтан мемлекет көбірек тікелей құралға жүгенеді.
4. Әлеуметтік саясат. Өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру деңгейін бекітуді қоса отырып, коғамдағы кедей топка көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш сатады. Оларды қарқьнды инфляция салдарынан корғауға көмектеседі. Әлеуметтік саясат мынадай салаларды қамтиды: білім, медицина, мәдениет, көп балалыларға кемектесу, тұрғындардың жұмыспен қамтылуы.
5. Сыртқы экономикалық реттеу мыналар енді: мемлекеттің сауда саясаты, валюталық курсты баскару, сырткы сауда тарифтер жүйесі, квота, лицензия. Осы максатқа мемлекет баға мен табыстьң өсуіне (жалақы, зейнет ақы, стипендия, жұмыссыздық ақысы және т.б.) максимальды шектеуді белгілеп, кейде оның уақытша ұлғаюын тоқтатады. Себебі кез келген баға мен жалақыны көтеру мемлекеттік органдардың алдын ала санкциясын алуы қажет. Табыс көзінің пайда, дивиденд ж.т.б. түрлеріне тікелей шектеу жүргізілмейді.
6. Әкімшітік реттеу әртүрлі бакылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы кейбір оқшауланған салаларға байланысты қолданылады. Мысалы, қоғамдык, қолдану салаларын реттеу (электроэнергетика, көлік, байланыс, коммунальдық қызмет және т.б.), қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сактауды бақылау. Мұнда жұмыс күші нарығын реттеу қызметі, нактыласақ -жұмыстылық мекемесі (жұмыссыздарды есепке алу, жәрдем ақыны төлеу, олардың жұмысқа орналасуын ұйымдастыру).
7. Қысқа мерзімді реттеу ұда:йы өндіріске сондай мақсатпен әсер етеді, себебі бірнеше айдың ішінде нәтиже алуы керек. Алдына қойған мақсаты экономикалык циклдық ағымдағы фазасынын іс-әрекетін өзгертуге әрекет жасау. Мысалы, экономикалық дағдарыстың аукымын бәсендетіп шектеу, қозғалыс фазасының жүзеге асуын тездету, өнеркәсіп өрлеу (кетерілу) фазасын тоқтата түру немесе соза тұру және т.б. Осы себептерге байланысты қыска мерзімді реттеуді көбінесе коньюктуралық немесе антициклдық саясат деп атайды.Рынокқа өту кезінде қыска мерзімді реттеудің, басты мақсаты — бағаның тым қарқынды өсуімен күресу, инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Қыска мерзімді реттеудің бұл бағыты дефляциялық саясат аталады.
Ұзақ мерзімді реттеудің мақсатты бағыттағы ұдайы өндіріске әсері сондай, нәтижесін бірнеше жылдарда алуға есептелінген. Мұндағы кезделген нәрсе — экономиканың белгілі ұзак өсу қарқынын (экономикалық өсу саясатын айтамыз) қолдау, кейбір салалардың қаркынды дамуы арқылы қоғамдық өндіріс құрылымын өзгерту. Ұзақ мерзімді реттеу амортизациялық саясат түрінде технологиялық қайта құру мен халық шаруашылығының жеке салаларында ҒТП—ті жетілдіру мақсатында қолданылады. Өтпелі кезенде Қазакстандағы негізгі қорлардың амортизациялануының жеделдеуі ескі құрал-жабдықтар түрін тез ауыстыруға мүмкіндік жасайды және жаңаларын қосады.
ІV.БАҒДАРЛАМАЛАУ ЖӘНЕ БОЛЖАУ.
Нақты реттеу тәсілінен басқада, реттеу түрлерше бөлек қарауға болады. Оған кейбір мақсатпен белгіленіп (оймен) біріктірілген, өзара байланысқан жиынтық тәсіл мен рычаттарды түсінеміз (жатқызамыз).Ұзақ мерзімді реттеудің пәрменді түрінде мақсаттық бағдарламаны жатқызамыз. Себебі онда нақты шаруашылық міндеттемелерін шешуле немесе белгілі бір әлсуметтік-эколомикалық межеге арнайы жиынтық шаралар ұйымдастырылады. Бағдарламаның ерекшелігі мақсаттық сипатында, нақты мерзімге және межеге бақыттауы, орындалуынын адрестілігі болмақ. Бағдарламанын өткеріуі барлық реттеу тәсіл жүйесін қоллану аркылы жүйегс асалы. Мысалы, екінші дүнлежүзіік соғыстан сон, ГФР, Франция мен Жапонияла экономика салаларынын (қара металлургия, көлік машинасын жасақ) негізгілерін жедел дамыту үшін арнайы шаралар қабылданған. Ол сондай-ак қазіргі техникалық прогресс жағдайында ерекіше рөль атқаратын салалар (электроника, техника) мен экспорттық бағыттағы салаларды да қамтып. Бағдарламаны кәдімгі және төтенше деп бөлеміз. Соңғысы ерекше жағлан болғанда жасалса, ал кәдімгі бағларлама белгілі кезеңге бөлініп, әдетте бес жылға жасалады. Оған жыл сайын өзгерістер енгізіліп және бір жылға созылады.Бағдарламаны жасауға кең көлемде кәсіпкерлер одағыньң (ассоциациясының) сауда-өнеркәсіп палатасы өкілдсрі, кәсіп одак, ұлттық (орталық) банк өкілдері де қатысады. Жоғарыда көрсетілгсн мақсаттық және төтенше шаралар сипатындағы бағдарлама негізінде ХХ-шы ғасырлын 60-шы жылдарынын соңында әлемдік қауымдастықтағы біраз елдср жалпы ұлттык орташа жедел бағдарламаға көшті. Бұл бағдарлама экономика дамуынын ең діңгекті көрсеткіштерін қамтыды. Бағдарламаны бастағандар Франция, Жапония. Нидерланд, Норвегия, Швеция, Финляндня мен Онтүстік Корея еді.Рыноктық экономикасы дамыған кейбір елдерде мемлекеттік жәнс мемлекеттік емес органдар құрылып олардың міндеті- экономиканы реттеуді жүзеге асыру:
Францияда жоспарлау жайлы Бас комиссартиат құрыған,
Англияда экономикалық дамудың ұлттык кеңесі,
Италияда эономикалык бағдарлама бойынша министрлер Комитеті; ГФР-да экономиканы бағдарламалау бойынша коньюктуралық кеңес. Жоғарыда көрсеттілген бағдарламал индикативті сипат алады. Ол дегеніміз мемлекеттің қабылдаған жоспары мемлекеттік мекеме мен кәсіпорынға міндетті. Жеке коницерн, компаниялар немесе жеке кәсіпорындар (фирма) өз өнімін көлемін, күрделі қаржысын және т.б анықтау) еркіндігін сақталды.
Қазақкстан Республикасында арнайы жалпы мемлекеттік бағдарламалар маңызды аймақтық мәселелерді шешу үшін жасалады. Мысалы, Аралды қалпына келтіру, Семей мен Батыс Қазақстан полигондық (Нарын-Азғыр, Тайсоған) аймағын дамыту аудандағы жекелеген ("Ауыл") ауылдарды көтеру және т.б. Салалык, сала аралык, аймақараық және аймақтық дегенше жасалған бағдарламалар белсенділікпен қоладанылады. Олар ірі мақсатық- экономикалық, әлуметтік, илвестиялық, ғылыми -техникалық (кадрларды дайындау мен қайта дайындау, перспективалы ғылыми бағыттар, экология, ақпаратты қамтамасыз ету және т.б) мәселелерді шешуге бағытталған. Алдына қойылған міндеттерді, мәселенің масштабын шешу арқылы бағдарлама деңгейі айқындалады.
Тиімді реттеуді атқару үшін жоғары сапалы болжау қажет. Алайда жетілмеген статистикаға байланысты болжаудың мүмкіндіктері шектеулі, себебі концерн мен банктердің коммерциялық құпиясына қол сұғуға шамасы келмейді. Демек, мемлекеттік реттеу толық анықталмаған щешімдерге негізделген және дәлелденбеген материалдарға сүйенетінде бллуы мүмкін.
Экономикалық болжаудың мақсаты-турақты экономикалық өсуді, толық жұмыстылықты қамтамасыз ету, инфляцияны тоқтату және т.б Болжаудың үш типі бар: ұзак мерзімді (10-25 жыл), орташа мерзімді (3-5 жыл) және қысқа мерзімді (1 жыл).Болжауды жасауға екі әдіс қолданылады. Біріншісі микроэкономикалық талдауға негізделгсн және бастау пункітн жеке жоспарлар мен фирма болжауы атқарады. Жиналған мәліметтер қорытындыланады және мемлекетгік сектор бойынша есептеулермен бірге экономика дамуының басты бағдарламаларына ұсыныстьң негізі бола алады. Осы мен қатар мемлекеттік және жеке инвестиция бағдарламалары жасалады.
Екіншісі микроэкономикалық таддауға негізделген және жалпы мақсаттарды айқындауға бағытталып, оған жету мідеттілігі қажет-ақ. Статистикалық мәліметтерді эстрополяциялау қолданылады, "экономикалық барометрлерді" жасайды. Соның негізінде қазіргі болып жатқан өзгерістерді ескере отырьп, алдағы жылғы жағдайларды болжайды. Одан баска эконометрикалық өзгерістер арасындағы қатынастарды қарастыруға негізделген экономикалық тәсіл қолданылады. Осының динамикасы бойынша бұрышы экономихалық қызмет айқындалады және математикалык тепе-тендік құрудың негізінде даму перспективасы жайлы қорытынды жасалады. Болжаулар фирмаға мүмкін болатын нарықтың крньюкгура өзгсрістеріне ыңғайлануды қарастырады, бірақ пайда өсуінің төмендемеуі қажет.
V. МЕМЕЛЕКЕТ ЖӘНЕ БИЗНЕС.
Мемлекет пен бнзнес өзара іс-әрекеті кәсіпкерлік одақтар (ассоциациялар), сауда-өнеркәсіп палатасы арқылы жүзеге асады.
Сауда-өнеркәсіп палаталары мемлекетпен тікелей байланысты және кәсіптік оқуды ұйымдастырушы ретінде қызмет атқарады. Биржа қызметін бақылауы мүмкін, тауардың тууы мен сапасы жайлы куәлік (сапалық сертификат) береді, бизнес мүддесі үшін көрме, жәрмеңке, сауда аукциондар ұйъмдастырады, ұсак бизнес ұйымын құрьп, оньң дамуына ықпал жасайды. Нарық жағдайыңда барлық кәсілкерлер одағыньң алдында тұрған басты мақсат — мемлекет пен кәсіпкердің өзара іс-әрекетінің ымыраласуымен жалпы әлеуметтік-экономикалық саясатты жасады. Мұндай іс- әрекет рыноктық экономикасы дамыған барлық елдерде кеңінен қолданылады. Кәсілкерлер одағы — бұл бизнестің басты штабы:
-ГФР -да - батыс Германия өнеркәсібінің федеральды Одағы. Онда 95 мың кәсіпкерлер мен фирмалар біріктіріліп, ірі бизнесті дамытумсн байланысты мемлекттік заңдарды жасауға қатысады. Бұл Одақтъң Бонңда, Нью-Йорк, Лондон, Париж, Брюссельде өкілдікгері бар;
-Францияда- француз кәсіпкерлеріінің Ұлттық Кеңесі (патронат);
-АҚШ-та -Ұлттық өнеркәсіпшілер ассоциациясы;
-Англияда - британ өнеркәсібінің Конфедерациясы;
-Италияда- итальян өнеркәсібінің Конфедерациясы;
-Жапонияда — жапония экономикалық ұйымдарының федерациясы.
Рыноктық экономика жағдайында мемлекет пен тауар өндірушілер тең құқықты партнер ретіңде іс атқарады. Мемлекет өзінің қатынастарын кәсіпорын, фирма, компания, концерннің барлық типтерімен шарт жасау негізінде немесе келісімге құрады. Олай жасау нарыкты реттеудің маңызды түрі болып табылады. Құқықтық базаның жетілмеген жаңа шаруашылық тәсілімнің игерілмеген кезінде бұл келісімдер мемлексттік орган мен көсіпорындардың экономикалык мәселелерді шешуде күш-жігерін біріктіруде маңызды рөль атқаруы мүмкін. Келісім шеңберінде барлық қатысушы кәсіпорындарға әлеуметтік мәселені шешуге, нарықтық инфрақұрьлымды, көлік сетін, энергетикалық базаны дамытуға оңтаулы әрі ьңғайлы түрлердің табылыт қалуы да мүмкін. Бұл жерде жалпы шаруашылық қорын құру мәселесі шешіліп қалуы мүмкін: бартерлік және валюталық қор, кенжелеген аудандарды әлеуметгік колдау қоры және т.б. Рынокты реттеу мен бәсекеге жағдай жасаудың ең маңызды түрі -монополияға қарсы шаралар жүйесі болып табылады. Қазір Қазақстан Республикасыңда 90-та жұык ірі кәсіпорындар бар. Олар 100-ден астам ең маңызды өнім түрлерін шығарып, монополист болып отыр. Бұл жерде технологиялық біртектіліктің болмауынан және өндірістің террториялық факторымен де жағдай күрделене түседі. Экономиканың монополияланбаған кезінде ғана рынокгық қатынастардың дамуы мүмкін. Нарык жағдайында мемлекет экономиканы баскарудың салалық принципінен бас тартпайды. Мемлекеттік қызмет елдерге тез тарайды, ал салалык басқару еш жерде толық жойылған емес. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық, катынастар жағдайында мемлекеттің маңызды қызметі экономиканы реттеу болып қала береді. Оньң мақсаты - коғамдық өндірісті тиімді дамыту, айқьн дұрыс бәсекелестікке жағдай жасау, халык шаруашылылығьның діңгекті аясына экономикалық тәсілдің әсерін белсенді қолдану. Жекелеген дамыған мемлекеттер реттеуші нарыктық катынастар жүйесіне 30-шы жылдардың басында көше бастады. Қазіргі уақытта бұл елдерде реттелмейтін нарық жок. Рыноктық экономикасы дамыған елдер біздің жоспарлы реттеу тәжірибемізді қолданып, нарықты реттеудің тиімді жүйесін жасап, өз бойында органикалық түрдс жоспар мен рыноктық жетістіктерің сіңіре болды. Тек жоспар директивалы емес, иңдикативті, бағыттаушы болды, ал нарық стихиялы емес оның іс әрекет мемлекеттің бақылауында болды.
Қазақстан Республикасында рыноктың қалыптасуы жағдайында экономиканы реттеудің тікедей және экономикалық тәсілінің рөлін төмендету тенденциясы басымырақ болады. Олардың отпелі кезеңде сақталуы рыноктық қатынастардың дамымауымен және тұрақты қызмет жасайтын жаңа шаруашылық механизмінің болмауымен түсіндіріледі. Алайда, бұл шаралар нарықтық қатынастың қалыптасуын жеделдету үшін де қолданылуы мүмкін, соңдай-ақ объективіті және су6ъсктивті себептермен толыктырылуы да мүмкін.Мемлекеттік реттеу жүйесі жоғарыдағы көрсетілгсн тәсілдер іс әрекетімен ғана шектелмейді, сонымсн қатар реттеу процесінде жүзеге асуына жағдай жасайтын мына элементтерде өндіріледі:
Құкықтық база (зандар, бағдарлама, үкімет қаулысы, президент жарлығы және т.б.) және ыңғайлы рыноктық ортаны қамтамасыз ету;
Сауылықтыру мен макроэкономикалық тұрақтылық. Демек, жұмыстылық деңгейі мен бәсекеге бакылау және экономикалық өсуді ынталандыру;
Бәсекелестікті қорғау және кәсіпкерлікке жағдай жасау,
Ұлттық табыс пен материалдық байлыкты үлестіру (қайта болу),
Ұлттық табыс құрылымын өзгерту үшін ресурстарды бөлуді реттеу,
Экономикалық тиімділікті арттыру үшін ресурстарды орналастыруға әсер ету.
Демек, мемлекеттің реттеушілік іс әрекеті тікелей және жанама араласқан тәсіл мен рычагтарга негізделіп, белігілі мақсатқа жету үшін жасалады.
Қазақстан Республикасының алдында аймақтық реттеу мәселесі өте өткір болып тұр.Казақстан Республикасы басқа көптеген елге қарағанда территория аукымды жағынан әлемдік масштабта шекарасынын үлкен әрі ұзын болуъна қарай, ірі мемлекет санатына қосылады.Территорияның сондай үлкен болуы оның аудандарының бір-бірінен айқын айырмашылықта болуына алъп келеді. Оған: табиғи-климаттық жағдай, жергілікті рельеф ерекшілігі, топырақ құрамы, жануар мен өсімдіктер әлемі, табиғи пайдалы қазбалардың орналасу мен оның қорлары, еңбек ресурстарының болуын жатқызамыз.
Осы факторлармен қоса казіргі кезде экономикалық және саяси сипаттағы жаңа факторлар пайда болды, Қазакстан Рсспубликасы егеменді тәуелсіз мемлекетке айналып, өзінің аймақтық саясатын оз мүддесіне сай өзінше шеше алды. Бұл бұрын одактық мұктажлығына жұмыс істеген кәсіппорындардың бағыт-бағдарын өзгеріуге алып келіп, енді республиканың тұтынысын қанағаттандыруға жұмылдырады.Бұрын негізінен шикізатты қазумен айналысқан кәсіпорындарды және түпкілікті өнім алу үшін қоғамдык өндірістін салаларын дамыту қажеттілігі республикасының көптеген аймақтарының экономикасын құрылымды жағынан қайта құруды талап етті.
ЖОСПАР:
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ РӨЛІНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨЗКАРАСТАР.
ІІ. РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ.
ІІІ. РЫНОКТЫ РЕТГЕУ ТӘСІЛДЕРІ.
ІV.БАҒДАРЛАМАЛАУ ЖӘНЕ БОЛЖАУ.
V. МЕМЕЛЕКЕТ ЖӘНЕ БИЗНЕС.