Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ МӘНЕРЛЕП ОҚУ ПРАКТИКУМЫ пәнінен
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Мамандыќ аты, шифры: 5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Оқу формасы: күндізгі ______________________
Курс: І____________________
1 сем
2 Сем
Барлығы:
Кредит саны:
3
3
Саѓат саны
135
135
Лекция:
Практикалық
30
30
Семинар:
Лабораториялық
15
15
ОБС¤Ж:
45
45
СӨЖ:
45
45
Аралыќ баќылау (АБ)
2
2
Қорытынды бақылау:
емтихан
емтихан
Силлабусты ќұрастырѓан: аға оқытушы Худайбергенова Г.А
Мекен жайы, тел және E-mail: Түркістан қаласы , Ер Төстік 74, тел.87012318715
Кафедрадағы жүмыс уаќыты: 9-00 – 6-00
СӨЖ ќабылдау күндері, уақыты және қабылдау орны : Дүййсенбі, сағ 14-15, ауд-100
Түркістан – 2010
Силлабус Ќазаќстан Республикасының Білім жєне ғылым министрлігініњ 11 мамыр 2005 жылғы N 289 бұйрығымен Бекітілген Мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты, мамандықтың типтік оқу жоспары және ҚР БҒМ 11.05.2005. N 289 бұйрығымен бекітілген пәннің типтік оқу бағдараламасы (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты Оқу-әдістемелік бірлестігі кеңесінің 30.05.05. жылғы №6 хаттамасы бойынша баспаға ұсынылып, 050101 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша) және университеттің жұмыс оқу жоспары негізінде дайындалған.
Кешенді құрастырған: Худайбергенова Г. - аға оќытушы
Кешен кафедраның № 1 01 09 2010 ж. мєжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі: п.ѓ.к., доцент м.а. Қайбульдаева Г.
Кешен факультеттің № 1 02 09 2010 ж. ОӘК-де қаралып, бекітілді.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент м.а.: Мелдебекова Ү.
1. КІРІСПЕ
Пєн туралы ќысќаша сипаттама: Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы курсы студенттерге болашақ тәрбиешілер меңгеретін сан алуан кәсіби білімдер, практикалық іскерліктер мен қоса, олардың ана тілін еркін меңгеріп, сөйлеу мәдениетінің жоғары болуына ерекше мән беріледі, өйткені тәрбиеші мамандығы үшін сөйлеу дағдысының маңызы зор. Балалардың таным көкжиегін кеңейтіп, жеке тұлғалық саналарын қалыптасыра отырып, педагог сөз арқылы баламен тіл табысады. Тәрбиешінің мәнерлеп оқи білуі арқылы мектеп жасына дейінгі балалар көркем әдебиетпен танысады, оған ынта-ықыласы қалыптасады. Алайда, тек мәнерлеп оқу принциптерін меңгерген және балаларға мәнерлеп оқу әдістемесін жете білетін тәрбиешіні ғана мектеп жасына дейінгі балаларға көркем әдебиетті ұғындырып, оның мазмұнын мәнерлі де айшықты жеткізе алады. Сондықтан мәнерлеп оқу мектепке дейінгі мамандарды кәсіби даярлау жүйесінің маңызды буындарының бірі болып табылады.
Пәннің мақсаты:
Болашақ тәрбиешілерді тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумын меңгеру және нақтылы арнаулы жаттығулар барысында студенттердің мәнерлеп сөйлеу техникасы мен мәнерлеу екпінін дамыту, өнер ретінде көркем шығарманы оқу теориясымен таныстыру, студенттерді мәнерлеп оқу дағдыларына, түрлі жанрдағы көркем шығармаларды орындау, талдау дағдыларын қалыптасыру, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
Пәннің міндеттері:
Болашақ тәрбиешілердің әдеби жанр ерекшеліктерін терең түсніуге баулу, әдеби танымдарын дамыту, балаларға арналған көркем шығармаларды мәнерлеп оқу және түрлі жанрдағы көркем шығармаларды әңгімелеу ерекшеліктері, балалаларға арналған көркем шығармалармен жұмыс сипатын меңгерту. Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыра білуге дайындау, оларды тәрбиеші ретінде балалармен және ата-аналарымен қарым-қатынас жасауды қалыптастыру.
Пререквизиттер: Пєнді оќыту ‰шін студенттер келесі курстарды мењгеруі ќажет: Педагогикалық мамандыққа кіріспе, педагогиканың жалпы негіздері.
Постреквизиттер: Пәнді меңгеру нәтижесіндегі алған білім: педагогикалық шеберлік, ойынның психологиялық-педагогикалық неіздері, оқу таным әректін ұйымдастыру, мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру және бсқару курстарын игеруі қажет.
Ќысќартылѓан сµздер: СӨЖ – студенттің орындайтын өзіндік жұмысы.
Оқытушы туралы қысқаша мәліметтер: Худайбергенова Гүлзада Әбдіхалиқызы – Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасының аға оқытушысы, 1988 жылы Қазақтың Мемлекетік қыздар педагогикалық институты Педагогика және психология мамандығын бітірген, 4 оқу-әдістемелік нұсқаудың және 12 мақаланың авторы.
2. ЖҰМЫС ОЌУ ЖОСПАРЫНАН К¤ШІРМЕ
№
Семестрлер
Аудиториялыќ сабаќтар
Аудиториядан тыс сабаќтар
лекция
прак
сем
лабор
ОБС¤Ж
СӨЖ
1 семестр
30
15
45
45
2 семестр
барлыѓы
30
15
45
45
3. ПӘН САЃАТЫНЫЊ Б¤ЛІНУІ
№
Тараулар атауы,
реті
Аудиториялыќ сабаќтар
Аудиториядан тыс сабаќтар
лекция
прак
сем
лабор
ОБС¤Ж
С¤Ж
1
Мәнерлеп оқу практикумы.
1
2
2
2
Мәнерлеп оқуұғымы көркем сөз оқудың актер өнерінен айырмашылығы.
1
2
2
3
Мектепке дейінгі тәрбиедегі көркем сөз оқу мен әңгімелесу.
1
1
2
2
4
Сөйлеу техникасы.
1
1
2
2
5
Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
1
1
2
2
6
Педагогтың дауыс гигенасы. Дауысты бұзу себептері және кәсіби аурулардың дамуының алдын алу.
1
1
2
2
7
Мәнерлеп сөйлеу құралдары
1
1
2
2
8
Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
1
1
2
2
9
Мәнерлеп оқуда негізгі тілдік құралдарды анықтау.
1
1
2
2
10
Мәнерлеп оқуда негізгі тілдік құралдарды анықтау.
1
2
2
11
Ертегілер.
1
2
2
12
Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
1
2
2
13
Мысалдарды оқу.
1
1
2
2
14
Әңгіме оқу.
1
1
2
2
15
Көркем шығарманы (инсценниорвкалау)
кейіпкерлердіру
1
2
2
16
Балалардың тіл дамыту әдістемесі
1
1
1
17
Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздері.
1
1
1
18
Тіл дамыту әдістемесінің жаратылыстану ғылыми негізі.
1
1
1
1
19
Тіл дамыту әдістемесінің психологиялық негіздері.
1
1
1
1
20
Тіл дамытудың лингвистикалық негіздері.
1
1
1
1
21
Өзге ғылымдармен байланысы.
1
1
1
22
Тіл дамыту әдістемесінің зерттеу әдістемесі.
1
1
1
1
23
Сөйлеу теориясы және сөйлеу әрекеті.
1
1
1
24
Тіл дамытудың лингвистикалық негіздері
1
1
1
25
Тіл дамыту әдістемесінің тарихы.
1
1
1
1
26
Ресейдегі әдістеменің дамуы.
1
1
1
27
Е.Н.Водовозова. оның тіл дамыту әдістемесіне қосқан үлесі.
1
1
1
28
. Е.А.Флерина мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмыстарының белсенді формалары туралы.
1
1
1
29
Тіл дамыту бойынша теориялық зерттеулер және оның әдістеме үшін маңызы
1
1
1
1
30
Қазақстандағы әдістеменің дамуы. Екі тілділік жағдайында мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмыстарының ерекшеліктері.
1
1
1
Барлығы:
30
15
45
45
4.ЛЕКЦИЯНЫҢ КҮНТІЗБЕЛІК-ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№
Тобы
Күні
Лекция тақырыбы және оның жоспары
Кредит,
Сағат саны
Әдебиеттер
(әдебиет №, реті, тарауы, беті)
1
2
3
4
5
7
1
ПМД-011
1 апта
Мәнерлеп оқу практикумы. 1. Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздері.1.1. Мәнерлеп оқу практикумы пәні, оның міндеттері мен мазмұны. 1.2. Мектепке дейінгі тәрбие маамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы
1
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
2
ПМД-011
2 апта
2. Мәнерлеп оқуұғымы көркем сөз оқудың актер өнерінен айырмашылығы.
2.1.Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы.2.2. Көркем сөз өнері дамуының қысқаша тарихы, өнердің осы түрі дамындағы үш негізгі бағыт: халық ауыз әдебиеті, жазушылардың өз туындыларын оқуы, өнердің дербес түрі ретінде көркем сөз оқудың дамуы. 2.3. Көркем сөз оқудың танымал шеберлігі.
1
№1,§6,339-369
№2 §5 , 288-290
№3 §7, 178-182
№4 §7, 170-176
№5 §6, 211-220
3
ПМД-011
3 апта
3. Мектепке дейінгі тәрбиедегі көркем сөз оқу мен әңгімелесу. 3.1. Мектепке дейінгі мекеме қызметкелеріне арналған көркем сөз оқу хрестоматиясын, жинақтарды, оқу-әдістемелік құралдарды талдау. 3.2. Ересектер мен балаларға арналған көркем сөздердің граммомафондық жазбаларны іріктеу.
1
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
4
ПМД-911
4апта
Сөйлеу техникасы. Сөйлеу техникасы туралы ұғым. 4.1. Мәнерлеп оқудағы сөйлеу техникасының маңызы. Сөйлеу мүшелері, оның элементерінің , сөйлеу аппаратының жұмысы. Сөйлеу техникасы элементтеріне жалпы сипаттама: тыныс алу, дауыс, дикция, орфоэпия. 4.2. Тыныс алу, оның сөйлеудегі мәні. Тыныс алудың типтері, жоғары, көкірекпен, диафрагмалы, қабырғалы-диафрагмалы. Тідік (фонетикалық) тыныс алу, оның ерекшеліктері. Мәнерлеп оқудағы тыныс алу ережелері.
1
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
5
ПМД-011
5 апта
5. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
5.1. Оқу кезінде өз тынысын еркін меңгеру дағдысын дамыту. Дауыс аппаратының үш бөлімі: генраторлық, энергетикалық, резоноторлық, олардың дауыс шығарудағы ролі.
5.2. Дұрыс дыбыстауды болдырудағы тілдік аппарат жағдайы. Дауыс сапасы: күші, биіктігі, әуезділігі, тембр, ырғақтылығы, қозғалғыштығы, олрағ сипаттама.
5.3. Дауыс көлемі-диапазон, әңгімелеуші, оқып баяндаушы үшін негізгі мәселе өз дауысын еркін басқару. Дауыстың сан алуын сипаттамаларын дамытуға арналған жаттығулар.
1
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
6.
ПМД-011
6 апта
6. Педагогтың дауыс гигенасы. Дауысты бұзу себептері және кәсіби аурулардың дамуының алдын алу.
6.1. Дикция, оның маңызы. Педагогтың дикциясына қойылатын талаптар. Дикцияның органикалық және оларды түзету жолдары. Артикуляциялық жаттығу процесіндегі дикцияны жетілдіру.
6.2. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды шығаруға, айтуға арналған жаттығулар. Арнайы іріктеп алынған мәтіндер, жаңылтпаштардағы дыбыс, буын, сөздерді, оның айту дағдысын меңгеру.
6.3. Түрлі сөйлец қарқынындағы нақтылықты дамыту. Орфоэпия, оның мәнерлеп оқудағы маңызы. Әдеби баяндаудың негізгі ережелері.
6.4. Екпін. Екпінді қоюдағы қиыншылықтар, көркем шығармаларды орындау және талдаудағы орфоэпиялық ерекшеліктер.
1
№1§4,320-333
№2 §5 , 281-284
№3 §5, 154-160
№4 §6, 153-159
№5 §5, 198-200
7
ПМД-011
7 апта
7. Мәнерлеп сөйлеу құралдары.
7.1. Дауыс ырғағы-дауыс бедері ретінде. Дауыс ырғағын анықтау. Мәнерлеп сөйлеу құралдарының шығарма мазмұнына тәуелділігі.
7.2. Көркем шығарма образдарының тональдық боямасы. Дауыс ырғағының көркем шығарманы баланың қаншалықты меңгеруіне тәуелділігі. Шағын мәтіндер , оның түрлі дауыс ырғағын табудағы орны. Логикалық екпін. Кідіріс (пауза) және мәнерлеп оқудағы орны. Сөйлеу қарқыны. Дауыс күші.
7.3. Дауыс буындарына салмақ салмау үшін дауыс гигиенасын сақтау. Тыныс белгілеріне : нүкте, үтір, үтір нүкте, көп нүкте, сызықтар, сұрақ, леп белгісі, платикалық қалып, қол, бет қимлы (ым-ишарат) м.ж.д. оқу жәен әңгімелесу үшін ым-ишарат қолдану.
1
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
8
ПМД-911
8 апта
8. Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
8.1. Мәтінді даярлау. Көркем шығарманы талдау. Көркемшығарманың жанр, идея, тақырыбын, автордың түпкі ойын анықтау. Негізі орындау міндетін, негізгі оқу онын анықтау.
8.2. Шығарманың композициясын түсіндіру оны бөліктерге бөлу. әрбір бөлімнің астарын табу, оны оқу міндттетерін түсіндеру.
1
№1,§6,339-369
№2 §5 , 288-290
№3 §7, 178-182
№4 §7, 170-176
№5 §6, 211-220
9
ПМД-011
9 апта
9. Мәнерлеп оқуда негізгі тілдік құралдарды анықтау.
9.1. Шағын мәтінді ұғыну. Көркем шығарманы оқуды талдаумен ұштастыру.
9.2.Автордың тыңдаушыға шығарма негізінің ойы мен сиатын жеткізе білуі, орындау мақсатына қол жеткізу, тыңдаушыны әсерлендіре отырып, оымен байланыс орнату.
1
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
10
ПМД-911
10 апта
10. Шағын фольклор жанры шығармаларын оқу, ертегі айту.
10.1. Шағын фольклорлық жанр. Халық поэзиясы ермек тақыпақтар, бесік жыры, жұмбақтар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар.
10.2. Балаларға арналған халық поэзиясын орныдау ерекшеліктері. Жаңылтпаштарды үйрету әдістемесі. Бөбектерге оқуда ойын әдістерін қолдану.
1
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
11
ПМД-011
11 апта
11. Ертегілер.
11.1. Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктер. Ертегі түрлері, әңгімелеу.
11.2. Халық ертегілерін айтудың дәстүрлі түрлері. Ертегі айтуда әуенділік пен ырғақты сақтау.
1
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
12
ПМД-011
12 апта
12. Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
12.1 Өлең мазмұнының өлең тілінің дыбысталуы мен үндестігі. Поэтикалық шығармалардың эмоционалды –бейнелі мазмұнын берудегі ырғақпен әуеннің маңызы. Өлең өлшемдері: шумақ, тармақ, бунақ, ұйқас оларға сипаттама.
12.2 Өлең оқудың ерекшеліктерін сақтау: өлеңдегі кідірістер, цезура, рифланы ескерту, метра, өлең құралдары. Поэтикалық шығармаларда фонетикалық және тіл мәнерінің лексикостилистиканың құралдарын қолдану.
Балалармен ересектерге арналған түрлі жанрдағы өлеңдерді оқу ерекшеліктері.
1
№1§4,320-333
№2 §5 , 281-284
№3 §5, 154-160
№4 §6, 153-159
№5 §5, 198-200
13
ПМД-011
13 апта
13.Мысалдарды оқу.
13.1 Мысалдардың жанрлық сипаты. Мысалдарды оқу ерекшеліктері. Мысал тілі. Оқу барысында әңгіме айтушы кейіпкерлердің, мысал моралын бере білу. 13.2.Мысалды рольге бөліп оқу (өлеңдер мен мысалдардың орындалуын жазба студентердің оқу негізінде) талдау.
1
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
14
ПМД-911
14 апта
14. Әңгіме оқу.
14.1. Әңгіме әдеби жанр ретінде. Прозалық шығармадағы суреттеу, баяндау диалогы. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері. әңгіме оқу спецификасы, әңгіме тілі, оның басты ерекшеліктері. Жекелеген әңгімелерді талдау.
14. 2 Мәнерлеп оқу құралын анықтау. Автордың негізгі ойын, жанр ерекшелігін, стилін, көркем әдістемелерді бере білу. Оқу барысында оқиғаға өзіндік бағасын беру. Балаларға арналған проза оқуда екпіннің табиғи, қарапайымдылығын сақтау.
Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімені талдау (жазба материалдарды студенденттердің оқуы негізінде).
1
№1,§6,339-369
№2 §5 , 288-290
№3 §7, 178-182
№4 §7, 170-176
№5 §6, 211-220
15
ПМД-011
15 апта
15. Көркем шығарманы (инсценниорвкалау)
кейіпкерлердіру
15.1 Көркем шығарманы драматизациалау.
Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармаларды кейіпкерлендіру ерекшеліктері, маңызы.
Әдеби көркем бейнені жасауда көру және есту әсерін үйлесімді ету. Балаларға арналған көркем шығармаларды сахналандыру түрлері: сурет театры (тірі суреттеу, фланелеграф), үстел үстел үсті театры (қуыршақ және жазық), көлеңке театры, бұларға қысқаша сипаттама, көрсету техникасы.
15.2 Сценарий құру. Сахналандырылған шығарманы мәнерлеп оқуға дайындау. Көркем сөзді қимыл -әрекетпен байланыстырып көрсету, кейіпкерлердің мәнерлі диалогын жандандыру.
15.3 Қойылымды көрсетуге даярлық. Қойылымды безендіру. Кейіпкерлердің үні мен сөзі. Репетиция. Мұнда қуыршақ-ойыныды орындаушылардың бәрінің әрекеттері ұйымдасқан түрде өтуі тиіс. Декорация. Реквезит. Театр сахнасының безендірілуі.
Сахнада қойылымның көрсетілуі (сахналандыру үшін бб бағдарламасына сай шығармалар алынады).
1
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
Барлығы:
15
5. ЛАБОРАТОРИЯЛЫЌ САБАЌТЫЊ КҮНТІЗБЕЛІК - ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№
Топ
К‰ні
Ж±мыс атаулары
Кредит,
Сағат саны
Тапсырма
ларды тексе ру т‰рі
Әдебиеттер
(әдебиет №, реті, тарауы, беті)
1
2
4
5
7
1
ПМД-011
Мәнерлеп оқу практикумы.
Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздері.Мәнерлеп оқу практикумы пәні, оның міндеттері мен мазмұны. Мектепке дейінгі тәрбие маамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы
1
Тапсырма-ларды орындауды тексеру, пед. әде-биетпен өзбетінше жұмыс жасау, сұрау
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
2
ПМД-011
2. Мәнерлеп оқуұғымы көркем сөз оқудың актер өнерінен айырмашылығы.
Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы.
Көркем сөз өнері дамуының қысқаша тарихы, өнердің осы түрі дамындағы үш негізгі бағыт: халық ауыз әдебиеті, жазушылардың өз туындыларын оқуы, өнердің дербес түрі ретінде көркем сөз оқудың дамуы. Көркем сөз оқудың танымал шеберлігі.
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс:
оқу, конспекті-леу,
сілтеме
№1,§6,339-369
№2 §5 , 288-290
№3 §7, 178-182
№4 §7, 170-176
№5 §6, 211-220
3
ПМД-011
3. Мектепке дейінгі тәрбиедегі көркем сөз оқу мен әңгімелесу. Мектепке дейінгі мекеме қызметкелеріне арналған көркем сөз оқу хрестоматиясын, жинақтарды, оқу-әдістемелік құралдарды талдау. Ересектер мен балаларға арналған көркем сөздердің граммомафондық жазбаларны іріктеу.
1
Оқу құрал-дарымен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру, әңгіме ұйымдас-тыру, бағалау
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
4
ПМД-911
Сөйлеу техникасы.
4. Сөйлеу техникасы туралы ұғым.
Мәнерлеп оқудағы сөйлеу техникасының маңызы. Сөйлеу мүшелері, оның элементерінің , сөйлеу аппаратының жұмысы. Сөйлеу техникасы элементтеріне жалпы сипаттама: тыныс алу, дауыс, дикция, орфоэпия.
Тыныс алу, оның сөйлеудегі мәні. Тыныс алудың типтері, жоғары, көкірекпен, диафрагмалы, қабырғалы-диафрагмалы. Тідік (фонетикалық) тыныс алу, оның ерекшеліктері. Мәнерлеп оқудағы тыныс алу ережелері.
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
5
ПМД-011
5. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
Оқу кезінде өз тынысын еркін меңгеру дағдысын дамыту. Дауыс аппаратының үш бөлімі: генраторлық, энергетикалық, резоноторлық, олардың дауыс шығарудағы ролі.
Дұрыс дыбыстауды болдырудағы тілдік аппарат жағдайы. Дауыс сапасы: күші, биіктігі, әуезділігі, тембр, ырғақтылығы, қозғалғыштығы, оларға сипаттама.
Дауыс көлемі-диапазон, әңгімелеуші, оқып баяндаушы үшін негізгі мәселе өз дауысын еркін басқару. Дауыстың сан алуын сипаттамаларын дамытуға арналған жаттығулар.
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
6
ПМД-011
6. Педагогтың дауыс гигенасы. Дауысты бұзу себептері және кәсіби аурулардың дамуының алдын алу. Дикция, оның маңызы. Педагогтың дикциясына қойылатын талаптар. Дикцияның органикалық және оларды түзету жолдары. Артикуляциялық жаттығу процесіндегі дикцияны жетілдіру. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды шығаруға, айтуға арналған жаттығулар. Арнайы іріктеп алынған мәтіндер, жаңылтпаштардағы дыбыс, буын, сөздерді, оның айту дағдысын меңгеру. Түрлі сөйлец қарқынындағы нақтылықты дамыту. Орфоэпия, оның мәнерлеп оқудағы маңызы. Әдеби баяндаудың негізгі ережелері. Екпін. Екпінді қоюдағы қиыншылықтар, көркем шығармаларды орындау және талдаудағы орфоэпиялық ерекшеліктер.
1
Тапсырма-ларды орындауды тексеру, пед. әде-биетпен өзбетінше жұмыс жасау, сұрау
№1§4,320-333
№2 §5 , 281-284
№3 §5, 154-160
№4 §6, 153-159
№5 §5, 198-200
7
ПМД-011
7. Мәнерлеп сөйлеу құралдары.
Дауыс ырғағы-дауыс бедері ретінде. Дауыс ырғағын анықтау. Мәнерлеп сөйлеу құралдарының шығарма мазмұнына тәуелділігі.
Көркем шығарма образдарының тональдық боямасы. Дауыс ырғағының көркем шығарманы баланың қаншалықты меңгеруіне тәуелділігі. Шағын мәтіндер , оның түрлі дауыс ырғағын табудағы орны. Логикалық екпін. Кідіріс (пауза) және мәнерлеп оқудағы орны. Сөйлеу қарқыны. Дауыс күші.
Дауыс буындарына салмақ салмау үшін дауыс гигиенасын сақтау. Тыныс белгілеріне : нүкте, үтір, үтір нүкте, көп нүкте, сызықтар, сұрақ, леп белгісі, платикалық қалып, қол, бет қимлы (ым-ишарат) м.ж.д. оқу жәен әңгімелесу үшін ым-ишарат қолдану.
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
8
ПМД-811
8. Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
Мәтінді даярлау. Көркем шығарманы талдау. Көркемшығарманың жанр, идея, тақырыбын, автордың түпкі ойын анықтау. Негізі орындау міндетін, негізгі оқу онын анықтау. Шығарманың композициясын түсіндіру оны бөліктерге бөлу. әрбір бөлімнің астарын табу, оны оқу міндттетерін түсіндеру.
1
Оқу құрал-дарымен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру, әңгіме ұйымдас-тыру, бағалау
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
9
ПМД-011
9 Мәнерлеп оқуда негізгі тілдік құралдарды анықтау.
Шағын мәтінді ұғыну. Көркем шығарманы оқуды талдаумен ұштастыру. .Автордың тыңдаушыға шығарма негізінің ойы мен сиатын жеткізе білуі, орындау мақсатына қол жеткізу, тыңдаушыны әсерлендіре отырып, оымен байланыс орнату.
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
10
ПМД-011
10. Шағын фольклор жанры шығармаларын оқу, ертегі айту. Шағын фольклорлық жанр. Халық поэзиясы ермек тақыпақтар, бесік жыры, жұмбақтар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар. Балаларға арналған халық поэзиясын орныдау ерекшеліктері. Жаңылтпаштарды үйрету әдістемесі. Бөбектерге оқуда ойын әдістерін қолдану.
1
сілтеме келтіру, әңгіме ұйымдас-тыру, бағалау
№1§4,320-333
№2 §5 , 281-284
№3 §5, 154-160
№4 §6, 153-159
№5 §5, 198-200
11
ПМД-911
11. Ертегілер.
Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктер. Ертегі түрлері, әңгімелеу. Халық ертегілерін айтудың дәстүрлі түрлері. Ертегі айтуда әуенділік пен ырғақты сақтау.
1
Негізгі ұғымдар бойынша пікір-талас, кітаппен жұмыс: рефераттау, пед.әдебиеттерге сілтеме жасау, сұрау
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
12
ПМД-011
12. Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
Өлең мазмұнының өлең тілінің дыбысталуы мен үндестігі. Поэтикалық шығармалардың эмоционалды –бейнелі мазмұнын берудегі ырғақпен әуеннің маңызы. Өлең өлшемдері: шумақ, тармақ, бунақ, ұйқас оларға сипаттама.
Өлең оқудың ерекшеліктерін сақтау: өлеңдегі кідірістер, цезура, рифланы ескерту, метра, өлең құралдары. Поэтикалық шығармаларда фонетикалық және тіл мәнерінің лексикостилистиканың құралдарын қолдану.Балалармен ересектерге арналған түрлі жанрдағы өлеңдерді оқу ерекшеліктері.
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
13
ПМД-911
13.Мысалдарды оқу.
1Мысалдардың жанрлық сипаты. Мысалдарды оқу ерекшеліктері. Мысал тілі. Оқу барысында әңгіме айтушы кейіпкерлердің, мысал моралын бере білу. Мысалды рольге бөліп оқу (өлеңдер мен мысалдардың орындалуын жазба студентердің оқу негізінде) талдау.
1
Оқу құрал-дарымен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру, әңгіме ұйымдас-тыру, бағалау
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
14
ПМД-011
14. Әңгіме оқу.
Әңгіме әдеби жанр ретінде. Прозалық шығармадағы суреттеу, баяндау диалогы. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері. әңгіме оқу спецификасы, әңгіме тілі, оның басты ерекшеліктері. Жекелеген әңгімелерді талдау.
1 Мәнерлеп оқу құралын анықтау. Автордың негізгі ойын, жанр ерекшелігін, стилін, көркем әдістемелерді бере білу. Оқу барысында оқиғаға өзіндік бағасын беру. Балаларға арналған проза оқуда екпіннің табиғи, қарапайымдылығын сақтау.
Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімені талдау (жазба материалдарды студенденттердің оқуы негізінде).
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
15
ПМД-911
15. Көркем шығарманы (инсценниорвкалау)
кейіпкерлердіру
Көркем шығарманы драматизациалау.
Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармаларды кейіпкерлендіру ерекшеліктері, маңызы.
Әдеби көркем бейнені жасауда көру және есту әсерін үйлесімді ету. Балаларға арналған көркем шығармаларды сахналандыру түрлері: сурет театры (тірі суреттеу, фланелеграф), үстел үстел үсті театры (қуыршақ және жазық), көлеңке театры, бұларға қысқаша сипаттама, көрсету техникасы. Сценарий құру. Сахналандырылған шығарманы мәнерлеп оқуға дайындау. Көркем сөзді қимыл -әрекетпен байланыстырып көрсету, кейіпкерлердің мәнерлі диалогын жандандыру.Қойылымды көрсетуге даярлық. Қойылымды безендіру. Кейіпкерлердің үні мен сөзі. Репетиция. Мұнда қуыршақ-ойыныды орындаушылардың бәрінің әрекеттері ұйымдасқан түрде өтуі тиіс. Декорация. Реквезит. Театр сахнасының безендірілуі.
Сахнада қойылымның көрсетілуі (сахналандыру үшін бб бағдарламасына сай шығармалар алынады).
1
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
Барлығы:
15
6. СТУДЕНТТІЊ ¤ЗІНДІК Ж¦МЫС (С¤Ж) ТАЌЫРЫПТАРЫ
№
С¤Ж таќырыптары
Тапсырманы орындау
формасы (реферат, баяндама, кейс, эссе, ѓы лыми зерттеу, ќ±рал жасау, т.б. )
Тапсырманы ќабылдау мерзімі
Тапсырманы ќабылдау орны
( каб №, уаќыты)
1
Көркем сөз өнерінің мәні.
Реферат
1апта
-302Дүйсенбі
14-30
2
Балалар бақшасындағы көркем сөз оқу мен мәнерлеп оқудың ұқсастығы және айырмашылығы.
Ғылыми зерттеу.
2 апта
302
Дүйсенбі
14-30
3
Тәрбиешінің сөйлеу техникасын меңгеруі, оның мәнерлеп оқудағы маңызы.
баяндама
3 апта
302
Дүйсенбі
14-30
4
Тәрбиешінің дикциясы үн реңкі, оның маңызы.
Реферат
4 апта
302
Дүйсенбі
14-30
5
Балабақшадағы ертегі-әгімелерді әңгімелеп берудің әдіс-тәсілдері
Реферат.
5 апта
302
Дүйсенбі
14-30
6
Тәрбиешінің сөйлеу қарқыны, дауыс биіктігі, күші.
Ғылыми зерттеу.
6 апта
302
Дүйсенбі
14-30
7
Тәрбиешінің көркем шығарманы талдауы
Баяндама
7 апта
302
Дүйсенбі
14-30
8
Көркем шығарманың тілі.
Баяндама
Ғылыми зерттеу.
8 апта
302
Дүйсенбі
14-30
9
Сәбилердің 2-ші тобындағы ертегінің түрлері.
Ғылыми зерттеу.
9 апта
302
Дүйсенбі
14-30
10
Мектепке даярлық топтағы тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар туралы ертегілер.
Ғылыми зерттеу.
10 апта
302
Дүйсенбі
14-30
11
Өлең оқу. Өлеңнің оқылу ерекшелігі
Реферат
11 апта
302
Дүйсенбі
14-30
12
Жұмбақ - халық ауыз әдебиетінің ең көне түрінің бірі
Реферат.
12 апта
302
Дүйсенбі
14-30
13
Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаш, нақыл сөздерді балабақшада пайдалану
реферат
13 апта
302
Дүйсенбі
14-30
14
Ересектер тобында көркем шығарманы кейіпкерлендіру.
реферат
14 апта
302
Дүйсенбі
14-30
15
Сәбилер тобындағы театр түрлері: үстелде көрсетілетін театр, қуыршақ театры, саусақ театры, көлеңке театры
Ғылыми зерттеу.
15 апта
302
Дүйсенбі
14-30
7. ОЌУЛЫЌТАР МЕН WEB САЙТТАР ТІЗІМІ
Негізгі:
1. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы оқу құралы. Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К.Лотарев. Алматы. Мектеп 1981.
2. Ш.Әуелбеков, Ә.Наурызбаева. Ана тілін оқыту әдістемесі. Алматы. 1998.
3. Педагогика. Д.әріс курсы. Құраст. Хмель Н.Д., Жампейісова Қ.Қ. және т.б. –Алматы. Нұрлы әлем. –368 б.
4. С. Рахметова “ Қазақ тілін оқыту методикасы” Алматы,
5. 1991 37-42 бет.
6. А.М. Бородич.” Методика развития речи детей “ М.-1991.
7. А.Ф.Сохина. “ Развитие речи детей дошкольного возраста М. 2000.
8. М.1972. 205-209 б.
9. Ш.Кәтенбаева “ Тіл дамыту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы. 1991.
10. С. Желдібаева. Мәнерлеп оқу – А . 1997.
11. Гербова В. В. Занятия по развитию реги в средней группе детского сада – М. 1978.
Қосымша:
1. ЌР Білім туралы зањы. Астана. 7 маусым.1999ж
2.ЌР этникалыќ мєдени білім беру т±жырымдамасы. А.,1996 ж.
3. ЌР 2015 жылѓа дейінгі білім беруді дамыту т±жырымдамасы. Журнал 12 жылдыќ білім. №1,2004.
4. ЌР-да білім беруді дамытудыњ 2005-2010 жылдарѓа арналѓан Мемлекеттік баѓдарламасы. Егемен Ќазаќстан. 16 ќазан. 2004 ж.
7. Қоянбаев Ж:Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. А., Рауан, 1990.
8. ҚР Білім туралы Заңы. Астана, 1999.
9. ҚР этникалық мәдени білім беру түжырымдамасы. А., 1996.
10. Хмель Н.Д. Педагогический процесс как обьект деятелы-юсти учителя. А., Мектеп, 1978.
13. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. А., 1981.
14. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А., Мектеп, 1989.
16. Меңжанова А. Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің актуальды проблемалары. А., Білім, 1994.
17. Қалиев С, Майғаранова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. А., Білім, 2001.
18. Сарманова К., Пернос Н.К. Экологиялык білім беру бағдарламасы. Қаз. мектебі, №8, 1993.
8. ОЌУЛЫЌТАР, ОЌУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЌҰРАЛДАРМЕН ЌАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ КАРТАСЫ
1.09.2008 ж. 20 студент саны
Оќулыќ, оќу-єдістемелік ќ±рал
Оқулық тілі
Авторы,
шыќќан жылы, баспахана
Оќулыќ, оќу-єдістемелік ќ±рал саны (дана)
Электрон
дыќ т‰рі
Ќамтылу дєрежесі
%
кафедрада
Кітапханада
1
Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы
Қазақ тіліне аудар-ма.
Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К.Лотарев. Алматы. Мектеп 1981.
Кафедрада.
Қазақ тілінде.
-
-
9.БАЌЫЛАУ ТҮРЛЕРІ:
Емтихан , ауызша.1,2 семестр.
10. АРАЛЫЌ БАЌЫЛАУ ( МОДУЛЬ) С¦РАЌТАРЫ:
1 – аралық бақылау 1-7 апта
1. Мәнерлеп оқу практикумы пәні, оның міндеттері мен мазмұны.
2. Мәнерлеп оқу ұғымы көркем сөз оқудың актер өнерінен айырмашылығы.
3. Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы
4. Көркем сөз оқудың танымал шеберлігі
5. .Мектепке дейінгі тәрбиедегі көркем сөз оқу мен әңгімелесу.
6. Сөйлеу техникасы туралы ұғым.
7. Мәнерлеп оқудағы сөйлеу техникасының маңызы.
8. Сөйлеу техникасы элементтеріне жалпы сипаттама: тыныс алу, дауыс, дикция, орфоэпия.
9. Тыныс алу, оның сөйлеудегі мәні.
10. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
2- аралыќ баќылау 8-15 апта
1. Педагогтың дауыс гигенасы
2. Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
3. Мәнерлеп оқуда негізгі тілдік құралдарды анықтау.
4. Шағын фольклор жанры шығармаларын оқу, ертегі айту.
5. Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктер. Ертегі түрлері, әңгімелеу.
6. Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
7. Мысалдардың жанрлық сипаты. Мысалдарды оқу ерекшеліктері
8. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері.
9. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері.
10. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармаларды кейіпкерлендіру ерекшеліктері, маңызы.
11. ЕМТИХАН С¦РАЌТАРЫ
1. Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздері.
2. Мәнерлеп оқу практикумы пәні, оның міндеттері мен мазмұны.
3. Мектепке дейінгі тәрбие маамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы
4. Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы.
5. Көркем сөз өнері дамуының қысқаша тарихы.
6. Көркем сөз өнері дамуындағы үш негізгі бағыт: халық ауыз әдебиеті, жазушылардың өз туындыларын оқуы, өнердің дербес түрі ретінде көркем сөз оқудың дамуы.
7. Сөйлеу техникасы туралы ұғым.
8. Мәнерлеп оқудағы сөйлеу техникасының маңызы.
9. Сөйлеу мүшелері, оның элементерінің , сөйлеу аппаратының жұмысы.
10. Сөйлеу техникасы элементтеріне жалпы сипаттама: тыныс алу, дауыс, дикция, орфоэпия.
11. Тыныс алу, оның сөйлеудегі мәні.
12. Тыныс алудың типтері, жоғары, көкірекпен, диафрагмалы, қабырғалы-диафрагмалы.
13. Тідік (фонетикалық) тыныс алу, оның ерекшеліктері.
14. Мәнерлеп оқудағы тыныс алу ережелері.
15. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
16. Оқу кезінде өз тынысын еркін меңгеру дағдысын дамыту.
17. Дауыс аппаратының үш бөлімі: генраторлық, энергетикалық, резоноторлық, олардың дауыс шығарудағы ролі.
18. Дұрыс дыбыстауды болдырудағы тілдік аппарат жағдайы. Дауыс сапасы: күші, биіктігі, әуезділігі, тембр, ырғақтылығы, қозғалғыштығы, олрағ сипаттама.
19. Дауыс көлемі-диапазон, әңгімелеуші, оқып баяндаушы үшін негізгі мәселе өз дауысын еркін басқару.
20. Дауыстың сан алуан сипаттамаларын дамытуға арналған жаттығулар.
21. Педагогтың дауыс гигенасы.
22. Дауысты бұзу себептері және кәсіби аурулардың дамуының алдын алу.
23. Дикция, оның маңызы.
24. Педагогтың дикциясына қойылатын талаптар.
25. Дикцияның органикалық және оларды түзету жолдары.
26. Артикуляциялық жаттығу процесіндегі дикцияны жетілдіру.
27. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды шығаруға, айтуға арналған жаттығулар.
28. Арнайы іріктеп алынған мәтіндер, жаңылтпаштардағы дыбыс, буын, сөздерді, оның айту дағдысын меңгеру.
29. Түрлі сөйлеу қарқынындағы нақтылықты дамыту.
30. Орфоэпия, оның мәнерлеп оқудағы маңызы. Әдеби баяндаудың негізгі ережелері.
31. Екпін. Екпінді қоюдағы қиыншылықтар, көркем шығармаларды орындау және талдаудағы орфоэпиялық ерекшеліктер.
32. Мәнерлеп сөйлеу құралдары.
33. Дауыс ырғағы-дауыс бедері ретінде. Дауыс ырғағын анықтау.
34. Мәнерлеп сөйлеу құралдарының шығарма мазмұнына тәуелділігі.
35. Көркем шығарма образдарының тональдық боямасы.
36. Дауыс ырғағының көркем шығарманы баланың қаншалықты меңгеруіне тәуелділігі.
37. Шағын мәтіндер , оның түрлі дауыс ырғағын табудағы орны.
38. Логикалық екпін. Кідіріс (пауза) және мәнерлеп оқудағы орны. Сөйлеу қарқыны.
39. Дауыс күші .Дауыс буындарына салмақ салмау үшін дауыс гигиенасын сақтау.
40. Тыныс белгілеріне : нүкте, үтір, үтір нүкте, көп нүкте, сызықтар, сұрақ, леп белгісі, платикалық қалып, қол, бет қимлы (ым-ишарат) 3м.ж.д. оқу жәен әңгімелесу үшін ым-ишарат қолдану.
41. Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
42. Мәтінді даярлау. Көркем шығарманы талдау.
43. Көркемшығарманың жанр, идея, тақырыбын, автордың түпкі ойын анықтау. Негізі орындау міндетін, негізгі оқу онын анықтау.
44. Шығарманың композициясын түсіндіру оны бөліктерге бөлу. әрбір бөлімнің астарын табу, оны оқу міндттетерін түсіндеру.
45. Шағын мәтінді ұғыну. Көркем шығарманы оқуды талдаумен ұштастыру.
46. Автордың тыңдаушыға шығарма негізінің ойы мен сипатын жеткізе білуі, орындау мақсатына қол жеткізу, тыңдаушыны әсерлендіре отырып, онымен байланыс орнату.
47. Шағын фольклор жанры шығармаларын оқу, ертегі айту.
48. Шағын фольклорлық жанр. Халық поэзиясы ермек тақыпақтар, бесік жыры, жұмбақтар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар.
49. Балаларға арналған халық поэзиясын орындау ерекшеліктері.
50. Жаңылтпаштарды үйрету әдістемесі.
51. Бөбектерге оқуда ойын әдістерін қолдану
52. Ертегілер.
53. Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктері. Ертегі түрлері, әңгімелеу.
54. Халық ертегілерін айтудың дәстүрлі түрлері.
55. Ертегі айтуда әуенділік пен ырғақты сақтау.
56. Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
57. Өлең оқудың ерекшеліктерін сақтау: өлеңдегі кідірістер, цезура, рифланы ескерту, метра, өлең құралдары
58. Балалармен ересектерге арналған түрлі жанрдағы өлеңдерді оқу ерекшеліктері.
59. Мысалдарды оқу.
60. Мысалдардың жанрлық сипаты. Мысалдарды оқу ерекшеліктері.
61. Мысал тілі. Оқу барысында әңгіме айтушы кейіпкерлердің, мысал моралын бере білуі.
62. Мысалды рольге бөліп оқу (өлеңдер мен мысалдардың орындалуын жазба студентердің оқу негізінде) талдау.
63. Әңгіме оқу.
64. Әңгіме әдеби жанр ретінде. Прозалық шығармадағы суреттеу, баяндау диалогы.
65. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері, әңгіме оқу спецификасы, әңгіме тілі, оның басты ерекшеліктері. Жекелеген әңгімелерді талдау.
66. Мәнерлеп оқу құралын анықтау. Автордың негізгі ойын, жанр ерекшелігін, стилін, көркем әдістемелерді бере білу.
67. Оқу барысында оқиғаға өзіндік бағасын беру. Балаларға арналған проза оқуда екпіннің табиғи, қарапайымдылығын сақтау.
68. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімені талдау (жазба материалдарды студенденттердің оқуы негізінде).
69. Көркем шығарманы (инсценниорвкалау) кейіпкерлендіру.
70. Көркем шығарманы драматизациалау.
71. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармаларды кейіпкерлендіру ерекшеліктері, маңызы.
72. Әдеби көркем бейнені жасауда көру және есту әсерін үйлесімді ету.
73. Балаларға арналған көркем шығармаларды сахналандыру түрлері: сурет театры (тірі суреттеу, фланелеграф), үстел үстел үсті театры (қуыршақ және жазық), көлеңке театры, бұларға қысқаша сипаттама, көрсету техникасы.
74. Сценарий құру. Сахналандырылған шығарманы мәнерлеп оқуға дайындау.
75. Көркем сөзді қимыл -әрекетпен байланыстырып көрсету, кейіпкерлердің мәнерлі диалогын жандандыру.
76. Қойылымды көрсетуге даярлық. Қойылымды безендіру. Кейіпкерлердің үні мен сөзі.
12. СТУДЕНТ БІЛІМІН БАЃАЛАУ ЕРЕЖЕСІ
Университитетте кредиттік оқу жүйесіне өткен академиялық топтарда студенттің білімі мен біліктілігін бақылау және бағалау рейтингтік жүйеде іске асырылады. Рейтингтік балл екі бөліктен құралады: біріншісі – рейтингтік балдың 40% үлесін құрайды, ол студенттің күнделікті, шептік бақылау және СӨЖ тапсырмаларын орындағаны үшін алатын балдарының қосындысынан, екінші – 60%, ол емтихан балынан құралады.
Студент қажетті балды жинақтау арқылы, яғни:
күнделікті сабаққа қатысу белсенділігі ( күнделікті үй, аудиториялық т.б. ) тапсырмаларды орындағаны үшін қойылатын бағдарлар – Б1;
шептік бақылау нәтижесінде жинаған балдары - Б2 ;
студенттің оқытушы басшылығымен және өзі орынайтын жұмыстарды орындағаны үшін алатын балдары – Б3 ;
қортынды бақылау – емитихан балдары – БЕ арқылы жинақтайды.
Осы балдардың қосындысы студенттің білімінің рейтингтік көрсеткіші болып саналады, яғни
R= ( Б1 + Б2 + Б3 ) х 0,4 + БЕ х 0,6 , мұндағы R жалпы рейтингілік балл.
Рейтингтік балды құрайтын Б1, Б2, Б3, Бе шаманы есептеу тәртібін кафедра тағайындайды. Көп жағдайларда рейтингтік балдың максимал мәнін R=100 балл етіп алады.
Студенттің емтиханға жіберілуі үшін ол рейтингтің бірінші бөлігінің 70 пайыздық үлесін жинақтауы тиіс. Университитетте қабылданған тәртіпке сәйкес, студенттің емтиханға қатысуы шарт.
Қортынды бақылау - емтихан студенттің академиялық уақыт ішіндегі кәсіптік білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында өткізіледі. Кейде бірнеше пәнді біріктіре отырып, емтиханды өткізуге болады. Мұндай жағдайда әр пән жеке – жеке бағаланады. Емтиханды компьютерлі, жазбаша тест, ауызша, жазбаша немесе комплексті түрде өткізуге болады. Емтиханның өту формасын оқу - әдістемелік кеңес тағайындайды.
Студенттің оқу ісін меңгеру дәрежесін, яғни, оның білімін, біліктілігін, дағдыларын, компетенциялдығын бағалау көп балды, пайыз түрінде жүргізіледі.
Әріп жүйедегі бағалау
Бағананың сандық баламасы
Проценттік баламасы
Дәстүрлі бағалау жүйесі бойынша
А
А-
4,0
3,67
95-100
90-94
өте жақсы
В+
В
В-
3,33
3,0
2,67
85-89
80-84
75-79
Жақсы
С+
2,33
70-74
Қанағаттанарлық
С
2,0
65-69
С-
1,67
60-64
D+
1,33
55-59
D
1,0
50-54
F
0
0-49
Қанағаттанғысыз
13. КАФЕДРА ЖЄНЕ ОЌЫТУШЫ ТАРАПЫНАН СТУДЕНТКЕ ЌОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
- сабаққа кешікпей келу және қатысу;
- үй тапсырмасын уақытылы орындау және оны тапсыру;
- сабақ үстінде қалта телефонын өшіріп қою;
-сабақ үстінде тәртіп сақтау
- берілген тапсырманы уақтылы орындау
14ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-лекция. Тақырыбы: Мәнерлеп оқу практикумы.
Жоспары:
1.1 Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздері.
1.2. Мәнерлеп оқу практикумы пәні, оның міндеттері мен мазмұны.
1.3. Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы
Лекция мәтіні:
1. Мәнерлеп оқу-дауысты жай ғана құбылту емес, мәтіннің идеялық-мазмұнын сапалы меңгеруден туған дыбыс үйлесімі мен мағыналық екпін, дауыстың әсері, мәнді ырғағы.
Мәнерлеп оқу дегеніміз-қарапайым сөйлеу тіліне жақын, еркін оқу. Қарапайым сөйлеу деп күнделікті тұрмыс-тіршілігімізде бір-бірімізбен қарым-қатынас жасағанда алуан түрлі дауыс құбылысына түсіріп сөйлеуді айтып жүрміз. Өйткені, адамдар бір-бірімен сөйлескенде әр түрлі оқиғалар, хабарлар, көріп-білгендері туралы әңгімелейді және сол әңгімелерін өте шебер, әсерлі жеткізеді. Ондайда тыңдаушының қаншама әсер алатыны белгілі.
Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында тәрбиеші әңгімелеу үлесінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып алып тыңдатуына болады. Балалардың саяхат кезіндегі немесе белгілі бір кинофильмнен алған әсерлерін әңгімелетіп отырып, магнитофонға жазып алып, оны қағазға түсіріп, сол әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі екі бөлек дүние болып шығады. Әрине, бұндай кезде сөйлеу аппаратының қызметі де, дауыс та бала дағдысы мен икемділігіне бағынады. Соның салдарынан балалар үшін де, үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым сөйлеудің бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ сияқты көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын түсініп, салыстыра отырып жаттығулар түрлерін жасап үйренсе, олардың ұқсастығы мен айырмашылығы анық көрінеді. Көркем сөз шеберлігінің күйтабаққа жазылған сөздерін тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан тәрбиеші балаларға оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып мәнерлі оқып береді. Сонда ғана бала әрбір көркем туындыдан эстетикалық ләззат алады. Онсыз оқудың құны болмайды
Мектепке дейінгі мекемелерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен мынадай мақсаттарды көздейді: 1) балалардың байқағыштық ойлау қабілеттері мен тілін, дүниетанымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап салыстыру негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету; 2) балаларға қазақ әдеби тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс жазып бере алатындай, дағдылар, біліктер қалыптастыру; 3) балаларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу; 4) қазақ тіл ғылыми табысы негізінде балалардың жазу тілін дамытуға септігі тиетінін шығарма жұмыстарының (картинаға қарап сөз құрау) оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып ұсыну; 5) шығарма мен мазмұндама мәтіндері арқылы балаларды өз Отанына берілген шын патриот, бір-біріне достық, туысқандық рухта, бауырластық сезімге, қоғамымызға саналы да белсенді қызмет ете білуге тәрбиелеу.
Балабақшада жүргізілетін жұмыстардың ең негізгісі – баланың тілін дамыту, ана тілінде дұрыс сөйлей білуге үйрету. Сондықтан баланы ана тілінде анық, таза, жүйелі сөйлей білуге үйрету тәрбиешілерге үлкен міндет жүктейді. Ана тілі – баланың ақыл-ойын, адамгершілік және басқа жақсы спаларын қалыптастырудың қайнар бұлағы, әрі көркем сөз өнеріне, мәнерлі сөйлеу үлгілеріне, көркем әдебиет шығармаларын түсінуге, мазмұнын байланыстырып баяндап айта білуге үйретудің негізі.
Қоршаған ортамен таныстыру барысында баланың сезіміне әсер етіп, олардың тілін дамытуға жағдай туады. Сезіу арқылы қабылдаған ұғым баланың қоршаған орта туралы білімін қалдыптастырып қана қоймай, эстетикалық және адамгершілік тәрбиесінің нгізін қалайды.
Психологтардың қай-қайсысының пікірін тыңдасақ та, тіл дамытудағы, ой қорытудағы қоршаған ортаның маңызына тоқталмай өтпейді. Себебі, бала көзі көрген, қолмен ұстаған, сезіну арқылы қабылдаған заттары мен көріністері туралы айтады. Мәселен, А.А.Люблинская балалардың сезімдік қабылдауына ерекше көңіл бөледі. Балаға табиғат құбылыстарын тікелей бақылата отырып көрсету, сезіндіру арқылы берілген жүйелі білім бала есінде ұзақ сақталатынын және дәлдірек болатынын көрсетті.
Кез келген адамның түсінігі берілген заттың не құбылыстың табиғаттағы қызметі мен маңызын түсіну негізінде қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында балаларға табиғат құбылыстары мен объектілерін оқыту қарастырылған, осы процесс кезінде үлкендердің бейнелі сөздерінен әсер ала отырып, оны балалар қабылдайды және түсіне бастайды, - деп көрсетеді. Балалардың бақылуы мен түсінуіндегі ең маңыздымәселелердң бірі өлі табиғаттағы құбылыс (жаңбыр, қар, бұршақ, жел, аяз, тұман, бұлт, кемпірқосақ, найзағай, дауыл, бұрқасын т.б.). Бұл құбылыстармен балалар төменгі топтан бастап танысады. Олар ертегі, әңгіме, өлең, жұмбақтарды тыңдағанда, осы құбылыстар туралы естиді, алғашқы ұғым алады. Бірақ осы табиғи құбылыстардың ерекшелігін, қасиетінің неден пайда болатынын балалар біле бермейді. Мысалы: Ақша қар, Жау жаңбыр деген өлеңдерді алайық:
Далада қар борайды,
Ақ мамыққа орайды.
Мұз болады қатады,
Жер жылтыр боп жатады.
Аралайды бақшаны,
Үзілмейді жақсы әні.
Гүлденеді бақшалар –
Жауса, жаусын ақша қар!
(А.Тоқмағамбетов).
Осы өлеңді оқыту барысында оның мазмұнын табиғат құбылыстарымен байланыстыра түсіну қажеттігі туады. Сондықтан балаларды туған жердің табиғатын бақылатуға жаттықтыру жұмысы жүргізіледі. Табиғатқа жргізілген бақылаулар негізінде қардың, жабырдың түсімін, олардың шаруашылыққа тигізетін пайдасы мен зиянын ұғынады. Мысалы, тәрбиеші жаңбырдың болмауы астықтың шығымына, қарлы бұрқасын, боран, дауыл, тұман түсуі сияқты құбылыстардың бүкіл тіршілікке тигізетін әсерін айтып, т.б. түсіндіреді. Осы тұста балаларға берілетін біліммен қоса тәрбие мақсаты дажүзеге асып, олардың қалыптастыру мақсаты да орындалады. Ол үшін қосымша түсініктер беріледі. Мәселен, тұманды, көктайғақ күндері көше тәртібін бұзбау және шаңғы тебу ережелерін сақтау, қарлы боран, бұрқасында жылы киіну, алысқа шықпау сияқты түсініктер беріледі. Ол үшін балалармен әңгімелесе отырып, олардың өмір тәжірибелерін пайдаланады. Сондықтан тәрбиешінің мәнерлеп оқуы – бұл бір жағынан, оқылған көркем шығарманың бар әсерін балаларға жеткізу әдісі болса, екінші жағынан – балалардың сезімдерін жетілдіру мен дамыту әдісі. Тәрбиешінің мәнерлеп оқуға дайындығы – яғни ол балалар мәтінді дұрыс қабылдауын жеңілдететін әдістерді іздестіреді.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек. Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын дұрыс келтіруі керек.
Мәнерлеп оқу арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиеші шығарма кейіпкерлеріне еліктейтіндей, ішкі – сезіміне әсер ететіндей етіп оқуға өзін жаттықтыру қажет. Мәнерлеп оқу сабағының басты міндеті – мектепке дейінгі балаларды кітаппен жұмыс істеуге кітаптағы суреттерді көріп сол кітаптағы шығарманы оқығанда соны тыңдай білуге тәрбиелеуде тәрбиеші алдында үлкен міндеттер бар ол үшін тәрбиеші мәнерлеп оқудың қырын, әр түрлі әдіс – тәсілдерін жақсы меңгеріп мәнерлеп оқу арқылы бала бойына көркем шығарма, ертегі, т. б. сіңіре білу керек.
Балалар бақшасында балаларды оқып үйрету өте күрделі. Балалар ойынан әлі қол үзбеген, өте аңқау да аңғал, өте сезімтал да зерек болып келеді. Балалар айтқан нәрсені, үйреткен білімдерін тез қағып алады және еш ұмытпайды. Үйге берілген тапсырмасында орындап болмай басқа жұмыспен айналыспайтында қабілеті болады. Маған бүгін мынандай үй тапсырмасын берді - деп бала бақшадан келісімен үлкендерге бір мәртебесін және бір мақтанышпен, жігерлі түрде ата-анасына айтады және киімін ауыстырар – ауыстырмастан үй тапсырмасын орындауға кіріседі. Бала үшін ең қымбат тәрбиешінің үйге тапсырған тапсырмасы мен оның ынталандырылған сөзі. Бала сол тапсырманы орындамай көңілі орнына түспейді.
Баланы жастайынан дейді халқымыз демек, балаға тәлім – тәрбиеб еру бала бақшадан басталады. Ана сүтімен кірген тәрбие – тәлім, халқымыздың салт-дәстүрі бала бойына, санасына біртіндеп сіңе береді. Сөйтіп, мектеп табалдырығынан ұлт жанды азамат бұлдіршін адымдап аттайды. Баланы көпшілікке үйрету, ұжымдық тәрбиеб еру, адамгершілікке баулу, оның санасына Менің елім Қазақстан! атты Гимнді үйретіп, әнге қосып айтуды үйретеді. Бұл бала санасына отанға деген махаббатын, сүйіспеншілігін ояту. Балабақшада бала өте қысқа, мазмұны ықшам, ойы өткір, жаттауға оңай қарапайым сөздерден құралған мазмұны аяқталған өлең-тақпақтарды, сөзі жеңіл жаңылмай айтатын өлеңдерді үйретеді. Тіл үйрету мақсатында жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар үйретіледі.
Мысалы:
Қарамайлы қарағайды
Кесейін бе, кеспейін бе?
Қақықтағы қара тайды
Шешейін бе, шешпейін бе?
Ай, ай Айдарбай,
Иір мүйіз сиырды
Үйіңе айдай бар!
Ақшамда жаққаның
Көк шам ба, ақ шам ба?
Мейлің қайсысын жақсаң да.
Мұндағы мақсат балалардың тіл байлығын, сөз қорын жетілдіру, ойын ұшқырлау, білімге деген, тілге деген қызығушылығын арттыру, оларды өзін-өзі тәрбиелеуге баулу.
Аяз ата келіп тұр,
Бізге сәлем беріп тұр
Қалтасында кампитті
Баршамызға беріп тұр
Деп балалардан бұл қай мезгілде айтылатын өлең деп оқушыларға тәрбиеші қарсы сұрақ қояды. Зерек балалар Жаңа жылда аяз ата болады бұл өлеңді сол кезде айтамыз деп балалар шуылдасады. Бұл мұғалімнің балаларға жылдың төрт мезгілін өткенде естерінде қалғандары.
Тәрбиеші мұғалім бала тәрбиесінде үлкен жауапкершілікті мойнына алады. Үйде айтылмайтын Елбасы, Отан, Елтаңба, Ән ұран, Жалау деген сөздердің тереңінен түсіндіріп, олардың ойлы сезімін, саяси тәрбиесін ашады. Жас сәби оқуға, білімге берілген тапсырманы орындауға деген жауапкершілігі оянады. Мұғалім балаларға оңай түсіндіру үшін көрнекі құралдарды көптен қолданады. Көрнекі құралдармен ойын арқылы өтілген сабақ балал ойында ұзақ уақыт сақталадаы. Сабақта тек түсіндіріп қана қоймай, балалармен біргелікті өтілсе онда ол сабақ мазмұнды да маңызы болмақ.
Мұғалім балаларға бейнелеу сабағында сыныпта өтілетін тапсыоманы:
Қызыға кеп қолға аларым –
Қызыл қызғылт бояуларым
Қызыл қызғылт бояулармен
Қып – қызылғып мен саламын:
Қызыл гүлді
Қызыл күнді
Алмаларды
Анарларды
Асуларды
Жалауларды
Қызыл шие қызанақты
Қызыл шілік қызғалдақты
Қызғылтым құндызды
Қып-қызыл жұлдызды, - деп әр заттың атын айтқанда әр қайсысының суретін көрсетіп, ол нені білдіретінін түсіндіріп оқушыларды өзімен бірге жұмыс істеуге қызықтырып, суреттерін салғанда балаларда олардың сана сезімінде көптеген ойлар сансыз сұрақтар пайда болады және сол сұрақтарды дұрыс қоя білген оқушылардың санасезімі де өзгелерге қарағанда анағұрлым ерекшеленіп тұратын оқушыларда бар. Бала көре біле, келе өседі. Ой тоқиды, ой тұжырымдайды. Сансыз сұрақтар санасында топталады. Бала тіліні жетілдіріп, ойын ұшқырландыра түсу әрбір мұғалімнің міндеті. Білімді ұстаздың оқушысыда білікті болмақ. Оқушыға іздену жолын үйрету, оны қадағалау, ойын ұшқырлана түсуіне көмектесу.
Баланың айналамен, қоршаған ортамен танысуы, табиғат әлеміне етенен танысып, жақын болуы, құстарды сақтау, табиғатты, гүлдерді жақсы көру, үй жануарларына қамқорлық жасау, оларды мейірімділікке тәрбиелейді. Ана табиғат адам организмімен тамырлас екендігін түсіндіру Ыбырай Алтынсариннің, Крыловтың мысалдарын оқытып, олардың түпкі мағынасын түсіндіріп беру балалардың ойын бұрынғыдан да аша түспек.
Тіл дамыту, сөйлеу мәдениетін үйрету, сабақпен сабақтастыра алып бару ой қызметін дамытады.
Әрбір баланың сөйлеуі мектепке дейінгі қарым-қатынас ролін атқарса, мектепте жүргенде білім жүйелерін меңгерудің құрамы қызметін атқарады.
Балалардың сөйлей бастаған кезден бастап олардың дұрыс, анық дәл сөйлей алуына ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін тәрбиелеу (Бұл балалар психологиясының негізгі мәселелерінің бірі) ата-аналар мен тәрбиешілердің ерекше көңіл бөлетін мәселесі.
Мұғалім балалрды орфографияға үйретуде осы ерекшеліктерді мұқият ескеріп отырмаса болмайды. Жазбаша сөйлеудің дамуы үлкен емле ережелерін білу жеткіліксіз. Балаларды сөйлеу мәдениетіне төселдіру әсіресе балабақшалардың жағдайында қолға алу үшін өте ұқыптылықты білдіреді.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті қарапайым білім негіздерін неғұрлым тереңірек меңгерте отырып, олардың ой өрісін, білім дағдысы деңгейін кеңейту санасезімін, таным қабылдау әрекетін дамыту, білімге қызығушылыққа баулып баланың өздігінен еңбектену белсенділігін қалыптастыру қажет.
Осыған орай жаңа қоғамға лайықты тұлғаны қалыптастыруда баланың жасын айрықша қабілетін, даму ерекшелігін, ақыл-ой, дене, эстетикалық тәрбие сапасын жақсарту қажеттілігіне көз жеткізеді.
Балалар бақшасында баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа технологиялар кім-кімді де қызықтырады. Бала тәрбиесінде жаңа технологияны қолдану – баланы жан-жақты терең ашуға оған бағыт бағдар беріп жағымды әсер етуге зейінін көтеруге белсенділігін арттыруға көп септігін тигізеді.
Оргами тәсілі арқылы баланың тілін дамытуға ой-өрісін қалыптастыруда қарапайым ойыншықтарды жасап, оны ертегі желісі бойынша театрландыруда – бала ойлауға, қиындықты жеңуге талпынып өз жетістігіне қуанады. Оргами жолдарымен жасалған ойыншықтар – баланың қолынан келетін еңбек жамаға шақ және қуанышты еңбек.
Осындай жаңа технологиялар арқылы яғни театрмен ұштастырылған қол еңбегі барысында бала тілі дамып шығармаларды кейіптендірілуде, өз еркімен әңгімелеуде батылдыққа, жігерлікке талпынып, ой-қиялды дамытып отырады. Құстар тақырыбы бойынша табиғи материалдардан жасалған балалар жұмыстарын Кімнің мекені жақсы атты ертегісімен театрландырылса, қызықты, тартымды болад.
Адамның бүкіл ғұмыры тәлім тәрбиеден тұрады. Ата-ана өз баласынан көз жазбай бақылап, дұрыс бағытта жөн сілтеп отырған бағытта ғана өнеге нәтижесіне жеткізеді. Бала бақшада бала өзіне бейтаныс жаңа сөздермен әлеуметтік жағдайға байланысты болып жатқан жаңалықтармен өзінің жас ерекшелігіне ыңғайла түрде танысады. Балалар бақшасында оқыту баланың санасезімін ой тұжырымын дамытып болашаққа жол сілтейді. Білім ордасы мектеп қабырғасына жетелейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздеріне сипаттама беріңіз.
2. Мәнерлеп оқу практикумы пәні дегініміз не?
3. Мәнерлеп оқу практикумы міндеттері мен мазмұны атаңыз.
4. Мектепке дейінгі тәрбие маамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы неде?
2-лекция. Тақырыбы: Мәнерлеп оқуұғымы көркем сөз оқудың актер өнерінен айырмашылығы.
Жоспары:
2.1. Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы.
2.2. Көркем сөз өнері дамуының қысқаша тарихы, өнердің осы түрі дамындағы үш негізгі бағыт: халық ауыз әдебиеті, жазушылардың өз туындыларын оқуы, өнердің дербес түрі ретінде көркем сөз оқудың дамуы.
2.3. Көркем сөз оқудың танымал шеберлігі.
Лекция мәтіні:
1. Көркемсөзбен шұғылдану дұрыс техникалық дағдының қалыптасуына барынша көмектеседі. К.С.Станиславскийдің Мақам ақауы тілде емес, қиялда түзетіледі, - деген сөзі осы бағытта жұмыс істеудің нақтылы бағыт-бағдары болса керек.
Актер шеберлігі мен көремсөз өнерін салыстырғанда бірқатар өзгешіліктерді байқауға болады. Мысалы, көркемсөз оқушы өзінің серігімен емес, көрерменімен байланысады. Көрермен алдында өтіп жатқан оқиға барысы жайында емес, өткен оқиғаны әңгімелейді, образды жаңа түрге енгізе отырып емес, кейіпкер мен оқиғаға байланысты белгілі бір қатынасты өз атынан әңгімелейді, көркемсөз оқушыда дене қозғалысы, қимыл-әрекет болмайды.
К.С.Станиславкий Дауыстап оқушының актерден айрмашылығы, ол – ойнамайды, кейіпкерді бейнелемейді, оның дикциясы мен дауыс ырғағын қайталамайды, - дейді. Дауыстап оқушының міндеті – бәрімен байланыса отырып, мәтінде не туралы айтылады, өзінің кейіпкері жайында, оны бүгінгі жағдайда, қазір тыңдаушыға не үшін жеткізетінін әңгімелеу. Дауыст ап оқушы мен актердің негзгі айрмашылығы – тыңдаушыға шығарманың формасы мен әдісін жеткізе білуде.
Дауыстап оқушының негізгі міндеті – адамдарды, олардың мінез-құлықтарын, істеген қылықтарын өткен оқиғалар ретінде ойнамай, жаңа түрде енгізе әңгімелеу. Тыңдаушыға кейпкердің ішкі жан-дүниесі, олардың ойлары мен сезімдері жеткізіледі. Дауыстап оқушы өз кейіпкерлерінің қайғысымен қайғырып, қуанышымен қуанып, онымен болған және оған қатысты барлық жайға, оқиғаларға араласады.
Тәрбиеші көркемсөз оқушы- бұл актер, бірақ, ол ешқандай әріптессіз, көстюмсіз, гримсіз, жарықпен және музыкамен бейнелеусіз-ақ сахнаға жалғыз өзі шыға алады. Ол тыңдаушысын толғандырып, балаларды өзмен бірге күлдіріп, қуанта білуі шарт. Мұның бәрін тәрбиеші өзінің орындаушылық, көркемсөз оқу құралдарымен жүзеге асырады. Сонда ғана шығармадағы әрбір кейіпкер тіріліп, оларға жан бітіп, тыңдаушының жанына, жүрегіне жақындай түседі, көркемдік және идеялық жағынан әсер етені болады.
Сөйтіп, ол кейіпкерлер өзіндік қасиеттерімен, өзіндік сапасымен қайта жанданады.
Көркем шығармаларды әңгімелеп берудің оқып беруден айырмасы әңгімеші мәтінді сөзбе-сөз емес, еркін айтып береді.
Әңгімелеп берудің ерекшелігін ескере отырып, тәрбиеші байыпты таңдау жасайды. Эпизодтар санын азайтады, баяндауды жеңілдетеді, образ жасау құралдарын қолдануды нақтылайды, кейде сюжетін де өзгертеді. Әңгімеші оқиғаларды байланыстыра отырып, барлық уақытта кейіпкер мінезіндегі өзгерісті картинкалардың алмасуын ойша қарап отыруы керек. Еркін баяндау түрінде ол жүйелеп ең бастысын айтып береді.
Тәрбиеші әңгімелеп беруді көбіне балалар сөзін дамыту міндетімен байланыстырып отырады, сондықтан да алғашқы оқығанда түпнұсқаның синтаксистік формасын естерінде сақтаған балалар енді оның синтаксистік синоним үлгілерін де ұғып алулары үшін, сөйлемнің синтаксистік құрылымын әдейі өзгертіп алуына болады. Ол үшін драмалық шығармаларды тәрбиеші диалог формасында емес, төлеу сөздердің көмегіменде жеткізе алады.
Әңгімелеп беруші – тәрбиеші өз әңгімесін көркемдігіне, мәнерлілігіне көңіл бөліп отыру керек. Әңгімелеп беруші – дауыстап, тақпақтап оқып беруші емес, оқиғаны кішкене тыңдаушыларғы көзімен көрген, соған құртар болған адамның әңгімесіндей етіп жеткізуі керек. Тәрбиеші өзі беріле әңгімелесе балалар да үн шығармастан тыңдайды. Еркін әңгімелегенде тұрақты эпитеттерді, жақсы қайырмаларды, тамаша фразаларды жатқа айтып беруге де болады: Мысалы, Ерте ерте ертеде, ешкі құйрығы бөртеді, Одан бері көп те емес, аз да емес уақыттар өтіпті: ретегі тез айтылғанымен іс тез істеле қоймайды.... Бұл шығарманың колоритін қалпына келтіруге көмектеседі, балаларды стилитикалық сезгіштікке тәрбиелейді, кішкене тыңдаушыларды белгілі бір эмоциялық сезімге жетелейді.
Әңгімелеп берушінің тілі – шығарманың мазмұнына және әсіресе балалардың жас ерекшелігіне қарай өзгеріп отыруға тиіс. Кішірек балаларға қарапайым тіл, қысқа фразалар қолданады. Алайда тәрбиеші фразаларының құрылымы балалардың осы жасқа дейін үйренген сөздерінен аз-кем күрделірек болуға тиіс. Мысалы, орта топтағы балаларға төлеу сөздерді, жекелеген сөздерді қолданбауға болмайды: балалармен өз тілдерінің төңірегінде қалып қоймай, дұрыс әдеби тілде сөйлесу керек.
Әңгімелеп беру үстінде жаңа сөздер еңгізіп, сол бойда оған түсінік беріп отырған жөн. Мысалы, трап – кемеге көтерілетін баспалдақ; көпір – көшеде машиналар өтетін жер және т.б.
Әңгімелеп бергенде сахналық элементтер де еңгізіледі: тәрбиеші әңгімеге өзінің интонациясы, мимикасы, қимылы, тіптен киімі де сәйкес келуін қадағалайды.
Әңгімелеп беруге мынадай дайындықтар жатады:
1. тәрбиеші өзі таңдап алған шығарма мәтінін бар зейінімен қайталап оқиды;
2. мәнін қоймай-ақ қысқартуға болады деген жерлерді белгілеп алады;
3. синоним сөздермен ауыстыру орынды болатын фразаларды анықтайды (мысалы, төл сөзді төлеу сөзбен алмастыру немесе керісінше; сөйлемнің құрылысын жеңілдету не күрделілендіру т.б.);
4. мәтінде лайық интонацияны белгілеу; пауза, логикалық екпін, дауыз қарқыны, тембірі (эмоциялық бояуы) т.б.;
5. балалар алдында сөйлегенде керекті артистік элементтерді – мимиканы, қимылдарды ойластырады; әнмен орындалатын жерлерін белгілейді т.б.
Көркем шығармаларды оқу және айтып беру үстінде балаларға мәтінді түсінуге, жақсырақ үйренуге көмектесетін, балалар тілін жаңа сөздермен, грамматикалық формалармен байытатын, яғни оларға қоршаған орта туралы жаңа білім беретін тәсілдер қолданылады.
Ол тәсілдер мыналар:
1. Мәтінде кездесетін түсініксіз сөздерді түсіндіру;
2. Кіріспе сөз – кейіпкерлердің іс-әрекетіне баға беру;
3. Мәтіннің грамматикалық үйлесіміне балалар көңілін аудару, оларды синонимдық сөз тіркестерімен ауыстыру;
2. Көркемсөз оқу әңгімелеу сияқты, ерте заманнан келе жатқан өнер түрі болып табылады. Адам сөйлеуді меңгеріп, өз ойын екінші бір адамға жеткізе алатын кезден-ақ оның сөйлеу мәдениеті дами бастаған. Әрине, бұл өте ұзақ процесс болды. Адам өскен сайын рухани сұраныстары да кеңіп, дами түседі. Сөйті, ол халық шығармашылығынан өзіндік орын табады. Бізгі ауызша халық шығармашылығының ең көркем естеліктері жетті, онда оларды шығарушылардың өмірі және талпыныстары айқын көрініс тапқан.
Біз үшін сол аңыз-ертегішілерді, естеліктерді қалай сақтап, бізге қалай жеткізгендігі емес, оны қалай түсіндіріп, талдағаны, оқиғаның айтар ойын қалай ашқаны, маңызды болып табылады. Өйткені әр аңыз-ертегіші өзінше әңгімелейді, яғни өзіне қиғаның қай тұсы жақынырақ, түсініктірек, тыңдаушычсына қай тұсын тура жеткізу керек екеніне қарай әңгімелейді.
Көркем шығармаларды оқыған кезде балалар үшін жаңа лексиканың мазмұны сол шығарманың тақырыбымен анықталады және жаңа сөздер өмірдің көркем образдар арқылы көрсетілген саласын бейнелейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар, негізінен, өте қарапайым түрде әңгімелейді және тек жай сөйлемдермен немесе көмекші сұраққа бір сөзбен ғана жауап береді. Сондықтан тәрбиешілердің бұл мәселелег ерекше көңіл бөлгені дұрыс. Әңгімелеуге үйретуде мыналарды ескеру қажет.
1. Балалардың қойылған сұраққа дұрыс, толық жауап беруі.
2. Тәрбиеші қолданған күрделі сөйлемдерді қайталатқызу.
3. Өздеріне сөйлемдер құрату.
4. Сөйлемге қажет сөздерді ойлап тауып айтуға үйрету.
Суретті көрсете отырып және суретсіз (белгілі оқиға) әңгіме құрату.
Мектеп жасына дейінгі баланың дүниетанымын, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын арттырып, адамгершілікке баулу ісінді көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Әрине, мектеп жасына дейінгі сәбилердің әдеби шығармаларды тәрбиешінің мәнерлеп оқып беруі бойынша ғана сөз сырын санасына ұялатады.
Ертегі, шағын әңгіме, өлең, өтірік өлең мазақтама, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш сияқты балаларға лайықты көркем сөз жанраларының ежелден-ақ тәрбие ісінде зор көмекші екені мәлім.
Жаңылтпаш
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, сөздіқ қорын молайтып, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, сөздік қоры молаяды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде мүкістерге сәйкес шығарған. Тілі шыға бастаған жас бөбекпен, тілі шыққан балдырғандардың тілінде көбінесе р дыбысы мен и дыбысын, ш дыбысы мен с дыбысымен шатастыру байқалады. Сондықтан жаңылтпаштар да, көбінесе сол р дыбысы мен и дыбысын қатар айтуға құрылған:
Дегенде, әй, Тайқарбай, әй, Тайқарбай,
Қойыңды май жусанға жай, Тайқарбай.
Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,
Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?
Жұмбақ
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың алуан түрлерін шығарған.
Отбасында балаларға жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып, олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап отыру – бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын. От басында өтетін туған күн, ұлыстың ұлы күні, мереке күні сияқты рәсімдік той-томалақ, тамашаларда ұйымдастырылатын түрлі ойындардың бір түрі – жұмбақ айтысу. Ондайда жұмбақ айтысудан үздік шыққандарға сыйлық беріледі.
Балалар бақшасында қызықты кеш, өнерпаздар мен білгіштер жарысы сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген тәрбиеші, жұмбақ айту, жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ айтуды көбінесе тәрбиешінің өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға білімпаз деген атақ беріледі ( оның 3 – 2 – 1 дәрежесі болу керек). Білімпаз балдырған жұмбақ айтысуды басқаруға да ерікті болады.
Балалар бақшасында өтетін тақырыптық және мерекелік, той-думандық кештердің бір кезеңінде жұмбақ айту мен жұмбақ айтысуды ұйымдастыра білу керек.
Мақал мен мәтел
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі) екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (еңбек етсең, емесің).
Мәтелдер, негізінен, тұжырымы тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады (Өлең – сөздің патшасы), (Қызым саған айтам, келінім сен тыңда), т.б.
Қазақ халқы – сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен өрнектеп, терең мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне парықтап пайдалану – дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар мақалдап, маңызды сөйлеуді – борышым деп санайды. Мақалсыз, мағынасыз сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат, өнеге-өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер – мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап, ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің дегендей, баланы ана тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін, ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор.
Балалар бақшасында тіл ұстарту, тіл ширату сабақтарында балдырғандарға мақал, мәтел туралы түсінік беріліп, оларды қолданудың қажеттігі туралы айтылады. Мысалы: Әке – тірегің, ана - жүрегің деген мақалдың мәні, мазмұны ондағы жеке сөздердің мағынасы туралы сұрақ-жауап тәсілін қолданып, тәрбиеші балдырғандардың түсінігін байқап, ұғымын байытады. Соы мақалдың мән-мағынасын терең ұғындыра түседі, балдырғандарға ана, әке туралы тақпақтарды жаттатып, айтқызады.
Ертегі
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды: хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер, күлдіргі ертегілер деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, бала шақтың болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер – қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде Ұшқыш кілем ойлап шығарған халық енді Зымыранның өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды.
Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына байланысты туған. Онда бай баласы мен жарлы баласының таптық айырмашылықтары сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз саудагер, ақымақ хан мен данышпан шаруаның іс-әрекеттері, мінез-құлықтары суреттелінеді.
Батырлық ертегілерде елін қорғап, халқын қадірлеген ерлердің таңғажайып іс-әрекеттері баяндалады (Күн астындағы Күнекей қыз, Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, т.б.) олардың ерліктері мен еңбектері, адамгершілік іс-әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады.
Күлдіргі ертегілер, негізінен, Алдар көсе мен Жиренше шешеннің, Қожанасырдың есімдерімен байланысты. Ондағы кейіпкерлер сараң бай, зұлым хан, қаныпезер уәзір, қуақы құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер-азамат болып келеді. Онда зұлымдықты тапқырлық жеңіп отырады.
Отбасында, ертегілер күнін белгілеп, сол күні әженің, не атаның ертектерін тыңдау немесе ертегі оқу, ертегілерді теледидардан көру, ертегі айтысу т.б. тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Әсіресе, бұлдіршіндер мен балдырғандар, өрендер ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің ертегі айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, бағын қайтармай, оларға ертегі айтып беруді үлкендер (әжелер, аталар, әкелер, аналар) борышым деп түсінуге міндетті.
Балалар жыры
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын алады.
Халық педагогикасындағы балалардың бірден жадында қалатын қысқы-қысқа тақпақтар, оларды тақпақ айтуға ынталандырады, еңбекке, адамгершілікке, Отанын сүюге, өнерге тәрбиелейді:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек!
Айдай толған кезімде,
Би билеймін дөңгелеп! – дейді.
Арнау-тілек өлеңдері, сұрақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтарды, көбінесе, отбасында ата-аналар балаларына үйретіп, тәрбие ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек.
Балалар бақшасында төрт түлікке арналған ертеңгіліктерде, құстар күніне байланысты, өнерпаздар жырысында балалар жырларын жан-жақты пайдалана білу тәрбиешінің білімдарлығы мен жауапкершілік жігеріне байланысты.
Қазақ балалар поэзиясын дамытуға еңбек сіңірген ақындардың
- Бұлт-ау, көктен төнесің
Қайдан көшіп келесің?
- Теңіз жақтан келемін,
Жел үрлесе, желемін.
- Ақсың, сұрсың, қарасың,
Қайда қалқып барасың?
- Жерге нөсер төгемін,
Өссін гүлдер, көп егін.
- Гүл-гүл жайнап өсер көк,
Нөсерлетсең, нөсерлет, - деген сияқты диалогқа құрылған
(сұрамақ) өлеңдері;
Ана – біздің күніміз,
Ананың біз – гүліміз.
Ұландарды қуантып,
Ұзақ өмір сүріңіз, - деген сияқты бір-екі шумақтан құралған, баланың жаттап алуына жеңіл тақпақтары өте көп. Ол өлеңдер мен тақпақтарды от басында, балалар бақшасында, мектепте балдырғандарға жаттатып, тәрбие жұмысына жан-жақты пайдалану керек.
Балаларға тақпақ жаттатқанда дауыс ырғағы мен бет құбылыс арқылы әрбір сөздің мән-мағынасын тыңдаушыға әсерлі жеткізуге, неғұрлым толық ұғындыруға болады. Бұл баланың тілін, ойын дамытуға өте қажет.
Көркем әдебиет шығармалары балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығушылық тудырады және сөздік қорын байытады.
Көркем шығарма кейіпкерлерімен бірге қуану-қайғыруды үйрене отырып, балалар өзінің төңірегіндегілердің, жақын адамдарының көңіл күйін байқай бастайды. Оларда адамгершілік сезім – қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке қарсы тұру қабілеті ояна бастайды. Бұл – принципшілдік, адалдық, нағыз азаматтық қасиеттердің қалыптасу негізі.
Баланың сезімі тәрбиеші таыстырған шығарманың тілін түсініп, оны ұғу процесінде дамиды. Көркем шығарма сөзі балаға ана тілінің әдемілігін түсінуге көмектеседі, қоршаған ортаны эстетика тұрғысынан қабылдауға, сонымен бірге этикалық (адамгершілік) түсінігінің қалыптасуына көмектеседі.
Баланың көркем әдебиетпен таныстығы халық шығармашылығының ең кішкене түрлері – тақпақ, өлең, халық ертегілерінен басталады. Асқан адамгершілік, барынша дәл рухани бағыттылық, өткір мысқыл, тілінің көркемдігі – шағын көлемдегі фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері. Бұдан кейін сәбиге авторы бар ертегілер, өлеңдер, әңгімелер оқылады.
Балаларды сөйлеу тіліне үйретуде ең үздік оқытушы – халық. Халықтың шығарма тіліндегі басқа шығармалардың ешқайсысында кездеспейтін, естілуі жөнінен бір-біріне ұқсас, ажыратып айтуға қиын сөздердің тамаша орналастырылуының өзі балалар ұғымына өте жеңіл келеді. Сондай-ақ жеңіл қалжыңды тақпақтар, жаңылтпаштар, жұмбақтар – педагогикалық әсер берудің ең тиімді құралы.
3. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармалар синтаксистік тұрғыдан барынша қарапайым, яғни қысқа жай сөйлемдермен жазылу керек, оқшау сөздер немесе күрделі сөйлемдер кірмеуге тиіс деген пікірлер айтылып жүр. Тәжірибеге қарағанда бұл пікір дұрыс болмай отыр, себебі, әдеби тілдің синтаксисін үйренуін кідірту балалар тілінің грамматикалық тұрғыдан жұтаң әрі мәнерсіз болып қалу қауіпін туғызады. Ал синтаксистің қара дүрсінділігі ойдың қара дүрсінділігін дәлелдейтіні мәлім. Балаларға оқып берілетін көркем шығармалар – синтаксистік салада жасанды тілдік ортаны жасаудың аса маңызды методикалық құрады: өйткені ауызекі сөйлесуден балалар тек сөйлесу синтаксисін ғана үйренеді.
Балаларға арналған шығармалар тудырған таңдаулы жазушылар мен педагогтар кейде өз шығармаларының синтаксисін әдейі жеңілдететіні көңіл аударуды талап етеді. Егер балаларға сөйлемнің таныс емес күрделі құрылымы шығарманың жалпы ойын түсінуін қиындататын болса, әдістемелік тәсіл ретінде тәрбиешінің өзі де өте күрделі әдеби синтаксистік құрылымды түінікті тілмен айтып жеткізетін сәттері болады. Ондай жағдайда тәрбиеші балаларға түсінікті боларлық синтаксистік синоним сөздер тауып пайдалануы керек. Көркем мәтінді оқып және содан кейін оның қиын-қиын бөліктерін өз сөзімен қайталап айта отырып, тәрбиеші екі міндетті бірдей шешеді, балаларға сол шығарманы түсінуге көмектеседі және өздерінің сөйлеу практикасында әлі кездесе қоймаған синтаксистік құрылымдарын үйренулерін жеңілдетеді.
Көркем шығарманы тыңдауға және түсінуге көмектесе отырып тәрбиеші кейде бір тақырыпқа жазылған екі шығарманың мәтінін ауызекі салыстыру тәсілін қолданады. Бұл тәсіл бойынша тәрбиеші екі мәтінді бірінен соң бірін оқиды. Салыстырудың мақсаты – қандайда бір этикалық ұғымды, ережені балалардың санасына жеткізу, өмірде сол ережелерді қолдануға түрткі болу.
Көркем шығармаларды оқу ережесі талап ететіндей, тәрбиеші өлеңдерден алынған әсердің тұтастығын бұзбас үшін оқып біткеннен кейін өлеңді моральдандырмауға тиіс, бірақ туған табиғатты қорғаудағы өз рөлін ұғынуына көмектесу керек.
Сабақта оқылған көркем шығарманы тыңдау – балаларды сөзді байланыстыра білуге үйретудің бірінші бөлігі ғана, ал екінші бөлігі - әртүрлі сұрақтар қою және т.б. сияқты ауызша сөйлеу тәсілінің көмегімен оқылғанды қайталап айту. Қайталап айтып беруге үйрету жұмысы балалар сөзінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық компоненттерін дамыту мен жетілдіруге арналған жаттығуларғы байланысты болады. Барлық үйрету, оқыту жұмыстары көркем шығармаларды оқыту (әңгімелесу) балалардың сөз байланыстарын дамыту жолында бір методикалық процеске қабысып жатады.
Мектепке дейінгі балалардың сәбилік шақтан бастап ересектер топтарына дейін баланың дұрыс сөйлеуіне, ой-өрісінің жан-жақты дамуына тікелей әсер етіп тәрбиелейтін бала бақша тәрбиесі. Бала бақша тәрбиесі балаларға мәтінді оқыр алдында мәтіндегі сан алуан оқиғалар құбылыстар, іс-әрекеттерді бірден оқымай түсіндіріп, мәнерлеп әсерлеп оқуға дағдылану керек. Тәрбиеші мәнерлеп оқуға даярлану үшін алдымен сөйлеу техникасына жаттығу, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс меңгеру керек. Тәрбиеші көркем шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оқуы үшін алдымен өзінің анатомиялық мүшелерінің қызметін, соның ішінде дыбыстау мүшелерінің қызметін жетік біліп, әрбір тіл дыбысы қалай жасалады, қалай етіледі, қалай оқылады дегенге бала назар аударып жаттығуы қажет. Бала бақшаға келген балалар сауат ашуға ұмтылған кезден бастап әрбір үйренген дыбыстың таңбасын жазып, оқып дағдыланады. Алғаш екі әріптің басын қосып оқыған кезде оның мағынасын түсінуге тырысады. Біртіндеп екі-үш буынды сөздерді, екі-үш сөзден тұратын сөйлемдерді оқып үйренеді. Осы кезден бастап балалар не оқыса да түсініп, дұрыс оқытуға тәрбиенің өз ықпалы өте жоғары. Бала бақшадағы тәрбиеші оқуға қойылатын түсіннік, оқу талаптарын саналымеңгере бастаған соң-ақ бала сөйлемдегі сөздерді біршама жылдамдықпен бір-біріне ұластыра оқып кетеді. Оқыған ертегінің мағынасына абзацтағы бірнеше сөйлеммен айтылған ойды ұғып, сол арқылы белгілі тақырыптың мазмұнына түсінеді.
Бала бақшадағы тәрбиеші алдындағы баланың оқуға қаншалықты төселгенін арнаулы есеп жүргізу арқылы бақылап отыратыны белгілі. Балалар саналы түрде түсініп, дұрыс оқуға төселгенде тексті қиындықсыз біршама жылдамдықпен оқиды. Мәтінді сан алуан оқиғалар, құбылыстар, іс-әрекеттер бірден оқылмайтынын түсінеді. Мәнерлеп, әсерлі оқуға талаптанады. Оқу үлгісінің түрлерін бала бақша тәрбиешісі көрсетіп береді және үйретеді.
Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында бала бақша тәрбиешісі әңгімелеу үлгісінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып, алып тыңдатуына болады. Балалардың саяхат кезіндегі немесе белгілі бір кинофильмнен алған әсерлерін әңгімелеп отырып, магнитофонға жазып алап, оны қағазға түсіріп, сол әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі екі бөлек дүние болып, шығады. Өйткені балалар өзінің еркін сөйлескен әңгімесін тексін қағаздан оқығанда сөйлеу кезіндегі эмоциялық әсерінен айырылып қалады. Әрине бұндай кезде сөйлеу аппаратының қызметі де, дауыс та балалар дағдысы мен икемділігіне бағынады. Соның балалар үшін де, үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым сөйлеудің бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ сияқты көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын түсіріп жасап үйренсе, олардың ұқсастығы мен айырмашылығын анық көрінеді. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған сөздерін тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан бала бақша тәрбиешілері балалар бөлмесінде оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан эстетикалық ләззат алады.
Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу үшін ауа жұтады. Осы кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай шығуға бағытталған. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс шымылдығының аз – кем тосқауылына кездеседі. Себебі дауыс шымылдырығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі жағынан бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы етеді. Сондықтан әркім өзінің дыбыс мүшелерінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның гигиеналық жағына ұқыптылықпен қарауы керек.
Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда, сирек те болса ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде өзіндік өзгешелігі болады.
Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде жоғары, кейде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.
Дауыстың өзіндік сапалары – дауыстың күші, дауыстың тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемділігі, тұрақтылығы мен шыдамдылығы.
Дауыстың осы сапаларын жетілдіріп байқап фонетикалық дыбыстық, буындық жаттығулар жасап, сөзге, сөз тіркесіне қойылатын екпінді ажырата білу міндет.
Бақылау сұрақтары
1. Мәнерлеп оқу дегеніміз не?
2. Қарапайым сөйлеу дегенімі не?
3. Дауыстың өзіндік сапаларын атаңыз.
4. Көркем сөз өнері дамуының тарихына тоқталыңыз.
5. Өнер түрі дамуындағы үш негізгі бағытты атаңыз.
3-лекция. Тақырыбы: Мектепке дейінгі тәрбиедегі көркем сөз оқу мен әңгімелесу.
Жоспары :
3.1. Мектепке дейінгі мекеме қызметкелеріне арналған көркем сөз оқу хрестоматиясын, жинақтарды, оқу-әдістемелік құралдарды талдау.
3.2. Ересектер мен балаларға арналған көркем сөздердің граммомафондық жазбаларын іріктеу.
Лекция мәтіні:
1. Қазақ тілді балабақшалардың тұғыш негізін қалаған, мектепке дейінгі педагогика саласында тұңғыш рет ғылыми еңбек қорғаған педагог-ғалым Бәшен Баймұратқызының қажырлы еңбек нәтижесінде мектепке дейінгі тәрбиеге арналған 1964 (1984) жылы жасаған Одақтық бағдарлама алғаш қазақ тіліне аударылып, республикалық ерекшеліктерімен толықтырылып, өңделіп балабақшаларға ұсынылды. Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету, Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістері, Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту, Баланы мектепке дайындау жөнінде, Отбасында баланы мектепке дайындау, Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, Балалар әдебиетінің хрестоматиясы, Баланы алты жастан оқыту бағдарламалары, әдістемелік құралдары басылып шықты.
Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжрибе жетсітіктерін жүзеге асырар саяси-әлеусеттік құжаттарды басышылыққа ала отырып, алға қойған міндеттерді жүзеге асыру, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұнын түбегейлі жақсарту мақсатында Б.Баймұратқызы мен зерттхана меңгерушісі М.Сәтімбекованың басшылығымен қазақ балабақшаларына арналған ұлттық төл Балбөбек бағдарламасы (1994 ж) дайындалып, 1996 жылы 29 қарашада Қазақстан Республикасы Білім министрлігі алқасының №1111 шешімімен бекітілді.
Белгілі педагог Х.Қожахметова мектеп жасына дейінгі балалрды мәнерлеп оқуға үйретудің әдістемесін ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәлелдей отырып, 1982 жылы жарық көрген. “Мәнерлеп оқу” еңбегінде ой – тұжырымдарын ұсынады. Оқу құралында мәнерлеп оқу, сөйлеу мен әңгімелеп беруге дағдыланудың негізгі тәсілдері, әңгіме жүргізудің әдістемесі, дауыс техникасына жаттығулар берілген. Автор аталған еңбектің “Мәнерлеп оқу” бөлімінде мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудің негізгі тәсілдері дауыс тоны (сарыны), интонация (сөз, сөйлеу сазы) және оның бөліктері: пауза (кідіріс), өлең, сөз кідіріс немесе ырғақтық пауза, өлең оқудың ерекшелігі, сөйлеу қарқыны (темп), дауыс күші, сөйлеу әуені (методикасы), тембр (дауыс бояуы) жайлы теориялық түсініктер береді. “баланы қоршаған ортамен, өмір тіршілігімен таныстырып білім беруде оның қай дәрежеде ұққанын, нені есінде сақтағанын байқау жалпы көрнекі құралмен: ойыншықпен, түрлі затпен, оқу құралымен, суретпен көрсетіп, балаға үйретуде тәрбиеші – педагогтің әбден төселген, сөйлеу дағдысы, сөйлеу мәнерінің қалыптасқан үлгісі – тілдік тәсілдері мен сөз шеберлігін дәл орнымен қолдану деген сөз” дейді автор.
Болашақ мамандарға көркем сөз оқу өнерінен кейбір теориялық мәлімет бере отырып, мәнерлеп оқу мен нақышына келтіре әңгімелесудің әдісі мен тәсіліне төселдіру, жаттығу матеиалдары арқылы сөйлеу техникасын дұрыс дем алу, дикция (үні, сазы), т.б. дауыс сапасын дамыту жолын, мәнерлеп оқу мен әңгімелеудің ерекшелігі, әдеби шығармаларды сұрыптау таңдау мәселелрі “мектепке дейінгі бала тәрбиесіндегі көркем сөздің рөлі” бөлімінде айтылды. Ал сөйлеу техникасы турал ұғым, тыныс алу, дауыс, сөйлеу, аппарты, дыбыстау ережелері мен жаттығулар “Сөйлеу техникасы” бөлімінде баяндалады.
Дауыстап оқуға мәтін іріктеу, мәтінмен танысу, талдау, әр түрлі жанрлы шығарманы оқу ерекшелігі, әдісі, халық поэзиясымен, өлеңді тақпақты, жұмбақты, мақалды, жаңылтпашты, мадақтаманы, санамақтарды, шағын шығармаларды оқу, дуыстап оқуға мәтін даярлауда әңгімеленеді.
Балабақша мәселесін зерттеу ісінің көш басында ғалым Б.Баймұратова тұрды деуге толық дәлел бар. Б.Баймұратова балабақша мәселесін жан – жақты зерттеп, бірнеше әдістемелік және оқу құралы ретінде еңбектерді шығарды.
1. “Отбасында және балар бақшасында баланың тілін дамыту” деген атпен Қазақ КСР Оқу Министрлігінң мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің басқармасы арқылы 1962 жылы жарық көрді.
2. Баланың тілін дамыту жолдары. 1962 ж. Қазақ мемлекеттік оқу баспасы. Алматы.
3. Балабақшадағы ересек балалардың тілін дамыту. Қазақ КСР Оқу Министрлігі. 1966 ж. Алматы.
4. Мектеп жасына дейінгі балар тәрбиесі (баланың тілін дамыту жөнінде ата – аналарға араналған кітапша). “Мектеп” баспасы, Алматы, 1966.
5. Біздің кітап (оқулық ретінде). “Мектеп ” баспасы. Алматы 1967.
6. Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту. “Мектеп” баспасы. Алматы, 1976.
Бұл тізімге Б.Баймұратованың мақалалары кірмеді, өйткені олар көп. Осы аталған еңбектердің бәрі дерлік ғалымның 1985 жылы қорғаған “Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөнінде” тақырыбындағы диссертациясына кірген.
Б. Баймұратованың бұл кандиданттық диссертациясы – балабақша мәселесі жөнінде қорғалған тұңғыш диссертация. Ғалымның жоғарыда аталған еңбектері де Н. Құлжанованың балабақша тәрбиесі мәселесіне арналған кітабынан соң алғаш баспадан шыққан кітаптар болатын. Олай болса, Б. Баймұратованы балабақша мәслесінің ғылыми негізін қалаған, балабақша жұмысының елімізде дұрыс дамып, дұрыс қалыптасуына өмір бойы еңбек еткен ғалым деп санау қажет.
Р. Жұмағожина “Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың дамуы” (1941 – 1945 жж.) тақырыбына зерттеу жұмысын жүргізді. Ал 1981 жылы “Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану” көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына тоқталған. Ертегі түрлерінің балабақша бағдарламасында берілгенін сабақта өткізсе, күннің ІІ жартысында “Ойыншықтармен ойын көрсету” (қуыршақ театры). “Көлеңке театры”, “Ертегіні драмалау” және т.б. арқылы баланың тілін дамытуға болатынын, немесе үнтаспаға жазылған және көркем сөз шеберлерінің оқыған ертегілерін тыңдату ұсынылды.
“Ауыз әдебиетінің түрлерінің бірі- жұмбақ” дей келе, оның табиғат жайлы, адамның денесі, хайуанат пен өсімдік, бақташы,егіші елдің еңбек үрдісі еңбек құралы, азын – аулақ техникаға байланысты болатыны сөз етеді. Мектепке даярлық тобы балаларының өздеріне жұмбақ құрастрып, жұмбақ кешін ұйымдастыруға болады. “Жұмбақ қай кезде, қалай айтқызуға болады” деген сұрақ қойып, автор оған: 1) жұмбақты табиғат көріністерін; 2) заттардың ойыншықтардың қасиетін, сынын байқату; 3) сабақты ұйымдастыру кезінде айтқызуға болатынын тәрбиешілерге ескертеді. Ауыз әдебиетінің келесі түрі – жаңылтпаштарды сабақта және сабақтан тыс уақыттарда бала тілін ұстарту, сөздің дыбысталуын, нақышына келтіре, дұрыс, тез шебер айта білу мақсатымен байланыстырады. Жаңылтпаштарды жас ерекшеліктерін ескере отырып пайдалану қажеттілігі ұсынылады. Мақал – мәтел, нақыл сөздерді бала тәрбиесіне пайдалануда құрал ретінде қарастырған. Автор балабақшада пайдаланатын мақал – мәтелді жүйелеп ұсынған. Ойынның балаларды тәрбиелеуде алатын орнын ерекше көрсете отырып халық ойындарын ойнату тәртібін, ережесін түсіндірген. Тәрбиешілер сабақта және сабақтан тыс уақытта баларға оқып, сахналатып, тыңдатып беруге арналған ертегілерді ұсынған. Р.Жұмағожина – мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесін қосқандардың бірі.
2. Тіл дамыту үйірмесінде тәрбиеші тарапынан берілген тапсырмаларды орындау барысында балада бүгінгі өмір талабына сай практикалық мәні бар дағдылар қалаптасады. Радиодан, ертеңгіліктер мен әдеби кештерде және көпшілік алдында мүдірмей сөйлеуге жаттығады. Бала іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын тере білуге, таңдап қолдануы айтар ойын дәл, анық жеткізе білуі қажет. Мысалы, сөйлеудің мәнін, мағынасын түсіндіріп отыратын – мақал, мәтелдер. Мақал – мателдер бала орынды қолдана білуге де сөздің ажарын кіргізіп, тілдің өтімді, әсері болуын қамтамасыз етеді. Тіл дамыту жөніндегі жұмыстар барысында Абай мұраларын тек қана Абай емес, барлық қазақ ақындарын, жыршыларының, ойшылдарының мұраларын үлгі етіп, әр түрлі тапсырмалар орындатуға болады. Қазргі таңдағы тіл дамыту барысындағы басты проблемамыз өз тілін, яғни қазақ тілін қадірлеп, оны өз нақышымен қолдануға үйрету, тәрбиелеу. Мұндай жағдайларда Ұлы Абайдың тіл туралы айтқан құнды пікірлері тіл мәселесінің жанды әсерлеріне дөп тиіп, одан сайын жаңғыра түсуіне көмектеседі.
Мысалы, ақын:
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол ақынның білімсіз бишарасы.
деп, тіл қадірін кетірушілерге өлтіре соққы бере білуге үй жұмыстарының басты мақсат, мазмұндарының бірі болып саналады.
Мектеп жасына дейінгі балаларға сабақтарда көркем әдебиет шығармаларын пайдаланғанда шығарма шындыққа сай болуы тиіс, өте тар өрісті (ит пен мысықтың айналасында болмауы керек). Ол өмірдің өзіндей болуы керек. Сабақтарға алынған көркем әдебиеттер суреттері ересектер өмірі жағдайлары, еңбектері, жағдайлары, атақтары, әр түрлі адамдар, қала мен ауыл және т.б. бейнеленуі тиіс. Мұның бәрі баланың көкжиегін кеңейтеді және ойдан шығарылған жын-шайтан, жалмауыз кемпір т.б. гөрі қызықты болады. Мектеп жасына дейінгі 3-4 жастағы балаларға сабақта пайдаланатын көркем шығарма өте қарапайым болуы керек, бала айналадағы дүниені тікелей бағалай білуіне көмектесуі тиіс. Бұл жастағы балаларға шығармаға байланысты суреттер көп пайдалану керек. Суретті көре отырып көркем шығарма арқылы сабақ өтілсе, ол сабақтан алған әсер арқылы сол шығармадағы кейіпкерлерге еліктейді.
Бала бақша тәрбиешісі балаларға әңгімелеу үлгісінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып, алып тыңдатуына болады. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған сөздерін тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан бала бақша тәрбиешілері балалар бөлмесінде оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан эстетикалық ләззат алады.
Мәнерлеп оқуды дұрыс жүргізу үшін оқу кезінде қойылатын дауыс ырғақтарының кідірістерін ( паузаларын ) игеру. Олар:
1. логикалық кідірістер
2. психологиялық кідірістер
3. грамматикалық кідірістер
Бала бақша тәрбиешісі балалардың оқу дағдысы қалыптасқан сайын сөйлеудегі сөз мағнасына дұрыс түсінік, текстегі оқиғаның әсерін бір-бірнен ажыратып, бәрін бір дауыс созылып оқу салуға болмайтынын ұғынады.
Логикалық кідіріс. Әрбір сөйлемдегі айтылатын ойға қазық болып, қалған сөздер оған байланысты болып тұратын жеке сөздер, сөз тіркестері бар. Ол сөздер басқа сөз табынан сәл көтеріңкілеу оқылып, тыңдаушы назарын өзіне аударады. Сөйлемдегі негізгі мағына – қай сөзге, қай сөз тіркесіне түсіп тұрғанын дауыс кідірісі арқылы жетікізуге болады.
Психологиялық кідіріс. Мәтіннің мазмұны – мағынасына, ондағы қатынасын кейіпкердің іс-әрекетіне, оның көңіл - күйінің құбылуына байланысты оқилады. Мәтінді дұрыс психологиялық кідіріс жасалып оқылғанда тыңдаушы ерекше назар аударып, онан әрі не балатынын тағатсыз күтеді.
Граммматикалық кідіріс. Мәтіннің оқуда көбірек қолданылатын, жиі ұшырайтын кірістер – граммматикалық кідірістер немесе нормативтік дауыс ырғағы деп те аталады.
Мәнерлеп оқуға тәрбиеші дайындығындағы дауыстың маңызы.
Дауыс сөйлеуші адамның сөзін, өзіндік үшін, көңіл күйін тыңдаушыға бағыттап отырады.
Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу үшін мүшесі арқылы ауа жұтады. Осы кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай шығуға бағытталған. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс шымылдығының аз – кем тосқауылына кездеседі. Себебі дауыс шымылдырығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі жағынан бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы етеді. Сондықтан әркім өзінің дыбыс мүшелерінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның гигиеналық жағына ұқыптылықпен қарауы керек.
Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда, сирек те болса ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде өзіндік өзгешелігі болады.
Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде жоғары, кейде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.
Дауыстың өзіндік сапалары – дауыстың күші, дауыстың тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемділігі, тұрақтылығы мен шыдамдылығы.
Дауыстың осы сапаларын жетілдіріп байқап фонетикалық дыбыстық, буындық жаттығулар жасап, сөзге, сөз тіркесіне қойылатын екпінді ажырата білу міндет.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек. Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын дұрыс келтіруі керек.
Мәнерлеп оқу арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиеші шығарма кейіпкерлеріне еліктейтіндей, ішкі – сезіміне әсер ететіндей етіп оқуға өзін жаттықтыру қажет. Мәнерлеп оқу сабағының басты міндеті – мектепке дейіегі балаларды кітаппен жұмыс істеуге кітаптағы суреттерді көркіп сол кітаптағы шығарманы оқығанда соны тыңдай білуге тәрбиелеуде тәрбиеші алдында үлкен міндеттер бар ол үшін тәрбиеші мәнерлеп оқудың қырын, әр түрлі әдіс – тәсілдерін жақсы меңгеріп мәнерлеп оқу арқылы бала бойына көркем шығарма, ертегі, т. б. сіңіре білу керек.
Тіл дамыту – тілдің халықтық қасиетін дамыту, ана тілінің байлықтарын талталғам елегінен өткізіп, молынан әдеби тілге енгізу.
Балаға тіл үйрету отбасынан бастау алып, бала бақшада одан әрі ғылыми тұрғыда жалғастырылады. Психологтардың зерттеулері бойынша бала өзінің субъект екенін 2,5-3 жасында – ақ білдіре бастайды екен. Ол оның Мен деген категориясынан байқалады. Мысалы; өзім ішемін , өзім киемін. Еркін ойнап, өзін еркін сезіну оның жекелік қасиеттерін әрі қарай -дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Ал бұл жұмыстардың құрамдас бөлігінің бірі ана тілінде жүретін балабақшадағы тіл дамыту жұмыстары. Тіл дамыту жұмыстары балабақшадағы баланың дүниетанымын кеңейтіп, шығармашылық ізденіске қызығушылығын арттырады, танымдық қызығушылыққа тәрбиелейді. Тіл дамыту жөніндегі жұмыстар - әрбір баланың ақыл ойының дамуына адамгершілікке ұмтылып, әдемілікті сүюге үйретуге жағдай жасау.
Үнемділікті, дәл сезінуге үйрету. Балалардың ізденушілік, зерттеушілік іс-әрекетін дамыта отырып, шығармашылық қасиеттерін қалыптастырып, шыңдау. Баланың өзін - өзі сенімді, өзін - өзі бағалай білуге тәрбиелеу.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл дамыту үйірмесінде тәрбиеші тарапынан берілген тапсырмаларды түрлерін атаңыз?
2. Баланың дамуы мен мінез құлқы қандай факторлармен анықталады?
3. Балалардың мінез – құлқының күрделенуі және ақыл – ойын одан әрі дамытуға әсер ететін жағдайларды атап көрсетіңіз?
4. Баларларда түсініктер мен аса қарапайым білім қай жастан бастап қалыптасады?
5. Мәнерлеп оқуды дұрыс жүргізу үшін оқу кезінде қойылатын дауыс ырғақтарының кідірістерін атаңыз.
4-лекция. Тақырыбы: Сөйлеу техникасы.
Жоспары:
4.1 Сөйлеу техникасы туралы ұғым.
4.2. Мәнерлеп оқудағы сөйлеу техникасының маңызы. Сөйлеу мүшелері, оның элементерінің , сөйлеу аппаратының жұмысы. Сөйлеу техникасы элементтеріне жалпы сипаттама: тыныс алу, дауыс, дикция, орфоэпия.
4.3. Тыныс алу, оның сөйлеудегі мәні. Тыныс алудың типтері, жоғары, көкірекпен, диафрагмалы, қабырғалы-диафрагмалы. Тідік (фонетикалық) тыныс алу, оның ерекшеліктері. Мәнерлеп оқудағы тыныс алу ережелері
Лекция мәтіні:
Сөйлеу— адам баласының көп іс-әрекеттерінің бірі, олай болса, сөйлеу баланың өсуіне, танымының өсуіне бағытталған ерекше бір іс-әрекет болып табылады. Психолингвистикалық зерттеулерде адам баласының ана тілінде тілінің шығуы және сөйлеп кету жолы мәселесі үлкен орын алады.
Осы мәселелерді шешу барысында Л.С.Выготскийдің зерттеуімен ұштастыра отыра қарап, ғалымдар психолингвистика және лингвистика саласын көп құнды пікірлермен толықтырады.
Сөйлеу әрекеті деп отырғанымыз не?
Ғылыми зерттеулерге және теориялық анықтамаларға жүгінсек ол сөйлеушінің белгілі бір қажеттігіне негізделген мақсатының белгілі бір ситуацияға байланысты сөйлеу арқылы тындаушысына жетуі. Сондықтан да, сөйлеу әрекеті әрдайым мақсатты және ситуацияға негізделген. Сонымен қатар, сөйлеу әрекеті, бір жағынан, сөйлесіп отырған екі адамға ортақ мүдделі тақырыпқа, әңгімеге, қоғамдық тарихи ұрпақтар тәжірибесіне және адамзат тәжірибесіне байланысты. Осы аталған факторлар сөйлеу әрекетіне керек. Бұл факторлар адамның (сөйлеушінің және тындаушының) ішкі жан дүниесіне, қабілетіне, біліміне, қоғамдық, әлеуметтік, табиғи және биологиялық даму ерекшеліктеріне, сонымен бірге адамның жеке басына (тұлға ретінде) тән қасиеттерге тәуелді.
Сөйлеу – адамдар арасындағы өз ара қатынас құрамы . Сөйлеп үйренудің көмегімен балалар мен ересек адамдар арасында түрлі қарым-қатынас пайда болады. Сөйлеп үйренудің лайықты шегіне жетпейінше балалар арасында жағымды қарым-қатынас жасау мүмкін емес. Сөйлей білу баланың психикалық процестері дамуына да үлкен әсер етеді. Ең алдымен сөйлеудің әсерімен баланың қабылдауы, түйсігі өзгереді. Бала (сөйлей алмайтын шақта) заттардың тек сыртқы сапасы ғана емес, сол затты түгелімен толығымен түсіне алады. Дұрыс сөйлей алмайтын, не дұрыс түсіне алмайтын балаларда еске түсіру, тек тиянақты бір жағдайға байланысты туады. Балалардың тілі шығып, сөйлеу мүмкіндігі дамуына байланысты тәрбие құралы ретінде ересектер сөздерінің рөлі арта түседі, сөз арқылы баланың эмоциялық жағдайын өзгертуге болады. Баланың ісін құптап (сен жақсысың, жігітсің) сөйлесе, ол баланы ынталандыра түседі, ал керісінше кінәлап айтқан сөздер (жамансың, тыңдамайсың) жыларман халге жеткізеді. Төңірегіндегілердің сөзін түсінуге, сөз құрылуын сақтай сөйлеуге – сөзді төңірегіндегілермен қатынас құралына және білу, тану құралына пайдалануға баса назар аударған жөн. Сөйтіп, ақыл-ой тәрбиесінде сөздің, сөйлеп үйренудің маңызы зор екендігін есептей отырып, балалардың сөйлеп үйренуін дамытуды өте жауапты міндет деп түсіну керек. Бірақ та балалардың тілі шығуы, сөйлеп үйрену мерзімі тәрбиелену жағдайына, әсіресе ересек адамдардың, ата-аналарының бірден-бір әсер етуіне байланысты.
Баланың тілі уақытында шығуы үшін сыртқы әсер ететін ортадан бала төңірегіндегі ересектердің іс-әрекетінен, табиғат құбылыстарынан жан-жақты әсер алуы шарт. Яғни бала сезімін байыта түсетін әрекет қимылдарының әсері тиісті дәрежеде болуы шарт. Бұл әсерлі әрекеттер баланың тілі шығуына, сөйлеп үйренуіне көмектесуі үшін ол іс-әрекеттерді міндетті түрде сөзбен түсіндіріп, анықтап отыруы керек, яғни әрбір қимылды, құбылысты сөзбен байланыстырып, бала оны өзі айтуға талпынатын болуы керек.Тілі шығып сөйлеп үйрену ересек адамдармен қарым-қатынас процесінде дамитындықтан: 1) Тәрбиешінің әрбір баламен жиі сөйлесіп, тұруын қамтамасыз ету керек; 2) Баланың ата-аналармен және басқа балалармен сөз арқылы қарым-қатынас жасауды қажет ететіндей жағдай туғызу қажет. Мұндай жағдайда баламен сөйлесуге, оған бір нәрсені түсіндіруге не бір нәрсені сұрауға, қалайда баланы сөйлетіп отыруға пайдалану керек. Балалармен жеке-жеке жиі сөйлесуден басқа үй ішінде, ойын үстінде, арнайы сабақтар өткізу арқылы қалайда баланың сөйлеу мүмкіндігін қадағалап отыруы міндетті. Баланың тәрбиешімен жиі сөйлесу қажеттігін тудыру үшін баланың әрбір сөзіне мейлінше дұрыс қанғаттанарлық жауап беріп отыруы керек. Сөйлеп үйренуді дамытудың ең бір қажетті жағдайы есту қабілетін дамыту болып табылады. Баланы жақсы естуге, дыбысты айыра білуге, оны дұрыс қабылдауға, дыбысқа ынта қойып, дұрыс тыңдай білуге үйрету керек. Ол үшін балалар бөлмесінде бір қалыпты тыныштық сақталуға жағдай туғызуы шарт. Айқай-шу, қатты дауыстар дыбысы, сөзді ажыратуға кедергі жасайды. Дұрыс естімеген сөзін бала қате түсініп қабылдайды да, ол сол күйінде қайталайтын болады, сөйтіп сол қате күйінде сақталып қалады. Баланың сөйлеу мәдениетін де, яғни асығып – аптықпай қатты дауыс көтермей, ересектер сөзін бөлмей т.б. бір қалыпты, орнықты сөйлеп үйренуін қадағалап отырған жөн. Сөйлей білудің әсерінен баланың іс - әрекеті де мүлдем өзгереді. Қуыршақты қолына алады да өткендей тәжірибесі бойынша бұрын жасаған қимылдарын жалғастыра береді. Ойыншық күшікті көрген бала оған үйшік жасауға кіріседі, ал сөйлей алатын балада ойын түрлері көбіне көрген көріністерінен алған түсініктері бойынша өткендей тәжірибесі негізінде шыға береді. Бір нәрсені істемес бұрын бала әуелі өз іс - әрекетін ойша жоспарлайды. Бұған тәрбиеші істеген тәсілдер көмекші болады. Мысалы, балалар тәрбиешіден кубиктер салынған жәшікті сұрағанда оларға: Сен одан не жасайсың ? деп сұрақ қою керек. Мұндай тәсілдердің негізінде бала бір нәрсе жасай бастағанда: Мен көпір жасаймын, одан машиналар өтетін болады - деп т.б. айтып отыратын болады. Сөйлеп үйренудің дамуының әсерінен бұрынғы сюжетті ойындар біртіндеп жаңа сапалы ойынға – рольді ойынға айналады да бұл ойынды ойнаған балалар өзіне берілген рольді ойнап жүрегендей болады. Балалардың тілі шығып сөйлеу мүмкіндігі дамуына байланысты тәрбие құралы ретінде ересектер сөздерінің ролі аса маңызды. Баланы көпшілікке үйрету, ұжымдық тәрбие беру адамгершілікке баулу оның санасына Отанға деген маххабатын , сүйіспеншілігін ояту. Балабақшада бала өте қысқа мазмұны ықшам жаттауға оңай қарапайым сөздерден құралған мазмұны аяқталған өлең тақырыптарды сөзі жеңіл жаңылмай айттатын өлеңдерді үйретеді. Тіл үйрету мақсатында жаңылтпаштар, мақал – мәтелдер, жұмбақтар үйретіледі. Мысалы, қара майлы қарағайды, кесейін бе, кеспейін бе? Қазықтағы қара тайды шешейік бе, шешпейк бе? Мұндағы мақсат балалардың тіл байлығын сөздік қорын жетілдіру, ойын ұшқырлау , білімге, тілге деген қызығушылығын арттыру. Оларды өзін - өзі тәрбиелеуге баулу. Тәрбиеші бала тәрбиесінде үлкен жауапекершілікті мойнына алады. Үйде айтылмайтын Ел басы, Отан, Ел таңба, Ту, Ән ұран сөздерді терңінен түсіндіріп олардың ойлы сезімін саяси тәрбиесін ашады. Бала бақшада бала өзіне бейтаныс жаңа сөздермен әлеуметтік жағдайға байланысты болып жатқан жаңалықтармен өзінің жас ерекшеліктеріне ыңғайлы түрде танысады. Бала – бақшада сана – сезімін , ой тұжырымын дамытып болашаққа жол сілтейді . Білім ордасы мектеп қабырғасына жетелейді.
2. Қазақ тілінің граматикалық құрылысын менгеру күнделікті өмірде үлкендермен сөйлесу кезінде іске асады. Балалар сөйлемдегі сөздерді көбінесе жалғау , жұрнақсыз айтады. Сондықтан да тәрбиешілер тіл дамыту сабақтарында жеке сөздерді жіктік , септік, тәуелдік жалғауларында қолдануы түбір сөздермен сөз тудыру тәсілдерін отыруға міндетті. (Сабақта , сабақтан тыс сөйлесу кезінд Сөйлеу аппаратына дыбыстау мүшелері жатады. Дыбыстау мүшелері: өкпе, тамақ, кемей, дауыс шымылдығы, тамақ куы-сы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, бөбешік, (кішкене тіл), тіс, ерін, иек т. б.
Өкпе — тыныс мүшелерінін, бастысы. Өкпе көрік сияқты, бірде ауаны сыртқа теуіп, бірде ауаны ішке тартып түрады. Өкпеден шыққан ауа тыныс алатын кещрдектін. өкпеге қосы-латын тарамдарынан (бронхи) тамаққа, одан көмейге, көмей-ден жүтқыншак куысына келеді де, одан әрі ауа не мұрын қуысы, не ауыз қуысы аркылы өтеді. Сөйтіп, тыныс мүшелері қызметінің бірі — дем шығару, екіншісі демді ішке тарту болады.
Тамақ. Дауыс шымылдығы. Тамак кенірдектін. кенейген жоғары тұсы. Дауыс шымылдығы көмейде болады. Дауыс шымылдығыньщ керіліп тұруынан діріл пайда болып, үн шы-ғады. Көмейдін, үстіқгі жағында жүтқыншак қуысы бар. Бұл ауыз қуысы және мұрын қуысымен жалғасады.
Дыбыстардын, айтылуында ауыз қуыси мен мұрын қуысы жаңғырық қосып, резонаторлық кызмет атқарады.
Кейбір үнді дауыссыздар (М, Н, Ң,) мұрын қуысы арқылы жасалады. Ал дыбыстардың басым кәпшілігінің жасалуында ауыз қуысы айрықша қызмет атқарады. Тілімізде дауысты фонемалардың түрлі - түрлі болып келуі, әр алуан түрге бөлінуі ауыз қуысындағы жаңғырықпен байланысты. Сол сияқты дауыссыз фонемаларды жасауда да ауыз қуысы резонатор болып, оларға түрлі өң береді.
Дыбыстау мүшелерінің бір бөлігі жылжымалы келеді. Олар актив мүшелер. Бұлар түрленіп, құбылып тұрады. Алуан түрлі дыбыстардың барлығы актив мүшелердін, қимылы арқылы жасалады.
Тіл дыбыстарын, олардың жасалу түрлерін толық түсіну үшін, дыбыстау мүшелерінін кызметін жақсы білу шарт. Дыбыстардың анатомиялық механикалық жақтарын білудің теориялық мәнімен бірге практикалық маңызы да бар.
Дыбыстау мүшелерінің қызметін түбегейлі білгендер ана тілінін де, өзге тілдін де дыбыстарын, сөздерін катесіз, дұрыс айтады. Қиналмай меңгереді.
Жылжымалы актив мүшелерге:
1) Тіл жатады. Тіл өте жылжымалы мүше. Тілдін, бірде ілгері, бірде кейін жылжуынан, бірде жоғары көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның артқы шені, орта шені, ұшының қимылынан әр түрлі дыбыстар жасалады. Тілдің ұшы жоғары тіске тиюінен тіс дыбыстары (т, д...), ал тілдің артқы шенінің артқы таңдайға жуықтауынан тіл арты дыбыстары (қ, ғ, к, г) жасалады. Дыбыстар осылай тілдің өзге мүшелеріне тиюі, не жуықтауына қарай соның атымен топтастырылады. Ал тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а, ы, о, у, з) алдыңғы жағына жуықтап айтылуынан жіңішке дауыстылар (ә, е, і, ү,) жасалады.
2) Ерін. Дыбыс шығаруда астыңғы ерін мен үстіңгі еріннің қызметі басым. Екі еріннің жымдасуынан б, п дыбыстары пайда болса, бірде астыңғы еріннің тіске қақтығысуынан ф, в дыбыстары жасалады, ал еріннің бірде дөңгеленіп, бірде тартылуы арқылы түрлі дыбыстар, айталық ү, о дыбыстары жасалады.
3) Таңдай. Дыбыстардың жасалу орнына қарай алғы, орта, артқы таңдай болып бөлінеді. Алғы таңдай күрек тіс тұрған қызыл иекпен (альвеолмен) ұштасады. Дауыссыз дыбыстардың осы альвеол арқылы да жасалатындары бар.
4) Иек. Иек (мұрынмен ұласып жатқан тіл) төмен түскенде, ауыз кең ашылады да, жоғары көтерілгенде, ауыз тар ашылады. Осыған орай қазақ тілі дауыстылары ашық (а, ә...), қысаң (ы, і...) болып бөлінетінін білеміз.
Мұрын қуысы арқылы л, н, щ үнді дауыссыздары жасалады. Ал басқа дауыссыздар мен дауыстылар айтылғанда, фонациялық ауа ауыз жолы арқылы шығады.
Сөйлеу техникасына төселу жолдары: дұрыс тыныс ала білу, дауысты жаттықтыру, дикцияны (үн реңкін) қалыптастыру.
Тыныс (демді ішке тарту, дем шығару).
Сөздің айтылуы (естілуі) тыныс мүшелері арқылы іске асады. Дауыстың таза, әсем шығуы және түрлі реңкте құбылуы дұрыс тыныс ала білуге, яғни ауаны ішке жұту, сыртқа шығарумен байланысты. Сөйлер алдында ауаны ішке жұту керек. Демді ішке тартқанда өкпе ауаға толады да, көкірек қуысы кеңейеді, қабырға көтеріледі, ал диафрагма (көк ет) төмен түседі. Ауа өкпеде іркіледі де, сөйлеу кезінде біртіндеп үнеммен сыртқа шығады.
Тыныс алудың үш түрі бар. Олар — диафрагма арқылы, көкірек арқылы, қабырға арқылы тыныс алу.
Тыныс алуда диафрагманың ролі күшті. Ауа өкпеге мол кірсе, диафрагма көтеріліп, дем тереңдейді, ал дем шығарғанда ол қаз қалпына түседі. Мүны диафрагмалық тыныс алу дейді. Көкірек арқылы тыныс алғанда, қабырға мен иық көтеріледі де, дем шыққанда төмен түседі. Қабырға арқылы тыныс алғанда, көкірек клеткасы кеңейеді, қабырғалардың козғалысы өзгереді.
Тыныс алу еріксіз, ерікті болып бөлінеді.
Еріксіз тыныс алу дегеніміз — демді ішке жүту, дем шығару, шұғыл кідіріс жасау. Бұл кәдімгі сейлеу процесінде болады.
Ерікті тыныс алу дегеніміз — демді ішке тарту, кідіріс жасау, дем шығару. Тыныс алудың бұл түрі көркем шығарманы мәнерлеп оқуда, айтуда қолданылады. Демек, тыныс алуды адам өзі реттеп, қалауынша жұмсай білуі керек.
Демді сыртқа мүлде сыртқа шығармаған дұрыс. Немесе демді ішке алғанда иықты көтермеу керек. Табиғи талас кезінде ауа өкпеге тыныс жолы арқылы елеусіз кіреді де, көкірек пен қабырғанын, жоғары жағы көтеріліп, қозғалыссыз кальшта тұрады, тек диафрагма ғана қозғалады. Тыныс алудың бұл түрі қабырға диафрагма арқылы ерікті тыныс алу делінеді.
Тәрбиеші-педагогтардың есте сактайтын жайлары:
Сөйлеу аппаратын күте білу керек. Қандай бір жақсы дауыс болмасын оп-оңай бұзылады.
Дауысты бұзып алмау үшін, мынадай ережені сақтау керек:
1) Әркім өзінің табиғи даусымен сөйлеуге тиіс. Айкайлап, тым қатты сөйлемеген дұрыс. Бұл — сөйлеу аппаратын бұзады.
2) Тамақ кеберсіп, жыбырлағанда жетелмей, аздап су ішіпжіберген жөн.
3) Ұзақ сөйлеп, не ұзақ өлең айтып дауысты шаршатпаған абзал.
4) Тамақты суыққа шалдырмаған дұрыс. Денең қызып, не терлеп тұрғанда суық су ішпеу, балмұздақ жемеу, аязда терең дем алмау және аз сөйлеу керек. Тамақка суық тиген жағдайда мүлдем сөйлемеген дұрыс. Салқын, ылғалды ауада өлең айтпау керек.
5) Мұрын жолыньң ауруынан сақтаныңыздар. Дауыс пен тыныс аппаратының аз да болса ауырғаны байқасаңыз, дәрігерге көрініңіз.
Сөйлеу мен дауыстап оқу кезіндегі ерікті тыныс алуға сәйкес жаттығып төселуге болады.
3. Тыныс алу мүшелері
Бала туған сәтте оның тыныс алу жүйесі әлі де толық жетілмей жатады.
Мұрын. Баланың мұрны біршама шағын, мұрын қуысы жетілмеген, мұрын жолдары тар келеді.
Көмекей, жұтқыншақ, кеңірдек. Жоғары тыныс жолдары біршама тар келеді. Оның шырышты қабығы нәзік келеді қан тарататын және лимфатиялық тамырларға бай болады, сондықтан балада тіпті жеңіл инфекцияның кезінде де қабық тез қабынып, тез ісінеді.
Нәрестенің көмейіндегі дауыс байланыстарының арасындағы тесік тар және қысқа болады, шырышты қабығы жұмсақ, тамырлар мен лимфойдты тканьдарға бай, көмей мен кеңірдектің қаңқасы иілгіш. Көмейдің бұл ерекшеліктері жоғарғы тыныс жолдарынын жиі-жиі ауруына шалдығады және дауыс тесігінің тіпті орташа қабыну құбылыстарында да тарылуына (стеноз) себеп болады. Мұндай жағдайларда әсіресе сәби шақта тыныстық тарылуы жиі болып отырады.
Өкпе. Емшек еметін нәрестелердің өкпесі икемді тканьдарға кедей, қан тарататын тамыр жолдары кең және ауаның сиымдылығы аз болады. Өкпенің өсуі мен жетілуі ұзақ уақыт бойы жүріп жатады, әсіресе алғашқы 3 айда жылдам жетіледі.
Кеуде клеткасының қуысы біршама шағын келеді, тыныс алған кезде қабырғалардың көлденең бағытына байланысты шамалы ғана ұлғаяды. Плевральдық қуыс өте тар, саңылау тәрізді болады, тыныс алу бұлшық еттері нашар жетіледі. Бұл жағдайлар баланың кеуде клеткасының кеңеюіне және терең тыныс алуына кедергі жасайды.
Өкпе ең алдымен диафрагма жағына қарай ұлғаяды. Сондықтан кішкене балаларда жүргенге дейін тыныс алудың дифрагмалы (дифрагманың төмен түсуі мен көтерілуі есебінен) болады. Бала өскен сайын кеуде клеткасы тыныс алған кезде күшті кеңею қабілетіне ие бола бастайды — кеуде клеткасының тыныс алу экскурсиясы ұлғаяды, тыныс алудың кеуделік немесе кеуде - құрсақтық түрі пайда болады.
Балалық шақтың әр түрлі кезеңдеріндегі кеуде клеткасының жасқа байланысты анатомиялық ерекшеліктері балалардың тыныс алуындағы кейбір сипатты белгілерді қамтамасыз етеді.
Кішкене бала үстірт және жиі-жиі тыныс алады. Жаңа туған балалардың тыныс алу саны минутына 40 - 60, 6 айлық нәрестеде 35 - 40, бір жаста 30 - 35, 5-тен 6 жасқа дейін — 25, 15 жаста- 20, ересек адамда минутына - 16.
Жас өскен сайын, өкпенің кеуде клеткасы мен тыныс алу бұлшық еттерінің даму дәрежесіне қарай тыныс терең алынып, тыныс алу сиректене түседі 7—12 жасқа қарай тыныс алу сипаты, тыныс алу мүшелері мен кеуде клеткасы ересектердікінен көрі ерекшеленбейді. Кеуде клеткасыньың өкпе мен тыныс алатын бұлшық еттердің өсіп жетілуі нәресте өсіп жатқан ортаның жағдайларына байланысты.
Тыныс алу мүшелерінің қызметін күшейту жэне оларды аурулардан сақтау үшін бала организмін шынықтырып, қыс пен жазда ұзақ серуендету қажет. 1'2 жасқа дейінгі балаларды таза ауада ұйықтатқан жөн. 2 жастан асқан балаларды аптасына 2 рет серуенге шығарады, күндізгі үйқы кезінде бөлмедегі терезенің ашпалы көзін немесе жоғарғы бөлігін ашық қалдыруға болады.
Әсіресе таза ауадағы қимыл ойындары пайдалы, өткені олар тыныс алу бұлшық еттерін жетілдіре түсуге мүмкіндік жасайды.
Балалар болатын бөлмелерді мұқият желдету қажет. Қыста балалар бөлмеде болған кезде, бөлме температурасын бақылап отырып, терезенің ашпалы көздерін немесе жоғарғы бөлігін күніне бірнеше рет белгіленген тәртіп бойынша ашады. Жылдың жылы уақыттарында терезе тәулік бойы ашық тұруы тиіс.
Яслиді жазда қала маңына көшіру тыныс алу мүшелерінің жай-күйіне айрықша қолайлы ықпал жасайды, балалардың ашық ауада күн ұзақ болуына мүмкіндік туады.
Тыныс алу жүйесі – ауа өткізетін және организм мен қоршаған ортаның арасындағы газ алмасуға қатысатын органдар жүйесі. Тыныс алу органдары тыныс алу жолдары мен өкпеден тұрады, орналасуына қарай жоғары. Тыныс алу органдары (мұрын қуысы, жұтқыншақтың мұрындық және ауыздық бөліктері) және төменгі тыныс алу органдары (көмей, кеңірдек, бронхтар) болып ажыратылады. Бұд жолдарда ауа жылынып, ылғалданып, бөгде бөлшектерден тазартылады да өкпеде газ алмасу процесі жүреді. Мұрын аймағына сыртқы мұрын және мұрын қуысы жатады. Мұрындық қалқа мұрын қуысын оң және сол жақтық бөліктерге бөледі. Мұрын қуысы артқы жағында хоаналар арқылы мұрын-жұтқыншақпен байланысады. Мұрын қуысында иіс сезу және тыныс алу аймақтары болады. Иіс сезу аймағының эпителийлік жабындысында иісті қабылдайтын нейросенсорлық клеткалар орналасқан. Шырыштық қабықтың қалған бөлігінде дем алғандағы ауаны ылғалдандыратын шырыш бөлінетін бокалтәрізді клеткалар болады. Ауа мұрын қуысынан хоаналар арқылы, жұтқыншақтың ауыздық бөлігіне, одан көмейге өтеді. Көмейден ауа кеңірдекке барады. Кеңірдек - ауаның өкпеге және кері қарай өтуін қамтамасыз ететін қуыс, түтікті орган. Оның мойындық және кеуделік бөліктері болады. Кеңірдектің ұзындығы ересек адамдарда 8,5-15 см. Кеуделік 5-омыртқаның деңгейінде кеңірдек оң және сол жақтық басты бронхтарға, олар оң және сол жақтық өкпелердің қақпасына бағытталып, онда үлестік бронхиттарға бөлінеді. Оң және сол жақтық өкпелер кеуделік қуыста орналасып, олардың арасында көкірекқаралықты түзетін органдар орналасқан. Өкпеге оттекпен қаныққа ауаның келуі және көмірқышқыл газымен байыған ауаның одан сыртқа шығарылуы, кеуде қуысы қабырғалары мен көк етің белсенді тыныс алу қозғалыстары мен өкпенің жиырылғыштық қабілеті тыныс жолдары қызметінің нәтижесінде қамтамасыз етіледі.
ДЫБЫСТЫ ҚАРАСТЫРУДЫҢ ҮШ АСПЕКТІСІ
Біздің дыбыстаң тіліміз өте күрделі құбылыс, сондықтан да оны үш түрлі аспектіде қарастыру керек болады және мұның өзін сол бір нәрсені үш қырынан барау деп түсіну керек. Олар: анатомия физиологиялық (немесе биологиялық) аспект, акустикалық аспект және лингвистикалық (немесе функциопальдық) аспект.
Анатомия - физиологиядық аспект. Адамның тілі ең алдымен биологиялық құбылыс, яғни ол дыбыстау органдарының, ойы басқарып отырған орталық нерв жүиесініде қызметінің нәтижесі.
Адам организмінде тіл дыбыстарын айтуға жаралған арнайы органдар жоқ. Мұны әртүрлі физиологиялық қызмет үшін жаралған органдар (мәселен, өкпе, тіл, таңдай, тіс, ерін т. б.) қосымша атқарады. ¥зақ эволюциялық даму барысында адам өзінің анатомиялық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, органдарға түрлі дыбыстарды айтуға икемдеп, жаттықтырудың нәтижесінде дыбыстық тілге ие болды. Тіл дыбыстары және олардың жасалуы (артикуляцияын) түсіну үшін, дыбыстау мүшелері мен олардың әрқайсысының қызметін білу керек. Дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымлдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішке тіл (бөбөшік), тіс, таңдай, жақ, ерін т. б. Бұларды сөйлеу аппараты деп те атайды.
Дыбыстау өкпедегі ауаның сыртқа шығуы кезінде ауа жолына орналасқан дыбыстау мүшелерінің белгілі бір тәртіппен атқаратын қызметіне қимыл-қозғалысына) негізделген.
Дыбыстау мүшелерінің ішінде әсіресе дауыс шымылдығы, тіл және еріннің қызметі айрықша. Кеңірдектің кеңейген жері көмейге орналасқан дауыс шырылдағы (желбезек сияқты) жиырылып, керіліп тұрады. Керілген кезде (ауаның әсерінең) дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп атайды. Дауысты дыбыстар, аты айтып тұрғандай, осы дауыстан (тоннан) жасалады. Ал дауыссыздарда тонның дрежесі әртүрлі: үнділерде, көбірек, ұяңдарда азырақ болады да, ал қатаңдарда мүлдем болмайды. Оның есесіне қатаңдар салдырдая жасалады. Салдыр (немесе шу деп айтуға болады) өкпеден қайттқан ауаның ауыз қуысында тосқауылға ұщырауынан пайда болады. Мұны көмейші тон (обертон) дейді.
Дыбыстау мүшелері актив және пассив болып екіге бөлінеді. Актив мүшелер дыбыстау кезінде қимыл, қозғалыс жасайды. Олар: тіл, ерін, жұмсақ таңдай, бөбешік, дауыс шымылдығы т. б.
Акустиякалық (физикалық) аспект. Тіл дыбыстары да табиғаттағы басқа дыбыстар сияқты физикалық (акустикалық) құбылысқа жатады. Дыбыс атаулы бір-бірінен ырғағы, күші, әуені, созылыңқылығы жағынан ерекшеленеді.
Дыбыстың ырғағы тербелістің жиілігіне, ал дыбыстың күші тербелістің қарқынына (амплитудасына) байланысты. Біріншісі герцпен, екіншісі децибелмен өлшенеді.
Дауысты дыбыстар (мәселен а, ә), бір-бірінен әуеніне (тембріне) қарай ажырайды. Тембр — дыбыс бояуы, Тіл дыбыстары өте күрделі болып келеді. Ол негізгі тон мен .көмекші тонның (обертов) бірлігінен жасалады. Тіл дыбыстарындағы тон дауыс шымылдығының дірілінен, ал көменші тон резонаторлық қызмет атқаратын тамақ, ауыз қуыстарында пайда болатынын білеміз.
Мәселен, тоны жағынан бір-біріне жуық дауыстылар тіл, жақ, еріннің қатысуы нетижесінде бір-бірінен ерекшеленеді. Тілдің ауыз қуысында ілгері, кейін жылжуы резонатордың формасын өзгертіп, дауыстылардың жінішке, жуан, болуына жағдай жасайды. Дыбыс созылыңқылығының қазақ тілінде мәні жоқ.
Лингвистикалық аспект. Қарым-қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана іске асады. Сондықтан тіл дыбыстарын тек акустикалық, физиологиялық құбылыстар ретінде қарау жеіткіліксіз. Ең бастысы, осы дыбыстардың адамдардын қатнас құралы тілдің қызметін қамтамасыз етудегі лингвистикалиқ (әлеуметтік) мәнінде деп қарау керек. Осыдан дыбыстарды қарастырудың лингвистикалық аспект келіп шығады. Мұны фонология деп те атайды. Алғашқы екеуін осы лингвистикалық аспектінің табиғатын дұрыс танып, білуге көмектесетін жолдар түрінде қараса да болады.
Қысқасы, лингвистикалық аспект дыбыстарға фонема тұрғысынан фонемалардың қызметі тұрғысынан қарайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Сөйлеу аппаратына қандай дыбыстау мүшелері жатады?
2. Қандай тыныс алу мүшелері бар?
3. Тыныс алу жүйесі атаңыз.
4. Жаңа туған балалардың, 6 айлық нәрестеде , 5-тен 6 жасқа дейінгі балаларда тыныс алу саны минутына қанша болады?
5-лекция. Тақырыбы: Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
Жоспары:
5.1. Оқу кезінде өз тынысын еркін меңгеру дағдысын дамыту. Дауыс аппаратының үш бөлімі: генраторлық, энергетикалық, резоноторлық, олардың дауыс шығарудағы ролі.
5.2. Дұрыс дыбыстауды болдырудағы тілдік аппарат жағдайы. Дауыс сапасы: күші, биіктігі, әуезділігі, тембр, ырғақтылығы, қозғалғыштығы, оларға сипаттама.
5.3. Дауыс көлемі-диапазон, әңгімелеуші, оқып баяндаушы үшін негізгі мәселе өз дауысын еркін басқару. Дауыстың сан алуын сипаттамаларын дамытуға арналған жаттығулар.
Лекция мәтіні:
1. ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ – ауа өткізетін және организм мен қоршаған ортаның арасындағы газ алмасуға қатысатын органдар жүйесі. Тыныс алу органдары тыныс алу жолдары мен өкпеден тұрады, орналасуына қарай жоғары. Тыныс алу органдары (мұрын қуысы, жұтқыншақтың мұрындық және ауыздық бөліктері) және төменгі тыныс алу органдары (көмей, кеңірдек, бронхтар) болып ажыратылады. Бұд жолдарда ауа жылынып, ылғалданып, бөгде бөлшектерден тазартылады да өкпеде газ алмасу процесі жүреді. Мұрын аймағына сыртқы мұрын және мұрын қуысы жатады. Мұрындық қалқа мұрын қуысын оң және сол жақтық бөліктерге бөледі. Мұрын қуысы артқы жағында хоаналар арқылы мұрын-жұтқыншақпен байланысады. Мұрын қуысында иіс сезу және тыныс алу аймақтары болады. Иіс сезу аймағының эпителийлік жабындысында иісті қабылдайтын нейросенсорлық клеткалар орналасқан. Шырыштық қабықтың қалған бөлігінде дем алғандағы ауаны ылғалдандыратын шырыш бөлінетін бокалтәрізді клеткалар болады. Ауа мұрын қуысынан хоаналар арқылы, жұтқыншақтың ауыздық бөлігіне, одан көмейге өтеді. Көмейден ауа кеңірдекке барады. Кеңірдек- ауаның өкпеге және кері қарай өтуін қамтамасыз ететін қуыс, түтікті орган. Оның мойындық және кеуделік бөліктері болады. Кеңірдектің ұзындығы ересек адамдарда 8,5-15 см. Кеуделік 5-омыртқаның деңгейінде кеңірдек оң және сол жақтық басты бронхтарға, олар оң және сол жақтық өкпелердің қақпасына бағытталып, онда үлестік бронхиттарға бөлінеді. Оң және сол жақтық өкпелер кеуделік қуыста орналасып, олардың арасында көкірекқаралықты түзетін органдар орналасқан. Өкпеге оттекпен қаныққа ауаның келуі және көмірқышқыл газымен байыған ауаның одан сыртқа шығарылуы, кеуде қуысы қабырғалары мен көк етің белсенді тыныс алу қозғалыстары мен өкпенің жиырылғыштық қабілеті тыныс жолдары қызметінің нәтижесінде қамтамасыз етіледі.
Бала туған сәтте оның тыныс алу жүйесі әлі де толық жетілмей жатады.
Баланың мұрны біршама шағын, мұрын қуысы жетілмеген, мұрын жолдары тар келеді.
Жоғары тыныс жолдары біршама тар келеді. Оның шырышты қабығы нәзік келеді қан тарататын жэне лимфатиялық тамырларға бай болады, сондықтан балада тіпті жеңіл инфекцияның кезінде де қабық тез қабынып, тез ісінеді.
Нәрестенің көмейіндегі дауыс байланыстарының арасындағы тесік тар және қысқа болады, шырышты қабығы жұмсақ, тамырлар мен лимфойдты тканьдарға бай, көмей мен кеңірдектің қаңқасы иілгіш. Көмейдің бұл ерекшеліктері жоғарғы тыныс жолдарынын жиі-жиі ауруына шалдығады және дауыс тесігінің тіпті орташа қабыну құбылыстарында да тарылуына (стеноз) себеп болады. Мұндай жағдайларда әсіресе сәби шақта тыныстық тарылуы жиі болып отырады.
Емшек еметін нәрестелердің өкпесі икемді тканьдарға кедей, қан тарататын тамыр жолдары кең және ауаның сиымдылығы аз болады. Өкпенің өсуі мен жетілуі ұзақ уақыт бойы жүріп жатады, әсіресе алғашқы 3 айда жылдам жетіледі.
Кеуде клеткасының қуысы біршама шағын келеді, тыныс алған кезде қабырғалардың көлденең бағытына байланысты шамалы ғана ұлғаяды. Плевральдық қуыс өте тар, саңылау тәрізді болады, тыныс алу бұлшық еттері нашар жетіледі. Бұл жағдайлар баланың кеуде клеткасының кеңеюіне және терең тыныс алуына кедергі жасайды.
Өкпе ең алдымен диафрагма жағына қарай ұлғаяды. Сондықтан кішкене балаларда жүргенгс дейін тыныс алудың дифрагмалы (дифрагманың төмен түсуі мен көтерілуі есебінен) болады. Бала өскен сайын кеуде клеткасы тыныс алған кезде күшті кеңею қабілетіне ие бола бастайды — кеуде клеткасының тыныс алу экскурсиясы ұлғаяды, тыныс алудың кеуделік немесе кеуде-құрсақтық түрі пайда болады.
Балалық шақтың әр түрлі кезеңдеріндегі кеуде клеткасының жасқа байланысты анатомиялық ерекшеліктері балалардың тыныс алуындағы кейбір сипатты белгілерді қамтамасыз етеді.
Кішкене бала үстірт және жиі-жиі тыныс алады. Жаңа туған балалардың тыныс алу саны минутына 40-60, 6 айлық нәрестеде 35-40, бір жаста 30-35, 5-тен 6 жасқа дейін -25, 15 жаста - 20, ересек адамда минутына-16.
Жас өскен сайын, өкпенің кеуде клеткасы мен тыныс алу бұлшық еттерінің даму дәрежесіне қарай тыныс терең алынып, тыныс алу сиректене түседі 7-12 жасқа қарай тыныс алу сипаты, тыныс алу мүшелері мен кеуде клеткасы ересектердікінен көрі ерекшеленбейді. Кеуде клеткасыньың өкпе мен тыныс алатын бұлшық еттердің өсіп жетілуі нәресте өсіп жатқан ортаның жағдайларына байланысты.
Тыныс алу мүшелерінің қызметін күшейту және оларды аурулардан сақтау үшін бала организмін шынықтырып, қыс пен жазда ұзақ серуендету қажет. 1'2 жасқа дейінгі балаларды таза ауада ұйықтатқан жөн. 2 жастан асқан балаларды аптасына 2 рет серуенге шығарады, күндізгі үйқы кезінде бөлмедегі терезенің ашпалы көзін немесе жоғарғы бөлігін ашық қалдыруға болады.
Әсіресе таза ауадағы қимыл ойындары пайдалы, өткені олар тыныс алу бұлшық еттерін жетілдіре түсуге мүмкіндік жасайды.
Балалар болатын бөлмелерді мұқият желдету кажет, Қыста балалар бөлмеде болған кезде, бөлме температурасын бақылап отырып, тсрезенің ашпалы көздерім немесе жоғарғы бөлігін күніне бірнеше рет белгіленген тәртіл бойынша ашады. Жылдың жылы уақыттарында терезе тәулік бойы ашық тұруы тиіс.
Яслиді жазда қала маңына көшіру тыныс алу мүшелерінің жай-күйіне айрықша қолайлы ықпал жасайды, балалардың ашық ауада күн ұзақ болуына мүмкіндік туады
2. Дауыс. Оқудағы дауыстың маңызы.
Дауыс сөйлеуші адамның сөзін, өзіндік үнін, көңіл күйін тыңдаушыға бағыттап отырады. Дауыстың естілуі - тию физиологиялық эрекеттің нәтижесі.
Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу мүшесі арқылы ауа жұтады. Осы кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай шығуға бағытталады. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс шымылдығының аз - кем тұсқауына кездеседі. Себебі, дауыс шымылдығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі жағына бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы ет: Ол бірде керіліп, бірде жымдасып тұрады. Өкпеде ауа қайтқанда осы дауыс шымылдығы керіліп тұрса, діріл пайда болып үн шығады.
Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда, сирек те болса, ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде өзіндік ерекшелігі болады. Барлығы ортақ табиғи негізгі дауыспен қатар, әрбір адамда қосымша дауыс сарыны немесе обертондар болады. Сол обертондар арқылы адамның жеке дара өз дауысы жасалынып, үні таза шығады. Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде жоғары, бірде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.
Мәнерлеп оқу үшін дем алудың дұрыс болуымен қатар дауыстың естілуі, үнділігі мен жуан жіңішкелілігі, әуені, музыкалылығы да өте қажет.
Дауыс айтылуына, құлаққа естілуіне қарай: дауыс күші, биіктігі, қарқыны, әуені деп бөлінеді. Дауыс күші дегенде, оқығанда дауыстың құлаққа қатты не жай, жуан не жіңішке, әлді не әлсіз естілуін, дауыс биіктігі дегенде, дауыстың не көтеріңкілігін, не бәсеңдігін, дауыс қарқыны дегенде, не жылдам, не баяулығын; дауыс әуені дегенде, не қатқыл, не жұмсақтығын ұғамыз. Оқуда дауыстың осы құбылыстары ескерілуге тиіс, мұның өзі текст табиғатына қарай дауысты түрлендіріп оқу мәнерін арттыруға мүмкіндік береді.
Оқығанда дауыс бастан - аяқ бір қалыпта болмайды. Мысалы, хабарлы сөйлемді оқығанда дауыс көтеріңкі болып басталады да, бірте-бірте баяулай келіп, сөйлем соңында бәсеңдейді. Ал сөйлемнің айтылу мақсаты өзгерсе, оған сұрақ, тілек, өтініш, бұйрық мағынасы қосылса, сөйлемнің құрамы күрделенсе, сөйлем мүшелерінің орын тәртібі өзгерсе, айқындауыш мүше мен оқшау сөздер араласса, олардың оқылу әуені, дауыс ырғағы мен жылдамдығы, интонациясы өзгереді.
Бапты дауыс аспанда қалықтап ұшқан кең тынысты, серпінді құс тәрізді, өзге дыбыстардан өзінің үнділігімен оқшауланып, дараланып естіледі. Оны дауыстың әуені, дыбыс үйлесімі (тембр) деп атайды. Мысалы, сөйлемдерді айтылу сазына қарай хабарлы, сұраулы, лепті, сөйлемдерге бөліп келсе, соңғы кезде бұйрықты сөйлем деген түрі қосылды. Осылай деп бөлінгенмен, өзге түрлерін қойғанда, бір хабарлы сөйлемді түрліше оқуға болады. Бұйрықты сөйлемнің қосылуы сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бірі хабар, бірі сұрақ, бірі тілек, бірі бұйрық, бірі өтініш мәнді дауыспен оқылса, соған қосымша дауыс жылылығы мен жұмсақтығы, майдалылығы немесе керісінше, қатаңдығы қосарлана жүреді. Екінші сөзбен айтқанда, мұны дауыстың тыңдаушыға эмоциялық әсері деуге де болады.
Сөйтіп, дауыс күші, үннің биіктеуі мен төмендеуі, оқу қарқынының бірде жылдамдап, бірде баяулауы, лебіз жылылығы мен қатаңдығы мәнерлеп оқу үшін қажетті шарттар болып табылады. Солай болса, бұл мақсаттарға арналған жаттығулар тілдегі дыбыстардың жасалу шарттарын (артикуляциясын) ескере отырып жүргізу тиіс.
Тіл білімі мамандарының айтуынша, дыбыс ырғағы бір секунд ішіндегі дірілдің мөлшеріне, қарқына (амплитудасына) байланысты. Бір секунд ішінде кем дегенде 16 рет, көп дегенде 20000 рет дірілдің нәтижесінде болған дыбыс қана құлаққа естіледі. Дыбыс қарқыны жиілеген, көбейген сайын дыбыс жіңішке (ащы) шығада да, керісінше дыбыс күші азайған сайын дыбыс жуан (солғын) шығады. Сөйтіп, оқығанда өзіне де күш түсірмей, тыңдаушыны да жалықтырмау үшін дауысты бірде көтеріп, бірде баяулатып, дауыс ырғағын үнемі алмастыра отырып оқу қажет. Өйткені бұлай оқу дауысқа ерекше ажар береді.Бірақ дауысты құр құбылту мақсат емес, ол текст терең мәнге, мағынаға ие болады.
Дауыс алмасуын бақылату аса қиындық келтірмейді. Ол үшін оқушыларды бірінің оқуын біріне тыңдатып, қадағалатуға болады. Алдымен жеке сөйлем, содан кейін шағын тексті оқытып, дауыстың бірде көтеріңкі, бірде төмен, бірде жылдам, бірде баяулауын аңғартуға болады. Бұл тәсіл оқушылардың тыңдау, есту қабілетін арттырады, оларды сезімталдыққа баулиды.
3. Қабдолов: "Әр сөз адамның көңіл күйімен тығыз байланысты", сондықтан "Әр сөздің айтылуына қарай мың мағынасы бар". Бұл салада әр сөзге ажар беріп, оның мағынасын толықтыратын ең қарапайым тәсіл интонация яғни әр сөздің айтылу мәнері. Мұның өзі көркем шығарманы оқығанда ғана емес, жазу үстінде де қатты ескеріледі. Әсіресе жазушы кейіпкерді сөйлеткенде, оның әр сөзін көңіл күйіне лайық мәнерге айтқызып оған өзі қалаған сыр ғана емес, сымбатта береді", деп жазады.
3. Дауыстың сан алуын сипаттамаларын дамытуға арналған жаттығулар.
1) ´çiäi ºûñòàìàé åðêiøå òiê ò½ðó êåðåê. ´òå –ì¼òå èûº ïåí ìîéûííû åðêií áîëóûí ºàäà¹àëàó ºàæåò, èûºòû ñ¸ë æàçûºû ½ñòàó êåðåê.
Äèàôðàãìàíû ºîç¹àëûñûí áàºûëàó ¾øií, áið ºîëûäû º½ðñຠºàòïàðûíû æî¹àðû æà¹ûíà, ºàáûð¹àíû ºîç¹àëûñûí áàºûëàó ¾øií, åêiíøi ºîëûäû á¾éiðãå áåëäåí æî¹àðûðຠºîþ ºàæåò.
Àçûðຠäåì øû¹àðûï, äåìäi iøêå òàðòóäû åïòåï ñîçà ò¾ñó ¾øií (äåìäi iøêå àë¹àíäà) àóçûäû æàóûï, ì½ðûí àðºûëû åëåóñiç ¹àíà àóà æ½òûï, òàíàóäû ºîç¹àìàé æàéëàï äåì øû¹àðó êåðåê (5 ñåê).
Áiðòiíäåï äåì øû¹àðó¹à äàÿðëàíó ¾øií, ¼êïåäå àóàíû áiðàç á¼ãåó (2-3 ñåê) à äûáûñûí àéòºàíäà¹ûäàé àóûçäû àøûï, äåìäi áiðäåí øû¹àðìàé, áiðòiíäåï áàÿó òåê äèàãôðàãìàíû ºîç¹àëûñûìåí (4-5 ñåê) øû¹àðó ä½ðûñ. ´êïåäå àóà ºîðûí æàñàó ¾øií, ºàáûð¹àíû ºîç¹àëûñûí áiðøàìà á¼ãåãåí æ¼í.
²àáûð¹à ìåí ºàðûí ºàòïàðûí áîñàñûòó.
2) Íåãiçiíåí áiðiíøi æàòòû¹óäà¹û òàïñûðìàëàð, òåê äåì øû¹àðó ìåðçiìi 1 ñåêóíäòàí 10 ñåêóíòºà äåéií ñîçûëàäû, îäàí àðòïàó¹à òèiñ (ê¾í ñàéûí æàòòû¹ó).
3) (ñàíàº).
Äåìäi iøêå òàðòó (3 ñåê). áiðiíøi æàòòû¹óäà¹ûäàé òûíûñ àëóäû áåêiòó. Äåì øû¹àð¹àíäà äàóûñòàï, àñûºïàé 1, 2, 3, 4, 5 äåï ñàíàó êåðåê (àíûº àéòûäàð).
Ò¼ìåíäåãi òûíûñ æîëû (êåiðåê òàðàìû ìåí áðîíõ) àðºûëû àóàíû ìîë æ½òó (ºàáûð¹à ìåí èûº ºîç¹àëìàéäû).
Òà¹û äà 1, 2, 3...10-¹à äåéií äàóûñòàï ñàíàó, ºàáûð¹àíû ºîç¹àìàó, º½ðñຠºàòïàðûí áîñàñûòïàé (æàòòû¹óäà¹û ñåêiëäi äèàôðàãìà ìåí ºàáûð¹àíû ºîç¹àëûñûí áàºûëàó).
²îñûìøà àóà æ½òó (1 ñåê).
äàóûñòàï 11, 12, 13,... 15-êå äåéií ñàíàó (ñàíà¹àíäà æåäåëäåòïåiç). ²àáûð¹à ìåí º½ðñຠºàòïàðûí áîñàñûòó. Òûíûñòàó.
4) (ñàíàº).
Äåìäi iøêå òàðòó (3 ñåê).
Äàóûñòàï ñàíàó (1, 2, 3,...5).
²îñûìøà àóà æ½òó (1 ñåê).
Äàóûñòàï ñàíàó (1, 2, 3,...6).
²îñûìøà àóà æ½òó (1 ñåê).
Äàóûñòàï ñàíàó (1, 2, 3,...7). (æàòòû¹óëàðäû ºàéòàëà¹àíäà ñàíàóäû 15-êå æåòêiçóãå áîëàäû).
5) (ñ¼çáåí).
Òåêñòi îºû¹àíäà ¼ç òûíûñûûçäû òåêñåðiiç (ò¼ìåíäåãi òåêñòi ïàéäàëàíûäàð). ´ëåäi îºû¹àíäà áóíàº, òàðìຠêiäiðiñií ñàºòàûç.
Òåëåôîí
Ñûëäûð åòòi òåëåôîí.
Á½ë êiì?
Ïië.
´çi êiìñi, á½ë ºàéäàí?
Ñiçãå íå êåðåê?
Êåðåê åäi øîêîëàä.
Êiìãå?
Ìåíi áàëàìà.
ʼï êåðåê ïå?
Àçûðàº.
Áåñ- àëòû ï½ò æåòåäi,
Êåðåê åìåñ îíäàé ê¼ï.
Îäàí àðòûº æåé àëìàéäû.
Áàëàì ¸ëi ¼ñêåí æîº.
6) Àëäûìåí òåêñòi iøòåé îºûï àëûäàð, ñîäàí êåéií òûíûñ àëó åðåæåñií ä½ðûñ ñàºòàé îòûðûï, äàóûñòàï îºûäàð. ¸ð ñ¼çií àíûº àéòûäàð.
ʼæåê ïåí êiðïi
°ï-¸äåìi ຠê¼æåê êiðïiãå êåï:
- Òóûñºàí-àó, êèiìi ºàíäàé æàìàí åäi, òîë¹àí òiêåí ¹îé ¼çi, -äåäi.
- Îë ðàñ. Áiðຠîñû òiêåíäåðiì ìåíi èò ïåí ºàñºûðäû òiñiíåí ºîð¹àéäû. Àë ñåíi ¸äåìi ò¾ãi ¼çiå ìåíiêiíäåé ïàíà áîëà àëà ìà?- äåäi êiðïi.
ʼæåê æàóàï ºàòïàé àóûð ê¾ðñiíäi.
Áàºûëàó æàòòû¹óëàðû
Ìàçì½íûìåí òàíûñûï, òûíûñ àëó åðåæåñií ºîëäàíûï òåêñòi äàóûñòàï îºûäàð.
ø äîñ
ʼï ï¸òåðëi ¾éäi àóëàñûíäà òîëàñ áîëìàéäû. Êiøêåíå –êiøêåíå áàëàëàð îéûíøûºòàðûí àëûï øû¹ûï, ºûçûë øåêå áîëûï îéíàéäû äà æàòàäû.
Á¾ãií äå ²àçàíºàï ïåí ²àðûìñຠòðàìâàéûí ¸êåëiï, îíû æ¾ðãiçiï, àºàóëû æåðií æ¼íäåï áiðàç ¸óðå áîëäû.
Áið êåçäå á½ëàðäû îéûíûíû ¾ñòiíåí Ñàìàò êåëäi. Îë òðàìâàéäû åãåñi ²àçàíºàïºà:
-Îéûíäàðûà ìåí äå ºîñûëàéûíøû! – äåï ¼òiíäi.
²àçàíºàï:
- Îéûí¹à ºîñïàéìûí, -äåäi áiðäåí êåñiìií àéòûï, ñ¼éòiï Ñàìàòòû áåòií ºàéòàðûï òàñòàäû.
- Êåëåñi ê¾íi Ñàìàò ¼ðò ñ¼íäiðãiø ºûçûë ìàøèíàñûí àëûï øûºòû. Æàíûíà ²àðûìñàºòû ºîñûï àëäû. ²àðûìñຠêiììåí áîëìàñûí òàòó îéíàéòûí. Îéûííû íåøå ò¾ðëiñií òàóûï, ºûçäûðûï àëà æ¼íåëåòií-äi.
Á½ëàð ¾éäåí øûººàí ¾éäåí øûººàí “¼ðòòi” î¹àí ñó º½éûï ñ¼íäiðiï áið “áàëàíû” àëûï øû¹ûï, æåäåë æ¸ðäåì ê¼ðñåòiï îéíàï æ¾ðäi.
²àçàíºàï êåëiï ºûçû¹ûï ò½ðäû. ²àðûìñຠ²àçàíºàïºà:
- Êåë! Îéûí¹à ñåí äå àðàëàñ, - äåäi. ²àçàíºàïòû êåøåãiñi åñiíå ò¾ñòi.
- Ñàìàò ìåíi îéíûíà ºîñà ìà? Äåï ºèïàºòàäû.
- Êåë, îéíàé áåð! Ìåí îéûíøû¹ûí ºûç¹àíàòûí ñåí ñèÿºòû åìåñïií. ´ðò ñ¼íäiðó ¾øií ºîëäû ê¼ï áîë¹àíû æàºñû, - äåï, Ñàìàò ²àçàíºàïòû ºîëûíàí ½ñòàï îéûí¹à ¼çi àðàëàñòûðäû.
²àçàíºàï ºèíàëûï, åêi áåòi ºûï-ºûçûë áîëûï: Ñàìàò ìåíi êåøið åíäi îéûíøû¹ûìäû ºûç¹àíáàéìûí, äåäi ñîäàí áåði ¾øåói òàòó îéíàäû.
Бақылау сұрақтары
1. Оқу кезінде өз тынысын еркін меңгеру дағдысын дамытуға арналған жаттығуларды атаңыз.
2. Дауыс сапасы: күші, биіктігі, әуезділігі, тембр, ырғақтылығы, қозғалғыштығы, оларға сипаттама беріңіз.
3. Дауыс көлемі-диапазон, әңгімелеуші, оқып баяндаушы үшін негізгі мәселе өз дауысын еркін басқару дегеніміз не?
4. Дауыстың сан алуын сипаттамаларын дамытуға арналған жаттығулар атаңыз.
6-лекция. Тақырыбы: Педагогтың дауыс гигенасы. Дауысты бұзу себептері және кәсіби аурулардың дамуының алдын алу.
Жоспары:
6.1. Дикция, оның маңызы. Педагогтың дикциясына қойылатын талаптар. Дикцияның органикалық және оларды түзету жолдары. Артикуляциялық жаттығу процесіндегі дикцияны жетілдіру.
6.2. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды шығаруға, айтуға арналған жаттығулар. Арнайы іріктеп алынған мәтіндер, жаңылтпаштардағы дыбыс, буын, сөздерді, оның айту дағдысын меңгеру.
6.3. Түрлі сөйлец қарқынындағы нақтылықты дамыту. Орфоэпия, оның мәнерлеп оқудағы маңызы. Әдеби баяндаудың негізгі ережелері.
6.4. Екпін. Екпінді қоюдағы қиыншылықтар, көркем шығармаларды орындау және талдаудағы орфоэпиялық ерекшеліктер.
Лекция мәтіні: "Дикция" деген сөз латын тілінен аударғанда "айту', "айтылу" деген ұғымды білдіреді. Тәрбиешінің аузынан шыққан үнге қойылатын ең басты талап - дыбыстың таза, анық болуы. Егер сөйлеп тұрған сөзіңізден бір дыбыс естілмей қалса немесе күңгірт, шала естілсе, бар сөйлемнің мән-мағынасы бұзылады. Өйткені, тәрбиешінің негізгі құралы сөз. Демек, бұл мамандықтық иелері міндетті түрде балалардың яғни көпшіліктің алдында айтар ойын дұрыс жеткізу үшін дыбыстың қалай пайда болғанына зер салғаны жөн.
Сөйлемге қатысты дыбыстау мүшелерінде, кейде тіпті табиғи жаратылыстан пайда болған кемшіліктер де болады. Олар - кетік тіс және қысқа тіл. Ал, көбінесе сәби күнінен қалыптасқан кекештену, жақты ашпай, дыбысты тістің арасынан шығарып сөйлеу, сөзді асығыс, быдықтап айту, сөздің соңғы әріптерін айтпай кету, болмаса естіртпей сөйлеу - осынын бәрін күнделікті дыбыстардың, дыбысталу мүшелерінің кемшілігін жаттықтыру арқылы ғана жоюға болады.
Тек әрбір адамның осындай жаттығуларды қажымай-талмай жасауға ынтасы болғаны, ерінбегені аса қажет. Дыбыстау мүшелеріне жататын: ерін,тіс, таңдай, иек, тіл, кішкене тіл, көмей.
Міне сондықтан да, дикция дауысқа аса көп әсер етеді. Онсыз ешбір адам өзінің сөзін түсіндіре алмайды, ал актерлерге көрермендер жүгінбейді, көркемсөз шеберлері тыңдаушыларының жүрегінен орын таба алмайды. Автор шығармасының идеясын, оның өзгешеліктерін жеткізу де дикцияға байланысты. Әр сөзге мән бере сәйлеу, сөзді қадірлеу дикцияның жемісі. Анық сөйлей білетін актерді тыңдаушылар да ынтыға тыңдайды, әр сөзімен қиыстырылған қимылына да сүйсіне қарайды. Онымен бірге күліп, бірге қайғырып, актер мен залдағы көрермен арасында шынайы қарым-қатынас орнайды.
Тіл дыбыстары сөзде, сөз ішінде айтылады. Ал дыбыс пен әріп бір-бірімен өте байланысты болғанымен, олардың бір-бірінен айырмашылықтары да бар. Дыбыстау мүшелері арқылы жасалып, естілетін физикалық құбылысты дыбыс деп атайды. Дыбыстын жазбаша таңбаларын әріп деп атайды. Қазақ тілінде 37 дыбыс, 42 әріп бар. Дыбыстар дауысты және дауыссыз болып екіге бөлінеді.
Дауыс шымылдығының керілуі нәтижесінде ауыз қуысынан кедергісіз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар деп атайды. Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар. Олар: а, ә, о, ө, і, ү, ү, е, э, и, у, ы.
Тіліміздегі дауысты дыбыстар әр түрлі ерекшеліктеріне байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Тілдің қатысына қарай жуан дауыстылар жәңе жіңішке дауыстылар болып келеді. Жуан дауыстыларға: а, о, ы, ұ, дыбыстары, ал жіңішке дауыстыларға: ә, ө, і, ү, е, э дыбыстары жатады. Қазақ тіліндегі аталған дыбыстардан и, у дыбыстарының өзгешелігі сол - бұл екі дыбыс көрші буындардың жуан немесе жіңішкелігіне байланысты бірде жуан, бірде жіңішке дауысты болып келеді. Мысалы, "қиын", "сияқты" дегенде, и дыбысы жуан дауысты да, "тиін", "киін" дегенде, и дыбысы жіңішке дауысты болып есептеледі. Сондай-ақ "қуан", "жуын" десек, у дыбысы жуан дауысты қызметін атқарады, "жүру", "беру" деген жағдайда у дыбысының жіңішке дауысты болатыны даусыз.
Иек қатысына қарай дауысты дыбыстар ашық дауыстылар және қысаң дауыстылар болып жіктеледі. Ашық дауыстылар: а, ә, о, ө, е, қысаң дауыстылар: ы, і, и, ұ, ү, и.
Еріннің қатысына қарай дауысты дыбыстар еріндік дауыстылар және езулік дауыстыларға дараланады. Еріндік дауысты дыбыстарды құрайтындар: о, ө, ү, ү, у. Езулік дауысты дыбыстарды құрайтындар: а, ә, и, е, э, ы, і.
ДИКЦИЯМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ
Дикция, жоғарыда айтқанымыздай, бұл - дыбыстың анық айтылуы. Әрбір оқушының сөйлеудегі жеке қасиеті оқулықта берілген жаттығуларды таңдауға, жаттығулармен ұзақ жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Егер оқушының сөз сөйлеуінде кемшілік (дыбысты анық айтпау) болса, онда ең алдымен әрбір дыбыспен жеке дара дайындалу қажет, яғни, дыбыстың дұрыс әрі анық айтылуына ерекше мән берген жөн. Бұл орайда арнаулы жаттығулар бар. Бұдан соң оқушы басты назарды анық айтылған дыбыстардан құралған сөздерге емес, оның нақты айқындалған мағынасыңа аударуы керек.
Дикциямен жұмыстың келесі кезеңі - сөйлемдегі сөз. Сөйлеммен жұмыс істеп жаттыққанда, айтылатын ойдын нақты, анық болуын қадағалау өте орынды. Бұл ретте оқушыдан орфоэпиялық және логикалық сауаттылық талап етіледі.
Сөйлеммен дикциялық жаттығу кезінде бір-бірімен байланысты, қиылысқан сөздердің анық айтылуына ерекше көңіл бөлген дұрыс. Мысалы, ол бара алмайды, ол кеше келе алмады. Бұл сөздер ол бара алмады не.месе ол кеше келе алмады деп айтылуы мүмкін. Яғни кейбір дыбыстар түсіп қалады.
Ал өлең-жыр, тақпақтармен жаттығу кезінде онын шығармашылық мән-мағынасын түсіну қажет.
Жалпы, осы бағыттағы берілген жаттығулармен талмай, қажымай, еш нәрсеге мойымай еңбектенген жанның жақсы нәтиже шығаратыны сөзсіз.
Дикциямен іс жүзінде жұмыс істеу
Жоғарыда дыбыстау мүшелеріне: ерін, тіс, иек, тіл, кішкене тіл, көмей жататындығын айтқан болатынбыз. Енді дикцияны тәрбиелеуге арналған бірнеше жаттығуларды назарларыңызға ұсынамыз.
Дауыссыз дыбыстар 25. Өкпеден қайтқан ауа дауыс шымылдығына соғылғанда, дауыс шымылдығы, жиырылып тұрып, діріл пайда болмай сылдыр ғана пайда болады. Ол ауыз, мұрын қуысына түскенде, дыбыстау мүшелерінің кедергілеріне ұшырап, соқтығысып шығады. Өз алдына буын құрай алмайды. Ең негізгі дауыстың қатысына қарай үнді, үнсіз болып бөлінеді.
Әсіресе, үнді дауыссыз дыбыстарының өзгелерінен ерекшелігі мол. Өйткені р, л, й, м, н, ң дыбыстарын айтқанда дауысты дыбыс сияқты алғаш үн кедергісіз шығып, сәл созылады да дыбыстау мүшесінің бір кедергісіне ұшырап одан әрі үн шықпайды, созуға келмейді.
Мысалы м дыбысын алып қарайық. Алғаш дыбыстағанда э — эм болып ауыз қуысы ашық дауыстыларды айтқандай еркін ашылады да, сәл оқылып барып екі ерін бір-бірімен жымдасып жабылып қалады. Тыныс мұрын қуысы арқылы шығып кетеді. Сол себепті дауыс қатысына қарай мұрын жолды, жасалу орнына қарай ерін дауыссыз дыбысы болып жүйеленеді.
Дауыссыз дыбыстар дауыстың қатысына қарай, жасалу тәсілі мен айтылуына қарай, жасалу орнына қарай жүйеленеді, 25 дауыссыз дыбысты ажыратқанда үні қалай шығады, айту кезінде қай мүшенің қатысы болады, дыбыстау мушесінің қатысуы арқылы қалай жасалып тұрғанын әркім өз дыбыстау мүшесі арқылы дұрыс айтып көріп жаттығуы қажет.
Біз тіліміздегі барлық түсінікті сөздің бәрін осы дауысты, дауыссыз дыбыстардың сан рет қайталаньіп келулері арқылы жасаймыз. Сөздегі бір дыбыс дұрыс айтылмаса сөз мағынасы солғындап, түсіп қалса мағынасы бұзылып кететінін білеміз. Тіліміздегі сөздеріміздің ең негізгі дәні дыбыс болғандықтан, тіл дыбыстарын дұрыс айтудың сан алуан әдіс-тәсілдерін меңгеру керек.
Дауыссыз дыбыстардың ішінде баланың көпке дейін дұрыс айта алмайтын дыбыстары, алмастырып бұзып айтатындары көп.
Әсіресе р, л, ш, с, т, д, ч т. б. дыбыстары. Тілдегі дыбыс мүкістігін тек қана үздіксіз жаттығулар жүйесі арқылы түзеуге болады.
Дикциялық жаттығуларға жаңылтпаш жаттау жарысын, жұмбақ шешу, тақпақ жаттау сияқты ойын сабақтарды қызықты ұйымдастырып отыру тиімді.
Белгілі тақырыптарға байланысты берілген жаңылтпаш, жұмбақ, сөздік жұмыстарын тиімді пайдалана білген іскер тәрбиеші ғана балаға тіл дыбыстарының дұрыс айтылуын меңгерте алады. Жаттығу тапсырмалар:
1.Дауыссыз дыбыстарды (25) түгел анық айтып, дыбыстау мүшелерінің қызметін бақыла.
2.Мына өлеңдегі р дыбысының оқылуын тексер.
ТОРҒАЙ
Торғай, торғай тоқылдақ,
Жерден тары шоқып ап.
Бөтекесі томпайып,
Шіп-шіп десіп отыр-ау.
Торғай, торғай, тоқтаған,
Торғайды торғай мақтаған.
Бір торғай ұшса боранда,
Іздеп бәрі жоктаған.
3. Жаңылтпашты алдымен жай оқып біртіндеп дауысты тездетіп оқып жаттату.
Ай, Тайқарбай,
Малыңды көк шалғынға жай, Тайқарбай,
Ай, Тайқарбай дегенің қай Тайқарбай?
Есет атам ет асатар, ,
Ет асатса, бес асатар.
Анау Арал қай арал,
Қайыңды арал, талды арал.
5. Маң-маң басқан, маң басқан,
Шудаларын шаң басқан.
Екі өркешін қом басқан,
Алабота, теріскен.
Тілін тікен теспеген,
Мұрындығы келіскен,
Шөк дегенде, бық деген
Шешіп үйін жүктеген,
Түйе деген жануар!
АВТОБУС
Зымырар қара жолда да,
Жайлауда қырда, жонда да.
Бұрыла алар оңға да,
Бұрыла алар солға да.
Автобус — халық көлігі,
Көліктің жүрдек, берігі.
(М. Ә л і м б ае в.)
сақтап, тіл дыбыстарынын
7.Тыныс алу ережесін ерекшелігіне тексеру .
САНАМАҚ
Қуыр-қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш,
Бас бармақ,
Балалы үйрек,
Ортан терек,
Шылдыр шүмек,
Кішкене бөбек.
Сен тұр — қойыңа бар.
Сен тұр — қозыңа бар.
Сен тұр— жылқыңа бар,
Сен тұр — құлыныңа бар,
Сен тұр — сиырыңа бар,
Сен тұр —бұзауыңа бар.
Сен тұр — түйеңе бар,
Сен тұр — ботаңа бар.
. ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ АЙТЫЛУЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Дауысты дыбыстардың өзіндік бір ерекшелігі жуанды-жіңішкелі болып жұптасып айтылады. .(а -ә, о -е, ұ -ү, ы –i)
Тіліміздегі сөздердің басым көпшілігі бірыңғай жуан буынды немесе бірыңғай жіңішке буынды болып айтылады. Сөйлеу барысында сөздер біркелкі айтылып, кедір-бұдырсыз жұмсақ естіледі, әсерлі де әуезді болуының себебі де буын үндестігінің біркелкі болуынан А-ға, і-ні.
Сөздің бірінші буынындағы еріндік дауысты дыбыс екінші буындағы езулік дауысты дыбысты айтқанда еріндік дауысты дыбысқа айналдырып жібереді .
Сөйлемдегі сөздердің оқылуында дауысты дыбыстардың өзара және дауыссыз дыбыстармен қарым-қатынасқа түсуін ескеріп, бақылап отырып жаттығу пайдалы. Дауысты дыбыстардың дауыссыз дыбыспен қатар келгенде оқылу кезіндегі өзгерістерін кейінгі тақырыптан оқуға болады.
Ертек-ертек, ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен.
Тал бүршігін сыдырып,
Жегізер күнім бар ма екен?
Сөз ішінде кейбір дауысты дыбыстар естілер-естілмес болып сусып тұрады. Әрине, жазуда ескерілмей түбірі-тұлғасы сақталып жазылады. Айтуда дауысты дыбыстың сусып тұруын редукция дейді.
Мысалы: Әділет-әдлет, қасірет-қасрет, дәрігер-дәргер т.б.
Сөз ішінде сусып тұратын қысаң ы, і дауыстылары. Бұл дауыстылар сөзге екпін түсуге байланысты сусып түciп қалатын да кездері кездеседі. Әсіресе, түбірге ы, і дыбысынан басталатын қосымша қосылған кезде соңғы буындағы қысаң дауысты дыбыс түсіп те қалады. Мысалы: халық-халқы, ауыл-аулы, көрік-көркі т.б.
Кейбір сөздердің алдынан дауысты— ы, і, ү, ұ дыбыстары қосылып айтылып тұратын кездері болады. Сөз алдына дыбыс қосып айтуды протеза дейді. Көбінесе бұндай дыбыстар араб, парсы тілдерінен енген сөз алдында жиі айтылады.
Айтылуы Жазылуы
іреніш реніш
ұрұқсат . рұқсат
ыразы разы
ілебіз лебіз
ылаң лаң т.б.
Ерінді жаттықтыратын жаттығулар
1-жаттығу. Екі ерінді Ө әрпін айтқандай алға қарай ұмсындырыңыз, бұл жаттығуды жасағанда тіл және тіс өз қалпында болуы қажет.
2-жаттығу. Тісті көрсетпей, езу тартыныз.
3-жаттығу. Алдымен тек жоғары тісті көрсетіңіз, төменгі тісті төменгі ерінмен жауып тұрңыз. Енді осы жаттығуды керісінше жасап көріңіз.
4-жаттығу. Екі еріннің қалыпты жағдайын сақтап тұрыңыз да, сонан соң ерніңізді әуелі сәл жоғары, төмен қозғаңыз.
5-жаттығу. Енді екі ерінді сүйірлеп алып, әуелі оң жаққа, сонан кейін сол жаққа бұрылып көріңіз. Иек қозғалмасын.
Жаттығуларды бірнеше рет қайталаңыз.
Тіл жаттығулары
Сөздің анық шығуына тілдің тікелей қатысы бар. Тіл ауыр, икемсіз болса, жаңылтпашты, қиын сөздерді айтуға кедергі жасайды. Мұндай кемшіліктерден де жаттығулар жасай отырып арылуға болады. Сонымен, жаттығу түрлеріне көңіл аударыңыз.
1-жаттығу. Ауыз екі елі ашық, бірақ ендігі көніл -тілдің қимылына ауады. Тіл ұшы жай ғана тіске тиіп жатсын, ауызды ашқанда көмейдегі кішкетай - тілді көтеріп, дауысты дыбыстарды еркін шығарыңыз (дыбыс тамақта болмасын).
2-жаттығу. Тіл ақырын көтеріліп, жоғлрғы тіске тиіп (иек қозғалмайды), қайта орнына келуі тиіс.
3-жаттығу. Енді тіл жоғарғы көмейге қарай жиырылсын. Сонда тілдің астындағы көк тамырларына күш түсіп р әрпі сөйлемде анық шығатын болады.
4-жаттығу. Тілді жиырып алып, біресе оң ұртқа, біресе сол ұртқа тигіземіз (ауыздың жағдайы бұрынғысынша). Жаттығуларды бірнеше рет қайталаңыз.
Барлық дыбыстардың дикциялық айқындылығын бақылап, тексеруге арналған жаттығулар
Жаттығуларды, денені шынықтырғандай, күнде бір мезгілде жасаған дұрыс, әсіресе таңғы жаттығулармен ұштастырса пайдасы зор болар еді. Жаттығуда жасағанда, әуелі 1-2 минут аралығында, сөйтіп, уақытты бірте-бірте ұзартыңыз да, сол күннен бастап тыныс алудағы өзгешеліктерге, үніңізге, дауыс екпініне, сөйлеу мәнеріңізге көңіл бөліңіз. Өзіңізде байқалған кемшіліктерді түзетуге тырысыңыз.
Енді дыбыстарға көніл бөлейік.
Дауысты дыбыстарды күн сайын айтып жаттықтырған дұрыс. Айтқанда дыбыстың деммен шығуына, тамаққа қалмауына көніл бөлеміз. Бір жуан, бір жіңішке дыбысты әуелі дауысты қаттырақ, сонан соң үнді баяулатып, одан кейін үнсіз, тек ерін қозғалысымен (қимылмен), жалықпас үшін екпінді езгертіп айтуға болады.
Негізінде иектің, ауыздың қимылына көңіл бөлген жөн.
а-а, ә-а,о-а
о - ө, о-ә, о-ө,о-ә
ы - і, і - ы, ы – і, і - ығ
¥ - Ү- ¥ - Ү- Ү - Ү
е - и, и - е
Дыбысты тамаққа салмай, әріпті еріннің қимылы, сөйлеу аппараттары арқылы айтуды әдеттендіргеннен кейін дауыс екпініне назар аударуымыз керек. Сөйлеген кезімізде дыбыс екпіні, тыныс белгілерінің ерекше орын алатынын естен шығармасақ, сөйлеу техникасын меңгерген болар едік. Енді тілді жатық, анық сөйлеуге дағдыландыруға арнап мақал-мәтел. жаңылтпаштармен жұмыс жүргізіп көрейік. Мақал-мәтелдерді айтқанда ережелерге сай ерін, езудің, тілдін қимылына көңіл бөліңіз де, әріптерге ерекше мән беріп, дауыс екпінін соған түсіріп айтыңыз.
4. Екпін қоя білу. Күнделікті сөйлеу мен көркем шығарманы кез-келген мәтіндерді оқуда, сөйлеп айтуда сөздердің дұрыс айтылып оқылуы мен естілуі екпін қоя білуге де байланысты. Өйткені, сөйлеу барысында сөздерді айтудағы бөлшектеніп шығатын ауа толқыны бір қалыпты айтылмай, сөз ішіндегі бір буын өзгелерге қарағанда күштірек немесе көтеріңкі айтылатын буынды екпін түскен буын, немесе екпін деп атайды. Барлық тілдегі сөздерге екпін түседі. Екпіннің тұрақты болуы сөз мағынасын өзгертпейді, бірақ сөздердің құбылып айтылуына сөз ішіндегі дыбыстардың сапасына әсер етеді. Яғни кейбір дауысты дауыссыз дыбыстардың айтылуы кезінде бір-біріне ықпал етуі, түсіп қалуы, сөзге қосылып айтылуы жатады. Одан сөз мағынасы өзгеріп кетпейді. Мысалы: бала-балалар, балаларға
Тіркес екпін. (фразалық екпін) шығарманы, мәтінді оқуда сөзге екпін қойылып оқудың мәнерлі оқуға қандай қатысы барын жоғарыда сөз еттік. Қазақ тіліндегі сөздерге қойылатын сөз екпіні әр сөздегі буын санына байланысты болса, тіркес екпіні немесе фразалық екпіндер –сөйлем ішіндегі сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдеріне байланысты қойылатын синтаксистік объектісі. Сөйлемдегі сөздер жеке-жеке ұғымдарды білдірсе сөз тіркесі олардың бір-бірімен грамматикалық қарым-қатынасқа түсетінін білдіреді.
Логикалық екпін. Шығарма мәтіндегі әрбір сөйлем белгілі бір ойды хабарлап, сұрау мағынасында немесе сан алуан көңіл күй құбылысын білдіріп тұрады. Сол себепті айтылған сөйлемдегі ойдың мазмұн-мағынасына қарай сөйлемдегі бір сөзге мағыналық яғни логикалық екпін түседі. Ол басқа сөздерге қарағанда сәл ерекшелеу оқылып тыңдаушы назарын сол сөздегі дауыс сазы арқылы аңғартады. Логикалық екпіннің қай сөзге түсіп тұрғаны контекстегі сөз ыңғайына қарай анықталады. Ал сөйлеу тілінде сөйлеуші өзінің ойын жеткізу тәсіліне қарай логикалық екпінді қай сөзге қойғысы келсе сол сөзге қоя салады. Ал тәрбиеші бала алдында әңгіме, ертегілерді оқу барысында шығарманың мазмұн мағынасын әбден талдап ең негізгі айтылуға, ұғып алуға тиісті әсері қайсы соған назар аударады.
Бақылау сұрақтары:
1. Педагогтың дикциясына қойылатын талаптарды атаңыз.
2.Дауысты және дауыссыз дыбыстарды шығаруға, айтуға арналған жаттығулар түрлеріқандай?
3. Екпін дегенміз не?.
4. Дикциямен іс жүзінде жұмыс істеу жолдарын түсіндір.
7-лекция. Тақырыбы: Мәнерлеп сөйлеу құралдары.
Жоспары:
7.1. Дауыс ырғағы-дауыс бедері ретінде. Дауыс ырғағын анықтау. Мәнерлеп сөйлеу құралдарының шығарма мазмұнына тәуелділігі.
7.2. Көркем шығарма образдарының тональдық боямасы. Дауыс ырғағының көркем шығарманы баланың қаншалықты меңгеруіне тәуелділігі. Шағын мәтіндер , оның түрлі дауыс ырғағын табудағы орны. Логикалық екпін. Кідіріс (пауза) және мәнерлеп оқудағы орны. Сөйлеу қарқыны. Дауыс күші.
7.3. Дауыс буындарына салмақ салмау үшін дауыс гигиенасын сақтау. Тыныс белгілеріне : нүкте, үтір, үтір нүкте, көп нүкте, сызықтар, сұрақ, леп белгісі, платикалық қалып, қол, бет қимлы (ым-ишарат) м.ж.д. оқу және әңгімелесу үшін ым-ишарат қолдану.
Лекция мәтіні:
1. Тәрбиеші мәнерлеп оқуға даярлану үшін алдымен сөйлеу техникасына жаттығу, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс меңгеру керек. Тәрбиеші көркем шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оқуы үшін алдымен өзінің анатомиялық мүшелерінің қызметін, соның ішінде дыбыстау мүшелерінің қызметін жетік біліп, әрбір тіл дыбысы қалай жасалады, қалай етіледі, қалай оқылады дегенге бала назар аударып жаттығуы қажет. Бала бақшаға келген балалар сауат ашуға ұмтылған кезден бастап әрбір үйренген дыбыстың таңбасын жазып, оқып дағдыланады. Алғаш екі әріптің басын қосып оқыған кезде оның мағынасын түсінуге тырысады. Біртіндеп екі-үш буынды сөздерді, екі-үш сөзден тұратын сөйлемдерді оқып үйренеді. Осы кезден бастап балалар не оқыса да түсініп, дұрыс оқытуға тәрбиенің өз ықпалы өте жоғары. Бала бақшадағы тәрбиеші оқуға қойылатын түсіннік, оқу талаптарын саналымеңгере бастаған соң-ақ бала сөйлемдегі сөздерді біршама жылдамдықпен бір-біріне ұластыра оқып кетеді. Оқыған ертегінің мағынасына абзацтағы бірнеше сөйлеммен айтылған ойды ұғып, сол арқылы белгілі тақырыптың мазмұнына түсінеді.
Бала бақшадағы тәрбиеші алдындағы баланың оқуға қаншалықты төселгенін арнаулы есеп жүргізу арқылы бақылап отыратыны белгілі. Балалар саналы түрде түсініп, дұрыс оқуға төселгенде тексті қиындықсыз біршама жылдамдықпен оқиды. Мәтінді сан алуан оқиғалар, құбылыстар, іс-әрекеттер бірден оқылмайтынын түсінеді. Мәнерлеп, әсерлі оқуға талаптанады. Оқу үлгісінің түрлерін бала бақша тәрбиешісі көрсетіп береді және үйретеді.
Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында бала бақша тәрбиешісі әңгімелеу үлгісінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып, алып тыңдатуына болады. Балалардың саяхат кезіндегі немесе белгілі бір кинофильмнен алған әсерлерін әңгімелеп отырып, магнитофонға жазып алап, оны қағазға түсіріп, сол әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі екі бөлек дүние болып шығады. Өйткені балалар өзінің еркін сөйлескен әңгімесін тексін қағаздан оқығанда сөйлеу кезіндегі эмоциялық әсерінен айырылып қалады. Әрине бұндай кезде сөйлеу аппаратының қызметі де, дауыс та балалар дағдысы мен икемділігіне бағынады. Соның балалар үшін де, үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым сөйлеудің бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ сияқты көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын түсіріп жасап үйренсе, олардың ұқсастығы мен айырмашылығын анық көрінеді. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған сөздерің тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан бала бақша тәрбиешілері балалар бөлмесінде оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан эстетикалық ләззат алады.
2. Мәнерлеп оқуға тәрбиеші дайындығындағы дауыстың маңызы.
Дауыс сөйлеуші адамның сөзін, өзіндік үшін, көңіл күйін тыңдаушыға бағыттап отырады.
Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу үшін мүшесі арқылы ауа жұтады. Осы кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай шығуға бағытталған. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс шымылдығының аз – кем тосқауылына кездеседі. Себебі дауыс шымылдырығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі жағынан бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы етеді. Сондықтан әркім өзінің дыбыс мүшелерінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның гигиеналық жағына ұқыптылықпен қарауы керек.
Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда, сирек те болса ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде өзіндік өзгешелігі болады.
Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде жоғары, кейде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.
Дауыстың өзіндік сапалары – дауыстың күші, дауыстың тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемділігі, тұрақтылығы мен шыдамдылығы.
Дауыстың осы сапаларын жетілдіріп байқап фонетикалық дыбыстық, буындық жаттығулар жасап, сөзге, сөз тіркесіне қойылатын екпінді ажырата білу міндет.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек. Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын дұрыс келтіруі керек.
Мәнерлеп оқу арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиеші шығарма кейіпкерлеріне еліктейтіндей, ішкі – сезіміне әсер ететіндей етіп оқуға өзін жаттықтыру қажет. Мәнерлеп оқу сабағының басты міндеті – мектепке дейіегі балаларды кітаппен жұмыс істеуге кітаптағы суреттерді көркіп сол кітаптағы шығарманы оқығанда соны тыңдай білуге тәрбиелеуде тәрбиеші алдында үлкен міндеттер бар ол үшін тәрбиеші мәнерлеп оқудың қырын, әр түрлі әдіс – тәсілдерін жақсы меңгеріп мәнерлеп оқу арқылы бала бойына көркем шығарма, ертегі, т. б. сіңіре білу керек.
Мәнерлеп сөйлеу құралдарын меңгермейінше ана тілін білу мүмкін емес. Мәнерлеп сөйлеудің балалар қолдана алатын лексикалық құралдары дегеніміз ең алдымен оның мағыналық, маңызын бір сөзден екінші сөзге көшіру, тасымалдау, одан соң — синонимдер.
Сөз мағынасының тасымалдануын қабылдау сөздің образдық қүрылымын түсінуді .көздейді, ол баланың өмір тәжірибесіне — оның түсінік қорына, есте сақтауына және есте сақталған об-раздарға эмоңиялық баға бере білуіне байланысты.
Мектеп жасына дейінгі бөбектермен жұмыс істеуде қолданылатын, сөздің тасымал мағынасын түсінуге үйрету тәсілдері, сөз жоқ, тек қана ауызша түрде бола алмайды: мұнда нақты объектілер мен суреттерге сүйену қажет. Егер салыстырылатын заттарды бір сөзбен атай отырып, балаға бір рет болса да көрсетсе, ол бұл сөздердің жасырын ұқсастығын түсіне білетін болады. Шалқанды, баска да жемістерді көргенде ең дұрысы қолмен ұстап байқағанда, бала Аласа ғана бойы бар, қабат-қабат тоны бар жұмбағындағы тон киген кім екенін (капуста) түсінеді. Сонымен, жұмбақты шешу үшін балалардың біраз өмір тәжірибесі болуы, сондай-ақ олар жаз бен қыс тамашаларын есте сақтауы тиіс. Мысалы, ешқашан кранды, қызылшаны көрмейінше, доп теуіп ойнамайынша немесе мұны құрбыларының қалай ойнайтынын көрмейінше бала мынадай жұмбақтарды шеше алмайды: Бұрасаңыз құлағын, ағызады бұлағын (кран); Үстіне тігіп көк шатыр, астьнда қызғылт дәу жатыр (қызылша); ұшып-қонып тынбайды, қанша соқсаң сынбайды, суға салсаң батпайды, түекен жерде жатпайды (доп).
3. Тасымал мағыналы (яғни бір Мезгілде екі затты, белтілерін, іс-әрекеттерін, бірі — тікелей, екіншісі — осы негізгімен салыстыру арқылы білдіретін) сөздер өздерінің синтақсистік байланыстарының арқасында өздерінің тасымал мағынасын контекете ғана көрсетеді: тасымал мағыналы сөз тіркесін түсіну үшін шамалы болса да байланысқан текет керек. Салыстырыңыз: қасқа бас шал — қасқа бастау, барқыт диван — барқыт шалғын, бала сыбырлайды — орман сыбырлайды. Демек, балаларды сөздің тасымал мағынасын түсінуге байланысқан текеті сабақтарда ғана жаттықтыруға болады. Балалардың сөздің тасымал мағынасын үйренуі оларды көркем әдебиетпен таныстыру жұмысымен байланыстырылады.
Сөздің мәнерлілігін, сейлеүшінің өзі айтып тұрған нәрсеге қатынасын түсіну үшін балалар эмоңиялық мәнері бойынша бір-біріне қарсы қойылатын синонимдер қатарын үйренуге іиіс. Мәселен, жеу және асау (дөрекі сөз) деген сөздердің бірдей номинатив мәні бар, олар шындықтың бірдей фактісі — тамақты ішуге сәйкес келеді, яғни бір-біріне байланысты қызмет атқарады. Бірақ осы сөздердің жәрдемімен сөйлеуші шындықтың
өзі атаған фактісін түрліше бағалайды: бұл фактіні (асау) қос тамаушылық Сезімін білдіреді және өзінің дөрекілігін көрсетеді немесе бұған (жеу) бейтарап қарай отырып, жай ғана фактіні көрсетеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде балалар сөйлеу этикетін қалыптастыруға қатысатын эмоңионалдық және стилистикалық синонимдерді үйрене алады. Мысалы, үш жасар балалар тамақ асау деп айтуға болмайтынын, мұның дөрекі, демек, өрескел сөз екенін, тамақ ішу деп айту керектігін түсіне алады.
Балдырғандар көп жағдайда балалар бақшасына әдеби тілге жатпайтын, жай сөздер айта келеді. Тәрбиеші балаларға белгілі бір сөздердің арасындағы стилистикалық айырмашылықты түсіндіре отырып, мұндай сөздерді әдеби синонимдермен алмастыруға міндетті.
Мектеп жасына дейінгі кезеңнің барлық сатысындағы балаларға мұндай айырмашылықты түсіндіру жұмысы тек қана этикалық тұрғыда жүргізілуі тиіс. Мысалы: Мұндай (жай) сөздер айту- кісіні жәбірлейді; Мұндай сөз айтқан бала — дөрекі, нашар тәрбиеленген бала, онымен ешкім де ойнамайтын болады және т. с. с.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәнерлеп сөйлеу құралдарының шығарма мазмұнына тәуелділігін түсіндіріңіз.
2. Кідіріс түрлерін атаңыз..
3. Сөздің тасымал мағынасы дегеніміз не?
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоңионалдық синонимдерді үйренуі
тәрбиелік мақсатта маңызды болатындығы неліктен?
5.Балалардың сөздің тасымал мағынасы мен эмоңионалдық синонимдерді
қабылдауы ана тілін үйренудің қандай заңдылықтарына бағынады?
8-лекция. Тақырыбы: Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
Жоспары:
8.1. Мәтінді даярлау. Көркем шығарманы талдау. Көркемшығарманың жанр, идея, тақырыбын, автордың түпкі ойын анықтау. Негізі орындау міндетін, негізгі оқу онын анықтау.
8.2. Шығарманың композициясын түсіндіру оны бөліктерге бөлу. әрбір бөлімнің астарын табу, оны оқу міндттетерін түсіндеру.
Лекция мәтіні:
Баланың оқу ынтасын арттырып, қызықтырып баурап алатыны да, тәлім-тәрбие, білім беретін құралы да, баланың жан дүниесін жадыратып, басынан сипап, арқасынан қағатын құралы да сөзі. Олай болса, тәрбиешінін өзінің сөйлеу мәдениеті дамыған, ойы орамды, қажетті жерінде керегіне қолдана алатындай сөздік қоры бай болуы керек.
Ол үшін тәрбиеші балалар әдебиетінің туындыларын, соның ішінде, балалар ауыз әдебиетінің туындыларын көбірек оқып, әңгімелеуі керек. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған газет-журналдардан бастап, балаларға арналған суретті кітапшаларды Жыл он екі ай, Сарқырама, Біздің кітап, Ол кім, бұл не? т. б,, жинақтарын пайдалануға болады
Тәрбиешінің ертегі, әңгіме айтып беруіне ең негізгі мынадай талаптар қойылады.
1. Мәнерлеп оқуға даярлағандай тақырыпты алдын ала талдап, жүйелеп алу;
2. Тақырыптағы әрбір бала түсінбейді-ау деген сөз, сөз тіркестері, тұрақты тіркес пен мақал-мәтел, синоним т. 6. сөздерді баланың ұғымына жақын баламасы мен түсіндіру;
3. Сабақ сайын баланың сөздік қорына жаңа сөз, атаулар ендіріп, оны күнделікті сөйлеу тіліне қосып сөйлеуге баулу;
4. Балалардың алдында өлең шумақтарын, мақал-мәтелдерді, тіпті шағын қысқа әңгімелерді сөзбе-сөз жатқа айтып беріп отыру;
Тәрбиеші әңгімелеп беруге тиісті тақырыпты алдымен өңдейді. Әңгіменің композициялық құрылысы, бейнелі сөздері, тілі бойынша талдаулар жасап алып, соны балаларға қалай әңгімелеу үлгісін жоспарлайды. Оқулықтағы әрбір тақырып тәрбиешінің творчестволықпен жұмыс жүргізуін талап етеді. Тақырыптың сөзін қалай жазылса, солай жеткізу балалардың ойын дамытып, тілін ұстартуға себін тигізбейді, қайта жаттандылыққа, бір ізділікке, ойланбай, қиналмай сөйлеуге итермелейді.
Қазіргі бұқаралық ақпарат құралдары қатты дамыған кезде, баланың ойлауы мен сөйлеуі арасындағы алшақтық айқын көрінуде. Бала теледидардан кино көреді, ертегі тыңдайды, кітап оқиды. Бірақ көргенін, оқығанын достарымен, үй-ішімен бөлісіп әңгімелеспейді. Өзімен өзі болады, сондықтан тәрбиеші балаларға ертегі, әңгімені көрнекті құралдармен түсіндіріп жеткізе отырып, оны қайтадан балалардың айтып беруіне жағдай жасап отыруы керек.
Көркем шығарманың барлық жанрларын қамтитын шағын әңгіме, ертек, өлең, сықан, мақал мен мәтел, диалогқа құрылған мәтіндер көп. Осы шығарма түрлері мен тақырып мазмұны арқылы баланың ойлауын дамытып, ойын жүйелі жеткізуге тәрбиелейміз. Мысалы: Мақта қыз бен мысық, Қасқыр мен кірпі ертегілерінің мәтінін жоғарыда көрсетілген ережелер бойынша әңгімелеп береміз.
МАҚТАҚЫЗ БЕН МЫСЫҚ
Бұл екеуі дос болып жүреді. Мақтақыз үйін жинап жүріп, бір мейіз тауып алады да, мысықты шақырады. Мысық келмейді, Қыз: Келмесең келме!—деп, мейізді өзі жеп қояды, Жеп болған соң, мысық келіп:
Неге шақырдың?— деп сұрайды. Мақтақыз айтпайды. Сонан соқ мысық:
Ендеше қатығыңды төгем!—дейді.
—Мен құйрығыңды кесіп аламын!-—дейді Мақтақыз. Мысық қатықты төгеді. Мақтақыз мысықтың құйрығын кесіп алады.
Апа, апа, құйрығымды берші!—- дейді мысық,
Менің қатығымды төле!— дейді Мақтақыз, Мысық сиырға барады.
Сиыр, сиыр, маған қатық берші?—дейді. Сиыр:
Менің қарным ашып тұр. Маған жапырақ әкеліп берші,— дейді.
Мысық ағашқа барып:
Ағаш, ағаш, жапырағыңды берші?— дейді.
Мен шөлдеп тұрмын. Су сәкелсең, жапырақ беремін,— дейді ағаш.
Мысық суға бара жатса, су сәкеле жатқан қыздарды кереді.
—Қыздар, қыздар, маған су беріңдерші,— дейді.
Қыздар оған:
—Бізге сағыз сәкеліп берсең, біз саған су береміз,— дейді.
Мысық дүкенге барады.
Әй, дүкенші, маған сағыз берші?— дейді.
Маған жұмыртқа бер?— дейді дүкенші. Мысық, тауыққа барады.
Тауық, тауық, жұмыртқа берші?— дейді.
Бізге жем әкеліп берсең, біз саған жұмыртқа береміз,— дейді.
Мысы: Енді қайттім? — деп бара жатса, ін қазып жатқан бір тышқанды көреді, Мысық тышқанға бас салады.
— Жаныңның барында айт, үйіңде не бар?—дейді. Тышқан қорыққаннан:
Үйімде бір табақ тарым бар,— дейді.
Маған бір уыс тары бер?— дейді мысық. Тышқан үйіне барып, бір уыс тары әкеліп береді. Мысық тарыны тауыққа апарып береді, тауық жұмыртқа береді, жұмыртқаны апарып дүкеншіге береді, дүкенші сағыз береді, сағызды апарып қыздарға береді, қыздар су береді, суды апарып ағашқа береді, ағаш жапырағын береді, жапырақты сиырға береді, сиыр қатық береді, қатықты апарып Мақтақызға береді, Мақтақыз мысықтың құйрығын қайырып береді. (Ыбырай Алтынсарин.)
ҚАСҚЫР МЕН КІРПІ
Орман шетінде домаланып бара жатқан кірпіні аш қасқыр бас салады. Бірақ тұмсығы мен тамағы қанға боялып шыға келеді. Озбырлығын, қомағайлығын білдіргісі келмеген қасқыр кірпіге:
— Бетіңнен сүйейін деп едім, сен-ақ қырынбайды екенсің ғұмыры бір,— деп сылтауратады. Кірпі қылтықтарының арасынан біздей тұмсығын шығарып, сыңғырлай күледі де:
— Асықпа, қасеке, сендердің азуларың түгел қағылып біткен куні мен де қырына бастаймын - дейді.
Ертегі кейіпкерлерін оқыған да үнінің эмоциялық болуын түрлендіріп, дауыс нақышына келтіруге дағдылану.
Көркем шығарма жанырларының ішіндегі балалар әдебиетінде ертегінің ролі ерекше. Есте жоқ көне заманнан бастап халықтың ауыз әдебиетінде ең көп дамыған көркем шығарма түрі – ертегі.
Ертегіні оқу – баланы ғажайып қиялға бөлеп, шым-шытырық оқиғаларға араластырып жеті қабат жер астына, ғарышқа самғатады. Сол үшін тәрбиеші ертегі кейіпкерлерінің дауысын, құлпыртып кейіпкерге ұқсатып келтіруге жаттығуы керек.
Тәрбиенің кез келген көркем туындыны келтіре оқуы – үлкен өнер. Сондықтан ертегідегі кейіпкерлердің басым көпшілігі – аңдар мен құстар, жыртқыштар. Сондықтан олардың даусын келтіріп ертегідегі кейіпкер:
Қасқыр – жыртқыштардың ішіндегі ең қарқауы.
Арыстан – айбатты да күштісі ертегідегі аңдар патшасы .
Аю – жалқау, қара күш иесі екенін айта кету керек.
Тәрбиеші ертегілерді балаларға оқудың барлық тәсілін пайдаланып, дауыс созылыңқы беру үшін алдын ала оқып дайындалуы керек. Қазіргі кезде балалар бақшасында мәнерлеп оқып беру мен оқығанды әңгімелеп берудің айырмасы көп әңгімелеуге дайындалған тәрбиеші балалардың топтарына жас ерекшеліктеріне қараай әңгімелеуі қажет және бала ұғымына сай өз сезімімен айтуға дағдылану керек. Мәнерлеп оқуда ерекшеліктеріне сай дауыс интонациясын құбылтып, тіпті мимикалық қимылдарын сәйкестендіре шеберлігін де игеру керек. Тәрбиеші мәнерлеп оқудан бұрын топтағы балаларды даярлап алады. Мәнерлеп оқуда тәрбиеші оқудың әсерлігін түсіндіріп дауыс ырғағын, кірдірістерді дұрыс игеріп жаттықққан болуы керек.
Тәрбиеші мәнерлі оқудың үлгісін өз дәрежесінде игеріп, мектеп жасына дейінгі балаларды тәнті етуге әзір болу керек, ертегі кейіпкерлернің дұрыс аз да, болса бір-біріне ұқсас етпей, өзгертіп оқуға жаттыққан тәрбиеші бала сезімін оята біледі.
Ертегі оқуда тәрбиеші үннің эмоциялық бояуын түрлендіріп, тындаушыны еліктіріп дауыспен оқыса бала сезімін еліктіреді. Ол үшін тәрбиеші өте көп жаттығуы керек. Ертегі оқуда дауыс ырғағы зор әсері бар тәрбиеші бірінші дауыс ырғағын дұрыс тәрбиелеп, ертегілерді әңгіме т.б. өз бетінше көптен оқып жаттығып балаларға содан кейін ғана мәнерлеп әсерлі етіп оқуы керек.
Мәнерлеп оқудың дұрыс оқылса, бала сол шығарманы тыңдаудан еш жалықпайды.
Қорыта келгенде, мәнерлеп оқудың дұрыс оқылуы, баланың ой-өрісін жан-жақты дамуына тікелей әсер етуі тәрбиешінің дұрыс оқуына байланысты. Сондықтан тәрбиеші өзін мәнерлеп оқуғажақсы дайындауы қажет.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек. Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын дұрыс келтіруі керек
Мәнерлеп оқу арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиеші шығарма кейіпкерлеріне еліктейтіндей, ішкі – сезіміне әсер ететіндей етіп оқуға өзін жаттықтыру қажет. Мәнерлеп оқу сабағының басты міндеті – мектепке дейіегі балаларды кітаппен жұмыс істеуге кітаптағы суреттерді көркіп сол кітаптағы шығарманы оқығанда соны тыңдай білуге тәрбиелеуде тәрбиеші алдында үлкен міндеттер бар ол үшін тәрбиеші мәнерлеп оқудың қырын, әр түрлі әдіс – тәсілдерін жақсы меңгеріп мәнерлеп оқу арқылы бала бойына көркем шығарма, ертегі, т. б. сіңіре білу керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәтінді даярлауды қалай түсіндіресің?
2. Көркем шығарманы талдауға қойылатын талаптарды атаңыз.
3. Шығарманың композициясын түсіндіру оны бөліктерге бөлу, әрбір бөлімнің астарын табуда тәрбиеші қандай әдіс-тәсілдерді қолданады.
9-лекция. Тақырыбы: Мәнерлеп оқуда негізгі тілдік құралдарды анықтау.
Жоспары:
9.1. Шағын мәтінді ұғыну. Көркем шығарманы оқуды талдаумен ұштастыру.
9.2.Автордың тыңдаушыға шығарма негізінің ойы мен сипатын жеткізе білуі, орындау мақсатына қол жеткізу, тыңдаушыны әсерлендіре отырып, онымен байланыс орнату.
Лекция мәтіні: Мәнерлеп оқу арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиеші шығарма кейіпкерлеріне еліктейтіндей, ішкі – сезіміне әсер ететіндей етіп оқуға өзін жаттықтыру қажет. Мәнерлеп оқу сабағының басты міндеті – мектепке дейінгі балаларды кітаппен жұмыс істеуге кітаптағы суреттерді көріп сол кітаптағы шығарманы оқығанда соны тыңдай білуге тәрбиелеуде тәрбиеші алдында үлкен міндеттер бар ол үшін тәрбиеші мәнерлеп оқудың қырын, әр түрлі әдіс – тәсілдерін жақсы меңгеріп мәнерлеп оқу арқылы бала бойына көркем шығарма, ертегі, т. б. сіңіре білу керек.
Мәнерлеп оқу мен тіліміздегі дауыс ырғағының әсерлі шығуының тағы бір тәсілі — сөйлеу қарқыны. Дауыс қарқынын дұрыс пайдалана білгенде оқылатын немесе сөйленетін сөз, сөз тіркестеріне, сөйлемдерге ойнақылық, шат көңілділік, бірқалыптылық, солғындық пен бояулык, сияқты сан түрлі сипатта құбылтуға мүмкіндік береді. Басқа да мәнерлегіш тәсілдермен тығыз байланысты орындалып, бірін-бірі толықтырып шығарма мазмұнын сөйлеушінің тыңдаушыға әсерлі жеткізуіне мүмкіншілік жасайды. Сондықтан сөйлеу қарқыны орындаушынын, айтпақ ойымен тікелей байланысты.
Мысалы, кез келген ертегілерді оқи бастағанда баяу созыңқырап, асықпай бірқалыпты дауыс қарқынымен оқылады. Сол арқылы әңгімелегелі отырған оқиға, іс әрекеттің өте ертеде өтіп кеткені сезіліп тұрады да, бала бір таныс емес ғажайып сезімнің құшағына еніп бара жатқанын сезбей қалады. Дүниені оймен өрнектеп, қиялымен қызықтап жұмбақ дүниеге араласып кете барады. Ертегі мазмұнына байланысты оқиғаның ішіндегі кейіпкерлердің жағымсыз іс-әрекеттері сол іске лайықты оқыла бастағанда, кенет өзін-өзі жинақтап, бағанағы тәтті қиял, әсемдік әлемі ыдырап бара жатады да, көңілсіздік, жиіркенішті сезім алмаса бастайды. Бұдан дауыс қарқыны бір шығарманың ішінде уақиғаның мазмұнына сәйкес жоғары, төмен, орташа қарқынға ауысып, үздіксіз алмасып тұратынын байқауға болады екен. Соның өзінен көркем шығарманы оқу кезіндегі дауыс ырғағының сан түрлі иірімдері бала психологиясына қалай әсер ететіні байқалады. Олай болса, бала санасына із қалдырып, ұмытылмастай әсерлендіру кез келген мұғалімнің қолынан келе бермес. Алайда, мүмкікдігінше даярланып, жаттығу арқылы оған қол жеткізуге болады.
Сонымен дауыс қарқынын кез келген ертегі кейіпкерлерінің сөзін оқып талдау арқылы түсінуге болады.
Ертегі оқуда тәрбиеші үннің эмоциялық бояуын түрлендіріп, тындаушыны еліктіріп дауыспен оқыса бала сезімін еліктіреді. Ол үшін тәрбиеші өте көп жаттығуы керек. Ертегі оқуда дауыс ырғағы зор әсері бар тәрбиеші бірінші дауыс ырғағын дұрыс тәрбиелеп, ертегілерді әңгіме т.б. өз бетінше көптен оқып жаттығып балаларға содан кейін ғана мәнерлеп әсерлі етіп оқуы керек.
Мәнерлеп оқудың дұрыс оқылса, бала сол шығарманы тыңдаудан еш жалықпайды.
Қорыта келгенде, мәнерлеп оқудың дұрыс оқылуы, баланың ой-өрісін жан-жақты дамуына тікелей әсер етуі тәрбиешінің дұрыс оқуына байланысты. Сондықтан тәрбиеші өзін мәнерлеп оқуғажақсы дайындауы қажет.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек. Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын дұрыс келтіруі керек.
Мәнерлеп сөйлеу құралдарын меңгермейінше ана тілін білу мүмкін емес. Мәнерлеп сөйлеудің балалар қолдана алатын лексикалық құралдары дегеніміз ең алдымен оның мағыналық, маңызын бір сөзден екінші сөзге көшіру, тасымалдау, одан соң — синонимдердің кейбір кластары.
Сөз мағынасының тасымалдануын қабылдау сөздің образдық қүрылымын түсінуді .көздейді, ол баланың өмір тәжірибесіне — оның түсінік қорына, есте сақтауына және есте сақталған образдарға эмоциялық баға бере білуіне байланысты.
Өздеріне тура мағынасында таныс, сөздердің тасымалданып қолданылуы тәсілімен балалар. бәрінен бұрын жұмбақтарда кездеседі. Мәселен,
Қызыл, қызыл, қызыл қыз,
Бұрымы неткен ұзын қыз.
Үйде ұйқыға батады,
Бұрымы сыртта жатады. (Ж. Смақов.)
деген жұмбақты естіп, өз бақшасындағы жүйектен сәбізді, қызылшаны немесе шалқанды көрген соң бала мұндағы қызыл қыз дегеніміз сәбіз (шалқан) екенін, яғни қызыл қыз сөзі екінші мағынада қолданылғанын түсінеді. Сөз мағынасын тасымалдап қолдану бұл жерде жағдайдың сыртқы ұқсастығына негізделген екі объекті: қызыл қыз және сәбіз болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі бөбектермен жұмыс істеуде қолданылатын, сөздің тасымал мағынасын түсінуге үйрету тәсілдері, сөз жоқ, тек қана ауызша түрде бола алмайды: мұнда нақты объектілер мен суреттерге сүйену қажет. Мәселен, үш жасар балалар жоғарыда келтірілген жұмбақты шешуі үшін олардың алдына овощтарды (шалқан, сәбіз, қызылша) немесе осы жемістер бейнеленген суреттерді жайып салып, сәбіз бейнесі бар бір ертегіге салынған суретті, иллюстрацияны көрсету керек.
Егер салыстырылатын заттарды бір сөзбен атай отырып, балаға бір рет болса да көрсетсе, ол бұл сөздердің жасырын ұқсастығын түсіне білетін болады. Шалқаңды, басқа да жемістерді көргенде ең дұрысы қолмен ұстап байқағанда, бала Аласа ғана бойы бар, қабат-қабат тоны бар жұмбағындағы тон киген кім екенін (орамжапырақ) түсінеді. Сонымен, жұмбақты шешу үшін балалардың біраз өмір тәжірибесі болуы, сондай-ақ олар жаз бен қыс тамашаларын есте сақтауы тиіс. Мысалы, ешқашан кранды, қызылшаны көрмейінше, доп теуіп ойнамайынша немесе мұны құрбыларының қалай ойнайтынын көрмейінше бала мынадай жұмбақтарды шеше алмайды: Бұрасаңыз құлағын, ағызады бұлағын (кран); Үстіне тігіп көк шатыр, астьнда қызғылт дәу жатыр (қызылша); ұшып-қонып тынбайды, қанша соқсаң сынбайды, суға салсаң батпайды, түскен жерде жатпайды (доп).
Тасымал мағыналы (яғни бір мезгілде екі затты, белтілерін, іс-әрекеттерін, бірі — тікелей, екіншісі — осы негізгімен салыстыру арқылы білдіретін) сөздер өздерінің синтаксистік байланыстарының арқасында өздерінің тасымал мағынасын контексте ғана көрсетеді: тасымал мағыналы сөз тіркесін түсіну үшін шамалы болса да байланысқан мәтін керек. Салыстырыңыз: қасқа бас шал — қасқа бастау, барқыт диван — барқыт шалғын, бала сыбырлайды — орман сыбырлайды. Демек, балаларды сөздің тасымал мағынасын түсінуге байланысқан мәтінді сабақтарда ғана жаттықтыруға болады. Балалардың сөздің тасымал мағынасын үйренуі оларды көркем әдебиетпен таныстыру жұмысымен байланыстырылады.
Сөздің мәнерлілігін, сөйлеушінің өзі айтып тұрған нәрсеге қатынасын түсіну үшін балалар эмоциялық мәнері бойынша бір-біріне қарсы қойылатын синонимдер қатарын үйренуге тиіс. Мәселен, жеу және асау (дөрекі сөз) деген сөздердің бірдей номинатив мәні бар, олар шындықтың бірдей фактісі — тамақты ішуге сәйкес келеді, яғни бір-біріне байланысты қызмет атқарады. Бірақ осы сөздердің жәрдемімен сөйлеуші шындықтың
өзі атаған фактісін түрліше бағалайды: бұл фактіні (асау) қос тамаушылық Сезімін білдіреді және өзінің дөрекілігін көрсетеді немесе бұған (жеу) бейтарап қарай отырып, жай ғана фактіні көрсетеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде балалар сөйлеу этикетін қалыптастыруға қатысатын эмоционалдық және стилистикалық синонимдерді үйрене алады. Мысалы, үш жасар балалар тамақ асау деп айтуға болмайтынын, мұның дөрекі, демек, өрескел сөз екенін, тамақ ішу деп айту керектігін түсіне алады.
Балдырғандар көп жағдайда балалар бақшасына әдеби тілге жатпайтын, жай сөздер айта келеді. Тәрбиеші балаларға белгілі бір сөздердің арасындағы стилистикалық айырмашылықты түсіндіре отырып, мұндай сөздерді әдеби синонимдермен алмастыруға міндетті.
Мектеп жасына дейінгі кезеңнің барлық сатысындағы балаларға мұндай айырмашылықты түсіндіру жұмысы тек қана этикалық тұрғыда жүргізілуі тиіс. Мысалы: Мұндай (жай) сөздер айту- кісіні жәбірлейді; Мұндай сөз айтқан бала — дөрекі, нашар тәрбиеленген бала, онымен ешкім де ойнамайтын болады және т. с. с.
Бақылау сұрақтары:
1. Көркем шығарманы оқи отырып, талдап беріңіз.
2. Автордың тыңдаушыға шығарма негізінің ойы мен сипатын жеткізе білуін түсіндір.
3. Сөздің тасымал мағынасы дегеніміз не?
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоңионалдық синонимдерді үйренуі
тәрбиелік мақсатта маңызды болатындығы неліктен?
5. Балалардың сөздің тасымал мағынасы мен эмоционалдық синонимдерді қабылдауы ана тілін
үйренудің қандай заңдылықтарына бағынады?
10-лекция. Тақырыбы: Шағын фольклор жанры шығармаларын оқу, ертегі айту.
Жоспары:
10.1. Шағын фольклорлық жанр. Халық поэзиясы ермек тақпақтар, бесік жыры, жұмбақтар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар.
10.2. Балаларға арналған халық поэзиясын орныдау ерекшеліктері. Жаңылтпаштарды үйрету әдістемесі. Бөбектерге оқуда ойын әдістерін қолдану
Лекция мәтіні:
Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын жетілдіру үшін көркем әдебиеттің орны ерекше.
Мектеп жасына дейінгі балалар, негізінен, өте қарапайым түрде әңгімелейді және тек жай сөйлемдермен немесе көмекші сұраққа бір сөзбен ғана жауап береді. Сондықтан тәрбиешілердің бұл мәселеге ерекше көңіл бөлгені дұрыс. Әңгімелеуге үйретуде мыналарды ескеру қажет.
5. Балалардың қойылған сұрағына дұрыс, толық жауап беру.
6. Тәрбиеші қолданған күрделі сөйлемдерді қайталатқызу.
7. Өздеріне сөйлемдер құрату.
8. Сөйлемге қажет сөздерді ойлап тауып айтуға үйрету.
Суретті көрсете отырып және суретсіз (белгілі оқиға) әңгіме құрату. Мектеп жасына дейінгі баланың дүниетанымын, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын арттырып, адамгершілікке баулу ісін көркем әдебиеттің алатын орны ерекше.
Ертегі, шағын әңгіме, өлең, өтірік өлең мазақтама, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш сияқты балаларға лайықты көркем сөз жанрларының ежелден-ақ тәрбие ісінде маңызы зор екені мәлім.
Балаларға көркем шығарманы тыңдай білуге үйрету, оның мазмұнын ұғып алуға көмектесу үшін тәрбиеші оны мәнерлеп оқуға міндетті, сонымен бірге балалардың тыңдау, есте сақтау, түсіну дағдаларын қалыптастыратын қосымша тәсілдерді пайдалануы тиіс. Ол тәсілдер мыналар:
1. мәтінді түгел қайталап оқу,
2. оның жеке бөлімдерін қайталап оқу,
Оқумен қоса мыналар жүргізілуі мүмкін:
1. балалардың ойын қимылдары;
2. көрнекі құралдарды пайдалану;
а) ойыншықтарды муляжды қарау,
б) иллюстрацияларды қарау,
в) тыңдаушылар көңілін нақты объектілерге бөлу
3. сөзбен көмектесу:
а) балалардың өміріне немесе басқа бір көркем шығармаларды кездесетін ұқсас оқиғалармен салыстыру,
б) оқып шыққаннан кейін, барлаушы сұрақтар қою арқылы,
в) жауап берген кейіпкерлер мінезін ашатын теңеу сөздерді еске салу арқылы.
Баланы ана тілінде анық, таза, сөйлеуге үйрету ісінде жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, ертегі айтқызудың маңызы зор екендігін зерттеу нәтижелері дәлелдеген. Мысалы:
Жаңылтпаш
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, сөздік қорын молайтып, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, сөздік қоры молаяды.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде мүкістерге сәйкес шығарған. Тілі шыға бастаған жас бөбекпен, тілі шыққан балдырғандардың тілінде көбінесе р дыбысы мен и дыбысын, ш дыбысы мен с дыбысымен шатастыру байқалады. Сондықтан жаңылтпаштар да, көбінесе сол р дыбысы мен и дыбысын қатар айтуға құрылған:
Дегенде, әй, Тайқарбай, әй, Тайқарбай,
Қойыңды май жусанға жай, Тайқарбай.
Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,
Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?
Жұмбақ
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың алуан түрлерін шығарған.
Отбасында балаларға жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып, олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап отыру – бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын. От басында өтетін туған күн, ұлыстың ұлы күні, мереке күні сияқты рәсімдік той-томалақ, тамашаларда ұйымдастырылатын түрлі ойындардың бір түрі – жұмбақ айтысу. Ондайда жұмбақ айтысудан үздік шыққандарға сыйлық беріледі.
Балалар бақшасында қызықты кеш, өнерпаздар мен білгіштер жарысы сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген тәрбиеші, жұмбақ айту, жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ айтуды көбінесе тәрбиешінің өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға білімпаз деген атақ беріледі ( оның 3 – 2 – 1 дәрежесі болу керек). Білімпаз балдырған жұмбақ айтысуды басқаруға да ерікті болады.
Балалар бақшасында өтетін тақырыптық және мерекелік, той-думандық кештердің бір кезеңінде жұмбақ айту мен жұмбақ айтысуды ұйымдастыра білу керек
Мақал мен мәтел
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі) екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (еңбек етсең, емесің).
Мәтелдер, негізінен, тұжырымы тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады (Өлең – сөздің патшасы), (Қызым саған айтам, келінім сен тыңда), т.б.
Қазақ халқы – сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен өрнектеп, терең мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне парықтап пайдалану – дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар мақалдап, маңызды сөйлеуді – борышым деп санайды. Мақалсыз, мағынасыз сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат, өнеге-өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер – мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап, ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің дегендей, баланы ана тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін, ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор.
Балалар бақшасында тіл ұстарту, тіл ширату сабақтарында балдырғандарға мақал, мәтел туралы түсінік беріліп, оларды қолданудың қажеттігі туралы айтылады. Мысалы: Әке – тірегің, ана - жүрегің деген мақалдың мәні, мазмұны ондағы жеке сөздердің мағынасы туралы сұрақ-жауап тәсілін қолданып, тәрбиеші балдырғандардың түсінігін байқап, ұғымын байытады. Мақалдың мән-мағынасын терең ұғындыра түседі, балдырғандарға ана, әке туралы тақпақтарды жаттатып, айтқызады.
Балалар жыры
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын алады.
Халық педагогикасындағы балалардың бірден жадында қалатын қысқы-қысқа тақпақтар, оларды тақпақ айтуға ынталандырады, еңбекке, адамгершілікке, Отанын сүюге, өнерге тәрбиелейді:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек!
Айдай толған кезімде,
Би билеймін дөңгелеп! – дейді.
Арнау-тілек өлеңдері, сұрақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтарды, көбінесе, отбасында ата-аналар балаларына үйретіп, тәрбие ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек.
Балалар бақшасында төрт түлікке арналған ертеңгіліктерде, құстар күніне байланысты, өнерпаздар жырысында балалар жырларын жан-жақты пайдалана білу тәрбиешінің білімдарлығы мен жауапкершілік жігеріне байланысты.
Қазақ балалар поэзиясын дамытуға еңбек сіңірген ақындардың
- Бұлт-ау, көктен төнесің
Қайдан көшіп келесің?
- Теңіз жақтан келемін,
Жел үрлесе, желемін.
- Ақсың, сұрсың, қарасың,
Қайда қалқып барасың?
- Жерге нөсер төгемін,
Өссін гүлдер, көп егін.
- Гүл-гүл жайнап өсер көк,
Нөсерлетсең, нөсерлет, - деген сияқты диалогқа құрылған
(сұрамақ) өлеңдері;
Ана – біздің күніміз,
Ананың біз – гүліміз.
Ұландарды қуантып,
Ұзақ өмір сүріңіз, - деген сияқты бір-екі шумақтан құралған, баланың жаттап алуына жеңіл тақпақтары өте көп. Ол өлеңдер мен тақпақтарды от басында, балалар бақшасында, мектепте балдырғандарға жаттатып, тәрбие жұмысына жан-жақты пайдалану керек.
Балаларға тақпақ жаттатқанда дауыс ырғағы мен бет құбылыс арқылы әрбір сөздің мән-мағынасын тыңдаушыға әсерлі жеткізуге, неғұрлым толық ұғындыруға болады. Бұл баланың тілін, ойын дамытуға өте қажет.
Көркем әдебиет шығармалары балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығушылық тудырады және сөздік қорын байытады.
Көркем шығарма кейіпкерлерімен бірге қуану-қайғыруды үйрене отырып, балалар өзінің төңірегіндегілердің, жақын адамдарының көңіл күйін байқай бастайды. Оларда адамгершілік сезім – қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке қарсы тұру қабілеті ояна бастайды. Бұл – принципшілдік, адалдық, нағыз азаматтық қасиеттердің қалыптасу негізі.
Баланың сезімі тәрбиеші таныстырған шығарманың тілін түсініп, оны ұғып алу қабілеті дамиды. Көркем шығарма сөзі балаға ана тілінің әдемілігін түсінуге көмектеседі, қоршаған ортаны эстетика тұрғысынан қабылдауға, сонымен бірге этикалық (адамгершілік) түсінігінің қалыптасуына көмектеседі.
Баланың көркем әдебиетпен таныстығы халық шығармашылығының ең кішкене түрлері – тақпақ, өлең, халық ертегілерінен басталады. Асқан адамгершілік, барынша дәл рухани бағыттылық, өткір мысқыл, тілінің көркемдігі – шағын көлемдегі фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері. Бұдан кейін сәбиге авторы бар ертегілер, өлеңдер, әңгімелер оқылады. Адам баласы тарихында – ауыз әдебиетіндегі өлеңнің бірінші бастамасы Бесік жыры. Жырды қазақ халқының балаға деген ізгі сүйіспеншілігі, тілегі, халықтың шшендігі мен арманы, эстетикалық идеалы бейнеленген. Ана сәби трбете оытырып бесік жырын айтады. Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің болашағын ойлап, қолдан келер мүмкіндіктерін соның жолына бағыштауға тырысады. Халық тәрбиесі баланың жас басынан көпшіл, ынтықмашыл, сый-сипат көрсете білетін өнегелі азамат болуын көздеген, баладан адамгершілік қасиетті талап еткен.
Бала халыққа әр жақты өнерімен, білімімен, игілікті ісімен танылса, яғни сегіз-қырлы бір сырлы болса, атасының ғана баласы емес, адамның баласы болуын тілегендіктен халықтың асыл ойлары жырмен берілген.
Халықтық шығармалар ішінде балалар фольклорынан үлкен орын алатыны – жұмбақтар. Жұмбақтар және оның шешімін айту баланың ақыл-есін дамытады, ойын шынықтыра түседі. Балаларды ойлауға, ойлағн ісінің шешімін табуға жаттықтырады. Жұмбақтардың шешімін табу баланың зейінін, ықласын арттырады.Әр нәрсенің себебін іздестіріп табуға үйретеді.
Халықтық шығармалар ішінде балалар фолклорынан үлкен орын алатыны-жұмбақтар. Жұмбақтар және оның шешімін айту баланың ақыл-есін дамытады, ойын шынықтыра түседі. Ойлауға, ойлаған ісінің үдесіне шығаруға жаттықтырады. Жұмбақтардың шешімін табу баланың зейін, ықыласын арттырады.
Академик Мұқтар Омарқанұлы Әуезов қазақтың әдет-ғұрып салтында, өнерінде жұмбақтың да ерекше орын алғанын айта келіп: Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде ердің дналығын, жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған... Біздің уақытымызда жұмбақ өз бағасын жойған жоқ. Жұмбақты мектеп балалары тілге ұста болу мақсатымен оқиды, жаттайды. Жастар ойын-сауық кештерінде әлі де ермек етеді. Ата-ананың жас балаға беретін тәрбиесінде де баланың ойын тапқырлыққа баулу үшін де жұмбақтың көп пайдасы бар дейді.
Жұмбақтар өмірде кездесетін шаруашылық кәсіпке байлнысты, тіршілік тірекке тиянақ болатын, адам көңілін аударатын қажетті заттардың бәрін қамтиды. Бәрін де алғаш жұмбақ етіп, соның сыр-сипатын, құпиясын ашып беруді қажет етеді. Бұл – іске, әрекетке баулудың, соған қызықтыра түсудің бір тәсілі. Жұмбақтар баланы байқағыштық, әр нәрсеге зер салғыштық қабілетке үйретумен қатар, ой-қиялға шоматын, ойландыратын жаққа қарай баулиды. Жас буынға мұның ең пайдалы жақтары осында.
Жұмбақтардың айтылуы, сөз құрамы, әдемі ұйқасы, құрылысы, жинақтылығы, аз сөзбен көп нәрсені қамтитыны да балаға көп эстетикалық әсер береді. Ойын жинақты, ықшам айтуға үйретеді. Сөзуар мылжың болудан, пәтуасыздықтан аулақтата береді. Жұмбақтардың балалар фольклорынан үлкен орын алатын басты себептері осында.
Жұмбақтың балаларға тағы бір пайдалы жағы-өз бойындағы құпияны шештіру, айтқызу арқылы оларға өмірді танытады. Айнала төңіректе болып жатқан түрлі құбылысқа зер салуға, соның себебін іздестіруге үйретеді. Қайнаған өмірге араласып кетуге қол бұлғайды, соған қызықтыра, асыға шақырады. Осындай өзгешеліктері болғандықтан, балалар жұмбақты құмарта тыңдайды. Соның шешімін өз жолдастарынан бұрынырақ табам деп өзін-өзі іске, әрекетке, терең ойға, қабілеттілікке жұмылдыра түседі. Алғаш жұмбақ шешемін таба алмай қиналатын болса, соңынан оның қиын сырына жаттығып кетеді. Өзі де көрген, білгенін жұмбақ етіп айтуға, сол арқылы өз жолдасының қабілеттілігін арттыруға жәрдемдесіп, іскерлікке, қызметінің шеберлігіне төселе береді.
Ат басты,
Арқар мүйізді,
Бөрі кеуделі,
Бөкен санды,-
деп те айтылатын жұмбақтар бар. Жұмбақталған заттың барлық сипаты атқа да, арқарға да, бөрі мен бөкенге де баланып айтылып жатыр. Осы сипаттың барлығы бір нәрседе болуға тиісті. Бала көп нәрсені көз алдына елестетіп, еске түсіреді, ойланады. Көп заттарда бас ұқсастықтарды, ерекшеліктерді байқайды, ізденеді. Ұзақ ойланып, көп толғанған соң ғана осы өзгешеліктердің, осы тұлғалардың бәрі де жалғыз ғана шегірткеден табылғанына таң қалады.
Осының бәрін жинақтап, жұмбақтап, айтуда да шеберлік бар. көпті көрген, көп нәрсені ойға түйген, байқағыштық қабілеті күшті адамдар ғана мұндайды жұмбақ етіп бере алады. Кейде жұмбақ айтушы кісі бұдан да гөрі қызықтыра түсу үшін түс-таңбасы белгісіз, қайдағы еске түспейтін, қаперіне келмейтін жәйттерді жұмбақ етеді. Шешімін өзі айтқанда ғана, тіпті оңай, көз алдында тұрған затты ойланып таба алмағанына пұшайман болады. Қуып едім, мойын бұрмады, ұстайын деп едім, қолға тұрмады дейді. Бұл жаңағыдан да қиын. Қиын болатыны мұнда түс те, таңба да жоқ. Тіпті белгісіз зат сияқты. Бұл жұмбақтың шешімі Көлеңке дегенде ғана ғажап екен деп өкінесің.
жұмбақ шешімін қиындатпай-ақ тіпті баланың өз мүшесімен құрастырып айтса да, кейбіреулер осының байыбына бара алмайды, тереңіне үңіле бермейді. Қатар-қатар тас қойдым, жирен атты бос қойдым дегенде осының шешімі тіс пен тіл екенін айта алмай қатты қысылады. Бірақ мұның өзі оң мен солын танымаған жас буынға қиын нәрсе. Олардың өмірден көргені мен білгені аз, тәжірибесі жоқ. Олар осындайды естіп, білу арқылы ғана өз ойларын шыңдай түседі. Балалар үшін жұмбақтың пайдасы-сол.
Жұмбақтардағы терең ой, терең мағынамен қатар ондағы көркемдік шеберлікті қиыннан қиыстырып келтіреді. Бір затты екінші бір заттың түр-түсіне балап, салыстыра айту, соған қиыстыра білу ұқсастығын тауып көрсете алу, ойдың ұшқырлығы мен зеректігін танытады. Баланы да қызықтыратын осы жағы. Ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды - деп бұлттан шыққан күннің көзін ақ жібекке, бұлтты ақ сандыққа балап, соның толық мазмұнын аңғартатыны ғажап-ақ. Адам сүйсінерлік эстетикалық әсерлі сөздерді іздеп табатыны да шеберліктен туған.
Мақалдар мен мәтелдердің мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем, есте сақталуға икемді де жеңіл болатындықтан және бала тәрбиелеу ісінде ерекше роль атқаратындықтан балалар әдебиетінен үлкен орын алады. Балаларға терең ой салумен қатар, оларды көркем және образды сөйлеуге жаттықтырады, сөз байлығын, сөздік қорын дамыта түседі.
Бала өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық ойларын балаларға, жеткіншектеріне арнады. Өз өмірінің ғасырлық тәжірлбесінен алынған асыл ойларын мақал, мәтел етіп, үлгі-өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын баласына, немересіне қалдырып отырған. Бала-бауыр еті, кездің нұры деп босқа айтпаған. Кім болса да өз баласын білімді, өнегелі халық азаматы болып өссін дегенді арман еткен. Сол арманын іске асыру үшін қолда бар барлық мүмкіншілігін бала болашағының игілігінен аямайды. Оқу-білім өмір шырағы — деген ақыл сөздерді әрқашан құлағына құйып отырады. Оқу — білім азығы, білім — ырыс қызығы деп, өз болашағының ырысты болуы да сол білімділіктен туатынын айтады.
Ақыл—тозбайтын тон, білім—таусылмайтын кен деп оның болашағы да соншалық баянды, мығым болатынын сан рет ескертеді. Бірақ, мұның өзі еңбексіз, әрекетсіз тектен-тек қолға түсе қалатын оңай олжа емес. Асуы қиын бел-белес, ұшы-қиыры көрінбейтін құба жөн екенін де ашық айтқан. Қажымай қайрат көрсету арқылы ғана онын үдесіне жетуге болатының ескертеді. Білім — қымбат, білу қиын деген мақал осыдан алынып, жас өспірімдерге әдейі айтылған. Білім алу жолына түстек, оның киындығын ауырсынба. Өз білмегенінді кісіден сұра, үлкен жоқ болса, кішіден сұра, қалайда соның үдесіне жет, шынына көтеріл дегенді насихат өтеді.
Егер білім алу жолындағы қиыншылыкқа төзбесең, еңбекі тенбесең, катарыңнан қалып қоясың, өкінішті боласың. Өкініш естен кетпейді; бір тойғаның түске жетпейді,— осы жағын да ескеріп қой. Өнерлі жігіт өрде озар, өнерсіз жігіт жер соғар деп жастардың намысына тие, ойына қозғау сала айтатын жақтары да халық мақалдарынан көп кездеседі.
Адам болар баланың кісіменен ісі бар, адам болмыс баланың кісіменен несі бар деп баланың психологиялық өсу процесіне зер салып, дұрыс бағытқа жөн сілтеп отырған. Адам болатын баланың талабы, ынта-жігері жас кезінен танылады көпшілікке, оның игілікті жақсы жақтарына үйір бола бастайды. Қоғамшыл, көпшіл бола бастайды. Ақыл парасатқа бой ұрып, игі жұмысқа тез үйренеді. Адам болмас баланың кыңыр-қисық жақтарын дер кезінде біліп, дер кезінде нашар бағыттан, өнегесіздіктен арашалап алуды қажет ететінін ескертеді. Бала тәрбиелеу аса қиын, аса жауапты іс екенін тәжірибенің өзі-ақ көрсететінін осыдан аңғаруға болар еді.
Баланы тәрбиелеудегі негізгі мақсат оны алдымен еңбек процесімен таныстырып, еңбектенуді сүйе білуге үйретуді көздейді. Қалған барлық мәселе осыдан өрбитінін, осыдан тарайтынын түсінген. Ағаш кессең, ұзын кес, қысқартуың оңай, темір кессең қысқа кес ұзартуың оңай деген мәтел сөздерге тәжірибесі мен бергені аз балалар алғаш бұл жұмбақталып айтылған сөз бе деп түсінбей де қалуы мүмкін. Ойға салып талқылай келе, өмір тәжірибесінен алынып айтылған өнегелі сез екеніне сүйсініп, өзіне үлгі етеді. Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай мұратқа жетпес деп кай нәрсенің болса да еңбексіз қолға түспейтінін баладан жасырмай сендіре айтады. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбейді дегенде осы негізге сүйеніп айтылған. Еңбек түбі зейнет деп, оның арты бақыттылықка, дәулеттілікке, абырой-атаққа, ойлаған мақсатқа жетуге бастайтыны көрсетеді. Әлің барда еңбек ет, еңкейгенде емерсің - деп, оның қызығы мен рақаты алда екенін де ескертеді. Еңбегі сіңген адамдар біздің заманымызда өзінен әл-қуат кетіп, қартайған шағында немесе еңбек үстінде мертігіп, мүгедек болса пенсия алып, оның өмірі қамтамасыз етіліп отыратыны осының айқын дәлелі Еңбек-елдің көркі, ел-ердің көркі болатын осындай ынтымақтан, еңбек бірлігінен келіп туады. Мақалдар мен мәтелдер өмір тәжірибесінен алынған тапқыр ойдың тамаша жемісі.
Мақалдар мен мәтелдердің балалар ауыз әдебиетінен алатын орны, терең мазмұны мен тәрбиелік әсері, өмір оқулығындай болатын идеялық сипаты, өткір де көркем тілі, эстетикалық әсері оның мейлінше ықшам қолданылатыны балаларды таң-тамаша етеді.
Жаңылтпаш – Халықтық шығармалар ішінде баланы дұрыс та айқын сөйлеуге үйрететін, тілін дамытуға жаттықтыратын жанр да бар. Ол – жаңылтпаш. Сәкен жаңылтпаш туралы: Жастардың, бала-шағаның жиналып ойын-күлкі дүкенін құрған орында айтылатын айтыстың бірі-жаңылтпаш. Бұл да ертек, өлең, жұмбақ айтысу тәрізді жастардың, балалардың тілге ұстануларына, ойнақы, қырлы сөздерді қақпақылша атқылап, билеп еркін сөйлеуге төселулеріне өз әлінше әдемі сабақ, тәжірибе болатын ойын. Ойнақы, қырлы, қиын дыбысты сөздерді билеп еркін сөйлеуге төселу ретінде балаларға, жастарға жас басынан сабақ-ойын болатын нәрсе әсіресе осы-жаңылтпаш дейді.
Жаңылтпаш-көбінесе мектеп жасына дейінгі бастауыш мектеп оқушыларына лайықты шығарма. Олай дейтініміз жеке дыбыстар мен айтылуы қиын кейбір сөздерді дұрыс сөйлеуге үйрету, ол көбінесе балаға ғана тән нәрсе. Мұнда міндетті түрде оқыту арқылы ғана емес, баланы талғамы күшті эстетикалық нәр алатын қызық та көркем сөздерге әуестендіру, соған баланы еліктіру арқылы жаттығу жұмысын жүргізуге үлкен шеберлік керек. Бұған алғаш үлкен кісілер де араласады. Балының тіліне, оның әрбір тәтті сөздері мен тартымды қылықтарына күле отырып, оларды дұрыс бағытта сөйлеуге баулиды.
Жаңылтпаш жиналған жұртты күлдіру, тіл ұстартуды көздеумен қатар, ол өлең, ән білмейтін жастарға берілетін жаза есебінде қолданылған - деген академик М. Ғабдуллин. Балалардың көпшілігі он жасқа келгенге дейін кейбір сөздерді не жеке дыбыстарды дұрыс айта алмайды. Кейбір ерке өскен, шолжаң балалар тіпті он бес жасқа дейін сақаулана сөйлейтіні бар. Міне, осы сияқты жаңсақ та сақаулана сөйлеуді болдыртпау үшін баланы жастан - деген сияқты халық оларды жас кезінен дұрыс сөйлеуге үйретуді көздеген.
Балалар көбіне дұрыс айта алмайтыны, тілі келмейтіні р дыбысы. Осыған байланысты р дыбысын дұрыс айттыруға бағытталған жаңылтпаш сөздер сондай көп. Мысалы: Ай, Тайқарбай, малыңды жадыраға жай, Тайқарбай. Ай Тайқарбай дегенің қай Тайқарбай? - деген сөздерді жылдам айтқызғанда, бала жаңылып р-дың орнына и дыбысын қолданып, Тайқайбай деп те жібереді. Бұл сонымен қатар сөздерді бұрмалап айтпау үшін ойын айқын да дәл сөйлеуге жаттықтырады. Жаңылтпаштардың әрбір сөйлемінде баланың тілі келіңкіремейтін сол р дыбысының әлденеше рет қайталап келуін де қарастырған. Жоғарыда келтірілген бір сөйлемде р дыбысы бес жерде қайталап айтылған. Сол сияқты Қырық құрықтық, сырық қырықтық немесе: Сыпыра сөктім, сыпыра тіктім, сыпыра сөктік, сыпыра тіктік дегенде де бір сөйлемнің әр сөзінде р дыбысы айтылып, соның дұрыс сөйлеуін талап еткен. Р дыбысын дұрыс айтуға үйретумен қатар, сырт тұлғасы және айтылуы жағынан да, мағыналық ұйқасы жағынан да бір-біріне жақын тұрған қырық, қырықтық, сырық деген сөздерді бір-бірімен шатастырып, олардың орнын алмастырып алмау үшін де, дұрыс сөйлеуге үйрету мақсатын көздеп сөздерді әдейі осылай етіп құраған және осы сөздердің бір-бірінен мағына айырмашылығын танытуға үйрету бар. бұл жағы балалардың сөз байлығын, сөздік құрамды байытуға үйретеді.
Торта қойдым,
Орта қойдым,
Орта қойдым,
Жорта қойдым,-
немесе:
Төбесі төбел төрт бөрік,
Төртеуі де көк бөрік,-
деген осы сияқты р дыбысын дұрыс айтқызуға бола арналып айтылған сөздер екені белгілі. Осыларды дұрыс айталмаған, р дыбысына тілі келмеген балаларға өз достары күліп, оның кейде намысына тиіп, қалай да дұрыс сөйлеуге, әр сөзді айқын, дәл айтуға мәжбүр етеді. Намысына тырысқан бала достарының тәлкегіне түскісі келмей өз бетінше жаттығып, сол сөзді, сол дыбысты сақауланбай қалай да дұрыс айтуға тырысады. Жаңылтпаш әдейіленіп, тілдің оралымдылығын, тілдің өте ыңғайлылығын тілейтін, айтуға қиын, қырлы сөздерден құралады. Р тілдің орамы келмей, тілдің ыңғайы келмей, кішкене қырдан тайып кетсе, тізілген сөз мүлт айтылса, айтушы мазақ боларлық, күлкі боларлық, айтушыға ұят келерлік сөздерден құрылған болады... Сөйтетін болғандықтан, жаңылтпаш жастардың тілін безеп, қиыннан құралған сөздерді қиыстырып айтуға дағдыландыратын дейді Сәкен.
Жаңылтпаш сөздер жайдан-жай айтыла салмайды. Оның да қоғамдық мәні бар. Баланы дұрыс сөйлеуге үйретумен қатар, оларды айналасындағы неше алуан көріністермен, өмірмен таныстыруға да жәрдем етеді.
Сөз мағынасын бұрмалап жібермеу үшін абайлап, байыптап, маңызды сөйлеуге жаттықтырады. Жаңылтпаш сөздердің бірнеше сөйлемнен құралған күрделенген түрлері де бар. Мұнда әр дыбысты дұрыс айтумен қатар, сөздердің мағынасын бұрмаламай сөйлеуге де үйрету шарттары қойылған.
Мынау қай арал?
Қайың менен тал арал.
Талға қарға ұялар,
Тарғыл иттің құйрығы,
Талға оралар, талға оралар,-
немесе:
Құдағиға сақтаған сұр бал қаймақ,
Ол бал қаймақты мен жаламай, кім жалайды,
Ол бал қаймақты мен жаламай кім жалайды,-
деп айтылатын түрлері де көп. Блаларды жалықтырмау үшін жаңылтпаш сөздер қызықты, күлдіргі және ұйқасты болып келеді. Балалардың жаттап айтуына оңай да жеңіл тиеді.
Жаңылтпаш бала тілін дұрыс сөйлету үшін р дыбысына байланысты ғана айтыла бермейді. Айтылуы қиын және мағынасы жағынан бір-біріне жақын тұратын сөздерді айыра білдіру үшін де қолданылатын жаңылтпаштар бар. Сонымен қатар ашық та айқын сөйлеуге жаттықтыратын жаңылтпаш мазмұндарынан баланы тату-тәтті ынтымаққа, бірлікке шақыру мақсаты көзделетіні, сол арқылы бірқатар тәрбие жұмыстарының жүретіні де көрініп отырады.
Қамаштан көріп қалашты,
Қалашқа Жарас таласты.
Бөлінсін десең қалаш тең,
Таласпа Жарас Қамашпен.
Айтылуы қиын сөздерді айқын сөйлеуге үйрету арқылы соның мазмұнын ашып алуға жаттықтыру жағы көзделген. Оны мынадай мысалдардан көруге болады:
Ұлы тауда ұларлар бар,
Ұларларды ұстар ұландар.
Оларды орағыта қашатын,
Ұларлар айлалы ма?
Ұларды орнынан басатын,
Ұландар айлалы ма?
Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту барысында балаларға ұттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл балалардың жеке тұлғалық қасиеттерінің жетілуіне негіз болады.
Қазақ халқының ұлт ретінде өмір сүруіне оның тілімен қатар салт-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарының маңызы айрықша. Қазақтың мақал мәтелдері, жұмбақтары т.б. жас ұрпақты ибалы болуға, әдептілікке, мінезін жақсы қасиеттер арқылы имандылық пен инабаттылыққа тәрбиелесе, ақын-жазушылардың көркем шығармалары эстетикалық, этикалық қасиеттерге тәрбиелейді. Баланың құлағына жас кезінен бастап халықтың тәрбиелік асыл-маржандарын құйып отыру – тек тәрбиешінің ғана жұмысы емес, сонымен қатар үйдегі ата-аналардың негізгі міндеттері бірі болуға тиіс.
Қазақ халқының өзіндік ерекшелігіне жас ұрпақты туылған кезінен бастап, халықтық педагогика негіздерімен тәрбиелеуі жатады. Бесік жырынан бастап, өскенге дейін бала тәрбиелік маңызы жоғары өсиет сөздер айтып өседі. Бірақ, қазіргі кезде ата дәстүрлері қалалық жерлерде ұмытылып жүр. Бұл жас ұрпақты мәңгүрттікке апарады. Сондықтан тіл дамытуының дидактикалық ойындар арқылы меңгертуде халық педагогикасының тәбиелік мәні басым элементтерін кеңінен қолдану қажет. Осы арқылы балалардың рухани дүниесі парасаттылық пен бауырмалдылыққа, адалдық пен кішіпейілділікке, ибалылық пен үлкенлі сыйлауға тәрбиеленеді. Тіл дамыту сабақтарында дидактикалық ойындарды көркем әдебиеттермен ұштастыру жұмыстары да балаларды тәрбиелеуде маңызы зор. Көркем әдебиеттерді оқу арқылы балалардың эстетикалық адамгершілік қасиеттері дамиды. Шығармадағы кейіпкерлерді тану барысында жақсы істерге ұмтылады
Бақылау сұрақтары
1. Халық поэзиясы ермек тақыпақтар, бесік жыры, жұмбақтар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштарға түсініктеме беріңіз.
2. Балаларға арналған халық поэзиясын орныдау ерекшеліктері дегенміз не?
3. Жаңылтпаштарды үйрету әдістемесіне сипаттама беріңіз.
11-лекция. Тақырыбы: Ертегілер.
Жоспары:
11.1. Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктері. Ертегі түрлері, әңгімелеу.
11.2. Халық ертегілерін айтудың дәстүрлі түрлері. Ертегі айтуда әуенділік пен ырғақты сақтау.
Лекция мәтіні:
Адам баласының табиғат құбылыстары жөніндегі нанымдары мен адамдар ортасындағы қоғамдық қатынастарын, қоғамдың тұрмыстың алуан түрлі қыры мен сырына, еңбекші халықтың көркем тұрмысты армандаған үміт-тілегін шыншыл немесе қиял-ғажайып негізде жанды да қызығарлық етіп бейнелеп беретін халықтың ауызша шығарған жасампаздық хикаяттары ертегі деп аталады.
Халық ертегілерінің таңдаулы үлгілері ғасырлар бойы жасалған халық шығармашылығы болғандықтан, оның ішінен көркем тіл де, терең ой да, тамаша үздік кейіпкер де табылады. Оның осы сияқты аса жоғары идеялық-көркем қасиетін балалардың санасына жеткізу үшін бұлардың да өзіне лайық оқып-үйрену жолдары, әдіс-амалдары бар. Ертегілер арқылы бала айналасындағы өмірді, адамдарды кеңірек танып, ұстамдылыққа үйренеді, адамгершілік қасиеттерге ие болады, әсемдікті түсінуге мүмкіндік алады.
Балалардың әсемдікті сезініп, түсініп, оған қызыға білуі олардың өмірді ерте тануына көмектеседі. Әрине, ертегілердегі суреттелген туған жер байлығы, табиғат сүлулығы, жер бетінің қөріністері, ертедегі батырлардың оларға деген көзқарасы, олардың халық бақыты үшін күресі, киген киімі, пайдаланған қару-жарағы, сауыт-сайманы, мінген аты балаларға өмірді танып білудің маңызды құралы болады.
Демек, жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелі, қабілетті азамат етіп өсіруде халық ертегілерінің танымдық-тағылымдық рөлі орасан зор. Халық ертегілерінің оқушыларды жан-жақты тәрбиелеу мүмкіндіктері шексіз, өйткені ол жеке адамның бөліктеріне (танымдық, еріктік, қажеттілік, қызығу) әсер етеді. Ертегі балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығу тудырады.
Ертегі - халық ауызекі шығармашылығының бір тармағына жататын, атадан балаға ауызша берілетін, халықтың аңсаған арман-қиялынан туған шығарма. Ертегілердің өзіндік құрылымы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиға желісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене түседі. Тәрбиеші ертегі элементтері арқылы бала сезіміне жол табады. Ертегі кейіпкерлерімен кездесу балаларды немқұрайды қалдыра алмайды. Бақытсыздыққа үшыраған кейіпкерге көмек беруге деген тілек, ертегідегі жағдайларды түсіну баланың ақыл-ой қызметін белсендіреді, бақылағыштығын, нәрсеге, затқа қызығу және қуанып қайғыра білу қабілетін, эмоциялық және образдық есін, сезімін дамытады, бағалай білу (қу, сараң, ақылсыз, т.б.) іскерлігін, әдеттегіден ерекшені, таңғажайыпты көре білу, таңдану іскерлігін қалыптастырады.
Ертегілер арқылы балаларды адамгершілік және эстетикалық тәлім-тәрбиесінің дамуына ықпал жасалады. Баланы мұратқа, жеңіске, жетістікке жету жолында белсенділікке, әділеттілікке, әрекетгілікке үйретеді. Өмірде кездесетін жайттардың, яғни жақсылык пен жамандықтың, мейірімділік пен қатыгездіктің, шындық пен өтіріктің, әділеттілік пен әділетсіздіктің, әдемілік пен ұсқынсыздықтың, ерлік пен ездіктің, еңбекқорлык пен жалқаулықтың және т.б. ара жігін ажыратып, түйсіне білуге, бағалай алуға жол ашады.
Ертегі - тәрбие құралы. Қазақ халқының өз ұрпағын жақсыдан үйреніп, жаманнан жирендіретін, балалар қызыға оқып, сүйіп тыңдайтын ертегілері мол. Мысалы, Арыстан мен түлкі, Түлкі мен тырна, Түлкі,тасбақа, кене, Түлкі мен бөдене сияқты ертегілерде қулық, аңқаулық, Күшік пен мысық, Түлкі, қойшы, аю, Есірік торғай ертегілерінде мақтаншақтық, бөспелік айтылса, Қайырымды қоян, Қарлығаш пен дәуіт ертегілерінде қайырымдылық, достық дәріптеледі. Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеуші ғалым А. Байтұрсынов: Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ, олай болса, ертегі тіл жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор керегі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді
3. Бұрынғылардың сана-саңлау, жалпы-салты жағынан дерек берумен керегі бар нәрсе - деп айтқан болатын.
Халық ертегілері төмендегідей ерекшеліктерге ие:
1. Ертегілердің көлемі шағын, ықшам келеді, кейіпкерлері аз әрі кемелді сюжетке құрылады, бейнелеу тәсілі жағынан, жалпы алғанда, уақыт тәртібі бойынша жүйелі баяндалады.
2. Таңғажайып оқиғалар әсірелеу, кейіптеу, амалдармен баяндалып, халықтың арман-тілегін бейнелеу үшін қызмет етеді. Сондай-ақ ертегілер шындыққа сәйкес суреттеледі.
3. Ертегілер кейіпкер мінезін ашып беруді мақсат етпейді, қайта оқиғаны негіз етеді.
4. Ертегілердің тілі бейнелі, жанды, жалпыға бірдей түсінікті болып келеді. Ертегілер бейнелеген мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
а) қиял-ғажайып ертегілері;
ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер;
б) тұрмыс-салт ертегілері;
в) шыншыл ертегілер.
Балалардың ең жақсы көретіні - хайуанаттар туралы ертегілер. Ертегідегі хайуанаттар өз мінез-қылығына сай, шама-шарқынша әрекеттер жасайды. Хайуанаттарды кейіптендірудегі мақсат - адам баласының тірлігінде кездесетін кейбір жайсыз нәрселерді, жағымсыз жат қылықтарды әшкерелеу, сынап-мінеу, келеке ету, ескерту жасау. Хайуанаттар жайындағы ертегілердің қай түрін алсақ та балалардың ұғымына сай, түсінуіне жеңіл, күлкілі де қызықты болып айтылады. Ертегілерле балаларды қызықтырарлық және оларға ой саларлық екі түрлі сипат бар:
- олардың мінез өзгешіліктерін , сырт көріністерін, күн көрісін байқайды. Есіту арқылы олар енді тікелей білуге , зерттеуге құштарланады.
- хайуанаттар жайындағы ертегілер арқылы соны мысал ете отырып, адамдар арасында болатын тартыстардың сыр-сипатын байқайды. Үстем тап өкілдерінің қарапайым момын елді қалай алдайтынын, күш көрсетіп қанайтынын, неше алуан зұлымдық әрекеттер жасайтынын біледі. Сондықтан халықтық шығармалар ішіндегі хайуанаттар жайында айтылатын ертегілерді түгел дерлік балалар фольклорының мұрасы деп қараймыз.
Мысалы Түлкі мен тауық .
Мұнда балаларға үлгі, өнеге боларлық терең ойлар айтылған. Айлалы азғынның қолына түсіп, мерт болудан сақтандырудың жолдары көзделген. Әсіресе қиын-қыстау кезеңде асып-саспауға, не нәрсені болса да алдымен ақылға салып шешуге үйретеді. Тапқырлыққа баулиды.
Хайуанаттар жайындағы шағын ертегілер көбіне м.ж.д. балаларға лайық. Мұндағы тапқырлық күлкілер мен қызықты жеңіл түйіндер балаларды мәз-мейрам етеді. Олардың эстетикалық талғамын күшейтіп, сөйлеу мәдениеттілігін арттырады.
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің қай түрін алсақ та балалардың ұғымына сай, түсінуіне жеңіл, күлкілі де қызықты болып айтылады. Ертегілерле балаларды қызықтырарлық және оларға ой саларлық сипаттар бар яғни олардың мінез өзгешіліктерін, сырт көріністерін, күн көрісін байқайды. Есіту арқылы олар енді тікелей білуге, зерттеуге құштарланады.
Мысалы: Түлкі мен тауық, Түлкі, қойшы, аю, Түлкі мен ешкі, Түлкі мен қарға, Түлкі мен арыстан, Түлкі мен қаз, Түлкі мен құмыра .т.б. Мұнда балаларға үлгі, өнеге боларлық терең ойлар айтылған. Айлалы азғынның қолына түсіп, мерт болудан сақтандырудың жолдары көзделген. Әсіресе қиын-қыстау кезеңде асып-саспауға, не нәрсені болса да алдымен ақылға салып шешуге үйретеді. Тапқырлыққа баулиды. Сондай-ақ хайуанаттар жайындағы шағын ертегілер көбіне мектеп жасына дейінгі балаларды әсіресе, тапқырлық күлкілер мен қызықты жеңіл түйіндер мәз-мейрам етеді. Олардың эстетикалық талғамын күшейтіп, сөйлеу мәдениеттілігін арттырады.
Халық ертегілерінің бірі - қиял-ғажайып ертегілер. Қиял-ғажайып ертегілердің бір ерекшелігі болуы мүмкін емес, ақылға сиымсыз иәрсенің ғажайып іске асып, таң-тамаша қалдыратындығында. Мұндай ертегілерге тән нәрсе - қара күштерді жеңу жолында кездескен қандай да болмасын кедергіден өту, болмасты болдыру, жоқты бар ету. Қиял-ғажайып ертегілер балаларды еліктіріп, бөтен дүниемен сырластырып, басқа бір әлемге сапар шектіріп, таңғажайып-тамашаларды елестетіп, арман-қиялдарына кереметтей әсер қалдырады.
Қазақ ертегілерінің ішіндегі ең мол түрінің бірі - тұрмыс-салт ертегілері. Тұрмыс-салт ертегілерінде халық өзінің үй-тұрмысындағы, қоғамдағы, тіршілігіндегі, дүние тануындағы мұң-мүддесін, күрес-тартысын, талап-тілегін айтқан. Өмірдің бет-пердесі, оқиғалардың себеп-салдары, зорлық-зомбылық, қанау, тартыс, наразылық-қарсылық т.б. ашық, айқын түрде шынайы көрінетіндіктен тұрмыс-салт ертегілері деп аталады. Тұрмыс-салт ертегілерінен халықтың арманы мен мүддесін ұғынуға болады.
Халықтық –ертегілер – халық өмірін бейнелейтін фантастикалық негізгі құралған оқиғалы көркем шығарма. Онда еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келген өмір тәжрибесі, оның мәдениеті мен салты, әдет-ғұрпы, шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер ерекшеліктері қамтылған. Үстем тап өкілдерінің зұлымдық, қастандық әрекеттері әшкере етіледі, күлкі-мазаққа айналдырылады.
Халық ертегісі ішінде балалардың сүйіп оқитыны және барлық ықыласымен сүйісіне тыңдайтыны, оның ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа айтылып, халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берлетіндігінде. Басталған жерден ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп әкетеді. Халық ертегілері ішінде балалар арасына кең тарағаны, әсіресе сүйіп тыңдайтыны хайуанаттар жайындғы ертегілер.
Халық ертегісі балалардың барлық ықыласымен сүйісіне тыңдайтыны, оның ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа айтылып, халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берлетіндігінде. Басталған жерден ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп әкетеді. Халық ертегілері ішінде балалар арасына кең тарағаны, әсіресе сүйіп тыңдайтыны хайуанаттар жайындағы ертегілер.
Отбасында, ертегілер күнін белгілеп, сол күні әженің, не атаның ертектерін тыңдау немесе ертегі оқу, ертегілерді теледидардан көру, ертегі айтысу т.б. тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Әсіресе, бұлдіршіндер мен балдырғандар ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің ертегі айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, бағын қайтармай, оларға ертегі айтып беруді үлкендер борышым деп түсінуге міндетті.
Бақылау сұрақтары
1. Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктер мәні неде?.
2. Ертегі түрлерін атаңыз.
3. Халық ертегілерін айтудың дәстүрлі түрлеріне түсініктеме беріңіз.
12-лекция. Тақырыбы: Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
Жоспары:
12.1 Өлең мазмұнының өлең тілінің дыбысталуы мен үндестігі. Поэтикалық шығармалардың эмоционалды –бейнелі мазмұнын берудегі ырғақпен әуеннің маңызы. Өлең өлшемдері: шумақ, тармақ, бунақ, ұйқас оларға сипаттама.
12.2 Өлең оқудың ерекшеліктерін сақтау: өлеңдегі кідірістер, цезура, рифланы ескерту, метра, өлең құралдары. Поэтикалық шығармаларда фонетикалық және тіл мәнерінің лексикостилистиканың құралдарын қолдану. Балалармен ересектерге арналған түрлі жанрдағы өлеңдерді оқу ерекшеліктері.
Лекция мәтіні:
1. Халқымыз сәбидің өсуінің әр кезеңін халық жыр-өлеңімен қоштап, әлпештеп өткізуге қам жасаған. Халық жыры баланың құлағына ең алғаш естілетін көркем шығарма сөздері.
Мазмұны жағынан халык жыры әр түрлі. Көбі бөбек туралы, оларға деген ата-ананың махаббаты, игі тілегі, қамқорлығы жайында.
Кішкентай бөбегі бар үйде Бесік жыры бүгін де ежелгі әуенмен айтылады. Крңыржай әуенмен айтылатын бұл жыр нәрестені уатады, ұйықтатады. Көбіне, бесік жыры баланы жеке уатуға арналады:
Әлди-әлди, ақ бөпем
Ақ бесікке жат бөпем.
Немесе:
Әлди-әлди, әлди-ай,
Ұйықта, бөпем, ұйықта жай!
Бесігіңе бөлейін,
Еміздігің берейін.
Әлди-әлди, әлди-ай,
Ұйықта, бөпем, ұйыкта жай!
Көптеген халық жырларында бөбектерге таныс төрт түлік төлдері, құстар, жәндіктер жайлы айтылады.
1. Қарға-қарға қарғалар,
Қар үстінде жорғалар.
2.Бақа-бақа, балпак,
Басың неге жалпақ?
Көзін неге тостақ?
Бұтын, неге талтақ?
Темір телпек көп киіп,
Басым содан жалпақ.
Қырдан қарауыл коя қарап,
Көзім содан тостақ.
Көл түбінде көп жатып,
Бұтым содан талтақ.
Халық жырларының мазмұны көбінесе көңілді, сергек болады. Осыған орай интонациясы да әр түрлі естіледі. Бөбектерге арналған жыр мен төрт түлік және оның тәлдері туралы тақпақтарды ауызша айткандағы интонациясы жылы леппен, мейірімді үнмен шықса керек.
Ермек тақпақтарын айтқандағы интонация көңілді, күлдіргі болуға тиіс:
1. Бас бармақ Балалы үйрек, Ортан терек, Шілдір шүмек, Кішкене бөбек. Қуыр-қуыр қуырмаш, Балапанға бидай шаш! Сен қойыңа бар, Сен қозыңа бар, Сен сиырыңа бар, Сен түйеңе бар, Сен кұлыныңа бар.
2. Башайлар мен бақайды Былай-былай атайды: Басқы бақай, Опай-сопай, Атсыз атай. Ерке тотай, Құйттай шоқай. Балалар да қарайды Башпайларын санайды. Басқы бақай, Опай-сопай, Атсыз атай, Ерке тотай Құйттай шоқай.
Тәрбиеші халық жырын топта да, баланы жеке ойнатқанда да пайдалануына болады. Тәрбиеші күлдіргі тақпақтарды айтқанда, баланы ойната отырып, интонациямен де, қимылмен де мәз-мейрам етіп, көңілдендіреді, күлдіреді.
Сәбилер тобында Саусақтай балақан тақпағын үйлесімді ырғақпен айтқайда мәз болып алақандарын соғады.
Кейбір жыр жолдарында сықақ-юмор да болады. Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер сөйлеміндегі аппақ, жұмсақ сөздеріне екпін түсіріп, байыпты интонациямен айтқанда, бала оған езу тартып жымияды.
Балаларға арналған халық жырларының көлемі шағын, сондықтан тәрбиеші оны мән-мәнеріне келтіріп, жатқа айтуға тиіс. Оны бөбектер де сол естіген сазымен естерінде сақтап айтып жүретін болады.
Тапсырма. Біздің кітап жинағындағы Мал балаларын сүюі, Сауысқан, Қоян мен Қаскыр, Қуырмаш жырларын жаттап алыңдар, ауызша орындағанда пайдаланатын мәнерлеу тәсілін белгілендер.
Өлең сөздің ерекшелігі оның әуезділігі мен үнділігінде, ырғағында, ұйқасып келетінінде.
Өлең шумақтары қазақ өлеңдерінде екі тармақтан бастап он, он бес тармаққа дейін жетеді. Өлең шумақтары. Өлең шумағы — бірнеше сөйлемдерден тұратын синтаксистік тіркес. Қара сөзде бір шумақ өлең мағынасын, бір абзацқа тіркескен сөйлем таптарымен салыстыруға болар еді.
Өлеңнің бір шумағында айтылған ой, көңіл күйі, ішкі сезім т.б. екінші шумақта басқа қырына ауысады, түрленеді. Сондықтан бірнеше өлеңдердің құрылысын талдап, үлгісін көрсетейік. Өлеңді балалар алдында мәнерлі оқу барысында, өлең оқудың үлгісін көрсететін адам кез келген өлең шумағын өзі талдау дәрежесінде болмаса өлеңнің жанрлық қасиетін ашып бере алмайды.
КҮЗ КЕЛДІ
Сарғайды тоғай,
Сап-сары маңай,
Соңғы әнін айтып,
Кұс кетті қайтып.
Жапырақ ұшты,
Суық та түсті.
Сонда да бізге,
Қызық көп күзде.
(М.Әлімбаев)
Бұл екі шумақты өлең. Бірінші шумақта күздің көктемге бергісіз мүлгіген тып-тыныш көрінісі, қатар түзеп қиқулап бара жатқан құстар тізбегі елестейді. Көктемнен айырмашылығы айнала сап-сары, құстар келіп жатқан жоқ, қайтып бара жатыр.
Екінші шумақта өзгеріс-көбейді: жапырақтарды жел жұлқылап ұшыра бастады, суық та қабаттасып табиғаттың тыныштығын бұзды. Ал адамдар табиғат өзгерісіне бейімделе бастады, күзде де талай тамаша, қызықтар бар.
Міне екі шумақтағы ұласа жалғасқан ойлардан балаларға осындай түсінік беруге болады. Бұл-шумақтардағы ойдың бір-бірінен айырмашылығы болатынын, бірақ сол күз туралы тақырып төңірегіндегі нәрселер туралы болып жататынын түсінеміз.
2. Тармақ. Өлең шумақтары тармақтардан тұрады. Бұл өлеңнің әр шумағы төрт тармақтан тұрады екен. Балаларына өлеңнің тармағы емес, өлең қатары деп сөйлейміз.
3.Тармақ бунақтардан тұрады. Бунақтар — өлеңді оқу барысында дауыс құйылысы арқылы белгілі бір кідіріспен (паузамен) оқылатын жеке сөз, сөз тіркестері. Тармақтағы бунақ кідірісін дұрыс қойып оқығанда ғана мәнерлеп оқудың мағыналық, психологиялық кідірістері дұрыс жасалынып, оқу әсерлі де мәнерлі шығады,
Сарғайды (тоғай), Жапырақ (ұшты),
Сап-сары (маңай). Суық та (түсті).
Соңғы әнін (айтып), Сонда да (бізге)
Құс кетті (қайтып). Кызық көп (күзде).
Әp тармақ екі бунақтан тұрады екен. Бунақтар жеке сөзден де, сөз тіркесінен де жасалған.
Кідірістерге байланысты мынаны ескеріп отыру керек. Тармақ пен тармақ арасында да, сөз бен сөз тіркестері арасындағыдай кідіріс жасалынады. Ал шумақ аяқталып, екінші шумақты оқу арасында бұрынғыдан сәл ұзақтау кідіріс жасалады. Өйткені, күрделі бірнеше сөйлемнен тұратын ой аяқталды. Терең дем алып, тыныс алу үшін, екінші шумақты дұрыс әсерлі оқу үшін, бала назарын, әсерленуін кемітпеу үшін қажет. Оқу барысында балаларды көзбен басқарып, кім қалай тыңдап отырғанын, кімге қалай әсер етіп тұрғанын бақылау үшін де ұзақтау кідіріс жасалады. Бұндай кідірістерді: бунақ кідірісі, тармақ кідірісі, шумақ кідірісі деп те белуге болады.
4.Буын. Әрбір тармақтағы бунақ құрап тұрған сөздер мен сөз тіркестері буындардан құралатыны белгілі. Өлең сөздің өзіне тән ерекшелігі әрбір тармағындағы сөздердің буын санының бірдей болуында. Сонымен қатар сол кездегі буындардың қазақ тілінде көбіне бірыңғай жуан буынды немесе бірыңғай жіңішке буынды болып келіп үйлесім табатынында.
Сар-ғай-ды то-ғай, =5
Сап-са-ры ма-ңай. :=5
Соң-ғы ә-нін ай-тып = 6
Құс кет-ті қай-тып. = 5
Жа-пы-рақ ұш-ты = 5
Су-ық та түс-ті =5
Сон-да да біз-ге =5
Қы-зық көп күз-де —5
Өлең тармақтары бес буыннан тұр. Соңғы әнін айтып — деген тармақ қана 6 буынды. Кейде өлең тармағында бір буын өлшемнен артық кездесетіні болады.
Өлең оқу Өлен, сөздің тыңдаушыларын езіне баурайтын сазды, әуезді, өрнек-нақышы, эмоциялық бояуы, үні, дыбыс әуені, мәні, бүкіл бітім, табиғаты, ауызекі естілгенде ғана сыр-сымбаты жарқырап шықпақ, теренірек танылмақ. Осындай сиқырлы күшінен де болар, ұлы Абай Өлең сөздін, патшасы, сөз сарасы деген. Өлең сөздің кұдіретті, күшті қасиетін бала бойына ерте бастан сініру, зердесіне жеткізу, құлағын қандыру кезделеді.
Жақсы өлең жақсы окылмаса, онын өні қашады, мазмұны сүреңсіз, әсерсіз шығады.
Қазақ өлеңдерінің құрылысы жөнінде бірталай елеулі еңбектер болғанмен, өлең оқу техникасы жөнінде бірер методикалық нұсқау мен мақаладан басқа үлгі-нұсқа болатын қомақты еңбек жоқ. Сондыктан өлең, жыр, тақпақ, сюжетті шығармаларды мән-мәнеріне келтіріп оқуды, ауызша жатқа айту үлгісін тәжірибе қорытындысынан мысалдармен ұсынамыз.
Қазақ өлеңдерін нақышына келтіріп, жатқа айтуда, оқуда өлен құрылысына, тілдің дыбыстық жүйесіндегі үндестік заңы мен ықпал заңдарына мұқият назар аудару, сондай-ақ, дыбыстық үйлесімдер алитерация мен ассонанстың дыбысталу сазын үнмен үйлестіру негізгі шарттың бірі.
Қазақ өлеңдерінің ерекшелігі жайында ритмикалык паузада (өлең сөз кідірісінде) тоқталғанбыз. Өлең сөздің ритм, ырғақ, ұйқас, бунақ, тармак, шумақ кідірістері қара сөзбен жазылған шығармалардан даралап тұратын белгісі. Осы ерекшеліктер өлеңді ауызша окығанда, жатқа айтқанда арнайы көңіл бөлетін жайт екенін белгілі. Сондай-ақ, қазақ өлеңінің құрылым ерекшеліктеріне арнайы тоқталып, буын санына қарай ритмін, ырғағын ерекшелеу, ұйқасын үнмен мән-мәнеріне келтіріп оку мен жатқа айту тағы бір шарты екенін және тармак, шумақтардың сан мөлшерін де меңгеру тәрбиешінің міндеті. Мүндағы мақсат тармақ, шумақ, кідірістері кейде өлең жолындағы айтылған ой түйінін білдіру мақсатында койылатын логикалық кідіріс не шумактан кейінгі автордың астарлы ой қорытындысын шешуге меңзейтін психологиялык кідірістерді өлең сөздің өз кідірістерімен астастырып қоя білуге тәрбиешінің назар аударуы қажет.
Енді өлең оқудың бір үлгісін алайық.
Өлеңді мәнерлеп оқу ушін, алдымен негізгі естілу сарынын, содан кейін интонациясын, оны құрайтын компоненттері: кідіріс, екпін, дауыс күші, дауыс қарқынын айқындап алу керек, сөйтіп өлеңді дауыстап оқу стилін түзеу қажет.
СӘБИЛЕРГЕ АРНАЛҒАН ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫП БЕРУ ҮЛГІЛЕРІ
(2—3 жастағылар үшін)
С а н а м а қ
Оқу жоспарының мақсаты: балаларды оқыған шығарманы мұқият тыңдауға, үй жануарларының аттарын сөзбен атай білуге үйрету, қарапайым еңбек түрін түсіндіру. Үй жануарларына байланысты сөздерді тиянақтау, саусақ аттарына байланысты сөздерді үйрету.
Сабақтың барысы. Шығарманы бірінші рет оқығанда, тәрбиеші өлеңнің шумағын жатқа айта отырып, саусақтарын кезекпен жұмып, аттарын атайды. Екінші шумағын оқығанда, жұмулы саусақтарын біртіндеп ашып: Сен тұр, бас бармақ, қойыңа бар,— деп сөйлеседі. Сонан соң, Қараңдаршы, балалар, барлық саусақтар ақылды екен, жұмысқа кетті,— дейді де, алақанын жайып екінші қолымен қуырмашты айтып аяқтайды.
Өлеңді екінші рет оқу.
0қу жоспарының мақсаты: тақпақты жаттату. Дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету. Үйренген сөздерді қайталап тиянақтау.
Сабақтың барысы. Тәрбиеші тақпақты қайталап: Қане, балалар, саусақтарыңды көрсетіңдерші?— деп, олардың көңілін өзіне аударады. (Балалар қолдарын жайып көрсетеді.) Тәрбиеші: Қазір саусақтарың ұйықтап жатыр. Сендер тыныш отырыңдар, оянып кетпесін,— дейді. Балалар хормен: Тыныш-тыныш,— деседі. Балалар енді саусақтарды оятайық, олар апаларына, шешелеріне көмектессін,— дейді тәрбиеші. Балалар: Тұрыңдар, тұрыңдар!— деседі. Сонан соң, тақпақтың келесі шумағын жайлап айта отырып, саусақтарын біртіндеп ашады.
Аталған өлеңді балаларды ойната отырып үшінші рет оқуға болады. Ол үшін үлгі ретінде балабақшада өтілген сабақ жоспарын ұсынамыз.
Сабақтың тақырыбы: Санамақты оқу.
Оқу өлең мазмұнына сәйкес Танып ал, атын айт деген дидактикалық ойын түрінде жүргізіледі.
Сабақтың мақсаты: Оқылған шығарма мазмұнын түсініп айтып беруге, сөйлемді дұрыс құрап сөйлеуге, жатқа айтуға, саусақ аттары бас бармақ, балан үйрек ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек деп өздігінен айта білуге үйрету.
Әдістер: әңгімелесу, тәжірибе (ойын түрінде білімдерін тиянақтау).
Жаңа сөздер: саусақ аттары, мал, төл.
Көрнекі құрал: суреттер, ойыншықтар.
Сабақтың барысы:
1. Кіріспе. Әңгімелесу.
— Балалар, бүгін біз өте қызық ойын оинаймыз, бәрің мені тыңдаңдар. Ойынды ойнаудан бұрын, Санамақ тақпағын есімізге түсірейік. Қане, балалар, саусақтарыңды көрсетіңдерші,— деп тәрбиеші балалардың көңілін өзіне аударады. Балалар қолдарын жайып көрсетеді, сонан соң: Қолдарың таза, саусақтарың әдемі екен, осы саусақтардың аттарын кім атап айтып береді?—- деп 1—2 балаға айтқызу.
2.Балалар, қандай үй жануарларын білесіңдер? — деген сұрақ қойылады.
Балалар:
Сиыр, қой, ешкі, жылқы...
Үйдегі жануарларды бір сөзбен қалай айтуға болады?
Мал.
Малдың балаларын бір сөзбен қалай атайды?
Төл.
Айта алмаса, тәрбиеші өзі түсіндіреді. Осыдан кейін төмендегі өлеңді айта отырып, дене шынықтыру жаттығуын жасату керек.
Бала, бала, балапан,
Қане, қайсы алақан?
Саусақтарың әйбәт,
Былай-былай оянат.
3. Балалар, енді ойынымызды бастайық. Ойын былай ойналады,— деп тәрбиеші бес балаға саусақ аттарын қояды. Осыдан соң тәрбиеші саусақтардың атын атап, бір-бірлеп жұмады.
—Қазір саусақтардың бәрі ұйықтап жатыр. Сендер тыныш отырыңдар, оянып кетпесін,— дейді.
Балалар хормен: Тыныш-тыныш,— деседі.
Балалар, енді саусақтарымызды оятайық, оларды қандай жұмыстар күтіп тұр? — дейді тәрбиеші.
Балалар хормен: Тұрыңдар, тұрыңдар,— деп қайталайды. (Үстел үстінде үй жануарларының мүсіндері тұрады.)
Бас бармақ, сен тұр, қойыңа бар,
Балан үйрек, сен тұр, сиырыңа бар,
Ортан терек, сен тұр, жылқыңа бар,
Шылдыр шүмек, сен тұр, ешкіңе бар,-
деп, саусақ аттарын алған балаларды жеке-жеке шақырады. Балалар өз аттарына тән үй жануарларын тауып, балаларға көрсетіп (Бас бармқң қойды), атын атайды. Тәрбиеші Бас бармақ, сен не алдың? — дегенде бала: Бас бармақ:— Мен қойды алдым,— дейді. Осылайша қалған балалар (саусақтар) кезекпен үй жануарларын көрсетіп, олардың аттарын атап айтады.
Тәрбиеші:
— Балалар, бұл ойынды бәрің де жақсы ойнадыңдар. Қазір тағы бір қызық ойын ойнаймыз. Ол ойын Төлін тап делінеді деп, ойын ережесін түсіндіреді. Ереже бойынша тәрбиеші екі суреттің (сиыр, бұзау немесе қой, қозы) бір сыңарын тақтаға іледі. Екінші сыңары (төлі) үстелдің үстінде жатады. Шақырылған бала үстелдегі суреттің ішінен тақтада көрсетілген үй жануарларының төлін тауып, оның қатарына іледі. Кім тез тауып, түгел атаса, сол бала ұтады.
Ойын соңында тәрбиеші бір балаға үй жануарларының аттарын айтқызады. Соңынан өзі: қой, ешкі, сиыр, жылқы — үй жануарлары, ал қозы, лақ, бұзау, құлын — олардың төлдері (балалары) деп түсіндіреді. Содан соң тәрбиеші:
— Балалар, үй жануарлары туралы кім қандай өлең біледі?— деп сұрақ қояды.
Балалар Ақ лақ, Қошақан деген өлеңдерді атайды. Сабақ аяқталған соң, серуенге шығарады да, Шопан ойынын ойнатады.
Бақылау сұрақтары
1. Өлең мазмұнының өлең тілінің дыбысталуы мен үндестігінің маңызы неде?
2. Өлең өлшемдері: шумақ, тармақ, бунақ, ұйқас оларға сипаттама.
3. Өлең оқудың ерекшеліктерін сақтау: өлеңдегі кідірістер, цезура, рифланы ескерту, метра, өлең құралдарына жеке-жеке сипаттама беріңіз.
13-лекция. Тақырыбы: Мысалдарды оқу.
Жоспары:
13.1 Мысалдардың жанрлық сипаты. Мысалдарды оқу ерекшеліктері. Мысал тілі. Оқу барысында әңгіме айтушы кейіпкерлердің, мысал моралын бере білу.
13.2.Мысалды рольге бөліп оқу (өлеңдер мен мысалдардың орындалуын жазба студентердің оқу негізінде) талдау.
Лекция мәтіні:
1. Көркем шығармалар жанрының ішінде өзіндік ерекшелігі бар мысал өлеңдер. Мысал өлеңдердің лирикалық өлеңдерден ең негізгі өзгешелігі — мысалда уақиға бар, уақиғаға қатысатын кейіпкерлер бар. Кейіпкер бар жерде уақиға тартысы, әр түрлі сауал, жауап, көңіл күй эмоциясының бәрі бар. Мысал өлеңде қимыл, қозғалыс болғандықтан кез- келген лирикалық өлеңнен гөрі баланың қабылдауына қиындық келтірмейді.
Мысал өлеңдерде аллегория (әсірелеу) бар. Негізгі кейіпкерлері — жан-жануарлар мен аң, құстар. Шығарманы алғаш таныстырып оқу кезінде мәнерлеп оқудың әдіс-тәсілдерінің бәрі, дауыс күші, әуені, сазы логикалық, психологиялық кідіріс жасау түгел қолданылады. Тәрбиеші мүмкіндігінше мысалдағы келемеж, келекені, күлкіні, өсиет-өнегені тек дауыс ырғағы арқылы ғана меңзейді. Сондықтан мысал өлеңдердің мазмұн-мағынасын, құрыяысын, автордың айтқалы отырған ойының астарын түсініп талдап, даярланады. Кідіріс жасалатын жерлерді күні бұрын белгілеп алады.
Мысал өлеңдердегі сөздердің, сөйлемдердің басым көпшілігі өзінің тура мағынасын сақтамайды. Олай болса балаларға жеке сөздердің мағынасы емес, шығарманың жалпы мазмұн-мағынасын, әрбір кейіпкердің іс-әрекетінің, сөзінің дұрыс-бұрыстығын талдап түсіндіру керек.
Крыловтың Шегіртке мен құмырсқа өлеңінен мысал:
Секіру қайда сүрініп,
Қабағын қайғы жабады.
Саламда жатып, дән жинағын
Құмырсқаны іздеп табады.
Селкілдеп келіп жығылып,
Аяғына бас ұрады.
Бұл шумақтарда өкініш сезімі ұлғайып мүсіркей бастайды. Құмырсқаның еш нәрседен, қамы жоқ. Ол қысқа ұқыпты даярланған жылы илеуінде тыныш жатыр. Бұл өлеңді тәрбиеші балалар алдында мәнерлеп оқуға дейін толық талдап, қай жерді қалай оқиды белгілеп, даярлап алудың үлкен пайдасы бар. Мысалдың желісімен таныстыру.
Тәрбиеші мысалды оқиды. Балалар оны аңдар туралы ертегіше қабылдайды. Бұдан кейін тәрбиеші: сұрақтар қояды да, артынша ол сұрақтарға өзі жауап береді. Сұрақтар мыналар:
Жаз бойы шегіртке не істеді?
Кыста не болды?
Шегіртке қыста неге әндетпеді?
Шегіртке көмек сұрап кімге келді?
Кұмырсқаға ол не айтты?
Еңбекқор құмырсқа неге таңданды?
Шегіртке өзінің жаз бойы секіріп жүргенін кұмырсқаға қалай түсіндіреді?
Ақырында құмырсқа шегірткенің жаз бойы еңбек етпегенін қалай түсінді?
Құмырсқа шегірткені қалай мазақтады?
Мысалды жаттату.
2. Әуелі тәрбиеші мысалды түгел оқып шығады. Одан кейін сұрақтар қойып, оған өзі мәтіннен үзінді келтіріп жауап береді. Үшінші рет оқығанда оған есте ұстау қабілеті жақсы балаларды кірістіреді. Олар тәрбиешінің сұрағына жауап береді (өзінің көмегімен).
Келесі сабақта тәрбиеші мысалды тағы да оқып шығады:
— Балалар, естеріңде ме, шырылдауық-шегірткеге не болып еді? Кім мысалды жатқа біледі? Кәнеки, мысалды жақсылап жаттап алу үшін, бүгін тағы да жаттығу жасайық. Мен сендерге тағы да оқимын (оқиды). Енді Шегіртке мен кұмырсқа болып ойнаймыз. Мен бастаушы боламын. Азамат- құмырсқа, ал Алма шегіртке болады.
Бұдан кейін рольдерді басқа балалар орындайды, бастаушының ролін де балалар орындайды. Егер балалардың біреуі мәтінді ұмытып қалса, тәрбиеші көмектеседі.
Мысалдың аллегориялық мәнін түсіндіру.
Үшінші сабақта тәрбиеші балаларға мысалдың аллегориялык мәнің тусіндіруге тырысады
Тәрбиеші: Балалар, сендер адамдар жақсы қылығы үшін мақтаса, не жаман ісі үшін сөксе, оларды хайуанаттармен: аңдармен, кұстармен, жәндіктермен салыстыратынын, әлбетте, байқаған боларсыңдар. Мысалы: Қырандай батыл; арыстандай айбарлы; қояндай қорқақ,— дейді. Естеріңе түсіріңдерші қу адамды кімге теңейді?
Балалар: Түлкідей қу,— дейді.
Тәрбиеші: Ал, мылжыңды.
Балалар. Сауысқандай.
Тәрбиеші: Енбек сүйгіштерді қалай дейді?
Балалар: Кұмырсқадай, арадай еңбекқор.
Тәрбиеші: Сараңды ше?
Балалар: Қасқырдай сараң.
Егер балалар бір сұраққа жауап бере алмаса, тәрбиеші оларға көмектеседі.
Тәрбиеші: Адамдарды хайуанаттарға олардың мінез-қулкындағы ұксас қасиеттеріне қарап, егер сол қасиеттер аңдарда, құстарда немесе жәндіктерде бар касиеттер болса ғана тенейді. Ойланыңдаршы, кейбір адамдардың іс-әрекеттері И. А. Крыловтын біз оқыған мысалындағы шегірткенің іс-әрекетіне ұксай ма?
Балалар: Кейбір адамдар бейғам, жұмыссыз жүреді. Олар мына шегірткеге ұқсайды.
Тәрбиеші: Енбектенбейтін шегіртке туралы сондай адамдар окып, ойлансын: Егер мен уақытында еңбек етпесем, өзім және балаларым туралы қам жемесем, маған да сондай қиын болып қалмай ма,— деп ойлансын деген оймен айтып отыр. Сөйтіп уайымсыз, қам жасамайтын адамдар түзеліп, еңбек ететін болады. Сендердің араларыңда сондайлар жоқ па? Әрине, жоқ. Сендермен біз хайуанаттар туралы ертегі оқығанбыз, ал енді мысал оқыдық... Мысал мен ертегінің айырмасы кандай?
Тәрбиеші мәнерлі оқудың үлгісін өз дәрежесінде игеріп, мектеп жасына дейінгі балаларды тәнті етуге әзір болу керек, ертегі кейіпкерлернің дұрыс аз да, болса бір-біріне ұқсас етпей, өзгертіп оқуға жаттыққан тәрбиеші бала сезімін оята біледі.
Мәнерлеп оқудың дұрыс оқылса, бала сол шығарманы тыңдаудан еш жалықпайды. Мәнерлеп оқудың дұрыс оқылуы, баланың ой-өрісін жан-жақты дамуына тікелей әсер етуі тәрбиешінің дұрыс оқуына байланысты. Сондықтан тәрбиеші өзін мәнерлеп оқуға жақсы дайындауы қажет.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек. Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын дұрыс келтіруі керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Мысалдарды оқу ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
2. Мысал тілі дегенміз не?
3. Оқу барысында әңгіме айтушы кейіпкерлердің, мысал моралын бере білуге талдау жасаңыз.
4. Мысалды рольге бөліп оқып, талдаңыз.
14-лекция. Тақырыбы: Әңгіме оқу.
Жоспары:
14.1. Әңгіме әдеби жанр ретінде. Прозалық шығармадағы суреттеу, баяндау диалогы. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері. әңгіме оқу спецификасы, әңгіме тілі, оның басты ерекшеліктері. Жекелеген әңгімелерді талдау.
14. 2 Мәнерлеп оқу құралын анықтау. Автордың негізгі ойын, жанр ерекшелігін, стилін, көркем әдістемелерді бере білу. Оқу барысында оқиғаға өзіндік бағасын беру. Балаларға арналған проза оқуда екпіннің табиғи, қарапайымдылығын сақтау.
Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімені талдау (жазба материалдарды студенденттердің оқуы негізінде).
Лекция мәтіні:
1. Тәрбиеші балалармен күнделікті араласып сабақ жүргізгенде, қыдыртқанда, экскурсияға апарғанда, ойын сағатында оларды айналадағы өмірмен таныстырады. Өздері пайдаланып жүрген заттар, табиғат кұбылыстары, өсімдік пен хайуанаттар, адамдар, олардың еңбектері, Отан, музыка шығарып жатқан жазушылар мен суретшілер, республикалар мен шетел балалары туралы әңгіме айтады.
Тәрбиешінің әңгімесі де көркем әңгімеге ұқсас болуға тиіс. Ертеден-ақ әңгіме деп ауызекі айтылатын хабарлама түрін атаған. Әңгімені бірақ кісі айтады да, қалғандары тыңдайды.
Әңгіме көлемі шағын әдеби шығарманың жанрына жатады. Қатысушыларының саны да аз болады. Сюжеті біртіндеп өрбиді. Әңгіме өзегі өмір оқиғасына, эпизодына құрылады. Шытырман ситуация болмайды. Іс-әрекет азғана мерзім ішінде етеді, композициясы жеңіл келеді.
Балаға үш жасынан бастап ауызша айтылатын әңгіменің осындай ерекшелігі олардың қабылдауы мен түсінігіне лайық және қажетті дидактикалық әдіс болмақ.
Тәрбиеші әңгімесінің ерекшелігі.
Тәрбиешінің әңгімесі балалардың жас ерекшелігіне қарай әр жастағыларға арналып құрылады. Үш-төрт жастағы балдырғандарға айтылатын әңгіме мейлінше қысқа және сәбилердің өмір тәжірибесімен ұштасуы керек. Айталық, ойыншықпен ойнау жайлы қалай әңгімелеуге болады?
Мысал:
Жазғытұрым папасы Ернарға ойыншық кеме сатып әкелді, ойыншық кеме ақ, мұржасы қызыл еді. Ернар катты қуанды. Тез киінді де көшеге жүгіріп шықты. Кемесін ағып жатқан бұлаққа жүргізіп қоя берді. Бұлақ қатты ағып жатыр еді. Ернардын, кемесі де тез жүзіп кетті. Ернар бұлақты жағалай жүгіріп, қуанғаннан қолып шапалақтап, жолдастарына: —Қараңдаршы, қараңдаршы, ойыншығым нағыз кеме сияқты,— деп жүр.
Ойыншық кеме балаларға ұнады. Олар кезек-кезек суға жіберіп ойнады.
Бала есейген сайып онын. танымы, тәжірибесі молая бастайды, соған орай тәрбиешінің әнгімесі мазмұны жағынан күрделеніп, көлемі ұлғаяды.
Бес жасқа шыққан балаға төрт түлік малдың төлі, үй хайуанаты жайлы мына сияқты әңгіме құрап айтуға болады.
Қойдағы ағайым маған ақ лақ әкеп берді. Туғанына екі-ақ күн болған екен. Өзі кішкене, сүп-сүйкімді. Кешкісін аузына күміс қасықпен сүт құйдым. Тыпырлап ішпей, сүт төгіліп қалды. Таңертең де ішкізе алмадым. Ертеңіне аштықтан әлсіреп мә...ә деген даусы әрең шықты. Өліп қалады екен деп қорықтым. Содан кейін шишаға сүт құйып, аузына емізік кигізіп, лақтың аузына салдым. Бірақ резинканың иісінен бе, емізікті ембей, аузынан шығарып тастай берді.
Ақыры қарны әбден ашқан болу керек, еме бастады. Бірте-бірте емізікке әбден үйренді. Сөйтіп лағым мезгілімен манырап, сүт сұрайтын болды. Ол шишаны мама деп түсінеді, емгенде тұмсығымен түртіп-түртіп жібереді де, құйыршығын шошаң-шошаң еткізеді. Тойып алған соң, мәһә-һә деп дауыстайды да секіріп-секіріп ойнақтай женеледі. Үй жағалауына шығып жүреді. Бірақ бір күні секірем деп құлап түсті. Содан бері байқап жүретін болды.
Қорадағы кішкене балалар ойнауға шыққанда, монтиып қарап тұрады. Олар шақырса, бірге косылып жүгіреді, шыр көбелек айналып ойнайды, артқы аяғын көтереді, құйыршығын шошаңдатады, секіреді, сүзеді. Балалар да, өзі де мәз-мейрам...
Мен жұмыстан қайтқанда, алдымнан ойнақтап шығады. Артқы екі аяғына тұрып секіреді. Етегімді тістелейді, сүзіп ойнайды. Үйге кірісімен мәһә-һә деп дыбыстап сүт сұрайды. Сүтке тойып алады да менімен ойнағысы келеді. Артымнан қалмайды. Басынан сипасам, бетімнен иіскелейді. Басымен сүзгілеп еркелейді.
Әңгіме айту — шығармашылық жұмыс. Тәрбиеші жақсы әңгімеші болу үшін оның бақылап байқағаны, көрген-білгенінен түйгені, білімі мол болу керек, сөйлеу мәдениетін игерген болуы тиіс. ңгімені айтуда тек айналадағы болып жатқан өмір жаңалықтарын хабарлап қою жеткіліксіз. Әнгімеші тыңдаушыларына (балдырғандарға) эмоциялық әсер етуі керек. Әңгімедегі іс-әрекетке, оқиғаға өз қөзқарасын, көңіл күйіңді білдірумен тынбай тыңдаушыларыңды да бірге еліктіріп, әңгімеге араластырып отыруды кездеу керек.
Әңгімеші хабарлап отырған жайтқа өз көзқарасын дәл тауып, тап басып айтқан сөзімен, сөз саптауымен, интонациясымен білдіреді. аланың түсінігіне сай мазмұнды және еліктіретін қызықты әңгіме құрау үшін, жалпы мәдениеттілікпен қатар тәрбиеші-педагогтың ой-өрісі кең, еңбекқор, тапқырлығы да болуы шарт.
2. Әңгіменін түрлері.
Балалар бақшасының тәжірибесінде әңгіменің бірнеше түрі пайдаланылады. Бір әңгімелердің алдына қоятын мақсаты баланың ой-өрісін кеңейту және бейнелі, керкем сөз арқылы адамгершілік, эстетикалық тәрбие беруді кездейді. Оларға жататындар: көлемі шағын халық ертегілерін және классик жазушылардың әңгімелерін қаз-қалпында тәрбиешінің ауыз-екі айтып беруі, көлемді, мазмұны күрделілеу халық ертегісін, әңгімелерді стилін сақтай отырып, мазмұнын баяндап беру және езі құрастырған шығармашылы әңгімесін өткізу. Бұдан басқа балаларды әңгіме айтқызып үйретуді көздейтін тәрбиешінің үлгі-әңгімесі де бар. Енді творчетволық әңгіменің ерекшелігіне тоқталайық.
Тәрбиешінің шығармашылық әңгіме құруы
Шығармашылық әңгіме - деп бөлек-бөлек фактілер мен оқиғаны құрастырып жинақтап, тым қарапайым болса да, аяқталған жайтты, картинаны баяндайтын әңгімені айтамыз. Мұнда өмірдегі сияқты маңызды мәселе шешілуге тиіс және баланың жас ерекшелігіне сай мазмұнда болуы міндет. Әңгімені қалай құрастыру керек?. Шығармашылық әңгіме құрастырар алдында тәрбиеші-педагог оның тақырыбын, білімдік-тәрбиелік мақсатын анықтап алуы шарт. Содан кейін материал таңдап алып, өз өмір тәжірибесіне және ғылыми әдебиеттен, мерзімді баспасөзден (қоғамдық-саяси басылымдар), радио, теледидар, сахна өнерінен, көркем әдебиеттен алған біліміне сүйене отырып, бәрін ой елегінен өткізіп, құрылым-сюжеттік жоспарын жасайды. Осыдан кейін ғана әңгіме мәтінін құрастыруға кіріседі.
Шығармашылық әңгімені әр адам әр түрлі құрастырады. Біреулер еске түскен ойларын қағазға түсірсе, енді біреулер ойша корытып алып, сөйлемдерін содан кейін барып қағазға жазады. Алайда мәтінді кағазға түсіру (әсіресе жаңа бастап жүргендерге) міндетті шарт. Жазылған текст бойынша ой желісін, сюжетінің дамуьш бақылау жеңіл және сөз қолдану тәсілі мен стильдік ой жүйесінің ең жақсы нұсқасын талғап алу оңай болады.
Әңгіменің ең маңызды шарты — идеясы. – Сюжеті де, кейіпкерлер образының жүйесі де, әңгіменің құрылымы да, сөз қолданысы, бәрі-бәрі бір ғана мақсатқа — оның идеялық мазмұнын ашуға бағынады. Негізгі ой, әңгіме идеясынын, өзегін құрайтын кейіпкерлер, оның ішінде басты кейіпкерлер болмақ. Кейіпкер образы онын сыртқы портретін, тұрмыс күйін, т.с.с. іс-әрекетін, оған басқалардың қарым-қатысын суреттеу арқылы жасалады. Алайда образ жасаудың негізгі құралы кейіпкердің іс-әрекеті мен сөзі болмақ. Бұл өте-мөте балдырғандарға арналып жазылған әңгімелерге тән. Кейіпкердің сыртқы пішіні өте қысқа суреттеледі, олардың басты белгілері ғана сипатталады.
Мысалы, Ы. Алтынсариннін. Бай баласы мен жарлы баласы әңгімесінде көштен адасып қалған бай баласы—Асан өмірге бейімсіз, қорқақ болып сипатталса, кедей баласы — Үсенді жазушы тапқыр пысық етіп көрсетеді. Олар Үсеннің пысықтығының арқасьшда көшкен ауылдарын тауып алады. Туынды идеясын сюжет ашады. Сюжетте кейіпкерлердің мінез-құлқын ашатын өмір тартыстары бой көрсетеді. Мысалы, М. Төрежановтың Үш дос әңгімесінде болған оқиға қысқа, тұжырымды ғана берілген. Қорада ойыншықтарымен ойнап жүрген үш баланың бірі қызғаншақ, ойыншығын басқаға бергісі келмейді. Самат дейтін бала көпшіл, жолдастарынан ойыншығын аямайды. Әдемі өрт сендіргіш машинасымен ойнауға өзін алдында бөліп тастаған баланы да шақырып ұялтады. Кейін ол достасып кетеді.
Шығарманың идеясын айқындайтын тағы бір тәсіл — ол шығарманың құрылымы — композициясы. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгіме композициясы жеңіл болуға тиіс. Оқиға бірінен соң бірі өрбіп, біртіндеп шиеленісіп барып, шарықтау шегіне жетеді. Үш-төрт жастағы балаларға арналған әңгіме міндетті түрде аяқталуға тиіс, бірақ оқиғасы үнемі сәтті бітуі шарт емес.
Тәрбиеші естиярлар, ересектер топтарына жүргізген әңгімесін балаларға арнайы сұрақ қоюмен тамамдауына да болады. Әңгіменін, бұлай аяқталуы балалардың ойын, сезімін жандандырады, сөйтіп оларды ойлануға талпындырып, сондай құбылыстарға өздерінің қалай карайтынын анықтайды.
Образ жасаудың, оқиғаны суреттеудің негізгі тәсілі — сөз. Әңгіме оқиғасы мен кейіпкерін сипаттайтын дәл, айшықты, бейнелі сөздерді талғай білу керек. Сонымен қатар балалардың жас ерекшелігі ескеріліп отырады. Баланың сөйленген сөзді ұғу кабілетін асыра бағаламау керек. Сондай-ақ баланың сөздігінде актив болып кеткен сөз бен сез тіркесін де ылғи қайталай беруге болмайды.
Байланыстырып сөйлеуін дамыту. Оқылған ертегі, әңгімелерді сюжетті суреттер мазмұнын, көрген кинолары, естіген-білгені туралы басқалардың көмегінсіз өздігінен әңгімелей білуге үйрету. Тәрбиеші нұсқаған немесе өзі қалаған тақырыпта әңгіме құрату. Әңгімелегенде оқиға кейіпкерлерінің көңіл-күйі, іс-әрекет ерекшелігін келістіре, ерекше екпін мен салтанатты үн-ырғағымен айтуға жаттықтыру
Өздігінен әңгімелеуде окиғаның орны, мерзімі, бұрын не болғанын, кейін не болатынын, немен, қалай аяқталатынын ойластыра білуге, кейіпкерлердің мінезін, сыртқы бет-пішіні, ішкі көңіл-күй құбылысын сезіне білуге, ертегі, әңгімелерді кейіптендіруде оқиға желісін үзбей тұтас бере білуге жетелеу.
Оқып түсіндірілген көлемді шығармаларды ауызекі талдау кезінде бөліктерге бөліп, әр белігіне ат қоя білуге үйрету, ауызша жоспар құруға үйрету.
"Тақия жасыру", "Орамал алу", "Белбеу тастау"т.б. ұлттық ойындарды бала жасына лайықтап, мәнісін түсініп ойнауға үйрету. Өзі білетін ойын ережесін түсіндіре, ойынға қажетті материалдардың аты, неден жасалғаны туралы басқаларға жеткізе білуге, өз құрбылары жасаған жұмыс нәтижесі, сапасы жайында әділ баға беріп, талдау жасай білуге дағдыландыру.
Сауат ашуға даярлық. Ересектер (5-6 жас) тобында ауызша дыбыстар жайында ұғым беріледі, әріп таңбасы таныстырылмайды. Сөздің дыбыстық құрамына талдау жасай білуге үйрету. 3-4 дыбыстан тұратын сөздерге дыбыстық талдау жасай білу, сөз құрап тұрған дыбыстарды тауып, қай орында тұрғанын табуға жене ол дыбыстардың айтылу ерекшеліктерін (созылыңқы, келте, уяң немесе қатты) естіп, байқай білуге үйрету. Сөз ішіндегі дыбыстардың - дауыс-ты, дауыссыз немесе қатаң, ұяң екенін айыра білуге жаттықтыру, оларды салыстырып айтуға, талдауға төселдіру.
"Сөз", "дыбыс", "дауысты", "дауыссыз" байланысты терминдерді дұрыс қолдануға үйрету. Тәрбиеші ұсынған дыбысты қоса отырып, сөз құрай білу. Сөз құрамына (4-5 дыбыстан құралған) дыбыстық талдау жасау, сөздегі дыбыстардың айтылу ерекшелігін (дауысты, дауыссыз, катаң, ұяң) табу дағдыларын тиянақтау. Сөздің дыбыстан құралатынын нақты мысалдармен түсіндіріп, сөз жөніндегі түсініктерін практикалық жолмен меңгерту. Сөзді бірнеше бөлікке бөпугв болатынын (мысалы: қағазды екіге, төртке бүктеу, әр бүктеу бүтіннің бвпіп екенін) түсіндіру. Ол бөлік "буын" деп аталатынын ұғындыру. "Буын ұғымын меңгерту, сөзді буынға бөлуге жаттықтыруды әрі қарай жалғастыру, үйренген ұғымдарды бекіту. Әр түрлі дыбыстық тапсырма бойынша ауызша мысал ойлату, сөз құрату, ол сөздерді буынға бөлгізу.
Әңгімелеп беруге де балаларды әңгіме өткізгендегідей әдіспен дайындайды: әңгімелеп тәртібі және т. б.); заттың барлық белгілерін атап айту үшін, балаларда сөздін, грамматикалық формалардың, қоры болуы керек. Демек, әңгімелеп беруге жаттықтыру алдында лексикалык, грамматикалық (керек болғанда — фонетикалык) тілмен өзара әнгімелесу жаттығулары өтілген болу керек. Мысалы, жоғарыда өтіп кеткен малакай туралы, аспаздың қызметі тура-лы, балалардың өздерінің жерге көшеттер отырғызуы туралы— осылардың бәрі: балалардың айтар әңгімелерінің (сипаттау, баяндау және пікір айту) өзегі болуы мүмкін. Әңгімелеп берудің арнайы мақсаты (қайталап айтудың мак,сатындай) — балалардьщ монологтық сөзін дамыту.
Әңгімелеп беруге окытуды тәрбиеші бірнеше сұрақтар тізбегінің көмегімен, яғни баланың баяндап, суреттеп немесе өз пікірімен айтуының логикалы болуын қамтитын жоопар арқылы жүргізеді.
Әңгімелеп беру жоспары қарапайым, яғни ұзын тізбекті сү-рақтардан түратыы болуы да мүмкін немесе күрделі, яғни сұ-рақтар тіэбегі қосымша тармақтарға (еске түсіру немесе жетекші сұрақтар) бөлінген болуы да мүмкін. Әлбетте, балалардың жас ерекшелжтеріне байланысты сабақ әр топта әр түрлі өтеді, балаларға қойылатын талаптар да әр түрлі.
Сурет бойынша шығармашылық ойдан құрастыруды ересек және мектепке дайындайтын топтармен жүргізу ұсынылады. Тәрбиеші Тоғайға саңырау-кұлақ теруге барғанда деп аталатын суретті іліп кояды. Онда орман іші, ұлдар мен қыздар қолдарына шелек ұстап орманға кіріп келе жатыр, олардың жанында иттері бар. Балалар суретті қарап танысады.
Тәрбиеші оларға:
— Балалар! Суреттегі сол жақ шетте тұрған балаға орманға бармас бұрын не болғаны туралы кім әңгіме ойлап шығарады. Оның аты кім, балалар оны орманға баруға шақырғанда ол өзінің мамасына не айтты, мамасы оған қандай жауап қайтарды, жолға не берді (бәлкім оның шелегінің түбінде ертеңгілік тамақ жатқан болар?). Мүмкін, ол кетерде мамасы үйде болмаған шығар, оны атасы мен әжесі шығарып салған болар. Осының бәрін көз алдарыңа елестетіп, сосын бізге айтып беруге тырысыңдар.
Бірер минуттан соң тәрбиеші ойдан құрастырушылардың біреуін шақырады, калған балалар тыңдап болып, оның жауабына баға береді.
Сондай-ақ суреттегі кейіпікерлердің бәрі туралы, тіпті ит туралы да әңгіме ойлап шығаруды ұсынуға болады.
Әңгіме суреттегі кез келген нәрсе туралы: шетен туралы (оны кім, қашан жасаған, мына баланың қолына калай тап болды); жолдағы ағаштар туралы (оны кім, қашан, қандай жағдайда отырғызған). Орманда балаларға кім, не кездескені (адамдар немесе аңдар), кездескен уақытта олар ездерін қалай ұстайтыны туралы да болуы мүмкін. Балалардың бұл жорығы немен аяқталады, оларды үйлерінде қалай қарсы алады т.с.с. туралы да ойдан құруға болады.
ЕРЕСЕК БАЛАЛАР ТОБЫНДА ӘДЕБИ ШЫҒАРМА ОҚУ
(5—6 жастағылар үшін)
Әдістер: оқу, әңгімелесу, әңгімелету. Экскурсия, шығарма мазмұнына сәйкес сурет көрсетіп әңгімелету. Өздігінен істелетін жұмыстар. Балалардың жауаптарын талдау. Жеке және коллективті түрде әңгіме құрату. Оқылған текстегі сөздерді түсініп айтуға үйрету. Оқудың мақсаты — әдеби шығармаларды тыңдай білу қабілетін дамыту; жануарларды ажырата білуге үйрету. Көркем сөздерді (эпитет, синонимдер мен көп мағыналы сөздерді) текстен таба білуге қалыптастыра отырып, сөздік қорын байыту.
Баланың білімін бақылауда қолданылатын әдістер:
1. Шығарманы оқып, тыңдату (оқу, ауызша айту, түсіндіру).
1. Оқылған шығарма бойынша әңгімелесу.
2. Өздеріне әңгімелету (суретсіз және сурет көрсете отырып).
Бұл үшін шығарманы оқу жоспары жасалады. Онда көркем сөзді дәл тауып қолдана білуге үйретіледі, оқылған шығармалар қайталанады.
Қайталау барысында:
а) лексикалық жаттығулар жүргізіледі. Үйренген сөздерден сөйлем құратады;
ә) белгілі тақырып бойынша сөйлем құратады;
б) оқылған шығармаға сәйкес (өз тәжірибелері бойынша) сөйлем құратады. Текстегі көркем сөздерді (синоним. т. б. сөздер) тапқызады.
Мәтінге үш түрлі бағытта талдау жасалады:
1. Сөйлемдегі (мәтінднгі) сөздерді түсініп айтуын бақылау.
2. Сөздің мәтіндегі ролін анықтау (Неге олай? Басқаша айтуға бола ма?).
3. Үйренген сөздерін сөйлеу процесінде қолдана білуін байқау.
Кейбір шығарманы талдау:
1. Мәтіндегі сөздерден жыл мезгілін бейнелейтін сөздерді тапқызу.
2. Бейнеленген сөздерді түсіндіру (синонимді қолдана отырып).
3. Үйренгендерін сөз тіркестерімен байланыстырып сөйлей білуге жаттықтыру. Жазда, Күзде деген тақырыпта тәрбиешінің көмегімен сөйлем құрату.
4. Өздерінен сұрай отырып, алтын, жасыл сөздерін жыл мезгілімен салыстыра айтқызу.
5. Көркем сөздерді (эпитет, метафора) түсіпдіру (оқылған шығармадан).
Бұл жұмыстарды орындау мақсатында эксперимент ретінде етілген үш сабақта оқылғаи шығарманы талдауға болады. Ол үшін төмендегі шығармада кім, не туралы айтылған? Осы әңгімеде саған кім, не ұнады? Жазушы күзді неге теңейді, немен салыстырған? деген сұрақтар беріледі. Ол арқылы балаларды шығарма мазмұнын түсініп, өздігінен талдауға, көркем, бейнелі сөздерді тауып, орнымен қолдана білуге үйрету мақсаты көзделді.
Шығармашылық тапсырмалар: қар, қайық, орман, тау, т. б. сөздерге эпитеттер тапқызу, салыстыру; синоним, антонимдерге мысал келтіріп, орындауға жаттықтыру.
Күзгі дала, Жыл мезгілі, Орман, Жазғы еңбек, т. б. тақырыптарға әңгіме құрату.
Шие тергенде
М. Төрежанов
Әмина әже немерелері Жанат пен Қанатты ертіп, шие теруге орманға келді. Көп ұзамай қалың шиеге кезікті.
Жанат терген шиесін қолындағы ыдысқа салса, Қанат шиесін тойғанынша жеп, сонан соң өз бетімен ойнап кетті.
Таза ауада әрі жақсы дем алып, әрі шиеге тойып, олар үйлеріне көңілді
оралды.
Жанат ыдыстағы шиесін атасына ұсынып жатып:
— Ата, мына шиені әдейісіз жесін деп, орманнан теріп әкелдім, - деді.
— Көп жаса Жанатжан, - деді атасы бір шиені алып, - Өскенде сен мені асырайды екенсің.
— Өзің де же Жанатжан, - деді ол бір кезде.
— Ата, біз шиені орманда тойғанша жедік.
— "Ас иесімен тәтті" дейді. Сен көмектеспесең, мен жалғыз өзім тауыса алатын емеспін.
Жанат атасының көңілін қимай, аузына бір-екі шие салды.
— Қанатжан сен неге отырмайсың, - деді атасы, босаға жакқа қарап тұрып қалған Қанатты көріп, — Жанаттың шиесін же.
Қатты ұялған Қанат көзі жасаурап, сыртқа ата жөнелді.
Бақылау сұрақтары:
1. Көркем шығарманы сахналаудың тәсілдерін атаңдар?
2. Неліктен инсценировкалық ойын көркем шығарманы жатқа айтқызып үйретуді жеңілдететін тәсіл ретінде пайдаланылады?
3. Автордың негізгі ойын, жанр ерекшелігін, стилін, көркем әдістемелерді бере білу дегеніміз не?
4. Оқу барысында оқиғаға өзіндік бағасын беруіне сипатама беріңіз.
5. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімені талдап беріңіз.
15-лекция. Тақырыбы: Көркем шығарманы (инсценниорвкалау) кейіпкерлендіру
Жоспары:
15.1. Көркем шығарманы драматизациалау.
Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармаларды кейіпкерлендіру ерекшеліктері, маңызы.
Әдеби көркем бейнені жасауда көру және есту әсерін үйлесімді ету. Балаларға арналған көркем шығармаларды сахналандыру түрлері: сурет театры (тірі суреттеу, фланелеграф), үстел үстел үсті театры (қуыршақ және жазық), көлеңке театры, бұларға қысқаша сипаттама, көрсету техникасы.
15.2 Сценарий құру. Сахналандырылған шығарманы мәнерлеп оқуға дайындау. Көркем сөзді қимыл- әрекетпен байланыстырып көрсету, кейіпкерлердің мәнерлі диалогын жандандыру.
15.3 Қойылымды көрсетуге даярлық. Қойылымды безендіру. Кейіпкерлердің үні мен сөзі. Репетиция. Мұнда қуыршақ-ойыныды орындаушылардың бәрінің әрекеттері ұйымдасқан түрде өтуі тиіс. Декорация. Реквезит. Театр сахнасының безендірілуі.
Сахнада қойылымның көрсетілуі (сахналандыру үшін бб бағдарламасы)
Лекция мәтіні:
1. Туған жерін, халқын сүйетін, ана тілін, тарихын, мәдениетін, өнерін, әдет-ғұрпын жақсы білетін, салауатты да саналы ұрпақ тәрбиелеу ісі мектепке дейінгі тәрбиеден басталуы тиіс. Сол себепті де бүгінгі таңда ұлттық сананы дамыту үшін балабақша басшысы бастаған тәрбие ұжымдары тәрбие, білім беру жұмысын жаңа деңгейге көтеру мақсатында шығармашылық ізденімпаздықпен, іске жұмылуда.
Театр сабағының шығармашылық тобын құрастыру бағдарламасы жасақталды. Атап айтқанда, балабақшаларда балаларға арналған көркем шығармаларды сахналандыру түрлері: сурет театры (тірі суреттеу, фланелеграф), үстел үсті театры (қуыршақ және жазық), көлеңке театрлары бар. Балабақшадағы барлық топтардың сабақтары театрмен байланыстырылып өткізілуде. Баланы ойын өсіреді-дейді халық мәтелі. Театрды сабақпен байланыстыруды жоғары деңгейде өткізу үшін балабақшада демеушілердің көмегімен театр кабинеті ашылды, әрі ол талапқа сай техникалық жабдықтармен жабдықталған. Алғашқы сабақтарда балалар театр бөлмесімен танысып, театр туралы түсініктер алды. Театрдың мақсаты балалардың тілін дамытуға, жатық сөйлеуге, сөздік қорын байытуға және ұялшақ балаларды ортаға тартуға арналған. Есеп сабағында балалар өздеріне таныс ертегілерден санауға, логикалық есептер шығаруға, кеңістікті бағдарлауға, көлемді айыруға үйренеді.
Мысалы: Бес ешкі ертегісін алайық. Мәселен, Неше ешкі? Енесімен нешеу болады? Енесі қай мезгілде орманға кетеді? Олардың қайсысы үлкен? Нешеуі пештің артына тығылды-деп ойната отырып, есепке үйретеді. Көркем әдебиет сабағында таныс ертегілерді өздері үстел үсті, саусақ, ағаш қасық, конусты театр, драматизациялау арқылы өткізеді.
Балабақшада жоспарлы түрде өткізілетін ертеңгіліктер яғни көркем шығарманы драматизациялаудың зор тәрбиелік өнегелі мәні бар.
Рольдерді ойнаған кезінде балалар ұйымшылдыққа, жауапкершілікке тәрбиеленеді, шығармашылық қабілеттері дамиды. Балаларды ойната отырып, білімге, өнерге, сөз өнеріне құштарлығын дамытумен қатар, баланың бойында адамгершілік қасиеттері де қалыптасады. Театрды сабақтармен, ашық шаралармен, ертеңгіліктермен ұштастыруға залдың безендірілуі, балалардың киімі, кейіпкерлердің киімдерін тігіп дайындауда тәрбиеші мамандар да үлкен шеберлік танытуда. Мысалы, Наурыз тойы Ою хан мен Жою хан ертегісі желісімен, сондай-ақ, Жаңа жыл ертеңгілігі, Хош бол балабақша т.б. ертеңгіліктерінің сценарийі театрланған сабақтар негізінде өткізіледі. Театрландыруды тәрбие салаларымен сабақтастырудың мәні зор. Балалардың тәрбиешілері мен бірлесе отырып, сахнада роль атқаруға машықтануымен бірге үлкенге деген сыйластығы да арта түседі.
Балабақшада театрды басқа салалармен сабақтастыру және де халықтық педагогикамен байланыстыру еліміздің болашағы-білімді, өнерлі, қоғамға пайдалы азаматтарын өсіруге жәрдемі мол.
2. Аталған сабақтың тақырыбына орай сәбилердің ана тілін, сөздік қорын байыту үшін сөздерді бір-бірімен байланыстырып сөйлеуге үйрету, дыбыстарды анық айтуға баулу, ой-өрістерін кеңейту мақсаты көзделеді. Сонымен қатар өз ана тілін құрметтеу арқылы салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпты балғалай білуге тәрбиелеу, күз мезгілі туралы білімдерін тиянақтауға да көңіл бөлінеді.
Сабақ әңгімелесу, көркем сөз, мақал-мәтел, жұмбақ шешу, шешендік сөздерді айту, сұрақ-жауап, ойын, айтыс сияқты әдіс-тәсілдерді қолдана жүргізіледі.
Билердің суреті, күміс қақпа, алтын қақпа, алтын сандық, күзгі бақ, геометриялық пішіндер, әдептер таңбасы, планеграф, мольберт, ақ қағаз көрнелікке пайдаланылады.
Тәрбие барысы: Топта күй әуені күмбірлеп тұрады. Ортаға Ханзада мен Хан келеді. Хан амандасып, төрдегі орнына отырады. Ал Ханзада баққа серуендеуге кетеді. Бақтан жинаған жапырақтарды ала келеді де:
- Әке, қараңызшы мен әдемі жапырақтар әкелдім-дейді.
- Қане, қызым әкелген жапырағың қандай ағаштың жапырағы, түсі пішіні қандай екен?-деп сұрайды.
Әке, үлкен және кіші жапырақтар.
- Ханзада, сен алты жасқа келдің, жапырақтың түсімен пішінін білуің керек. Қызым, сен сияқты балаларға балабақшада бәрін үйретеді, балабақшаға барсаң онда көп достарың болады. Ондай достарыңды үйге қонаққа шақыруыңа да болады.
Сарыарқа күй әуенінің жетегімен балалар келіп, ханмен және тәрбиешілермен амандасады, жарты шеңбер жасап отырады.
Тәрбиеші: Балалар, бүгін Ханзада бізді қонаққа шақырып отыр, сендерден көп нәрсе үйренсем дейді. Барамыз ба?
- Әрине, барамыз.
Тәрбиеші: Балалар, қазір жылдың қай мезгілі? Күз айларын кім атап береді?
Балалар: Күз айлары-қыркүйек, қазан, қараша.
- Кім айтады, мынау қандай ағаштың жапырағы, түсі мен пішіні қандай?
- Бұл аққайың ағашымен теректің жапырағы, түсі қызғылт сары және сап-сары.
- Ағаштардың пайдасы бар ма?
- Ағаштардың пайдасы өте зор, (бұл жауапты тәрбиеші толықтыра түседі). Ағаштың жапырағы күн ыстықта көлеңке болады және ағашты отқа жағады, жиһаз жасайды, үй, көпір салады.
- Күз мезгілі туралы қандай тақпақтар білесіңдер?
1-бала:
Сипап өткен самалға,
Тербеледі сары алма.
Көз салып едім бақшаға
Қауын біткен сары-ала.
2-бала:
Көрінеді шалғайдан,
Бел-белестер сарғайған.
Сары жапырақтар төгілген,
Тоғайды да көрдім мен.
3-бала:
Таза жездей жайнаған,
Сары бояу айналам.
Енді сары бояумен,
Күз суретін салам мен.
- Қазір күз мезгілінің нешінші айы?
- Үшінші айы-қараша.
- Ал, балалар күз мезгілінде қандай мерекелер бар?
- Күздің қараша айында бүкіл мұсылмандардың Ораза мерекесі болады және Республика күні тойланады.
- Балалар, бүкіл мұсылман елінің оразасы құтты болсын деп Айтыңыз қабыл болсын әнін айтайық. (Ән орындалады).
Тәрбиеші: Жарайсыңдар балалар! Енді білімімізді Білім сарайында жалғастырайық.
Балбырауын күй әуенімен балалар жарты шеңбер жасап отырады.
- Балалар, қараңдаршы Білім сарайында да құпия бар екен. Бірінші тұрған күміс қақпа, екінші алтын қақпа, ал үшінші алтын сандық. Әрқайсысының тапсырмаларын мұқият орындасақ, қақпалар да, алтын сандық та ашылады. Ендеше, күміс қақпаның тапсырмасынан бастайық:
Жұмбақ:
Дүниеде бір дария бар беті қатқан,
Бетінде бетегесі шығып жатқан.
Қараса сол құдыққа көз жетпейді,
Құр қалмас сол құдықтың дәмін татқан.
- Балалар, жұмбақтың шешуін дұрыс шешіп едік күміс қақпа ашылды. Енді келесі тапсырманы орындайық.
- Балалар, біз күнде қайда келеміз?
- Балабақшаға келеміз.
- Балабақшада не үйретеді?
- Бәрін үйретеді.
- Балабақша қанша сөзден, неше буыннан құралған.
(Балалардың жауабы).
Бұдан әрі тәрбиеші: Дауысты, дауыссыз дыбыс нешеу, балабақшада қандай тілде сөйлейміз, Ана тіліміз қандай тіл, Ана тілі туралы қандай тақпақтар білесіңдер?-деген сұрақтар қойып, оған балалардың жауабы тыңдалады.
Балалар бірінен соң бірі Ана тілім деген тақпақ айтады.
1) Ана тілім-ұраным,
Ана тілім-құраным,
Ана тілім-болмаса,
Болмас еді-жыр әнім.
2) Ана тілім-елдігім,
Ана тілім-ерлігім,
Ана тілім-болмаса,
Бүтінделмес-кемдігім.
3) Ана тілім-ырысым,
Ана тілім-қылышым.
Ана тілсіз тарылар,
Кең дүниеде тынысым.
4)Өсірген ой білімді
Сүйем туғн тілімді
Мақсат етем әр сөздің
Мәнін терең білуді.
5) Ақыл-ойын даланың,
Ана тілден аламын.
Ана тілім ардақтым,
Ақ сүтіндей анамның.
6)Ана сүтін ақтаңдар,
Ана тілін сақтаңдар.
Ана тілмен безеніп,
Ата берсін таңдар?
7) Тілім барда-мақтанам,
Тілім менің-аппақ ән.
Бірлігімді бүгінгі,
Ана тілім сақтаған.
Тәрбиеші: Тіл туралы қандай мақал-мәтелдер білесіңдер?
Өнер алды қызыл-тіл.
Тіл буынсыз, ой түпсіз.
Шешеннің тілі
Шебердің бізі.
Тіл тиексіз.
Піл көтермегенді,
Тіл көтереді.
Өзге тілдің-бәрін біл,
Өз тіліңді құрметте.
Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің тілі ортақ.
Сергіту сәті: Н. Тілендиевтің Аққу күйі әуеніен дене қимылы жасалады.
Жұмбақ есеп:
Тал басында тізіліп,
Он жапырақ тұр еді,
Жел соқты да үзіліп,
Ұшып кетті біреуі,
Ізінше оның жұлынып,
Түсті тағы бесеуі,
Тұл әлі де ілініп,
Жапырақтың нешеуі?
(4 жапырақ тұр)
Көлден ұшты жеті қаз,
Қайтып қонды екі қаз.
Қонды оның нешеуі,
Қане, кім тез шешеді.
(Екеуі)
Келесі тапсырма Геометриялық пішіндерден шаршы және бейне құрастыру орындалады. Одан соң:-Қандай санамақ білесіңдер?-деген сауалға жауап ретінде Санамақ айтылады.
Бір дегенім-бесік,
Шықтың содан өсіп,
Екі дегенім-елім,
Далам, тауым, көлім.
Үш дегенім-үміт,
Үміт артар жігіт.
Төрт дегенім-төзім,
Төзе білем өзім.
Бес дегенім білім,
Білімді бол бәрің.
Алты дегенім ақыл,
Тыңдағаның мақұл.
Жеті дегенім-жолау,
Жүректегі алау.
Сегіз дегенім-сенім,
Серт беретін кезің.
Тоғыз дегенім-тоқтау,
Елдің жоғын жоқтау.
Он дегенім-Отан,
Қорға соны ботам.
Бұдан кейін Тақия тастамақ ойыны ойналады.
Тәрбиеші: Балалар, сендер күміс және алтын қақпаның тапсырмасын өте жақсы орындадыңдар. Күміс және алтын қақпа да ашылды. Енді соңғы Алтын сандықтың тапсырмасын орындаймыз.
1) Жұмбақ шешу.
Кіруге адам батпайды,
Төрт бұрышты тақтайлы.
Төрде оны жұрт мақтайды,
Затыңды аман сақтайды.
(Сандық)
- Дана, данышпан бабаларымыз кімдер?
- Қазыбек би, Төле би, Әйтеке би.
- Олардың қандай дана сөздерін білесіңдер?
Қазыбек би:
Атадан жақсы ұл туса,
Елінің туы болады.
Атадан жаман ұл туса,
Елінің соры болады.
Төле би:
Алтын ұяң-Отан қымбат,
Құт береке-атан қымбат.
Асқар тауың-әкең қымбат,
Мейірімді-анаң қымбат.
Туып-өскен елің қымбат.
Әйтеке би:
Туған жердей жер болмас,
Туған елдей ел болмас.
Ақ жүрек ана-бұлақ,
Ақ жүрек әке-күншуақ.
Тәрбиеші: Балалар, сендер бүгінгі тәрбие жұмысына қандай киім киіп келдіңдер?
- Ұлттық киімді немен безендірген? Ұлттық киімді қандай мерекеде киеміз? – деген сұрақтарға балалардың жауаптары тыңдалады.
Жарайсыңдар, балалар, біздің ортамызда өнерлі балалар көп екен.
Енді Айтыс өнерімен тәрбие жұмысын жалғастырайық.
АЙТЫС
Қыз бала:
Айналайын халқым-ай
Құтты болсын салтың-ай
Шықтық біздер жырлауға
Қазағымның салтын-ай.
Ұл бала:
Айналайын халқым-ай
Болсын жүзің жарқын-ай
Ата салтын сақта деп.
Ұран етем жалықпай.
Қыз бала:
Айтсам егер жаңылтпаш,
Жаңыласың қалқам-ай
Жұмбағымды шеше алмай
Қиналасың қалқам-ай.
Ұл бала:
Қынатасқа бітеді,
Ақыл басқа бітеді.
Жұбағыңды шешуге,
Білім бізде жетеді.
Қыз бала:
Төбедегі көзінен,
Күн сәулесі түседі,
Бұрышы жоқ төрінде.
Самал еркін еседі,
Біліміңді көрейін,
Жауабын кім біледі.
Ұл бала:
Үйлеріндей қаланың
Бөлек-бөлек бөлме жоқ.
Макетіндей даланың
Болады ол дөңгелек
Қазағымның үйі ғой.
Тәрбиеші: Міне, балалар, сендер білім сарайының берген тапсырмаларын орындап, өз білімдеріңді көрсеттіңдер.
- Ал өз Ана тілімізді құрметтейміз бе? Ана тілі туралы қандай ән білесіңдер?
(Ана тілін сүйеміз деген ән орындалады).
- Балалар, Абай атамыздың мына нақыл сөзін жадымызда сақтайық.
Білімдіден шыққан сөз,
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын көруге,
Көкірегінде болсын көз.
- Балалар, білімімізді одан әрі тобымызда жалғастырамыз.
(Хан сыйлығын тапсырып, күй әуенімен залдан шығу).
3. Көркем шығармаларды — ертегілерді, әңгімелерді тақпак-тарды —сахналандыру тәсілдері дегеніміз — тәрбиеші оқыған шығармалардың кейіпкері ретінде балалардыд өзара роль бөлісіп орындауы. Жатқа бөліп қайталап айту үшін, өзара диалог түрінде айтылатын сөэдері бар шығармаларды пайдаланған жақсы. Қайталап айтудың бұл турі балалардың сөйлеу тілін жетілдіруге мүмкіндік туғызады. Әсіресе балалар қаратпа сөзді, көтерщкі бірыңғай сөадерді сахналап айту интонациясын меңгереді, балалардың сөзі жан сезімін аңғарту түрғысынан байи түседі—ейіпкердің басына түскен күйініш, сүйініщін балалар дауыс әуенімен аңғартуға тырысады.
Практикада балалар бақшасында мынадай сахналық тәсілдер пйдаланылады:1) инсценировкалық ойын; 2) сахналанған көрініс (орындау); 3) қуыршақ театр.
Инсценировкалық ойыңға, сахналанған көрініске, куыршақ театрына балалар орындаушы ретінде де, корермен ретінде де қатыса алады.
Инсценировкалық ойын — 1) тәрбиеші оқып берген көркем шығарманы жақ бойынша (рольде ойнап) сөзібе-сөз қайталап айту; 2) балалардын тексті еркін қайталап айтуы — балалардың сюжетті-рольдік ойыны.
Мысалы, төрт жастағы балаларға А. Толстойдың Бұршақ дәні атты ертегісі алынады Мәтінді сөзбе-сөз қайталауды тәрбиеші (жүргізуі) және әтештің, тауықтың, өзеннің, қыздардың, наубайханашылардың (2—3 адам), отын жарушылардың (2—3 адам) рольдері тапсырылған балалар орындайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға дауыстап оқудағы мақсат оларды естуге және тыңдауға, яғни сөзді дұрыс қабылдай білуге үйрету екені белгілі. Балаларға арналған кітапшадағы сурет-иллюстрациялар тәрбиешіге оқылған мәтінді толығырақ түсіндіруге көмектеседі, бірақ оны өз орнымен тиісті жерінде көрсетпесе, ол қабылдауға кедергі жасауы да мүмкін.
Жаңа кітапшамен танысу негізіндегі сабақтарда әуелі мәтінді жеке оқып шығып, содан кейін иллюстрациясын көрсеткен дұрыс екенін балалар бақшаларының, тәжірибесі дәлелдеп отыр. Сурет әрбір сөзден кейін көрсетілуі тиіс, әйтпесе түрлі-түсті суреттерге еліктеген балалар тек суретті өзінше көреді де, көруден болған образ сөзбен үйлеспейді. Өйткені балалар сөзді естімейді, оның дыбыстық бейнесі оларды кызықтырмайды. Балалар көңілін толық аударып, оларды қызықтыру үшін өте әдемі өрнектелген кітапшаның мұқабасы ғана жеке көрсетіледі.
Бақылау сұрақтары:
1. Сценарий құру. Сахналандырылған шығарманы мәнерлеп оқуға дайындау туралы түсінік.
2. Көркем сөзді қимыл -әрекетпен байланыстырып көрсету, кейіпкерлердің мәнерлі диалогын жандандыру.дегенміз не?
3. Кейіпкерлердің үні мен сөзіне сипаттама беріңіз.
2. Сөйлеу мен тілдің қарым –қатынасын атаңыз.
3. Баланыњ ауызша сµйлеуге ‰йрету т‰рлері қандай?
4.Сөздің тасымал мағынасы дегеніміз не?
5. Лингвистикалық аспект. Қарым-қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана іске асады түсініктеме бер.
16 – лекция Тақырыбы: Балалардың тіл дамыту әдістемесі
Лекция жоспары:
1. Тіл дамыту әдістемесінің теориялық негіздері
2. Тіл дамыту әдістемесі пәні және курстың міндеттері. Әдістемеге қолданбалы ғылым ретінде сипаттама. Әдістеменің ғылым ретіндегі іргелі және қолданбалы міндеттері.
3. Мектепке дейінгі тәрбие мамандарын даярлау жүйесіндегі Бала – бақшада балалардың тілін дамыту әдістемесі курсының орны.
4. Тіл дамыту әдістемесі курсын оқытудың негізгі міндеттері. Сөйлеуді қалыптастыру және Тіл дамыту ұғымдарының мазмұны. Сөйлеу қызметі.
Лекция мәтіні.
1. Ғалымдар балабақшаны жақсартудың жолын іздеді, бағдарламасын жасады, әдістемесін белгіледі, кейін оның тарихын зерттеді. Сөйтіп, балабақша ғылымының зерттеу нысанасына айналды.
Балабақша мәселесін зерттеу ісінің көш басында ғалым Б.Баймұратова тұрды деуге толық дәлел бар. Б.Баймұратова балабақша мәселесін жан – жақты зерттеп, бірнеше әдістемелік және оқу құралы ретінде еңбектерді шығарды.
1. “Отбасында және балар бақшасында баланың тілін дамыту” деген атпен Қазақ КСР Оқу Министрлігінң мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің басқармасы арқылы 1962 жылы жарық көрді.
2. Баланың тілін дамыту жолдары. 1962 ж. Қазақ мемлекеттік оқу баспасы. Алматы.
3. Балабақшадағы ересек балалардың тілін дамыту. Қазақ КСР Оқу Министрлігі. 1966 ж. Алматы.
4. Мектеп жасына дейінгі балар тәрбиесі (баланың тілін дамыту жөнінде ата – аналарға араналған кітапша). “Мектеп” баспасы, Алматы, 1966.
5. Біздің кітап (оқулық ретінде). “Мектеп ” баспасы. Алматы 1967.
6. Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту. “Мектеп” баспасы. Алматы, 1976.
Балабақша қоғамның барлық даму кезеңінде және бүгінгі білімді жаңалау білім берудің ұлттық үлгісін жүзеге асыру жағдайында өз үлесін қосары мол. Мұндай балабақшалардың жұмысы бүгінгі заманның сұранысын болашақ талаптарымен ұштастыра отырып, ауыл жағдайында тұлғаны қалыптастыруға , дамытуға бағытталған. Шағын балабақшада тіл дамытудың орны ерекше. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұны – балалардың теориялық білімін кеңінен толықтыра түседі және балалардың жеке қабілетін дамыта түседі. Бала сабақ үстінде және сабақтан тыс әрекеттерде тәрбиешімен бала арасындағы ынтымақтастықтың дамуына ықпал етуін түсінеді.
Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін тәрбиеші топтағы барлық балалардың тілдік даму деңгейін жақсы білуі қажет. Мектепалды даярлық бағдарламасы тіл дамыту бөлімінде көрсетілген міндеттерді негізге ала отырып, психодиагностика әдістер арқылы тілдік даму деңгейін анықтаға болады.
Мектепке дейінгі балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны – сөздің жалпы ұғым беретін жағын меңгеруге көңіл бөліп ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, қошаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым – қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұны – балалардың теориялық білімін кеңінен толықтыра түседі және балалардың жеке қабілетін дамыта түседі. Бала сабақ үстінде және сабақтан тыс әрекеттерде тәрбиешімен бала арасындағы ынтымақтастықтың дамуына ықпал етуін түсінеді.
Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін тәрбиеші топтағы барлық балалардың тілдік даму деңгейін жақсы білуі қажет. Мектепалды даярлық бағдарламасы тіл дамыту бөлімінде көрсетілген міндеттерді негізге ала отырып, психодиагностика әдістер арқылы тілдік даму деңгейін анықтауға болады.
Мектепке дейінгі балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны – сөздің жалпы ұғым беретін жағын меңгеруге көңіл бөліп ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, қошаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым – қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру. Өздігінен қорытынды жасап, талдай білу дағдыларын жетілдіру, бұрыннан меңгерген, лексикасында бар сөздерді қажетіне қарай қолдана білуге үйрету, әсіресе сын есім, етістік, синоним, аноним сөздерді меңгерту, сөз тудыру тәсілдеріне жаттықтыру, белсенді сөздік қорын жетілдіру.
Күнделікті өмірде, үйде, мектепте, бала-бақшада қарым-қатынасқа түсе отырып, А.Макаренко сияқты, балалардан жүріс-тұрыс, сөйлеу әдемілігін талап ету балаларды мейірімділікке, сыпайлыққа тәрбиелейді. Әңгімелесу барысында әңгімелерін аяғына жеткізіп, әңгімеден не ұққанын, ол үшін не істеу керек екендігін түсіндіре білген бала қисынды қортынды жасауды үйренеді. Мәдени тілдік ортада қарым-қатынасқа түсе оытырып, баланың сана-сезімі, ақыл-ойы дамиды. Күннен-күнге сөздік қоры молайып, сөйлеу мәдениеті қалыптасады. Әдемі, көркем терең мағыналы сөздерді қолдана отырып сөздердің мағыналық-мазмұндылық жағын меңгереді. Сөйлеу бала үшін қарым-қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін және мінез-құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады. Сөйлеу қатынасы баланың білімді меңгеруіне, қажетті білік пен дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Байланысты сөз ойға мағына беріп, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауын және өзара түсінісуін қамтамасыз етеді. Сөйлеу қызметі ойдың дамуымен қатар өрбиді.
Дұрыс сөйлеуге тәрбиелеу коммуникативтік біліктілікті, тілдік (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) және тілдік емес (мимика, ым, қалып, көзқарас, іс-қимыл) құралдардың көмегімен айналадағы адамдармен қарым-қатынас жасауды реттеу қабілетін дамытуға бағытталған. Тілді дамытуда өз қатарларымен сөйлесе білудің маңызы ерекше.
Жалпы міндеттер:
тілді және ана тілін дамыту танымдық және ойын қызметінің негізі іспеттес;
мектепке дейінгі ұйымдар мен отбасының:
- тілдің дыбыстық мәдениетіне тәрбиелеу;
- сөздікті байыту және жандандыру;
- сөздің грамматикалық құрылымын қалыптастыру;
- байланыстыра сөйлеуді (диалогты және монологты) қалыптастыру;
- қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу;
- сауаттылыққа үйрету;
- көркем әдебиет туындыларымен таныстыру бойынша бірлесіп жұмыс жүргізуі.
МЖБ-ның базалық мазмұны
Бұл блоктың базалық мазмұнының мынадай құрылымы бар:
Бөбек жасындағы екінші топ: Тілді дамыту, балалар көркем әдебиетімен танысу.
Бірінші кіші топ: Тілді дамыту, балалар көркем әдебиетімен танысу.
Екінші кіші топ: Тілді дамыту, балалар көркем әдебиетімен танысу.
Ортаңғы топ: Қазақ тілі, тілді дамыту, балалар көркем әдебиетімен танысу
Ересектер тобы: Қазақ тілі, тілді дамыту, балалар көркем әдебиетімен танысу
Тілді дамыту бөлімі мынадай бағыттардан тұрады:
- тілдің дыбыстық мәдениеті;
- тілдің грамматикалық құрылысы;
- тілдің лексикалық жағы;
- байланысты сөз.
Баланы жалпы дамуы бойынша талаптары
1. Тіл дамыту.
2. Сәби жасындағы екінші топ
Бала:
кейбір дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы (м. п. б, т, д, н. к, г, а, о, у) түсініктері мен білімі болуы керек және осы дыбыстары бар сөз тіркестері мен сөздерді меңгеруге;
қарым-қатынаста дауысты жәме дауыссыз жеңіл дыбыстарды пайдалануға;
өзінің санасындағы жаратылыс туралы түсініктер мен образдарды дыбыстардың үндесуімен немесе тиісті жекелеген сөздермен ойша байланыстыра білуге:
өзінің талап-тілектері мен өтініштерін жеткізуге;
айтылған сөзге сергектікпен үн қосуға;
үлкендердің сөзіне интонациялық жағынан еліктеуге, қызығушылық көрсетуге;
үлкеннің ауызша айтқан 2-3 қимылдан тұратын нұсқауларын қуана орындауға, үйренуге тиісті.
Бірінші кіші топ
Баланың:
дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы түсініктері мен білімі болуы және осы дыбыстары бар сөз тіркестері мен сөздерді меңгеруі;
заттар туралы және заттардың белгілері туралы (тұрмыстық ауқымда); 1000 сөзге дейін білуі;
сөзде дауысты және дауыссыз дыбыстарды қолдана білуі:
дауысты, дауыссыз дыбыстарды айта білуі (еріндік-езулік дауыссыздарды, тіл арты дыбыстарын жұмсартып айтуға жол беріледі) тиіс;
айтылған сөзді мағынасына қарай қолдануға;
зат есімдерді сын есімдермен жіктеуді, септеуді үйлестіруте және қимыл етістіктерді пайдалануға (зат есімнің ілік септігінде қателер кетуі мүмкін);
белсенді сөйлеуде жалпылауыш сөздерді пайдалануға (ойыншықтар, көкөністер, киім-кешектер);
өзінің санасындағы жаратылыс туралы түсініктер мен образдарды дыбыстардың үндесуімен немесе тиісті жекелеген сөздермен ойша байланыстыра білуге;
өзінің талап-тілектері мен өтініштерін жеткізуге;
айтылған сөзге сергектікпен үн қосуға;
үлкендердін сөзіне интонациялық жағынан еліктеуге, қызығушылық көрсетуге;
үлкеннің ауызша айтқан нұсқауларын қуана орындауға:
естіген сөздің мағынасын түсінуге;
жаңа сөздерге ықылас танытуға;
құрбыларымен қарым-қатынасқа эмоциялық жағынан дайындалуға үйренуге тиісті.
Екінші кіші топ
Баланың:
дыбыс және сөз туралы түсініктері мен білімі, оларды өзіндік белгілері бойынша саралай білуі;
дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы (ызыңды және ұяң дыбыстардан басқа), оларды өзіндік белгілеріне қарай саралауға, осы дыбыстары бар сөз тіркестері мен сөздерді меңгеруі;
заттар туралы және заттардың белгілері туралы (тұрмыстық ауқымда);
жұрнақ арқылы сөзжасам тәсілі туралы;
етістіктер жасаудың префиксальдік тәсілі туралы;
1500 сезге дейін білуі:
әдеп сөздерін білуі;
сөзде дауысты және дауыссыз дыбыстарды қолдана білуі;
дауысты, дауыссыз дыбыстарды айта білуі (еріндік-езулік дауыссыздарды, тіл арты дыбыстарын жұмсартып айтуға жол беріледі);
ойындарда, жаңылтпаштарда жиі қайталанатын дыбыстарды табуға;
айтылған сөздерді орнына қолдана білуге;
зат есімдерді сын есімдермен жіктеуді, септеуді үйлестіруге, зат есімді септіктер бойынша өзгертуге және қимыл етістіктерді қолдануға;
белсенді сөйлеуде жалпылауыш сөздерді пайдалануға (ойыншықтар, көкөністер, киім-кешек, жићаз, ыдыс-аяқ);
өзінің санасындағы жаратылыс туралы тусініктер мен образдарды дыбыстардың үндесуімен немесе тиісті жекелегеи сөздермен ойша байланыстыра білуге;
өзінің талап-тілектері мен өтініштерін жеткізуге;
жолдасының ауызша айтқан етінішін орындауға тілек білдіруге;
жұрнақтардың көмегімен жаңа сөздер құрауға;
жай және күрделі сөйлемдер құруға;
үлкендердің сөзіне интонациялық жағынан еліктеуге, қызығушылық көрсетуге;
білуге құмарлық танытуға және үлкендерге сұрақтар қоюға;
ойында қатарларымен қарым-қатынас жасауға үйренуге тиісті.
Ортаңғы топ балалар:
ана тілінің барлық дыбыстары туралы:
буын және сөз туралы және оларды айыра білуі;
хабарлы, сұраулы және лепті сөйлемдер туралы, оларды интонациясына қарай айыра білуі;
тура және жанама сөз туралы және оны шағын шығармаларды қайта әңгімелегенде пайдалана білуі;
сөзжасамның жұрнақтық және префиксальдік тәсілдері туралы түсініктері және білімі болуға тиісті; сондай-ақ:
сөздегі дыбысты ажыратуға;
жұрнақтар мем қосымшалардың көмегімен жаңа сөздер құрауға;
сөздерді ұйқастыруға; сипаттау және баяндау сөздерін құруға; көркем шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекеттерін эмоциямен талдап, таразылауға;
себеп-салдар байланыстарды анықтауға және оларды талқылау кезінде пайдалануға;
сөзде әр түрлі шылауларды саналы түрде пайдалануға;
сөзде "сол себепті", "сондықтан", "соның салдарынан сияқты" т.б. жалғаулықтарды қолдануға;
заттың сапасын, онымен іс-қимылды білдіру кезінде, тәрбиешінің көмегімен, қарама-қарсы мағынадағы сөздерді таңдауға;
қарым-қатынастың диалогтық нысанына дайын екенін көрсетуге, үйренуге тиісті.
Ересектер тобы
Балалардың:
ана тілінің дыбыстық жүйесі (дауысты, дауыссыз, екпінді және екпінеіз дауысты, қатаң және ұяң дауыссыз дыбыстар) туралы;
дыбыстардың мағына айырғыштық қызметі туралы;
буын, сөздерді буымға бөлу туралы;
сөздік екпін туралы;
интонациялық мәнерлеу құралдары туралы;
синонимдер, антонимдер, сөздің ауыспалы мағынасы туралы түсініктері мен білімі болуға;
өз бетінше немесе тәрбиешінің көмегімен сөздерге дыбыстық талдау жүргізуге, сөздердің графикалық дыбыстық үлгісін құрауға, ұсынылған дыбыстық үлгі бойынша сөздерді таңдауға;
дыбыстарды оларды сапалық сипаттамалары бойынша саралауға;
екпінді дауысты дыбысты білуге және оны атауға;
кез келген ұяң немесе қатаң дауыссыз дыбыстан басталатын сөзді атауға;
интонациялық мәнерлеу құралдарын пайдалануға, өленді мәнерлеп оқуға;
заттарды сұлбасы бойынша айыруға және оны дөңгелектеуге;
дәптердің жазу жолында, дәптер парағының бетінде бағдарлай білуге;
шектеулі кеңістікте белгіленген нүктелер бойынша ұсақ заттарды үзбей және ақырын дөңгелектеу; заттардың сұлбасын оның бейнесі бойынша штрихтау. т.с.с;
өзінің сөзінде ана тілінің әртүрлі лексикалық грамматикалық разрядтарына (сөз таптарына) жататын сөздерді пайдалануға;
өздеріне белгілі сөз жасам тәсілдерін пайдалана отырып, жаңа сөздер құрауға;
сөйлегенде сөздерді олардың грамматикалық категорияға сәйкес қолдануға (сын есімдерді зат есімдермен жіктеу және септеулер бойынша үйлестіру, жекеше және көпше түрдегі зат есімдерді ілік септігінде қолдану, т.с.с);
сөйлегенде жай және күрделі сөздерді қолдануға;
өз сөзінде жалпылауыш сөздерді, синоним сөздерді, антоним сөздерді, ауыспалы мағынадағы сөздерді пайдалануға;
сөздерді родтық белгілеріне қарай топтауға;
мағынасы бойынша дәл келетін сөздер мен сөз тіркестерін таңдауға;
тәрбиеші оқыған шығарманы түсінуге, оның мазмұны бойынша қойылған сұрақтарға жауап беруге;
ертегіні немесе қысқа әңгімені қайталап айтуға;
сурет бойынша, жеке тәжірибенің негізінде сипаттамалық әнгіме құрауға немесе затты әңгіменін қисынына сәйкес сипаттауға (шиеленіс, шарықтау шегі, қорытынды), т.с.с. үйренуі тиіс.
Бірінші кіші топ балаларын көркем әдебиетімен таныстыру
Балалар:
үлкеннің әңгімесін немесе оқығанын мұқият тыңдауға;
қайта тыңдау кезінде таныс шығарманың, ертегінің, әңгіменің кейіпкерлерін, иллюстрациялы және суретті өлеңдерді есте сақтауға және тануға;
өлең жолдарын, шағын нысанды шығармалардың мәтіндерін жадында сақтауға;
әдеби шығармамен кездесуден ләззат алуға, оқыған нәрсесіне эмоциялық қатынасын айқын көрсетуге: күлу, қуану, жылау;
шығарманың мазмұнын сөзбен, қимылмен, ыммен беруге: мазақтамалар, ойындар, тақпақтар және басқалар;
таныс өлендердің сөздері мен жолдарын қосылып айтуға, олардың кейбіреулерін жатқа айтуға;
шығарманың мазмұны бойынша сұрақтарға жауап беруге, мәтінге сәйкес ойын қимылдарын орындауға;
үлкендермен және басқа балалармен бірге өлеңдерді, әндерді, мазақтамаларды орындауға белсене қатысуға, дыбыс, ұйқас, сөз ойындарынан ләззат алуға үйренуге тиісті.
Екінші кіші топ
Балалар:
10-15 қысқа тақпақтар мен күлдіргілерді;
сүйікті ертегілер мен әңгімелердің қысқаша мазмұнын білуі;
халық ауыз әдебиетінің әртүрлі жанрларының, оның ішінде ертегілердің кейбір ерекшеліктері туралы;
үлкеннің көмегімен шығарманың мазмұнын түсінуге, мәтіндегі оқиғалардың тәртібін ұғуға, кейіпкерлердің неғұрлым жарқын іс-әрекеттері мен қимылдарын көруге, оларға қарапайым баға беруге;
автор сөзімен жасалған кейіпкерлердің қиялдарын білдіруге, оларды суреттерден тануға;
оқыған туралы үлкендермен және қатарларымен әсерлерін бөлісуге, өзінің әсерлерін, ойлары мен образдарды сөзбен жеткізуге;
таныс ертегілерді қайталай айтуға, өлеңдерді жатқа оқуға, өзінің персонаждарға қатысын білдіре отырып, әдеби сюжеттерді драмалауға, театрландырылған ойындарға қатысуға;
дәл айтылған сөзден, өзілден, жақсы ұйқастан шаттық пен ләззатқа бөленуге, оларды есінде сақтауға және өз сөзінде қолдануға ұмтылысын көрсетуге тиіс.
Ортаңғы топ
Балалар:
15-тен астам қысқа өлеңдер мен халық ауыз әдебиеті шығармаларының шағын жанрларын;
оқылған ертегілер мен әңгімелердің қысқаша мазмұнын;
автор деген не, шығарманың, суреттің аты туралы;
әдеби жанрлардың: халық ауыз әдебиетінің, әңгіменің, ертегінің, өлеңнің кейбір ерекшеліктері туралы білуі;
әдеби шығармалардың оқылуын мұқият тыңдауға, әдеби фактілерді өмірлік тәжірибемен салыстыруға;
-мәтіндегі себеп-салдарына байланысты байқауға;
-кітаптағы фантастикалық (ертегі) және шындық дүниенің шеқарасын айыруға;
автор сипаттаған кейіпкерлер қиялындағы өмір суреттерін елестете білуге;
кейіпкерлердің іс-әрекеттерін тануға және оларға қарапайым баға беруге;
кітап иллюстрацияларын қараған кезде солар бойынша әңгіме немесе ертегінің мәтінін жандандыруға, сюжеттің кезектілігін ескере отырып, таныс және алғаш естілген әдеби шығармаларды қайталап айтып беруге;
шығармада сипатталған кейіпкерлер мен оқиғаларға өзінің қатынасын білдіруге, айқын да дәл сөздер мен сөз тіркестерін пайдалануға;
таныс кітаптардың суреттері бойынша және сахналық қойылымдарға қатыса отырып, хор ойындарының, күлдіргілердің, жұмбақтар мен басқа да шығармалардың мәтіндерін білуге тиіс.
Ересектер тобы
Балалар:
20-даң астам қысқа өлеңдер мен халық ауыз әдебиеті шағын жанрларының шығармаларын;
халық ауыз әдебиеті шағын жанрларының ерекшеліктерін;
әңгіме мен ертегінің өзіндік ерекшеліктерін білуге;
проза мен поэзияның арасындағы негізгі айырмашылықтарын;
тілдік мәнерлеу құралдары (эпитеттер, салыстырулар, синонимдер, антонимдер, көп мағынады сөздер) туралы түсініктері болуға;
әдеби шығарманы көңіл-күй тұрғыдан қабылдауға, оның мінез-құлқын, авторлық интонациясын сезінуге;
айналадағы шындықты көркем мәтінмен салыстыруға;
кейіпкердің жағымды және жағымсыз қасиеттерін көруге, олардың іс-әрекеттерін бағалауға;
ертегілер мен әңгімелердің мазмұнын олардың атымен салыстыруға;
көркем мәнерлеу құралдарын (тіл, композиция) қабылдауға және оларды өз сөзінде пайдалануға;
әдеби шығармаға деген өзінін қатынасын эмоциялық тұрғыда білдіруге;
шығарманың, авторлық және өзінің қарым-қатынасын мінез-күлкын беру үшін өлеңдерді оқу кезінде мазмұнға сәйкес әр түрлі интонацияларды пайдалануға;
қайталап айту кезінде сюжеттің дәйектілігін сақтауға, персонаждардың мінездерін беруге, авторлық сөзбен айтылымды қайта жаңғыртуға;
сипаттамалық және баяндау түріндегі әңгімелер (ойыншық туралы, жеке өмір тәжірибесінен) құрастыру, тәрбиешімен бірге оқылған мәтінге ұқсас әңгімелерді ойдан шығаруға үйренуге тиіс.
Тіл дамыту сабағына қойылатын талаптар.
Қоршаған ортада көргендерін өздігінен әңгімелеп, өмірмен байланыстыру;
Оқылған әңгіме, ертегі, тақпақтарды түсінігі бойынша өз сөзімен және әдеби тілде айта білу;
Белсенді сөздік қорына енген сөздерді қажетіне қарай күнделікті іс - әрекетке пайдалана білу;
Жаңадан меңгерген сөздерді белсеңді сөздік қорына еңгізу;
Сурет сериялары бойынша өз шығармашылығымен әңгіме құрастыра білу;
Заттардың аттарын, қасиеттеріне, белгісіне қарап ажырату;
Монологты және диалогты сөйлеудің екі түрін пайдаланып, оқылған шығарманы баяндау;
Жалпы және жеке ұғым туралы түсініктерін жетілдіру;
Оқылған шығарма, ертегі, көрген мультфильмдегі басты кейіпкерлерді ажыратып, олар туралы өздігінен қорытыңды жасау;
Тіл дамыту дәптеріндегі тақырыптық жүйемен берілген тапсыр-маларды орындай білу.
Тіл дамытуда мимика, ыммен сөйлесу, ымдап сөйлегенді түсіну;
Дыбыс аппараты мен артикуляцияны дамыту жаттығуларын орындау;
Антоним, синоним сөздерді бір-бірінен ажыратып, қажетіне қарай күнделікті тұрмыста пайдалану;
Ұлттық салт-дәстүр, өнер, камзол, тақия, текемет, сырмақ т.б. байланысты сөздерді (атауларды) меңгерту;
Тілдегі дыбыстарды анық, таза, дұрыс айтып, бір-бірінен ажырата білу;
Дауысты, дауыссыз дыбыстардың ерекшелігін біліп, дыбыстардың бөлінуін (қатаң, ұяң, үнді-үнсіз) т.б. ажырата білу;
Тіл дамытуға арналған дидактикалық ойындарды мақсатына, шартына байланысты орындай білу;
Тіл дамытудан хрестоматиялық жинақта берілген көркем шығармаларды тапсырмаға сәйкес орындау;
Тіл дамыту дәптері мен әдістемелік нұсқаудағы сабақтастықты басшылыққа алу;
Тіл дамыту сабағына жылына 32 сағат берілген.
Аптасына бір сағаттан, тоқсан бойынша төмендегідей етіп бөлуге болады.
I тоқсан — 1 сағат
II тоқсан — 1 сағат
III тоқсан — 9 сағат
IV тоқсан - 7 сағат
Тіл дамыту сабағында қолданылатын әдістер:
1. Сөздің дыбыстық құрамын дұрыс айтуға үйрету.
2. Грамматикалық түрде дұрыс сөйлеу.
3. Ауызша сөйлеуге және әңгімелеп айтуға үйрету.
4. Әдеби шығармалардың тіл дамытудағы рөлі.
5. Ұлттық ойындарды пайдалану.
Оқи да, жаза білмейтін балаларға жалпы тілге қойылатын талаптарды меңгерту, жаңа сөз үйрету, сөйлеу тәсілдеріне жаттықтыру қоғам өмірінен, табиғат тіршілігінен тыс емес, олармен тығыз бірлікте , сабақтаса жүргізіледі. Ең алдымен, тіл дамыту, сөз қорын молайту сабақтарында баланыс сөз ішіндегі дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету ісіне баса назар аудару керек. Балалардың көбі сөз ішінде кездесетін р,л,с,ш,ж,з,б,п,ф дыбыстарын айтуға қиналатыны белгілі. Кейде бала аталған дыбыстарды жеке-жеке дұрыс айтады да, сөз ішінде дұрыс айта алмайды.
Балалардың дыбысты қолдануында мынадай кемшіліктер кездеседі: сөз ішінде дыбысты дұрыс айтпау, сөзде дыбыс қалдырып айту, сөз ішінде дыбысты алмастыру. Мысалы, қуыршақты – құшақ, қолғапты – қолбақ, орамалды – омалар немесе омайлар деп атайды. Дыбыстарды дұрыс айтуға, тілін жаттықтыруға мынандай жұмыстар жүргізіліп, ең алдымен, дыбысты дұрыс айтуын, одан кейін дыбысқа байланысты тіл сындыруға тақпақтар айтып, жаттатып, шығарма оқылады, дыбысқа байланысты дидактикалық ойындар ойнату керек.
Мектеп жасына дейінгі балалар, негізінен, өте қарапайым түрде әңгімелейді және тек жай сөйлемдермен немесе көмекші сұраққа бір сөзбен ғана жауап береді. Сондықтан тәрбиешілердің бұл мәселелег ерекше көңіл бөлгені дұрыс. Әңгімелеуге үйретуде мыналарды ескеру қажет.
1. Балалардың қойылған сұраққа дұрыс, толық жауап беру.
2. Тәрбиеші қолданған күрделі сөйлемдерді қайталатқызу.
3. Өздеріне сөйлемдер құрату.
4. Сөйлемге қажет сөздерді ойлап тауып айтуға үйрету.
Суретті көрсете отырып және суретсіз (белгілі оқиға) әңгіме құрату.
Мектеп жасына дейінгі баланың дүниетанымын, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын арттырып, адамгершілікке баулу ісінді көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Әрине, мектеп жасына дейінгі сәбилердің әдеби шығармаларды тәрбиешінің мәнерлеп оқып беруі бойынша ғана сөз сырын санасына ұялатады.
Жеке адамның қалыптасуы көбіне педагогикалық ықпал етуге және оның қаншалықты ерте басталуьша байланысты. Осыны ескере отырып, біздің елде балалар бақшалары (сәбилік және мектепке дейінгі топтарымен) бастауыш, орта және жоғары мектептердің іргетасы, аса маңызды буындарының бірі ретінде халық ағарту жүйесіне енгізілген.
Балалар бақшасы балалардың жан-жақты дамуын — дене, ақыл, ой, адамгершілік және эстетикалыіқ тәрбие беру мәселелерін алдына мақсат етіп қояды, оны тілді үйрету процесі кезінде жүзеге асырады.
Ясли мен балалар бақшасындағы мектепке дейінгі сәбилер мен балаларды тілге үйретудің мазмұны, жұмысты ұйымдастыру мен оқытудың негізгі әдістері Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында анықталған. Мектепке дейінгі жастағы және сәби баланың үйренген тілінің мазмұны сезім органы арқылы қабылданған, санасында көрініс берген қоршаған болмыс болып табылатындығы белгілі: оның өзі, денесінің бір бөлігі, жақын адамдар, өзі тұратын бөлмесі, ол тәрбиеленетін балалар бақшасының ішкі бөлмесі, аула, парк, жақын маңдағы көшелер, қала; адамдардың еңбек процестері, өлі және тірі табиғат. Мектепке дейінгі ересек балалардың сөзінің мазмұнына айналадағы адамдар, табиғат жөніндегі адамның парызын түсінумен байланысты зтикалық ұғымдар, қоғамдық өмірдің құбылыстары, мерекелер кіре бастайды. Сондықтан Балалар бақшасындағы тәрбие программасы тілді дамыту жұмысын балаларды айналадағылармен таныстыру жөніндегі жұмыспен, сондай-ақ көркем әдебиетпен біріктіреді және осы жұмыстың формасын анықтайды Программада... тілді оқытудың негізгі екі формасы аталған: біріншісі — тәрбиешімен, балалар бақшасының басқа қызметкерлерімен еркін сөйлесуі, бір-бірімен әңгімелесуі арқылы балалардың тілін дамыту жұмысы, екіншісі — тілді дамыту жөніндегі арнайы сабақтар.
Балалар бақшасында баланың еркін сөйлеуі: а) тұрмыста (таңертеңгі, кешкі жуыну, тамақ ішу т. б.), б) серуендеу кезінде, в) ойын процесі кезінде, г) айналадағымен танысқанда (қоғамдық өмірмен және жылдың барлық мезгілінде табиғатпен танысқанда), д) еңбек процесі кезінде (шаруашылық тұрмыстық, қол еңбегі, табиғатта еңбек еткенде), е) мерекелер мен көңіл көтеру кездерінде, ж) мынадай арнайы сабақтар кезінде: математикалық, сурет салу, мүсіндеу, құрастыру, дене тәрбиесі, музыкалық сабақтарда қарапайым түсініктерді қалыптастыру кезінде болады.
Еркін сөйлесіп тіл үйренуге, қарым-қатынас пен таным, сондай-ақ өз мінез құлқын басқара білу құралы ретінде тілді үйренуге баланы анағұрлым қабілетті ете түсу үшін үш жастан бастап тілді, дамыту жөніндегі арнайы сабақтар енгізіледі. Сабақ үстінде бала өзінің сөйлеу қимылын тәрбиеші көрсеткен үлгімен, оның айтқан сөзімен (не істеу керек? және қалай істеу керек?) салыстыруға үйреніп, оқу іс-әрекетін басқа балалармен бірігіп орындай білуді үйренеді: түсіндіруді, әңгімені, музыканы бәрі бірге тыңдауды, суреттерді, диафильмдерді бірге көруді, әңгімелесе білуді, дидактикалық ойындарға қатысуды, бірігіп ән салуды үйренеді; ол белгілі бір объектіге назар аударуға, өзін-өзі ұстай білуге, кезекпен сөйлеуге үйренеді. Сабақ үстінде балалар (болмыс құбылыстарындағы қарым-қатынастарды білдіретін жаңа сөздермен және грамматикалық формалармен бірге) жаңа білім алады, оқу жұмысын сөзбен ескерту мәліметтеріне сәйкес орындауға, өз жұмысын бағалай білуге үйренеді. Сабақтарда балаларды тәртіпті болуға үйретеді. Бағдараламада... балалардың әрбір жас кезеңіне арналған баланың тілін дамыту жөніндегі арнайы сабақтардың мазмұны: Айналадағымен таныстыру және тілді дамыту, Табиғатпен таныстыру және тілді дамыту, Тілді дамыту, Көркем әдебиет, Ана тілі деген рубрикалармен беріледі
3 жас бойына балалардың мінез-құлқының күрделенуі ең алдымен баланың ақыл-ойын онан әрі дамытуға жәрдемдесетін тілді дамытумен байланысты. 3-жасқа қарағанда:
1) айналадағылардың сөзін одан әрі түсінуді –келер шақты, өткен шақты түсіне білуді, сөздің мағынасын көріп тұрған жағдайда ғана емес, сондай-ақ одан да тыс түсіне білуді қамтамасыз ету;
2) балалардың актив сөзін таптарын пайдалана отырып, сөйлем құрып сөйлеуді үйрету, сөздің грамматикалық құрылысын жетілдіру, оның дұрыс айтылуын және эмоциялық әсерлілігін жақсарту;
3) сөзді пайдалануды кеңейту - өз әсерлерін сөзбеен бере білу, оларға сұрақтар қойып, жауап бере білу, үлкендер мен балалармен белсенді тілік қарым-қатынас жасау себептерін ұлғайту;
4) айналадағыға қарап бағдарлауды ұлғайту;
5) қарым-қатынасқа қабілеттілікті дамыту, балаларда табиғат құбылыстары туралы, хайуанаттар өмірі, қоғамдық өмірдің балалар түсінігіне жеңіл құбылыстар туралы ересектердің еңбек, уақыт, сан, кеңістік қатынастары, заттардың атқарар қызметі және т.б. туралы аса қарапайым түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру;
6) сөзді қабылдауды және құлақ қойып тыңдауды-үлкендердің айтқанын жақсы тыңдай білуді; шағын әңгіме, өлең тыңдауды жақсарту;
7) мәдени тілдің дағдыларына- ақырын, асықпай, оның үстіне қолдары ербеңдетпей және т.б. сөйлеуге тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін ең алдымен өмірдің табиғи жағдайлары және ойын, серуен, тамақтану, ұйықтауға жатқызу кезіндегі балалармен өзара қарым-қатынастар пайдаланылады.
Тіл дамыту сабағы
Сабақтың мақсаты: Оқылған әңгімені мұқият тыңдауға, жүйелі әңгімелеуге дағдыландыру және баланың ақыл-ойын, сана-сезімін, сөздік қорын, сөйлеу мәдениетін дамыту, өз ойын толық айта білуге үйрету. Байланысытырып сөйлеуге жаттықтыру, адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу.
Көрнекіліктер: Қарлығаш, өрмекші торы, құмырсқа суреттері. Шөп, шыбын, нанның ұнтағы, әр балада ақ қағаз және фломастер, түрлі-түсті қарындаштар.
Әдіс-тәсілдер: Сұрақ-жауап, түсіндіру, ойын, көрсету.
Жаңа сөздер: Ұйымшыл, өрмек, ұнтақ.
Ұйымдастыру кезеңі: Балалар әуен ырғағымен топқа кіреді, шеңбер болып тұрады.
Тәрбиеші: Балалардың көңілін өзіне аударып, келегн қонақтармен, жер Анамен, Күнмен сәлемдесуді өтінеді.
Армысыз қайырымды Аспан ата!
Армысыз мейірімді Жер ана!
Армысың шұғылалы нұрлы Күн!
Қайырлы таң, қайырлы күн!
Сәлеметсіздер ме!
Балалар, сендер жарқырап шыққан күнді көргенде қуанасыңдар ма?
Қуанамыз! Ол бізге жылу береді.
Қане, балалар, бәріміз күнге қолымызды созып, алған жылуымызды алақан арқылы досымызға, қонақтарға берейік. Балалар бір-біріне жылы, жақсы сөздер айтады.
Аспанымыз ашық болсын!
Нан көп болсын!
Анамыз аман болсын!
Балалар дос болсын!
Енді балалар келен қонақтарға игі тілектер айтайық. (бала өзін танытыстырып, әдемі жақсы тілектер айтады).
Менің атым Камила.
Сізге зор денсаулық тілеймін.! (Барлығы айтады).
Тәрбиеші: Балалар, тілектерің қабыл болсын, енді үнтаспаны тыңдап көрейікші. Үнтаспадан Бұл қай кезде болады? деген әуен орындалады. (жұмбақ өлең).
Аяз қысып, өрнек сызып,
Терезені торлайды,
Қарға омбығып,
Бет домбығып,
Сырғып бала ойнайды,
Кейде ұлып,
Кейде ысқырып,
Ұйтқып боран соғады,
Айтыңдаршы балалар,
Бұл қай кезде болады?
Тыңдаға жұмбақ-өлеңнің жауабы жылдың қай мезгілі?
Қыс мезгілі.
Қыс мезгілінің ерекшеліктерін атап көрейікші.
Балалар, пано бетіне қыс мезгілінің суреттерін жапсырып, әңгімелейді.
Тәрбиеші: Жақсы балалар, енді Кім тапқыр ойынын ойнайық.
Мақсаты: Апта күндерін атау.
Ойын шарты бойынша тәрбиеші балалар аттарының бас әріптері жазылған текшені лақтырады, қай баланың аты шықса, сол бала ортаға шығып, апта күнін сұрайды.
Сонда бір аптада неше күн бар екен?
7 күн (бір бала атап шығады)
Бүгін аптаның қай күні? (Балалар жауабы)
Балалар, бүгін сендермен Кітаптар әлеміне барып, ондағы кітаптармен жақынырақ танысамыз. Жолда бізге кедергілер кездесуі мүмкін, ойлана жүріп, бойымызды сергітейік.
Өн бойымды тік ұстап,
Жоғары, төмен қарайық.
Қане, сапты түзейік,
Тіземізді бүгейік.
Ыршып алға түсейік.
1,2,3; Ал, қанекей ұш! (секіреді)
4,5,6,7; Мынау жолдың шеті.
Балалар алдыңда кедергі тұр (2 арба)
Тәрбиеші балалар қалай өту керектігін сұрайды(балалар жауабы).
Тәрбиеші:Бізге кедергіден өту үшін жол ашылу керек, сонда ғана өте аламыз, ол үшін алдарыңда тұрған атрибуттар мен суреттер қандай әңгіменің кейпкері екенін айту керек, егерде дұрыс айтсаңдар жол ашылады, қане ойланып көрейік.
Балалар жауабы тыңдалады, (дұрыс айтады, ашылады) Балалар жаттығуды жалғастырады 8,9,10; Ал, қанекей қон, асықпа да сапа, бірден қайта баста.
Балалар кітаптар әлеміне келеді.
Тәрбиеші: Қараңдаршы, сендерге таныс кітаптар бар ма? Оларды сендер қалай ұстайсыңдар?
Балалар өздеріне таныс кітаптың атын айтады, оларды қалай ұстайтынын әңгімелейді.
Жарайсыңдар, егерде кітапты таза ұстап, ішіндегі өлеңдерді жаттап, ертегі, әңгімелерді мұқият тыңдасаңдар білімді, ақылды бала боласыңдар. Тәрбиеші Ы.Алтынсариннің кітабын көсетіп, қандай әңгімелерн білетінін сұрап кетеді.
Бүгін біз Ы.Алтынсарин атаның Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш әңгімесімен танысамыз.
Тәрбиеші әңгімені мәнерлеп, бір рет оқып береді. Балаларға сұрақтар қойылады, олар түсінгендерін паноға сурет бойынша әңгімелейді.
1) Әңгіме қалай аталады? Бұл кімнің әңгімесі?
2) Әңгіме қалай басталады?
3) Әңгіме кейіпкерлерінің іс-әрекетін суретке қарап отырып кім айта алады? (Балалар сурет бойынша әңгімелейді)
4) Әңгіме қалай аяқталады?
5) Қалай ойлайсыңдар олар не үшін еңбектенеді?
Тәрбиеші: Балалар, өрмекші, құмырсқа, қарлығаш өз ұяларын салып, күнделікті тамақтарын өздері тауып жейді, егер олар бір күн еңбектенбесе аш қалады.
Көрдіңдер ме балалар, барлық нәрсе еңбекпен келеді. Еңбек туралы білетін мақал-мәтелдерімізді еске түсірейік.
Еңбек ер атандырады.
Еңбек еткен ішіп-жейді.
Еңбек түбі зейнет.
Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей.
Жарайсыңдар, көп мақал-мәтел біледі екенсіңдер, енді әңгіменің ұанағ жерін көз алдарыңа елестетіп, суретін салыңдар. Балалар өз еркімен жұмыс жасайды, салған суреттерін магнитті тақтаға, ковралан бетіне іледі. Тәрбиеші балалар суретін мадақтайды, әр бала өз жұмысын бағалайды. (бағалау текшесі пайдаланылады).
Қортындылар:
Балалар, бүгінгі тыңдаған әңгіме қалай аталады екен?
Әңгіме сендерге ұнады ма?
Кейіпкерлердің атын атаңдар.
Балалар, сендер бүгін сабаққа жақсы қатыстыңдар, ойларыңды толық айта алдыңдар, суретті де жақсы салдыңдар көп рахмет, келген қонақтармен қоштасайық.
Сау болыңыздар.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл дамыту әдістемесі пәні және курстың міндеттеріyt сипаттама беріңіз.
2. Әдістеменің ғылым ретіндегі іргелі және қолданбалы міндеттері дегенміз не?
3. Тіл дамыту әдістемесі курсын оқытудың негізгі міндеттері атаңыз.
4. Сөйлеуді қалыптастыру және Тіл дамыту ұғымдарының мазмұнына сиптатама беріңіз.
17 – лекция Тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздері.
Жоспары:
1. Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздерінің көп аспектілігі. Тіл дамыту әдістемесінің методологиялық негізі.
2. Ойлау мен тілдің байланысы туралы материалистік философиядағы пікірлер. Ойлау мен тілге философиялық анықтама.
3. Тіл –ойлау мен сөйлеу қоғамының тарихи даму желісі ретінде. Тіл –адамдар арасындағы қарым –қатынас және жеке тұлға даму құралы.
Лекция мәтіні.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру мен оқытудың үздіксіз үрдісі, 23-бабында Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытуды, бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылады деп атап көрсетілген.
Балабақша білім беру жүйесінің бірінші сатысы ретінде балаларды мектепке даярлауда маңызды қызмет атқарады. Бала мектепке қаншалықты сапалы және уақтылы дайындалса, соғұрлым оның кешелекте білім алуы нәтижелі болады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы білім беру жүйесіне үлкен жаңалық және салмақты жауапкершілік әкелді. Онда Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту (ЮНЕСКО-ның ұсынымдарына сәйкес атауы-бастауышқа дейінгі білім беру)-баланың жасын және өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толыққанды қалыптасуы үшін даму ортасын құратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейін құру талабы алдымызда тұр.
Осы тұжырымдамаға сәйкес мектепке дейінгі мекеменің мақсаты: мектепке дейінгі білім беру, сауықтыру, түзету болса; ал атқарылатын міндеттері:
- бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық қамтуды қамтамасыз ету;
- мектепке дейінгі және бастауыш білімнің оқыту бағдарламаларының үйлесімділігін қамтамасыз ету;
- баланың балабақшада оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу.
Демек ұлттық құндылықтарды игерген, рухани бай, өресі жоғары, білімді, ел болашағын ойлайтын тұлға қалыптастыру мәселесімен жұмыс істеу керек. Ең бастысы — тәрбиеге ерекше көңіл бөліп, білім беру. Мәселен, ғұлама ұлы бабамыз Әл-Фараби: Тәрбиесіз қолға білім салма десе, А.Байтұрсынов Біз әрқашанда білімге ұмтыламыз. Негізінде, ең бірінші тәлімге ұмтылуымыз керек. Бізге тәлімді рух, тәрбиелі білім қажет деп білімнен бұрын тәрбиеге көңіл аудару керектігін, тәрбиесіз адамға берілген білімнен ешқандай пайда жоқтығын атап өтсді. Еңдеше осы қағидаларды біз әрқашан жадымызда ұстауымыз керек. Ең алдымен, таза жанды, иманды, арлы, намысты, ұлты мен ұлттык құңдылықтарды сыйлайтын, суйетін тұлға тәрбиелеуге тырысуымыз қажет.
Жарық жұлдыздарымыз Шоқан, Ыбыраймен қатар XX ғасыр басында тәлімдік ой-пікірлерімен барша қазақ даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжаңдардың педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі заман талабымен үйлесіп жатыр.
Әр адамда екі қуат бар: біріншісі-тән екіншісі- рух. Ж.Аймауытов бұл туралы өзінің еңбегінде "Тәрбие екі түрлі:дене тәрбиесі және рух тәрбиесі. Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді, ал адам баласына дене тәрбиелеумен бірге рухын ақылын сезімін, жігерін, мінезін тәрбиелеуі керек. Дене мен рухы бірдей тәрбиеленген кісі сыңаржақтау болады" деп жазады.
Балабақшадағы тәрбиеге терең мән беру, жаңаша көзқараспен қарау, соны, тың еңбектер жазу, ғылыми – теориялық зерттеулер жүргізу, әдістемелік бағыт – бағдарды зерделеу – тағлымды тәрбеинің негізі болмақ.
Б. Баймұратованы балабақша мәслесінің ғылыми негізін қалаған, балабақша жұмысының елімізде дұрыс дамып қалыптасуына өмір бойы еңбек еткен ғалым деп санау қажет. Бұған дәлел ғалымның балабақша мәселесі жөніндегі тұңғыш 1985 жылы “Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөніндегі” жазылған ғылыми еңбектері дәлел болады.
Сонымен қатар ғалым Р. Жұмағожина “Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың дамуы” (1941 – 1945 жж.) тақырыбына зерттеу жұмысын жүргізген, 1981 жылы “Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану” атты көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына ерекше тоқталған.
Профессор А.Меңжанованың “Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу” монографиясында мектеп жасына дейінгі балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу мәселелеріне тоқталып ғылыми тұжырымдар берілген.
1992 жылы профессор А.Меңжанованың “Мектепке дейінгі педагогика” деп аталатын оқу құралы бүгінгі күнгі дейін мектепке дейінгі мекемелерде маман даярлауда өз құндылығымен маңызды. қолданыс табуда. Автор болашақ тәрбиешілерді қоғам талабына сай білімді, ғылымды жете меңгерген, оқу мен тәжірибені ұштастыра алатын білікті маман даярлауды мақсат етіп қойған.
Сонымен қатар Қ.Меңдаяқова мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту мәселесінде жүргізілген ғылыми зертттеулерінде дәлелдеді.
1993 жылы А.Бакреденова “Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу, тілін дамыту”, 2005 жылы К.Метербаева “Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5–7 жас)” тақырыбында жазылған ғылыми еңбектері балабақшаларда тіл дамытудың ерекшелігіне өз үлесін қосады.
Болашақ мамандарға көркем сөз оқу өнерінен кейбір теориялық мәліметтерді белгілі педагог Х.Қожахметованың “Мәнерлеп оқу” құралында сөйлеу мен әңгімелеп беруге дағдыланудың негізгі тәсілдері, әңгіме жүргізудің әдістемесі, дауыс техникасына жаттығулар берілген -деп атап көрсетілген
Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктерін жүзеге асырар саяси-әлеуметтік құжаттарды басшылыққа ала отырып, алға қойған міндеттерді жүзеге асыру, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұнын түбегейлі жақсарту мақсатында Б.Баймұратқызы мен зертхана меңгерушісі М.Сәтімбекованың басшылығымен қазақ балабақшаларына арналған ұлттық төл Балбөбек бағдарламасы дайындалған және осы жүйеде тәлім-тәрбие жұмыстары жүргізілуде.
Мектепке дейінгі тәрбие жұмысының сапасын заман талабына сай жақсартуға республика ғалымдары М.Сәтімбекова, А.Меңжанова, Қ.Қойбағаров, Қ.Сейсенбаев, Ә.Ашай, Ә.Әмірова, Қ.Меңдаяқова, М.Тұскелдинаның т.б. ғылыми-зерттеулері нәтижесінде жарық көрген ғылыми-әдістемелік оқу құралдарын атап өтуге болады.
Ғалым Т.Аяпова Сөйлеу— адам баласының көп іс-әрекеттерінің бірі, олай болса, сөйлеу баланың танымының өсуіне бағытталған ерекше бір іс-әрекет болып табылады деп тұжырымдай келіп, сөйлеу әрекеті деп отырғанымыз не деген сұраққа зерттеуші мына төмендегідей анықтама берген.
... сөйлеушінің белгілі бір қажеттігіне негізделген мақсатының белгілі бір жағдаятқа байланысты сөйлеу арқылы тындаушысына жетуі яғни, баланың сөйлеу жолы (механизмі) ғасырлар бойы қалыптасқан тілдің қызметі мен сол тілде сөйлейтін адамзат тәжірибесіне негізделеді де, баланы биологиялық дамуына, әлеуметтік мүмкіндіктеріне жеке басының тілдік қабілетіне, еңбегіне және басқа да көптеген факторларға тәуелді. Баланың сөйлеуі, тілінің ерте немесе кеш шығуы, тез немесе баяу дамуы осы факторларға тікелей байланысты екендігі дәлелденген.
Сөйлеу мәдениетінің белгілері
Тіл мәдениеті- Тілдің тазалығы-Тіл логикасы-Тіл түсініктілігі-Тіл үлгісі
Мектепке дейінгі кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі – қарым-қатынас жасау қызметі. Тіпті сәбилік шақтың өзінді бала тілді қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады. Әйтсе де ол тек жақын немесе жақсы таныс адамдармен ғана қарым-қатынаста болады. Бұл жағдайдағы қарым-қатынас ересектер мен бала қатысатын нақтылы жағдайдың себебінен пайда болады. Қайсыбір әрекеттер мен заттарға байланысты нақтылы жағдайдағы қарым-қатынас жасау сөйлеудің жәрдемі арқылы іске асырылады.
Сөйлеу – адамдар арасындағы өз ара қатынас құралы. Сөйлеп үйренудің көмегімен балалар мен ересек адамдар арасында түрлі қарым-қатынас пайда болады. Сөйлеп үйренудің лайықты шегіне жетпейінше балалар арасында жағымды қарым-қатынас жасау мүмкін емес. Сөйлей білу баланың психикалық процестері дамуына да үлкен әсер етеді. Ең алдымен сөйлеудің әсерімен баланың қабылдауы, түйсігі өзгереді. Бала (сөйлей алмайтын шақта) заттардың тек сыртқы сапасы ғана емес, сол затты түгелімен толығымен түсіне алады.
Балалардың тілінің шығуы, сөйлеп үйрену мерзімі тәрбиелену жағдайына, әсіресе ересек адамдардың, ата-аналарының бірден-бір әсер етуіне байланысты. Тілі шығып сөйлеп үйрену ересек адамдармен қарым-қатынас барысында дамитындықтан: 1) Тәрбиешінің әрбір баламен жиі сөйлесіп, тұруын қамтамасыз ету керек; 2) Баланың ата-аналармен және басқа балалармен сөз арқылы қарым-қатынас жасауды қажет ететіндей жағдай туғызу қажет. Баланың тәрбиешімен жиі сөйлесу қажеттігін тудыру үшін баланың әрбір сөзіне мейлінше дұрыс қанғаттанарлық жауап беріп отыруы керек.
Тәрбиеленушілер тілді өздігінен меңгере алмайды. Тек ата-ана, мектепке дейінгі мекемелер баланың сөйлеу қызметін ұйымдастыруға үнемі көңіл бөліп отырған кезде ғана оның тілін дамытуда жақсы нәтижелерге жеткізуге болады. Балалардың тілі шығып сөйлеу мүмкіндігінің дамуына байланысты тәрбие құралы ретінде ересектер сөздерінің ролі аса маңызды. Балабақшада бала өте қысқа мазмұны ықшам жаттауға оңай қарапайым сөздерден құралған сөзі жеңіл жаңылмай айтатын өлең, тақпақтарды үйренеді.
Қазақ тілінің грамматикалық құрылысын менгеру күнделікті өмірде үлкендермен сөйлесу кезінде іске асады. Балалар сөйлемдегі сөздерді көбінесе жалғау, жұрнақсыз айтады. Сондықтан да тәрбиешілер тіл дамыту сабақтарында жеке сөздерді жіктік, септік, тәуелдік жалғауларында қолдануы түбір сөздермен сөз тудыру тәсілдерін қолданады.
Баланың сөздік қорының дамуында ырықсыз тұрғыда есте сақтау кезінде сөйлемді құрап айтудың жүзеге асатынын З.Шавалиева баланың сөздік қорының көбеюінде жаңа сөйлемді құру бала мәнді оқиғалар мен мағлұматтарды түсініп есте ырықсыз сақтау көңілдегідей ойынның шартына айналған кезде немесе баланың әрекетін жүзеге асыратын мәнге ие болған кезде, бала сөзді, өлеңді, сондай-ақ, жүйелі іс-әрекеттерді жадына тез тоқып, есте сақтап қалады деп ғылыми еңбегінде дәлелдеген.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің байланыстыра сөйлеуінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Б.Баймұратова зерттеу нәтижелері негізінде 2-ден 7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің негізін жасады. Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту атты әдістемелік нұсқауында Балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын, байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың тәсілдерін мен әдістерін көрсеткен. Онда автор негізгі әдістерге: бақылау, әңгімелесу, экскурсия, лексикалық жаттығу, логикалық сөздік, шығармашылықпен әңгіме құратуды жатқызады. Зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты байланыстырып сөйлеуді тіл дамытумен бірге қарастырған. Сондай-ақ, зерттеуші ғалым айналадағы өмірмен танысуды жалпы түрде, көркем әдебиет шығармаларын оқумен байланыста жүргізген.
Тәрбиеленушілердің байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда, яғни сөздікті байыту мен бекіту жұмысы қоршаған дүниені белсенді танумен байланысты болғандықтан, оны ойын, бақылау, топсаяхат, оқу, т.б. кезеңдерінде күнделікті өмірде жүзеге асыру тәжрибеде қолдануда.
Әмірова Ә.С, Анартаева Г. Тіл дамыту. Балабақшаның ересектер тобының тәрбиешілеріне арналған әдістемелік құралында Тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеу, сөздің грамматикалық формасын қалыптастыру, сөздік қорын дамыту бөлімдерінде балалардың сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігіне, тіл дыбыстарының айтылуы дыбыстау мүшелері арқылы жүзеге асырылатыны жөнінде қарапайым мағұлмат бере отырып, 5 жастағы балалар ң, р, с, ч, қ, щ, з, ж, ц дыбыстарын дұрыс айта алмайтындығын сондықтан да дыбыстарды дұрыс айтуға жаттықтыратын “тіл ұстартуға” арналған жаттығулар “Бұлдіршіндерге базарлық” атты хрестоматиялық жинақтың құндылығы зор екені мәлім.
Сөздің грамматикалық формасын қалыптастыруда бес жастағы баланың тіліне тән қасиеті бар әр түрлі типтегі мәтіндерді құрауды үйрене бастайтындығына және аузекі сөйлеу де сөздерді әр түрлі формада (септеп, жіктеп, жекеше, көпше) түрлендіре қолдануға үйретіледі. Мысалы, “Отбасы” тақырыбында Менің атам бар. Менің әжем бар. Мынау – ана. Мынау - әке, сонымен қатар “Малдың төлі” тақырыбында Мынау – бұзау. Ол сиырдың төлі. Мынау – құлын. Ол – жылқының төлі. Мынау – қозы. Ол – қойдың төлі т.б. Бала монологты және диологты, сөйлеуді меңгереді, грамматикалық құрылымын байланыстырып сөйлеу арқылы және грамматикалық ұғымдарды меңгерту жұмыстары дидактикадық ойын – жаттығулармен жүзеге асады.
Балалардың сөздік қорын дамытуда бес жастағы баланың сөздік қорын байытуды айналасында өзін қоршаған дүниемен таныстырудан бастап, ол сөздің мағынасын түсіндіру белсенді сөздік қорға енгізу қажеттігіне және бала мәтіндегі заттың атын, белгісін білдіретін сөздерді ажыратып, зат есім, сын есім, етістік, антоним, синоним сөздерді қажетіне қарай қолдана білу арқылы сөздік қорын байытуға болатынын, оның дәлелі әрбір сабақ сайын бала кем дегенде екі – үш сөзді меңгереді. Осы меңгерген жаңа сөздерді күнделікті өмірде пайдаланып, мысалы: “Отбасы” тақырыбында аға, қарындас, іні сөздерін, “Үй құстары” тақырыбында балапан, шөже, күркетауық сөздерін, “Жабайы аңдарда” қонжық, арыстан, тиін т.б. сөздерді меңгеріп, оларды ажыратады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыстардың орынын алмастырып айтушылық соның ішінде (5-6 жастағылар) әсіресе с-з, и-ж, б-в, п-ф дыбыстарының немесе дыбыс қалдырып кету фактілеріне Б.Баймұратқызы өз зерттеуінде дәлелдемелер берді.
Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін тәрбиеші топтағы барлық балалардың тілдік даму деңгейін жақсы білуі қажет. Мектепке дейінгі балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны – ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, қошаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым – қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру болып табылады. Өздігінен қорытынды жасап, талдай білу дағдыларын жетілдіру, бұрыннан меңгерген, лексикасында бар сөздерді қажетіне қарай қолдана білуге үйрету, әсіресе сын есім, етістік, синоним, аноним сөздерді меңгерту, сөз тудыру тәсілдеріне жаттықтыру, белсенді сөздік қорын жетілдіруде тәрбиешінің шеберлігі қажет.
Баланың тілін дамыта отырып, оның дүниетанымының қалыптасуының маңыздылығына және көркем шығармаларды, ертегілерді, әңгімелерді, тақпақтарды сахналандыру арқылы балалардың еркін сөйлеу тілінің жетілетіндігіне Г.Абдуллина балалардың қаратпа сөзді, көтеріңкі бірығай сөздерді сахналап айту арқылы сөздің интонациясын меңгеретіндігін, сөздік қоры байып, кейіпкердің басына түскен күйініш, сүйініш дауыс әуенімен жеткізуге тырысатындығына тоқталды. Тілдік этика талаптарына сай сөйлеу мәдениетін:
сөздегі дыбыстарды дұрыс айту;
сөз үйлесімін дұрыс құруға көңіл аудару;
сөздерді дұрыс мағынасында қолдану;
сөзді, грамматикалық формаларды, интонацияларды орынды қолдануына көңіл бөлу керектігін көрсетті.
Ойын - балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын өз бетінше іс-әрекеті.
Оларды бір мақсат, оған жетудегі жалпы қызығушылықтар мен әсерлер біріктіреді.
Ойын - баланың ақыл-ойын тәрбиелейтін құрал. Ойында өмірді көрсету күрделі үдеріс. Ойын тілдің дамуына өте зор ықпал тигізеді. Ойын жағдайы оған араласқан әрбір баладан тіл қарым-қатынасы дамуының белгілі бір деңгейін талап етеді. Егер бала ойын барысына қатысты өз тілегін анық айтуға мүмкіндігі болмаса, ол бірге ойнап отырған өз достарымен сөз-арқылы берілген нұсқауларын түсінуге қабілеті жетпесе, онда түсінісу қажеттігі ұйқасымды тілдің дамуына себепші болады.
Ойлау мен тілдің байланысы туралы материалистік философиядағы пікірлер. Ойлау мен тілге философиялық анықтама.
Грек философы Эпиктет кереметтің кереметі – жақсы тәрбиеленген адам – дейді.
Олай болса: Болашақта көп болсын десең жақсы адам, тәрбиенің бастау керек бақшадан – дегендей тәрбиелі, көргенді бала тәрбиелеу үшін мектепке дейінгі тәрбие ғылыми зерттеу институты мен мектепке дейінгі ұйымдар алдында тұрған бірқатар маңызды міндеттерді бірлесіп шешу қажет. Мектепке дейінгі педагогиканың дамуына ықпал ету, әдістемелік тұрғыдан зерттеулер жүргізу, балабақшаларда тәрбиелеу мен білім беруді талапқа сай үйлестіру, отбасында ата – ана мен бала арасындағы қарым – қатынасты саралау бүгінгі үннің кезек күттірмейтін мәселелері
Ойлаудың үшінші бірлігі – оның тілмен тығыз байланыстылығында. Адамның миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдік материалдың негізінде ғана туындап, іске асады. Адам өз ойын ауызша білдірсе де, жазбаша түрде білдірсе де, ойласа даг бәрібір, ол өз ойын сөз немесе сөйлем түрінде көрсетеді. Тіл — ойдың тікелей шындығы болып табылады. Адамдар тілдің көмегімен өзінің ойлау қызметінің нәтижелерін тұжырымдап, бір-бірімен пікір алысып, өзара түсініседі.
Тіл – белгілі бір ойды білдіретін белгілер жүйесі болып табылады. Сөйлеу тіліне қатысты кез келген сөз, мәселен, "ағаш", "өзен", "жануар", т.б. ауызша дыбыстардың қосындысы немесе жазбаша таңбалардың жиынтығы ретінде өз бетінше ешбір мәнсіз, тек материалдық нәрселерге қолданғанда ғана олар мәнге ие болады. Тілдік белгі кез келген заттың, нәрсенің мазмұнын білдіретін болғандықтан ғана қатынас құралы рөлін атқаратын сырт көрінісі жағынан қарағанда екі дыбыстың ұштасуы ғана болғанымен, бірақ шындықта бар объективтік зат — үйдің бейнесін білдіретін ұғым болып табылады. Ал, географиялық картадағы шартты белгілердің рөлі мүлдем басқаша — олар өздері көрсететін заттарға мүлдем ұқсас емес, олардың мәнді белгілерін бейнелейтін ой да емес. Мәселен, математикалық белгілерді, мысалы, қосу мен алу белгілерін алсаң та дәл сол сияқты. Белгілі бір ғылым саласындагы ұғымдарды белгілеу үшін қолданылатын бұл шартты белгілердің ғылыми ой-пікірді дамытудағы рөлі орасан зор.
Ал сөйлеу тіліндегі сөз, сөйлемдердің белгі ретіндегі атқарар қызметі өзгеше — олар адамдар арасында үздіксіз, жан-жақты пікір алмасу, қарым-қатынас орнату қызметін атқарады. Өте көне заманда, адамзат қоғамы қалыптаса бастаған кезде, адамдарға өзара ұдайы хабарласып тұру үшін тұрақты дыбыстық белгілер жүйесі қажет болды, яғни "табиғи" тіл немесе сөйлеу тілінің қажеттігі туды. Бұл қажеттілік дамудың түрлі сатысында тұрған халықтардың бәрінде болды.
Тіл - ойлаумен бірге бір мезгілде қоғамдық еңбек процесінің негізінде туды. Адам тілінің қалыптасуы ойлаудың қалыптасуымен бірге азғана уақытқа созылды. Адамзаттың жүздеген ұрпақтарынын тарихи даму барысында сөздер белгілі бір психикалық және логикалық мазмұнмен бірлікте айтылып, тиісті іс-әрекеттермен пысықталып, адамдардың қарым-қатынасын және мінез-құлқын реттеп отырды. Нәтижесінде тілдік белгілердің (сөздер мен сөйлемдердің) белгілі бір логикалық мазмұнымен біте қайнасып кеткені сонша, оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмай қадды. Тілдік белгі (сөз) әр тілде әр түрлі болғанымен, олардың логикалық мән-мазмұны бірдей болатыны да соны көрсетеді. Мәселен, қазақ тіліндегі "ағаш" сөзі орыс тіліндегі "дерево", неміс тілінде "der baum", монғол тілінде "мод", т.с.с. деп айтылғанымен, олардың бәрінің мазмұны логикалық бір ұғымды көрсететіндіктен ғана біз бір-бірімізді аударма арқылы болса да түсіне аламыз.
Белгілі бір тілге енетін кез келген белгінің өзіне тән заттық мәні болады, өйткені ол белгі өзі көрсететін белгілі бір ой объектісінің — заттың орнына жүреді. Мысалы, "Алматы" сөзі шындықта бар қала — Қазақстанның астанасын білдіреді. "Алматы сөзіндегі дыбыстардың өздігінше ұштасуын алғанда, ол дыбыстарда Алматыға міндетті түрде қатысы бар ештеңе жоқ. Бірақ бұл сөзді естігенде не себепті біздің көз алдымызға басқа қала емес, дәл Қазақстанның астанасы келеді? Себебі бұл белгі мен онын объектісі — қала арасында белгілі бір ой бар: ол "апорт" алмасының отаны осы қала екендігі жайлы ойдың біздің өмір практикамызда сан рет қайталана-қайталана "Алматы" ұғымының қалыптасуы.
Сонымен белгінің заттық мәні оның мазмұнымен, яғни қандай ойды білдіретінімен тығыз байланысты. Белгінің мәні сөз болғанда біз ол белгінің объектіге (белгілі бір затқа) қатысын ғана ескермейміз, сондай-ақ ол объектінің белгілі бір қасиеттері жайлы хабар беретінін де ескеруіміз керек. Ой нәрсені бейнелендіргенде, оның қайсыбір жақтарын (қасиеттерін) іріктеп алып көрсетеді. Белгіде (сөзде) бейнеленген белгілі бір мән оның семантикалық (мазмұндық) жағын қурайды.
Белгілер, жоғарыда атап өткеніміздей, сондай-ақ адам мен адамның арасындағы қатынасқа да тиісті, яғни ол сөзді естіген адам белгілі бір мінез білдіріп, іс-әрекет көрсетуі мумкін. Осы тұрғыдан алғанда, тілдік белгілер адамдар арасында қарым-қатынас орнатудың, өзара түсінісудің құралы ретінде көрінеді. Тілдік белгілердің бұл жағын, әдетте, оның прогматикалық (практикалық) жағы деп атайды.
Ақыр соңында, белгілер біртұтас жалпы жүйеге (тілге) енеді, сол тілдің табиғатына тән ережелер негізінде өзара белгілі бір қатынастарда болады. Осының арқасында сол тілдін бір белгілерінен басқа белгілеріне ретпен өту мүмкіндіктері туады. Бұл жағы тілдін синтаксистік жағы деп аталады, ал сол тілдің ішкі құрылысына сәйкес белгілер (сөз, сөйлемдер) арасында болатын қатынастар жүйеа сол тілдің синтаксисін құрайды.
Логика үшін айрықша манңыздысы — тілге семантикалық талдау жасау. Кез келген сөз, сөйлем шындыққа қатысы бар белгілі бір ойды білдіреді. Бұл жағдайда тілдік белгі ретінде сөйлемді онда бейнеленген ойдан (логикалық пікірден) айыра білу қажет, ал бұл екеуін оларда бейнеленген шындықтан ажырата білу керек.
Логика дұрыс ойлаудың формалары мен зандары жайлы ғылым екенін жоғарыда айттық. Ал енді ойлаудың логикалық формасы және логикалық заң дегеніміз не, соны қарастырып көрейік.
Ойлаудың логикалық формасы деп оның құрылысын, яғни оның құрамдас бөліктерінің байланыс тәсілін айтады.
Балалар тілді өздігінен меңгере алмайды. Тек ата-ана, мектепке дейінгі мекемелер баланың сөйлеу қызметін ұйымдастыруға үнемі көңіл бөліп отырған кезде ғана оның тілін дамытуда оңды нәтижелерге жетуге болады.
Қоршаған ортамен таныстыру барысында баланың сезіміне әсер етіп, олардың тілін дамытуға жағдай туады. Сезу арқылы қабылдаған ұғым баланың қоршаған орта туралы білімін қалдыптастырып қана қоймай, эстетикалық және адамгершілік тәрбиесінің негізін қалайды.
Психологтардың қай-қайсысының пікірін тыңдасақ та, тіл дамытудағы, ой қорытудағы қоршаған ортаның маңызына тоқталмай өтпейді. Себебі, бала көзі көрген, қолмен ұстаған, сезіну арқылы қабылдаған заттары мен көріністері туралы айтады. Мәселен, А.А.Люблинская балалардың сезімдік қабылдауына ерекше көңіл бөледі. Балаға табиғат құбылыстарын тікелей бақылата отырып көрсету, сезіндіру арқылы берілген жүйелі білім бала есінде ұзақ сақталатынын және дәлдірек болатынын көрсетті.
Кез келген адамның түсінігі берілген заттың не құбылыстың табиғаттағы қызметі мен маңызын түсіну негізінде қалыптасады.
Бала байланыстыра сөйлеуді, сөз өнерін айналасындағы адамдардан, солармен қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде үйренеді. Балаға сөз үлгісін көрсететін бірінші отбасы десек, ең басты өнеге – ол бала-бақшадағы тәрбиеші-педагогтардың сөзі, олардың сөйлесе білу тәсілдері, сөйлеу мәнері бұдан да маңызды.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің байланыстыра сөйлеуінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Б.Баймұратова зерттеу нәтижелері негізінде 2-ден 7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің негізін жасады. Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту атты әдістемелік нұсқауында Балалардың байланыстырып сөйлеу дағдылары, Балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың тәсілдері мен әдістерін көрсеткен. Онда автор негізгі әдістерге: бақылау, әңгімелесу, экскурсия, лексикалық жаттығу, логикалық сөздік, шығармашылықпен әңгіме құратуды жатқызады. Зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты байланыстырып сөйлеуді тіл дамытумен бірге қарастырады. Сондай-ақ, зерттеушіғалым айналадағы өмірмен танысуды жалпы түрде, көркем әдебиет шығармаларын оқумен байланыста жүргізген.
Оқу процесі бала табиғатты бақылап отырса, оның табиғатқа деген сүйіспеншілігі, табиғат әсемдігін түсіне білу қабілеті дамиды. Осы арқылы олар жазушы тілінің ерекшеліктерін түсінеді, оның шығармасында суреттелген әсемдікті дұрыс қабылдайды. Баланың жүрегі, жаны табиғаттың әсемдігін де, музыканы да, сөзді де өте нәзік қабылдайды. Сондықтан, дүниетанымын, сезімін оятпай, санасын тәрбиелемей, баланың тілін дамытуға болмайды.
Балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту, яғни сөздікті байыту мен бекіту жұмысы қоршаған дүниені белсенді танумен байланысты болғандықтан, оны ойын, бақылау, топсаяхат, оқу, т.б. кезеңдерінде күнделікті өмірде жүзеге асырады.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негіздерінің көп аспектілігіне дәлелдеме беріңіз..
2. Ойлау мен тілдің байланысы туралы қандай материалистік философиядағы пікірлер бар?
3. Ойлау мен тілге философиялық анықтама беріңіз.
4. Тіл –адамдар арасындағы қарым –қатынас және жеке тұлға даму құралына мысал келтіріңіз.
18 – лекция Тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесінің жаратылыстану ғылыми негізі.
Жоспары:
1. И. П. Павловтың адамның жоғары нерв әрекетіндегі 2 сигналдың жүйе туралы ілімі, оның тілдің механизмін қалыптастырудағы маңызы. Сөйлеудің философиялық маңызы.
2. Балалардағы ІІ сигналдық жүйе дамуының І сигналдық жүйемен бірлігі жағдайындағы ғылыми зерттеулердің маңызы. Маторлы сөйлеуді қалыптастырудың қозғалыс шеңберіне тәуелділігі.
Лекция мәтіні. Сөз, сөйлеу, тіл - бас ми қабығының ең жоғарғы функциясы, адамдарға ғана тән қарым-қатынас құралы. А.Петровский мен М.Ярошевскийдің айтулары бойынша, тіл - әрекет барысында қалыптасқан тарихи құбылыс. Сөздің, тілдің атқаратын функциялары: коммуникативті, интерактивті, перцептивті.
Сөз-ойлаудың құралы: сана мен естің, ақпараттың тасымалдаушысы, өзінің және басқа адамдардың қылықтарын реттеу мен басқару қүралы.
Тіл мен ойлау ажырамас бірлікте. Ойлау үрдісін іске асыру үшін ең алдымен физиологиялық үрдістер анализаторлардың мидағы ұштарының арасында туып жатқан уақытша жүйкелік байланыстардың (шартты рефлекстердің) маңызы өте зор. Шартты рефлекстер екінші сигналдардың әсерінен туындайды. "Сөйлеу органдарынан ми қыртысына баратын кинестезиялық тітіркендіргіштер (қозғалыс) екінші сигнал болып табылатын сигналдардың сигналы" (И.Павлов). Адам сөзінің түсініктілігі мен мағыналығы сөздік органдардағы қалыптасқан қозғалыстардың нақтылығы мен автоматтылығына (шапшаңдылығы мен жылдамдығы) байланысты.
Сөз бір-бірімен тығыз байланысқан тілдік аппараттардың: орталық тілдік аппарат пен перифериялық (орындаушы) тілдік аппараттар негіздерінде жүзеге асады. Орталық тілдік аппарат бас мида орналасқан. Оған бас ми қыртысы (сол жақ бөліктері), қабықасты түйіндері, өткізуші жолдар, ми бағанасы ядролары (сопақша мидағы) және жүйке жолдары (афферентті-эфферентті) жатады. Сөз жоғарғы жүйке жүйесінің басқа көріністері сияқты рефлекстер негізінде дамиды. Сөздік рефлекстер мидың барлық бөліктерімен тығыз байланысты.
Сөздік әрекеттің қалыпты дамып жетілуі үшін бас мидың және жоғарғы жүйке жүйесінің барлық бөліктерінің өзара функционалды тығыз байланыстары болуы қажет. Жүйке жүйесі бөліктерінің зақымдануы әр түрлі бұзылуларға әкеп соғады. Тілдік бұзылулар мен тілдік сөйлеу патологиясының (бұзылу, жарақаттану) сипаты жарақаттың әсеріне, уақытына, мөлшеріне байланысты. Тілдік аппараттардың патологиясына қарай қарапайым және күрделі тілдік бұзылулар болып бөлінеді.
Тілдік бұзылулар әсер етуші себептердің шығуына байланысты былайша жіктеледі.
І. Орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануымен байланысты тілдік бұзылулар. Тілдік жүйелердің зақымдану деңгейіне байланысты:
а) афазия - ми қабығындағы сөз аймақтарының зақымдануынан сөздің барлық құрылымы ыдырайды;
ә) алалия - сөзге дейінгі кезеңде ми қабығындағы сөз аймақтарының зақымдануынан сөздің жүйелі дамымауы;
б) дизартрия - сөз бұлшық еттері иннервациясының бұзылуынан сөздің дыбысталуы бұзылады. (Иннервация - белгілі бір органдардың немесе ұлпалардың жүйке жүйесімен қамтылуы.)
ІІ. Орталық жүйке жүйесінің функционалдық өзгерістерімен байланысты тілдік бұзылулар:
а) тұтығу; ә) мутизм және б) сурдомутизм.
III. Артикуляцияның органикалық-құрылымдық кемістіктерімен байланысты тілдік бұзылулар:
а) механикалық дислалия;
ә) ринолалия.
IV.Әр түрлі себептерге байланысты болатын тілдік дамудағы артта қалушылық:
а) шала туғанда;
ә) ішкі органдардың асқыңуына байланысты,ауру жағдайларында;
б) педагогикалық немқұрайлылық.
Сөйлеу немесе тіл - адамдардың қатынас құралы ретінде қалыптасты. Ол еңбектену нәтижесінде адамдар бірімен-бірі түсінісу үшін қажет болды. Тіл сөз арқылы ақпарат қабылдау, өңдеу және жеткізу түрінде сипатталады. Яғни, болмыс сөйлеу әрекетімен бейнеленеді.
Сөз - бейнелеудің екінші сигналдық белгісі. Тіл байланыстырушы, ұғындырушы және реттеуші қызмет атқарады. Тілдің байланыстырушы (коммуникация) қызметі - оның адамға тән арнайы қатынас құралы болуы. Бұл айтушы мен тыңдаушы арасындағы саналы іс-әрекет. Ол өзара тығыз байланысты айтылу (экспрессивтік), суреттелу немесе ұғыну (импрессивтік) түрлерінен тұрады. Мұның екеуі де өте күрделі психологиялық құбылыс. Бұлардың физиологиялық негізін мидың ерекше әрекеттік жүйелері атқарады.
Жануарларда да коммуникациялық іс-әрекеттің қарапайым түрлері кездеседі. Олардың кейбір дыбыс шығаруы немесе көру тітіркенулері басқа жануарларға сигнал болуы мүмкін. Алайда ол екінші сигналдық жүйе бола алмайды.
Тілді ұғындырушы қызметі - дерексіз ойлаудың, түсінудің құралы. Түскен ақпаратты талдап қорыту арқылы пікір және тұжырым туады. Сөйтіп сигналдық жүйелердің өзара әрекеті қарапайым сезуді күрделі ойлау үрдісіне ауыстырады.
Тілдің реттеуші қызметі - сөз арқылы организмнің әртүрлі жүйелерін реттеуді жүзеге асырады. Сөз сигналы ішкі ағзалар қызметін, организмдегі зат алмасу қарқынын өзгертеді. Мұны К.М. Быковтың ми қыртысы ағзалық теориясы дәлелдейді. Сөздік тітіркендіргіштер қимыл-әрекетті, сезімдік жүйелерді, вегетативтік жүйкені, мидың қызметін өзгертіп, адамның психикасына, көңіл күйіне әсер етеді. Мұндай психофизиологиялық көріністерді адамның және науқастардың әртүрлі әрекеттік жағдайларын анықтау үшін қолданады.
Нәрселерді сөзбен белгілеудің акустикалық, кинестезиялык және оптикалық түрлері кездеседі.
Тілдің акустикалық түрі - дыбыс сигналдары ретінде болады. Ол сөз түйдектерін жіктеп немесе құрап анық түйсуіне көмектеседі, яғни байланыстырушы әрекет атқарады.
Тілдің кинестезиялық түрі - дыбыс шығарушы артикуляциялық мүшелердің қимыл-әрекеті айрықша жүзеге асады. Тіпті дыбыс шығармай тек ойлаудың өзі олардың бұлшық еттерінің сергуін күшейтеді. Ал өз ойын саусақпен, ыммен түсіндіретін керең-мылқаулардың қол еттері жиырылады. Сол арқылы мұндай сигналдық жүйе оларды жоғары парасаттық дәрежеге жеткізеді.
Тілдің оптикалық түрі - жеке сөз (әріп) тітіркендіргіштерін талдау және бірлестіру тетіктерін, сөздің символдық мәнін қамтамасыз етеді. Ми қыртысының күйде аймақтары зақымданса әріптерді тану, ажырату қиындайды. Ал қозғалыс және есту талдағыштары зақымданған жағдайда әріпті жазумен қатар естіген сөзді үғыну бұзылады.
Тілдің физиологиялық негіздері үш күрделі үрдістен тұрады:сөздік сигналды түйсіну және танып білу, қабылданған хабардың мазмұнын түсіну және сөзді айту әрекеттері.
Тілдің немесе екінші сигналдық жүйенің іс-әрекеті мидың мандай бөлігі мен сөзді айту, есту және жазуды көру талдағыштары арқылы орындалады.
Сөзді айту талдағышы дыбыс аппараттары мен бұлшық еттері қабылдағыштарынан мәлімет алып, сөйлемдер құрастырып сөйлеуді жүзеге асырады.
Ол мидың мандай бөлігінің екінші және үшінші қатпарларында орналасқан (Брока орталығы). Аурсыну кезінде еріксіз сөйлеуге байланысты бұған қыртысасты құрылымдар да қатысады деп болжауға болады.
Тілдің оптикалық орталығы сөзді оқу, тану мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Ол мидың бұрыштық қатпарында орналасады.
Тілді түсіну мидың сөзді есту (акустикалық) орталығы арқылы атқарылады. Ол оңқай адамдардың сол жақ ми сыңарының самай аймағының жоғарғы бөлігінде орналасқан (Вернике орталығы).
Тіл түйсігінің негізгі алғы шарты акустикалық немесе оптикалық түрде келген ақпаратты жіктеп ажырату. Мұны тек есту зердесі мен қиын материалды оқыған кездегі көздің ізденіс қимылдары арқылы орындауға болады. Ми қыртысының белгілі аймақтары екінші сигналдық жүйенің әрбір көріністеріне жауапты болғанымен, әдетте, тілдің күрделі іс-әрекеті (сөйлеу, оқу, жазу, санау) мидың басқа бөліктері бұлінсе де бұзылады. Өйткені психикалық іс-әрекет бүкіл мидың бірлестірілген қызметі.
Екінші сигналдық жүйе бұзылыстарының ішінде жиі кездесетіні: агнозия - сөзді көргенде, не естігенде танымау, афазия - сөйлей алмау, аграфия - жаза алмау, амнезия - сөздерді ұмытып қалу, алексия - оқи алмау.
Тіл - сананың (ойдың) материалдық көрінісі, негізі. Тілсіз сана жоқ, ал санасыз адам жоқ. Сана жеке адамның өзіндік әсерленушілігі. Жалпы сана сезіну және сана-сезімнен құралады. Сезіну дегеніміз ақиқат болмысты жинақталған біліммен салыстыру және адамның тәжірибесін молайту. Сана арқылы басқа адамға білім беріледі.
Ерте сәбилік шақ-сөйлеуге үйренуге қолайлы кезең. Сөз үйренуге интенсивті әзірлік, біздің жоғарыда байқағанымыздай, нәрестелік кезеңнен-ақ басталады: балада фонематикалық естудің негізі қалыптасады, сөз дыбыстарын қайталау дағдыға айналады, ақырында, алғашқы сөздерді түсіну және айту пайда болады. Мұның өзі олардың үлкендермен қарым-қатынасын кеңейтеді. Сәбилік шақта сөйлеуді дамыту үшін балалардың заттық іс-әрекеттерді игеруіне байланысты пайда болатын үлкендермен қарым-қатынас формасындағы өзгерістерінің шешуші маңызы бар. Балаларға жетекшілік етудің сақау формасы (оларға іс-әрекеттерді көрсету, олардың қимылдарын басқару, ымдау арқылы олардың іс-әрекетін қолдайтынын немесе қолдамайтынын білдіру) оларға затты ұстап-тұтуды үйрету үшін жеткіліксіз болады. Балалардың заттарға, олардың қасиетіне және сол арқылы іс-әрекет жасауға құштарлығының артуы үлкендермен үнемі қарым-қатынаста болуға итермелейді. Бірақ үлкендерге тілек білдіру үшін де, олардан көмек алу үшін де сөйлесе білу қажет. Бұл сөйлеп үйренуге итермелейтін басты қажеттілік болып табылады.
Бұл жерде көп нәрсе үлкендерге, олардың балалармен қатынасы қалай ұйымдастыратынына, оларға қандай талап қоятынына байланысты болады. Үлкендер көп қатынас жасамайтын, тек күтіп-бағумен ғана қанағаттанатын балалардың сөйлеуі нашар дамиды. Екінші жағынан, егер үлкендер балалардың әрбір тілегін қағып алып, алғашқы белгі бергеннен-ақ оны орындауға тырысса, сәби көпке дейін сөйлемей қоюы мүмкін. Егер үлкендер балаларды түсінікті сөйлеуге, мүмкіндігінше ойын, тілегін сөзбен айтып берген жағдайда ғана орындауға үйретсе, әңгіме басқа.
Сөйлеуді дамыту ушін сөзбен қатынас жасаумен бірге, заттық іс-әрекет кезіндегі жинақталған әсерлердің де маңызы бар.
Солар арқылы сөздің маңызын түсінуге және оларды айналадағы қоршаған заттармен, құбылыстармен байланыстыруға негіз қаланады.
Ерте сәбилік шақта сөйлеудің дамуы екі жолмен жүргізіледі: үлкендердің сөзін түсіну жетілдіріледі және баланың мүдірмей сөйлеуі қалыптасады.
Сөзді белгілі бір затқа және іс-әрекетке арнап айтуға бала бірден үйрене қоймайды. Әуелі түсінік нақтылы затқа немесе іс-әрекетке емес, тұтас ахуалға арналады. Мысалы, бала бір адаммен қатынас жасаған кезде онық сөзі бойынша белгілі іс-әрекетті дәл орындай алады, дәл осы сөзді басқа біреу айтса, оған мүлде көңіл бөлмеуі мүмкін. Егер бір жасар сәби анасының сұрауы бойынша басын, мұрнын, көзін, аяғын, денесінің басқа да мүшелерін көрсетсе, басқа біреудің осындай сұрағын жауапсыз қалдырады. Баласы мен анасының тығыз байланыста болатыны соншалық, сөз ғана емес, қимылы, ымы, дауыс ырғағы, қарым-қатынас жайы — осылардың бәрі іс-әрекет хабаршысының ролін атқарады.
Егер айналасындағылардың сөздері тиісті ымдау арқылы толықтырылып, бірнеше рет қайталанса, оны балалар дұрыс түсінеді. Мысалы үлкендер балаға: Қолыңды бер — дейді де, өзі тиісінше қимыл жасап көрсетеді. Мұны көрген бала оған тез үйренеді. Соның өзінде ол сөзге ғана емес, бүкіл іс-әрекетке көңіл аударады.
Кейінірек жағдай өзгереді, бала сөзді кімнін айтқанына және қалай ымдағанына қарамастан түсінетін болады. Соның өзінде де белгілі бір затты білдіретін сөз бен қимылдың байланысы ұзақ уақыт бойына тұрақсыз болып қалады және ол үлкендердің балаға ауызша беретін нұсқауына байланысты болады.
Екі жасқа қараған алғашқы айларда үлкендердің балаға таныс әлдебір затқа байланысты айтқан сөзі, егер сол нәрсе көз алдында тұрда ғана оның іс-әрекетін туғызады. Мысалы, баланың алдында қуыршақ жатыр екен. Сол кезде үлкендердің: Қуыршақты маған әперші? деген сөзін естіген бала, бірден соған ұмтылады; Егер сәби қуыршақты көрмесе, онда қуыршақты маған әперші? деген сөздің бағдарлық қана әсері болады да, бала қуыршақты іздемейді. Дегенмен, қажетті нәрсе баланың көз алдында болғанның өзінде де, одан көрі сүйкімді, неғұрлым жақын әрі жаңа нәрсе көзіне түссе, оның назары соған ауып кетеді. Егер баланың алдына балық, әтеш және шыны аяқ жатса, ал үлкен кісі: Балықты беріп жіберші? — деп бірнеше рет қайталаса, баланың көзі әр нәрсеге бір жугіріп, ақыры балыққа тоқтайды да, қолы соған қарай созылады. Бірак, көзі сұраған нәрсеге емес, одан гөрі қызықтырақ, тартымдырақ затқа тоқтап, балықтың орнына, мысалы, әтешті әперетін кездері де аз болмайды.
Жас жарымынан кейін баланың үлкендердің көзбен берген нұсқауына бағынуы неғұрлым дәл болады. Дегенмен егер нұсқау мен оны орындаудың арасында үзіліс болса немесе нұсқау үйреншікті, бұрыннан қалыптасқан іс-әрекетке қайшы келсе, оның бұзылуы да мүмкін. Бала жаңа ғана ойнап отырған балықты, оның көз алдына төңкерілген шыны аяктың астына тығып сосын оған: Балық шыны аяқтың астында жатыр. Кәне, соны ала қойшы! — дейді, Сөйтеді де әуелі баланың қолын 20—30 секундқа ұстап тұрады. Қолын ұстап тұрғаннан кейін бала басқа нәрселерге алаңдап, тапсырманы орындауға қиналып қалады.
Басқа бір жағдайда баланың алдына екі затты: шыны аяқ пен қасықты қояды да. Шыны аяқты әперші, шыны аяқты әперші, шыны аяқты әперші?—деп қайталайды. Ол шыны аяққа ұмтылады. Егер осы талабын бірнеше рет қайталап, сонан соң: Қасықты әперші! — десе де, бала бұрынғы дағдысымен шыны аяққа ұмтылуын қоймайды және осынысымен өзінің үлкен кісінің сөзбен нұсқауына бағынбай отырғанын байқамайды.
Екі жасқа қараған бала үшін сөз тыйым салу, тежеуден көрі қозғалысқа, қимылға көбірек әсер етеді, балаға үлкендердің сөзі бойынша бастап қойған іс-әрекетін тоқтатудан кері, әлдебір істі бастағаны әлдеқайда оңай. Мысалы, балаға есікті жап десе, ол есікті бір ашып, бір жауып, осы қимылды әлденеше рет қайталуы мүмкін.
Іс-әрекетті тоқтату — басқа мәселе. Ерте сәбилік шақтың басында-ақ бала болмайды деген сөзді түсіне бастағанмен үлкендер ойлағандай табан астында тыйыла қоймайды. Мысалы, кішкентай Андрюша қолындағы шегені дегелекке қыстыруға әрекет жасады: Болмайды,— деген ескерту жасалды оған, бірақ бала оны асығыстықпен тыңдамастан іс-әрекетін жалғастыра берді. Немесе ол аяқ киім тұрған жерге қарай жүрді дейік: Болмайды,— деп айқайлайды оның артынан. Андрюша болса дауысты естісімен бұрынғыдан да қатты жүгіріп барды да, қолына түскен аяқ киімдерді құшақтай бастады.
Тек үшке қараған кезде ғана үлкендердің сөзбен берген нұсқауы баланың мінез-құлқын реттей бастайды, әр жағдайда олардың іс-әрекетін тудырады немесе тоқтатады, тікелей немесе жанама әсер етеді. Бұл кезеңде үлкендердің сөзін түсіну сапалы өзгереді. Бала жекелеген сөздерді түсініп қана қоймайды, сонымен бірге үлкендердің айтуымен заттық іс-әрекет жасайтын дәрежеге жетеді. Ол үлкендердің әңгімесін зейін қоя тыңдап, оны түсінуге ұмтылады. Бұл кезде балалар-ертегіні, өлең-жырды құмарта тыңдайды. Ол әңгіме, ертегілер балаларға арналмаған, түсінуі қиын болса да бәрі-бір тындайды. Бірде осындай бір бала Пушкин ертегілерін айтқан кезде тыныш отырып, қозғалмастан тыңдаған.
Қарым-қатынас тікелей ахуалдық ауқымынан кеңірек хабарлардық өзін тыңдап, түсіну аса зор игілік болып табылады. Ол сөзді баланың өздігінен игеріп не қиын болмысты тусініп білудің негізгі құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып, тәрбиеші баланың қабілетін нақтылы көрнекі.
Болашақ белсенді сөйлеуін дамыту бір жарым жасқа дейін баяу өтеді. Бұл кезеңде ол 30—40 сөзден 100 сөзге дейін үйреніп, оларды өте; сирек қолданады. Бір жарым жастан кейін, әдетте, шұғыл өзгеріс байқалады. Бала жаңа бірдеңе ойлап табуға әуестенеді. Ол әр нәрсенің атын білуге құштарланумен бірге, соларды өзі де айтуға іс-әрекет жасайды. Ілкіде оның тілі келмейді, ол былдырлап, сақауланып сөйлейді. Бірақ кешікпей: Мынау не? -деген сұрақпен үлкендерді мазалайтын болады. Сөз үйренуі қарқыны тез өседі. Екі жастың аяғында бала 300-ге дейін, ал үш жастың соңында 1500-ге дейін сөз біледі.
Алғашында баланың сөйлеуі үлкендердің сөйлеуіне ұқсамайды. Оны артономиялық сөйлеу деп атайды: балалар әдетте үлкендер қолданбайтын сөздерді айтады. Бұл сөздер үш түрлі болады. Біріншіден, аналар мен тәрбиешілердің баланың түсінуіне оңай болады деп өздері ойлап шығарған сөздері. Олар — бірінен біріне, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жетіп келе жатқан нәм-нәм, кә-кә, ав-ав дегендер. Екіншіден, автономиялық сөйлеуге тілі келмегендіктен балалардың өздері бұзып айтқан сөздері жатады. Фонетикалық естуі әлі толық жетілмегендіктен және тілі дыбыстық артикуляцияны игере бермейтіндіктен бала кей сөздердің дыбыс формасын амалсыз өзгертеді. Мысалы, ол сүт дегенді үт, нан дегенді нәм дейді. Үшіншіден, баланың өзі жеке сөздерді ойлап шығарады. Мысалы, кішкентай Анар мысықты мяу, Қанатты оның інісі тәтә дейді. Ерке балалар да өздерінше сөз шығарады. Жаман дегенді кәкәй, жақсы дегенді тәтәй т. б.
Сөйлеуді игеру баланың жан-жақты психикалық дамуы үшін ерекше маңызды. Сөз бірте-бірте балаға қоғамдық тәжірибе берудің, үлкендердің оның іс-әрекетін басқаруының негізгі құралына айналады. Сөздің әсерімен баланың психикалық процесі—оның қабылдауы, ойлауы, есте сақтауы—қайта қалыптасады. Дегенмен, сөзді игеру процесі, өз кезегінде, бала іс-әрекетінің дамуына, оның қабылдауы мен ойлауына байланысты болады. Сөзді игерудің бастапқы сатысында бала естіген, айтқан сөздеріне оларды үлкендер қолданғандағы мазмұнынан гөрі өзгеше мән береді. Бүкіл сәбилік шақта сөздердің мәні өзгереді, мұның өзі баланың ақыл-ойының жетілуіне зор әсер етеді.
Балалар тілді өздігінен меңгере алмайды. Тек ата-ана, мектепке дейінгі мекемелер баланың сөйлеу қызметін ұйымдастыруға үнемі көңіл бөліп отырған кезде ғана оның тілін дамытуда оңды нәтижелерге жетуге болады.
Қоршаған ортамен таныстыру барысында баланың сезіміне әсер етіп, олардың тілін дамытуға жағдай туады. Сезу арқылы қабылдаған ұғым баланың қоршаған орта туралы білімін қалдыптастырып қана қоймай, эстетикалық және адамгершілік тәрбиесінің негізін қалайды.
Психологтардың қай-қайсысының пікірін тыңдасақ та, тіл дамытудағы, ой қорытудағы қоршаған ортаның маңызына тоқталмай өтпейді. Себебі, бала көзі көрген, қолмен ұстаған, сезіну арқылы қабылдаған заттары мен көріністері туралы айтады. Мәселен, А.А.Люблинская балалардың сезімдік қабылдауына ерекше көңіл бөледі. Балаға табиғат құбылыстарын тікелей бақылата отырып көрсету, сезіндіру арқылы берілген жүйелі білім бала есінде ұзақ сақталатынын және дәлдірек болатынын көрсетті.
Кез келген адамның түсінігі берілген заттың не құбылыстың табиғаттағы қызметі мен маңызын түсіну негізінде қалыптасады.
Бала байланыстыра сөйлеуді, сөз өнерін айналасындағы адамдардан, солармен қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде үйренеді. Балаға сөз үлгісін көрсететін бірінші отбасы десек, ең басты өнеге – ол бала-бақшадағы тәрбиеші-педагогтардың сөзі, олардың сөйлесе білу тәсілдері, сөйлеу мәнері бұдан да маңызды.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің байланыстыра сөйлеуінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Б.Баймұратова зерттеу нәтижелері негізінде 2-ден 7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің негізін жасады. Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту атты әдістемелік нұсқауында Балалардың байланыстырып сөйлеу дағдылары, Балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың тәсілдері мен әдістерін көрсеткен. Онда автор негізгі әдістерге: бақылау, әңгімелесу, экскурсия, лексикалық жаттығу, логикалық сөздік, шығармашылықпен әңгіме құратуды жатқызады. Зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты байланыстырып сөйлеуді тіл дамытумен бірге қарастырады. Сондай-ақ, зерттеушіғалым айналадағы өмірмен танысуды жалпы түрде, көркем әдебиет шығармаларын оқумен байланыста жүргізген.
Оқу процесі бала табиғатты бақылап отырса, оның табиғатқа деген сүйіспеншілігі, табиғат әсемдігін түсіне білу қабілеті дамиды. Осы арқылы олар жазушы тілінің ерекшеліктерін түсінеді, оның шығармасында суреттелген әсемдікті дұрыс қабылдайды. Баланың жүрегі, жаны табиғаттың әсемдігін де, музыканы да, сөзді де өте нәзік қабылдайды. Сондықтан, дүниетанымын, сезімін оятпай, санасын тәрбиелемей, баланың тілін дамытуға болмайды.
Балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту, яғни сөздікті байыту мен бекіту жұмысы қоршаған дүниені белсенді танумен байланысты болғандықтан, оны ойын, бақылау, топсаяхат, оқу, т.б. кезеңдерінде күнделікті өмірде жүзеге асырады.
Бақылау сұрақтары:
1. И. П. Павловтың 2 сигналдың жүйе туралы ілімі, оның тілдің механизмін қалыптастырудағы маңызын атаңыз.
2. Сөйлеудің философиялық маңызы дегеніміз не?
3. Балалардағы ІІ сигналдық жүйе дамуының І сигналдық жүйемен бірлігі жағдайындағы ғылыми зерттеулердің маңызын атаңыз.
4. Маторлы сөйлеуді қалыптастырудың қозғалыс шеңберіне тәуелділігін түсіндіріңіз.
19 – лекция Тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесінің психологиялық негіздері.
Жоспары:
1. Сөйлеу теориясы және сөйлеу әрекеті. Сөйлеудің психологиялық табиғаты.
2. Сөйлеуді әрекет ретінде қарастыратын психолингвистика әрекет түрі ретінде сөйлеуге сипаттама. Сөйлеуді комуникативті -әрекет ретінде қарастыру.
3. Тілдің бейімділікке сөйлеу дағдылары мен іскерліктер жиынтығы ретінде қарастыру. Тілдің дағдылары мен іскерліктеріне сипаттама.
Лекция мәтіні. Адамның қоғамдық болмысы жан-жақты әрі көп деңгейлі аралық қатынастардан құралатынын жоғарыда әңгіме еткенбіз. Ал осы қатынастар арасында өзінің ерекше мәні мен құрылымы жағынан танылатын құбылыс - бұл тілдестік қатынастар. Тілдесу барысында адамдар өзара әрекеттік байланысқа келіп, тұрмыс-еңбек тәсілдері мен нәтижелерін, әрекетке орай туындаған болжамдар мен идеяларын, ниеттерін, қызығулары мен сезімдерін және т.б. өзара бөліседі, алмасады. Тілдестік қатынас біршама дербес құбылыс ретінде қабылдануымен, субъект белсенділігінің ерекше бір формасы ретінде көрінеді. Тілдесу қызметінің нәтижесі - өзгертілген, болмаса қайта жасалған дүниелік не идеалдық өнім емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым арасында орныққан байланыс қатынасы.
Тілдесу (сөйлеу, сөйлесу) - біргелікті іс-әрекет қажеттігінен туындаған адамдар арасындағы байланыстардың даму көзі. Тіл қатынасы негізінен әңгімелесушілердің өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тіл қатынасының коммуникативтік сипатын құ-райды. Тілдесудің екінші тарапы - сөйлеушілердің өзара ықпалы. Үшінші, тарапы - тіл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың бірін бірі қабылдап, өздерінің психологиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртұтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз: коммуникативті (ақпарат алмасу), интеракативті (өзара ықпалды әрекетке келу) және перцептивті (адамның бірін бірі қабылдап, түсінісуі). Осы үш, бір біріне байланысты тілдесудің қырлары бірлікті қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын ұйымдастырудың әдістерін құрайды.
Тілдесу әрекетінің сипаты, аймағы мен әдістері оған қатынасқан адамдардың әлеуметтік қызметтерімен, қоғамдық қатынаста тұтқан орынымен, қандай да қауымға мүшелігімен анықталады.
Іс-әрекетпен біртұтас байланысқан тілдесу арқылы адам бүкіл қоғам жаратқан тәжірибені игереді.
Тілдесу - ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу
Тілдесудің жеке адам деңгейіндегі сипаты өз алдына. Бұл жағдайдағы оның қызметі үш түрге бөлінеді: ақпараттық тілдесу, реттеу тілдестігі және сезім білдіру тілдестігі. Осыдан тілдестік қатынастың үш түрлі мазмұны ашылады: ақпарат алмасу, адам аралық өзара ықпал және адамдардың бірін-бірі түсінуі.
Коммуникативтік процесте, біріншіден, ақпарат бір жақты біреуден біреуге жеткізіліп қалмастан, екеу арасындағы хабар алмасуы. Егер осы ақпарат тілдесу барысында түсінімді қабылданса ғана, тілдескен адамдар үшін өз мәнділігіне ие болады.
Екіншіден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу сипаты қоғамда қабылданған таңбалар жүйесі негізінде адамдардың бір біріне ықпалды әсер ете алуына байланысты келеді.
Үшіншіден, ақпарат алмасудың нәтижесі болған коммуникативтік ықпал тілдесуге қатысқандардың тіл жүйесіндегі таңбаларды теңдей таныса ғана пайда болады.
Төртіншіден, адамдар өзара сөйлесу барысында ерекше тіл қатынастары кедергісіне ұшырауы мүмкін. Бұл, бір жағынан, әңгімелесушілердің өзара сүхбат өзегін түсіне алмауынан, яғни әртүрлі көзқараста, нанымда, пікірде болуынан, екінші жағынан, кедергілер сөйлесушілердің даралық психологиялық бітістерінен немесе екеу арасындағы тілдесуге мүмкіндік бермейтін адам аралық қатынастардың белең алуынан туындайды.
Ақпараттың қайсысы болмасын таңбалар жүйесі арқылы беріледі. Біздің қолдануымыздағы бұл таңбалар - дыбыс, сөз, сөйлеу. Сөйлеу процесі санамен реттеледі де, өз кезегінде, адамдар арасындағы тілдесуде қалыптасады. Сананың негізгі қызметі болмысты орнектермен бейнелесе, сөз бен тіл сол болмысты арнайы қабылданған таңбалармен белгілейді. Сөйлеу - әрекеттегі сана мен ойдың көрініс формасы.
Сөйлеу - тек адамға тән тіл қатынасының ең жетілген формасы. Бұл қатынас айтушы және тыңдаушының міндетті түрде болуымен жасалады. Айтушы ойды жеткізуге қажет болған сөздерді іріктеп, грам-матика ережелеріне сай оларды байланыстырады, артикуляция ағзаларын іске қосумен дыбыстайды. Тыңдаушы сөзді қабылдап, онымен өрнектелген ойды түсінуге әрекет жасайды.
Тіл - сөйлесу құралдарының қатаң қалыпқа келтірілген жүйесі, ал сөйлеу - ой мен сезімді жеткізуге арналған тілдің екеуара қатынасты әрекеттік қолданымы.
Сөз (сөйлеу) қызметтері
Сөз негізінен екі қызметті атқарады: коммуникативтік, сигнификативтік. Осы қызметтеріне орай сөз тілдесу құралы және ой мен сананың көріну формасы ретінде танылады.
Сөздің негізгі сипаты оның мағынасында, семантикалық мазмұнында. Баяндалып жатқан сөзді тыңдағанымызда біздің назарымыз оның мәндік мазмұнына аударылады. Адам тілінің әрбір дара сөзі қандай да бір затты өрнектейді, оны атаумен біздің санамызда нақты бір заттың не құбылыстың бейнесі пайда болады. Осынысымен де адам тілі жануарлардың қысқа мерзімді, қылықтық күйін білдіретін аффектік "тілінен" ажыралады. Сөздің бұл қызметі - сигнификативтік қызмет деп аталады. Осы қызмет нәтижесінде адам әртүрлі заттардың бейнесін жанама түрде санада тұрғыза алады, заттардың өзі жоқ болған кезде де олармен іс-әрекеттік қатынасқа түсе алады.
Сөз арқылы заттарды талдап, олардың мәнді қасиеттерін ажыратып, заттарды белгілі категорияларға топтастырамыз. Осыдан сөз дерексіздендіру (абстракциялау) мен нақтылау құралына айналып, қоршаған дүние заттарына байланысты тереңде жатқан байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге қолданылады. Сөздің бұл екінші қызметі "сөз мағынасы" терминімен белгіленеді. Сөйлесудің және бір қызметі - коммуникативтік - өрнектеу құралдары мен ықпал жасау құралдарының бірлігінен орындалады. Өрнекке, яғни дыбыстардың бірігіп, сөз және сөйлем формасына келуінен әлі сөйлеу (баян) шықпайды. Сөйлеу - заттық негізі бар мағына болғанда ғана іске асады. Әрқандай сөздің (сөйлеу) белгілі зат жөнінде баяны бо-лып, екінші біреуге бағытталса ғана, өзінің коммуникативтік қызметіне сай болады.
Адам тіліндегі көңіл-күй (эмоция) көрінісі үлкен маңызға ие. Сөзді тек ақыл-ой көрінісі деп тану оның өрісін өте тарылтып жібереді. Сөзде, әсіресе оның ауызша түрінде көңіл-күй танытатын көптеген сөйлеу бірліктері қосылады: іркініс, ырғақ, әуен; жазба түрінде - тыныс белгілері, сөз орыны ж.т.б.
Сөз бір нәрсе жайында баяндаумен бірге ықпал жасау құралы да болып қызмет етеді. Ол тікелей әрекет-қылықты өзгертпегенімен, қалайда тыңдаушының ой-санасына, сезіміне қандай да өзгеріс ендіреді.
Сөйлеу процесінің негізгі тірегі - түсіну, түсінісу. Сөз (сөйлеу) қоғамнан тыс болуы мүмкін емес, сөйлеу тілдесуге арналған және тілдесуде пайда болатын - әлеуметтік өнім.
Сөйлеу түрлері
Сонымен, сөйлеу - тіл көмегімен түзілген адам ара-лық қатынас құралы. Сөйлеудің келесі түрлері болады: сыртқы және ішкі сөйлеу. Сыртқы сөйлеу өз кезегінде ауызша, жазба болып, ал ауызша - монологтық және диалогтық болып бөлінеді.
Сөйлеудің барша түрлері өзара ықпалды қатынас түзеді. Сөйлеу түрлерінің бәріне бірдей сипат - олардың сөздік дыбысталуында. Тіл қатысынсыз және заттасқан тілдік процесс болмай, ешқандай ой, ойлау болуы мүмкін емес. Ауызша да, әсіресе жазба сөздің дайындығы сөйлеудің іштей, адамның өзінен-өзі, күбірлеп айтып шығуынан басталады, мұны ғылымда ішкі сөйлеу деп атайды.
Сыртқы сөйлеу ауызша және жазбаша болады. Жазбаша сөйлеуде тілдік қатынас мәтін арқылы жанама болады. Жазба сөйлеудің, ауызшаға қарағанда, мазмұны жинақты келеді. Сөйлеудің жазба түрі жазба белгілер (таңбалар) негізінде орындалады. Қазіргі кездегі көп тілдердің дыбыстары әріптермен өрнектеледі. Жазба сөйлеу - естумен қабылданатын тілдік дыбыстардың, көрумен танылатын әріптер мен адамның тілдік әрекеттерінің күрделі байланысынан құралатын процесс.
Біреудің дыбыстауынан құлағымызға жеткен сөз (сөйлеу) ауызша сөйлеу деп аталады. Ауызша сөйлеуде кеңістік және уақытқа байланысты біраз шектеулер болады. Әдетте, әңгімелесушілер бірін бірі көріп тұрады немесе дауыс жететіндей алшақтықта болуы мүмкін. Осы жағдайларға орай сөйлеудің сипаты өзгеріске түседі.
Ауызша сөйлеу - диалогтық және монологтық түрде болады. Диалогтық сөйлеу әңгімелесушілердің өзара қысқа сөз алысуы, түзілетін сөйлемнің құрылымы толық болмауымен ерекшеленеді.
Монологтық сөйлеу ұзаққа созылады, ортаға қыстырма сөздер қосылмайды, алдын ала көп дайындықты талап етеді. Әдетте бұл кең көлемді, күні бұрын ой желісіне салынып, қорытылған баян (мысалы, баяндама, шығып сөйлеулер, дәрісбаяндар (лекция) ж.т.б.). Дайындық барысында мұндай баяндардың кей жерлері бірнеше рет іштен қайталанады, жоспары қайта түзілістерге түседі, орынды сөздер, сөз тіркестері мен сөйлемдер іріктеліп, таңдалады, көп жағдайда ауызша сөйлеудің жоспары жазбаша түзіледі. Монологтық сөз құрылымы жағынан күрделі болып, ой толықтығымен көрінеді, баяндалуы бір ізді, қатаң логикалық талаптарға бағынады.
Қалаған ақпаратты екінші адамға жеткізу үшін таңбалар не таңбалар жүйесін қолданамыз. Осыған орай тілдестік қатынас процесінде вер-балды (таңба ретінде - сөз, баян) және вербалды емес (таңба ретінде - сөзден тыс белгі, ишаралар) байланыстар қолданылады.
Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз (сөйлеу) қабылданған. Мұндайда сөйлеу - лексикалық және синтаксистік екі принципті қамтыған дыбысты тіл, яғни фонетикалық белгілер жүйесін түсінеміз.
Сөйлеу арқылы тек қана ақпарат "жүрісі" орындалып қалмастан, әңгімелесушілер арасындағы бір біріне деген ықпал да жасалады, яғни өзара бағыт бағдар көрсете отырып, олар бірі бірінің іс-әрекет қылықтарын үйлестіруге не өзгертуге тырысады.
Тілдесудің мазмұндылығы, оның барысындағы әңгімелесушілердің бір-біріне ықпал жасауынан көрінеді. Бұл орайда әңгімелесуге негіз болған сеп-түрткілер, тілдесу мақсаттары мен ниеттерін де талдай тану үлкен маңызға ие.
Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру - қозғалыс жүйесіне байланысты өз ішіне ым, ишара, пантонима ж.т.б. қамтыған белгілер тобы өте маңызды. Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық ж.т.б.) жалпы қозғалысқа келуі адамның көңіл-күй көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-көріктік нәр береді.
Вербалды тілдесуге "қосымша" ретінде паралин-гвистикалық және экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданылады. Паралингвистикалық қосымшалар - бұл дауыс ырғағы, әуені, ал экстралингвистикалық дегеніміз сөз барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу.
Сөздік емес тілдесудің қай түрі де сөз алысу барысында өте маңызды жәрдемші (кейде дербес) роль атқара отырып, сөз мәнісін күшейту не кемітумен бірге, әңгімелесуге қатысқандардың ниеттерін білдіреді. Сөзбен бірге қолдана отырып, вербалды емес белгілер де адамдардың өзара байланысты қызмет әрекетін ұйымдастыру үшін қажетті ақпарат алмасуын қамтамасыз етеді.
Сәби тілінің дамуы Сәбилік кезеңде бала тілінің дамуы үшін үлкендермен қарым-қатына жасаудың,заттармен әрекететудің,қоршаған 3
ортадағы заттармен танысуының маңызы зор. Баланың заттарға ынтасының аууы, олардың қасиетін ажыратып, әрекет ете білуінің өзі баланың қарым – қатынас жасауға итермелейді. Баланың үлкендермен қарым-қатнасы тіл арқылы қарым-қатынас жасаумен байланысты.
Бұл сәбидің алғашқы сөзді меңгеруінің жағдайы. Сәбилік кезеңнен бастап баланың тілінің дамуы үлкендердің дұрыс қарым-қатынас жасап, дұрыс талап қоя білуіне байланысты. Кейбір үлкендермен сирек қарым- қатынас жасайтынбалалардың тілі кеш дамиды.
Ал, екінші жағынан баланың айтқан барлық талап – тілегін тек олардың ымдасқанынан айтқанын орындап, қажеттігігі қанағаттанбаса көпке дейін баланың тілі шықпайды.
Сәбилік кезеңде баланын тілінің дамуы 2 бағытта өтді.
1.Баланың үлкендердің сөзін түсінуі жоғарғы сатыға көтерілуі.
2.Сәбидің өзінің белсенді сөздік қоры қалыптасады және айтылған сөзді затпен байланыстыру әлі өз мағынасында толық дамып жетілмеейді. Ең алдымен баланың сөзді түсінуі, дәл сол затқа немесе әрекетке тұтастай қатысты болады, байланысқан жағдайда ғана сөзді түсінеді. Шынында да бала үнемі бір адаммен жылы қарым-қатынаста болады да сөз арқылы белгілі әрекетті орындайды. Талап етсе, нақты ашық орындауы мүмкүн. Ал, егер тура осы әрекетті орындап беруді басқа біреу талап етсе, бала сөзді түсінбеуі мүмкін немесе қате орындайды.
Мүмкін баланың анасының сұрағына дұрыс жауап беретін себебі онымен күнделікті қарым – қатынаста болады. Анасы баламен сөйлескен кезде барлық қылықтарымен, дауыс ырғағымен қарым – қатынас жасау арқылы сөзді түсіндіреді. Сәбилік кезеңде бала анасының сөзін белгілі бір қимылмен бірнеше рет сәйкес келсе ғана түсінеді. Мыс: үлкендер қолыңды бер деп айтып, соған қатысты қимыл көрсетсе бала түсінеді. 2 жастың алғашқы айларында үлкендердің талап еткен әрекетін таныс затқа қатысты сөзді баладан талап еткенде, сол зат баланың негізі алдында болса, сөзді түсінбейді, әрекетті орындай алмайды..
3 жасқа келгенде баланы үлкендердің сөздерінің сапасын түсініп айту сатысы өзгереді. Бала тек қана үлкендердің сөзін түсініп қоймай жекеленген әрекетті үлкендердің нұсқауы бойынша орындауға қабілетті болады. Үлкендердің әрбір сөзін зер салып тыңдап, не туралы айтып жатқанын білгісі келеді және осы кезде тек балаға ғана арналған әңгіме емес, өздеріне ойлауға қиын, кейде күрделі әңгімелердіде тыңдайды.
1,5 жасқа дейін баланың активтік сөздік қоры өте жәй дамиды. Осы кезде олар 30-40 тан 100-ге дейінгі сөзді меңгереді және бұл сөздерді өте сирек қолданады.
Бала 1,5 жастан кейін кенет өзгеріп сөйлеуге ынталы болады. Тек қана заттың атын атап қоймай байланыстырып сөйлеуге үйретеді. Алғаш баланың тілі дамымай тұрғанда үлкендерге қояр сұрағы көп болады. Ал, 2 жастың соңында 300-ге тарта сөз қолданады. Бала 3 жасында 1500 сөзді (меңгеріп) қолданады.
Алғашқы кезде сәбилерсөзі үлкендердің сөзіне аздап ұқсайды. Сәбилердің мұндай сөзін дербестік сөз деп айтады.
Бала кейде тіптен үлкендер қолдануына байланысты сөзді пайдаланады. Мыс: мағынасы бір сөздің өзін бала 3 түрлі етіп айтуы мүмкін. Тамақ ішем дегенді нәм-нәм, мам-мам дейді.
Екіншіден баланың осындай дербес сөздерді нағыз сөздермен бұрмаланып алынған сөздер болады. Мұнда әріпті өзгертеді, буынды өзгертеді немесе тұтас сөзді өзгертеді.
Шәйді – тәй, ішем – тішем, сүт – түт деп бұрмалайды.
Баланың тілінің шығып өз мағынасында дамуы, олармен жүргізілген тәрбие жұмысына байланысты.
Егерде тәрбие жүйелі түрде жүргізілсе, Сәбидің дербестік сөзі тез жойылып кетеді.
Егерде үлкендер балалардан әрбір сөзді дұрыс айтуын талап етіп отырса, бала дұрыс сөйлеуге дағдыланады. Ал, егерде, баланың дербестік сөзін қолдап отырса, балада мұндай дербестік ұзақ уақытқа дейін сақталады.
Мыс: 5 жасар Мама мен папа деген бала айналасындағылармен қарым-қатынас жеткіліксіздігінен 2 өзара сайыс жүріп дербес сөз құрап алған.
Бұл сөздің буындары да, дыбыстары да анық емес.Осы екеуін 2 жерге бөліп, олармен қалыпты жағдайда сөйлеуге тәрбие жұмысын жүргізген жағдайда бірте-бірте дұрыс сөйлеуге үйретеді..Баланың тілді тез меңгеріп,сөздік қорының дамуы психикалық дамуына да әсер етеді.
Сөздік қорының дамуының нәтижесінде есі, ойлауы, қабылдауы, қиялы, т.б. психикалық процестері дамиды.
Сәбилі кезеңдегі бала психикасының даму ерекшелігі.
а) сәбидің қабылдауы мен ойлауының ерекшелігі.
Бала сәбилік кезеңнен бастап айнала қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарын да танып қабылдай бастайды. Заттардың арасындағы қарапайым байланысын байқап, осы байланысты өзінің іс-әрекетінде қолданатын болады. Осының өзі баланың құралдарды қолдана әрекет ету нәтижесінде пайда болған ақыл-ойын дамытудың басты себебі болып саналады. Әр түрлі құралды пайдаланып әрекет етуіне байланысты балада ойлау мен қабылдау процесі қалыптасады.
Бала нәрестелік кезеңнің өзінде кейбір заттарды қолымен ұстап, әрекет етіп, көзімен көріп, оның кейбір қасиетіне байланысты қабылдап, ажырата бастағанмен сол зат туралы толық түсінік болмайды. Нәрестелік кезең соңында айналадағы заттарды жақсы бағдарлап, өзіне таныс адамын танитындай болғанымен баланың тануының өзі әр түрлі болады. Осы кезде бала заттың белгілі бір ерекшелігі мен қасиетіне байланысты ажыратуы мүмкін. Яғни бала бір заттың өзінің көзіне түскен ерекше белгісі бойынша ажыратады.
Мыс:1,5 жастағы бала сурет бойынша әңгіме аңыздарда құстың суретін көрсетіп тұрып жеке дене бөліктерімен таныстырып, әңгіме өткізсе, 2-де құстың тұмсығына ұқсайтын зат көрсе құс деп қабылдауы мүмкін.
2 жастағы бала қабылдауының мынадай бес түрлі ерекшелігі болады.
1.Адамды фотографиядан заттың бейнесін көрсеткен кезде ерекше белгілерін есте сақтау арқылы қабылдайды.
2. 2 жастағы балалар заттардың түстеріне байланысты ажырата алмайды.
3. 2,5-3 жасынан бастап баланың көру арқылы қабылдауы жақсы дамиды.
4. 3 жасқа келгенде бала 5-6 форманы тік бұрыш, төртбұрыш, дөңгелек, сопақша, конусты ажыратады. Сол сияқты сегіз спекторлық түсті ажыратуы керек.
5. Тілдің дамуына байланысты баланың қабылдау қабілеті артады. Өйткені үлкендермен тіл арасындағы қарым - қатынас жасау нәтижесінде баланы көріп, естіп белгілі бір ерекшелігіне байланысты қабылдайтын сипап сезу қабылдау дағдылары қалыптасады.Сәбилік кезеңдегі негізгі әрекеттің бәрі тіл арқылы қарым-қатынас жасау нәтижесінде жүзеге асатын болғандықтан бала екі жасында өз ана тіліндегі барлық дыбыстарын қабылдауы да жоғарғы және төменгі дыбыстарын ажыратуға мүкіндігі болады.Сол сияқты сәбилік кзеңнің өзінде кеңістікті уақытты ажырату қабілеттіктері басталатын болады.Баланың сәбиліккезеңінде заттармен әрекет етуінен оларда ойлау процесінің дами бастайтынын көруге болады. Мысалы бала шашылып жатқан заттарды біріктіріп олармен әрекет етуге үйренеді. Бұлда маңызды іс. Осы кезде бала мәселені өздгінен шеше алмайды, сонда үлкендердің үлгі көрсетіп, басшылық жасауын талап етеді. Бірте-бірте жас өскен сайын әрекетті өздігінен меңгеріп орындай алатын жағдайға жетеді. Алғашқы кездің өзінде бала затпен практика жүзінде ойланып әрекет етуді бірден меңгермейді.
Мысалы екі жасар бала столдан тысқары тұрғанда стол үстінде оны қызықтырған бір ойыншық тұрса баланың зейіні осы ойыншыққа ауады. Бірақта қолын созып көріп жетпеген соң жанында жатқан таяқшаны алып ойыншықты қозғалтып көреді. Ақырында таяқшаның әсерінен ойыншық қозғалысына зейін қойып, бірнеше әрекет қайталайды. Соның нәтижесінде ол белгілі бір қорытындыға келеді.
Бала сәбилік кезеңде мәселені қарапайым тар көлемде бейнелеп, ойлау жағынан шешеді. Неғұрлым күрделі мәселені өз бетінше шеше алмайды. Олар тек қана әрекет көрнекі бейнеік жоспармен шешуге қабілетті болады. Мысалы бала таяқшамен әрекет етуді үйренген соң өзінің диван астына түскен ойыншығын алуға болатынын біледі. Баланың ойлауының дамуына да тілінің шығуы негіз болады. Өйткені бұл кездегі бала тұтас сөйлеуді құрастыра алмайды, сөзді тізбектеп құрастырады. Заттардың сапасын және орындалу амалын білдіретін сөздерді пайдаланады.
Бала заттар мен құбылыстардың арасындағы өзара қарым- қатынас байланысын білгісі келіп көптеген сұрақтар қояды
Бақылау сұрақтары:
1. Тілдесудің адам өміріндегі маңызын атаңыз.
2. Тілдесу процесінің бағыттарына сипаттама беріңіз.
3. Тілдесу және жалпы іс-әрекет арақатынастары қандай?
4. Коммуникативті процесс белгілеріне сипттама беріңіз.
5. Тіл мен сөйлеудің айырмашылығы атаңыз.
6. Сөйлесу қызметін атқаруға ықпал жасаушы факторлар.
7. Сөйлеу түрлері және олардың жеке сипаттары немен ажыратылады?
20 -Лекцияның тақырыбы: Тіл дамытудың лингвистикалық негіздері.
Жоспары:
1. Тіл туралы ғылымды белгілі жүйесі ретінде қарастыру. Тіл деңгейлері: фонетикалық, лексикалық, сөз жасаушы, марфологиялық, синтаксистік.
2. Сөйлеу мен тілдің қарым –қатынасы. Сөйлеу және Тіл ұғымдары лингвистикалық цикл ғылымдарын (физиология, лексикология, фонетика, грамматика) мектеп жасына дейінгі балалардың тілін қарастыру әдістемесін жасауда қолдану
Лекция мәтіні
Біздің дыбыстаң тіліміз өте күрделі құбылыс, сондықтан да оны үш түрлі аспектіде қарастыру керек болады және мұның өзін сол бір нәрсені үш қырынан қарау деп түсіну керек. Олар: анатомия физиологиялық (немесе биологиялық) аспект, акустикалық аспект және лингвистикалық (немесе функциопальдық) аспект.
Анатомия - физиологиядық аспект, Адамның тілі ең алдымеи биологиялық құбылыс, яғни ол дыбыстау органдарының, ойы басқарып отырған орталық нерв жүиесініде қызметінің нәтижесі.
Адам организмінде тіл дыбыстарын айтуға жаралған арнайы органдар жоқ. Мұны әртүрлі физиологиялық қызмет үшін жаралған органдар (мәселен, өкпе, тіл, тандай, тіс, ерін т. б.) қосымша атқарады. ¥зақ эволюциялық даму барысында адам өзінің анатомиялық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, органдарға түрлі дыбыстарды айтуға икемдеп, жатгықтырудың нәтишесінде дыбыстық тілге ие болды. , Тіл дыбыстары және олардың жасалуы (артикуляцияын) түсіну үшін, дыбыстау мүшелері мен олардың әрқайсысының қызметін білу керек. Дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымлдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішке тіл (бөбөшік), тіс, таңдай, жақ, ерін т. б. Бұларды сөйлеу аппараты: деп те атайды.
Дыбыстау өкпедегі ауаның сыртқа шығуы кезінде ауа жолына орналасқан дыбыстау мүшелерінің белгілі бір тәртіппен атқаратын қызметіне қимыл-қозғалмсына) негізделген.
Дыбыстау мүшелерінің ішінде әсіресе дауыс шымылдығы, тіл және еріннің қызметі айрықша. Кеңірдектің кеңейген жері көмейге орналасқан дауыс шығаылдығы (желбезек сияқты) жиырылып, керіліп тұрады. Керілген кезде (ауаның әсерінең) дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп атайды. Дауысты дыбыстар, аты айтып тұрғандай, осы дауыстан (тоннап) жасалады. Ал дауыссыздарда тонның дэрежесі әртүрлі: үнділерде, көбірек, ұяңдарда азырақ болады да, ал қатандарда мүлдем болмайды. Оның есесіне қатаңдар салдырдая жасалады, Саддыр. (немесе шу деп айтуға болады) өкпеден қайгтқан ауаның ауыз қуысында тосқауылға ұщырауынан пайда болады. Мұны көмейші тон (обертон) дейді.
Дыбыстау мүшелері актив және пассив болып екіге бөлінеді. Актив мүшелер дыбыстау кезінде қимыл, қозғалыс жасайды. Олар: тіл, ерін, жұмсақ таңдай, бөбешік, дауыс шымылдығы т. б.
Акустиякалық (физикалық) аспект. Тіл дыбыстары да табиғаттағы басқа дыбыстар сияқты физикалық (акустикалық) Құбылысқа жатады. Дыбыс атаулы бір-бірінен ырғағы, күші, әуені, созылыңқылығы жағынан ерекшеленеді.
Дыбыстың ырғағы тербелістің жиілігіне, ал дыбыстың күші тербелістің қарқынына (амплитудасына) байланысты. Біріншісі герцпен, екіншісі децибелмен өлшенеді.
Дауысты дыбыстар (мәселен а, ә), бір-бірінен әуеніне (тембріне) қарай ажырайды. Тембр — дыбыс бояуы, Тіл дыбыстары өте күрделі болып келеді. Ол негізгі тон мен .көмекші тонның (обертов) бірлігінен жасалады. Тіл дыбыстарындағы тон дауыс шымылдығының дірілінен, ал көменші тон резонаторлық қызмет атқаратын тамақ, ауыз қуыстарында пайда болатынын білеміз.
Мәселең, тоны жағынан бір-біріне жуық дауыстылар тіл, жақ, еріннің қатысуы нетижесінде бір-бірінен ерекшеленеді. Тілдің ауыз қуысында ілгері, кейін жылжуы резонатордың формасын өзгертп, дауыстылардың жінішке, жуан, болуына жағдай. жасайды. Дыбыс созылыңқылығының қазақ тілінде мәні жоқ
Лингвистикалық аспект. Қарым-қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана іске асады. Сондықтан тіл дыбыстарын тек акустикалық, физиологиялық құбылыстар ретінде қарау жеіткіліксіз. Ең бастысы, осы дыбыстардың адамдардын қатнас құралы тілдің қызметін қамтанасыз етудегі лингвистикалиқ (әлеуметтік) мәнінде деп қарау. керек. Осыдан дыбыстарды қарастырудың лингвистикалық аспект келіп шығады. Мұны фонология деп те атайды. Алғашқы екеуін осы лингвистикалық аспектінің табиғатын дұрыс танып, білуге көмектесетің жолдар түрінде қараса да болады.
Қысқасы. лингвистикалық аспект дыбыстарға фонема тұрғысынан фонемалардың қызметі тұрғысынан қарайды.
ДАУЬІСТЫЛАР МЕН ДАУЫССЫЗДАР
Акустикалық, артикуляциялық және басқа белгі қасиеттеріне қарай тіл дыбыстары алдымен дауыстылар және дауыссыздар деп екі үлкен топқа топтастырылады. Бұлардың әрқайсына тән негізгі айырым белгі, ерекшеліктер мынадай болып келеді.
1. Дауыстылар дауыстан (тоннан) жасалады да, салдырдың қатысы елеусіз болады. Ал дауыссыздар, керісінше, салдырдан жасалады, Тон қатысуы да, қатыспауы да күмкін.
2. Дауыстыларды айтқан кезде ауа кедергісіз, қарқынсыз шығады да, дыбыстау мүшелерінің барлығы дерлік қатысады. Мәселең, а дегенде дауыс шмылдығы дірілдейді тіл артқа тартылады, жақ (ауыз) кең ашылып, ерін екі жаққа қарай керіліп, (езулік болып) айтылады. Ал дауыссыздарды айтқанда, ауа кедергіге үшырап, қарқынды шығады да, бірер ғана дыбыстау мүшелері қатысады. Мәселен, п дыбысын айтқанда, екі ерін ғана қозғалысқа түседі.
3. Дауыстылар буын құрайды, дауыссыздар құрамайды. Мұның өзі дыбыстарды жіктеудегі басты айырым белгі.
4. Дауыстыларға екпін түседі. Дауыссыздарда мұндай қасиет болмайды.
5. Дауыстылар дауыстап, созып айтуға келеді. Ән (вокаль) дауыстылардың осы қасиетіне негізделеді.
6. Дауыстылардың дауыссыздарға ықпалы күшті болады. Жоғарыда ат, ет, от, өт сөздерінің құрамындағы т фонемасының дауыстылардың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатыны антылды Сондай-ақ дауыстылар қатанды ұяңдатып тұрады. Мәселен қабы, қарағой (қара қой), ағ ешкі ( ақ ешкі) т. б.
Грамматикалық мағыналар — бұл болмыс кұбылыстары арасындағы сөз арқылы білдірілетін қарым-қатынастар мағынасы, яғни бұл логикалық (ойлағыштық) қатардың тілдік мағыналары.
Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы морфемаларға және синтаксисте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді түсіну үшін оны кұрайтын сөздердің лексикалық мағыналарын білу аз, сонымен бірге осы сөздердің арасындағы грамматикалық қатынастарды түсіну керек.
Мысалы, бала лексикалық мағынаны, яғни алма ағашы, отырғызу сөздерінің тілден тысқары -болмыспен арақатынасын білуі мүмкін, алайда Алма ағашы отырғызылды немесе Алма ағашын отырғызады деген сөйлемдердің кұрамында жұмсалып тұрған грамматикалық мағыналарды білмейді (предикатты, яғни баяндауыштық қатынастарды білдіретін зат есімнің атау септігі мен ырықсыз етістің немесе толықтауыштық, заттық қатынастарды білдіретін зат есімнің табыс септігі мен етістіктің 3-жағының келер шақ формаларының мағынасын түсінбейді). Егер балаға грамматикалық тұлғанын мағынасы түсінікіз болса, ол сөйлемдегі айтылған ойды да түсінбейді,
Ана тілінің грамматикалық мағыналарын үйретудің қиындығы мынада: 'Бұл мағыналарды оқытушының өзі (ана, тәрбиеші, кейде тіпті мектептегі мұғалім) жете түсінбейді және оларды ана тілін табиғи қабылдау процесінде меңгеріп, интуициялық жолмен қолдалады. Грамматикалық мағыналарды меңгерудің езі (интуициялық, жеткілікеіз дәрежеде) адамды ойлана білетін етеді
Мұнан оқытушының (ананың, тәрбиешінің, мұғалімнің) ең маңызды қамқорлығы балалар ана тілінің грамматикалық тұлғаларының бәрін де мүмкіндігінше ертерек естіп және олардың саналарына біртіндеп ене беруін қамтамасыз етуге бағытталуы керек деген қорытынды шығады. Ана тілдің грамматикалық мағыналарын түсіну жас жеткіншекке ақыл кіру және оның дамуы процесі болып табылады. Бұл процесс санадан тыс жүретінін қайталап айтамыз. Алайда, егер бұл процесс нашар оқытылу арқылы бәсеңдетілетін болса, баланың ақыл-ойының өсуі шектеліп қалады. Мектепке дейін ана тілінің грамматикалақ құрылысын үйренбеген бала нашар оқиды, өйткені ол мекгепте оқылатын болмыс құбылыстарының арасындағы байланыстар мен қатынастарды түсінуге қабілеті жетпейді. Грамматикалақ. мағыналарды үйрену процесінде балада грамматикалақ дағдылар қалыптасады.
Баланыњ ауызша сµйлеуге ‰йрету т‰рлері:
1. Сµз ќорын дамыту;
2.Ауызша сµйлегенде сµздіњ дыбыстыќ ќ±рамын д±рыс айтуѓа ‰йретіп отыру;
Грамматикалыќ тєсілдерді ‰йрету. ‡йренген сµздерін жекеше, кµпше, меншіктей айтуды мењгерту. Яѓни, заттыњ атына байланысты сµйлескенде септеп, жіктеп, тєуелдеп айтудыњ ќарапайым тєсілдеріне тµселдіру.
Байланыстырып сµйлеуді мењгерту. Айналадаѓы д‰ниеден, к‰нделікті µмірден кµрген – т‰йгені туралы єњгімелету.
Сауат ашудыњ ќарапайым негіздерін ‰йрету.
Кµп балалы отбасында мектеп жасына толмаѓан балалар ересек балалардыњ оќып бергенін тыњдау, ойнау, серуендеу кезінде сµзге белсенді араласатын болшады. М±ндайда оныњ сµздік ќоры дамып, д±рыс сµйлеу даѓдыларына ‰йренеді. Тіпті µз бетімен оќуѓа да жаттыѓып кетеді. Т‰рліше ж‰ргізілген зерттеулер кезінде отбасынан алынѓан 40 баладан 25 бала с, ш, з, и, ф, б, в дыбыстарын ауыстырып айтатыны не сµз ішінде м‰лдем ќалдырып кететіндері байќалады. Р.Аязбекованыњ Тіл кемістігі бар балалармен ж±мыс деген ењбегінде Алматы ќаласындаѓы бірнеше мектептердіњ 2 – 3 сыныптаѓы 600 оќушыныњ 91 – ініњ тілінде кемістігі бар екені аныќталѓаны айтылады. Олай болса, мектеп жасына дейінгі балалардыњ сµйлеу тілінде кездесетін кемшіліктерді ерте бастан т‰зету ќажет. Бала тілін дамытуда мынадай ж±мыс т‰рлерін ж‰ргізіп отыруѓа болады:
1. Айналада бар, к‰нделікті µмірден пайдаланып ж‰рген заттарды (киім – кешек, ыдыс – аяќ, таѓам) кµрсету, балаланыњ ќолына беріп, атын с±рап айтќызу.
2. Баланы белгілі заттардыњ атына байланысты сµздерден сµйлем ќ±рап айтуѓа ‰йрету. М±ндайда Суреттік сµздік атты кітапшаны пайдалану керек. Бала суретін ‰йдегі затты кµрсетіп, бірден атын атаса, екіншіде сол заттардыњ кµмегімен жасалатын іс - єрекет, оны ерекшелігі туралы сипаттама айтуѓа жаттыѓа бастайды.
3. Балалар сµзді, сµйлемді д±рыс айтуѓа ‰йрене бастаѓан соњ шаѓын єњгіме ќ±растырып айтуѓа ‰йрету керек.
а) Баланыњ баќылау кезінде кµргендері жайлы µзіне айтќызу, жетекші с±раќ беріп єњгімелесу.
є) Ойыншыќтары, жаќсы кµретін кітабы жайында єњгіме айтќызу.
б) Оќылѓан ертегі, єњгіме мазм±нын с±рап, єњгіме желісін б±збай айта білуге ‰йрету.
в) Сюжетті кµркем картиналарды, оныњ мазм±нын єњгімелеп беруге баулу.
г) Жеке заттыќ атауларды білдірумен ќатар киім, мал, тµл,. аѓаш, тамаќ, жеміс кµкµніс т.с.с. жалпы ±ѓымды білдіретін сµздерді т‰сіндіру.
ѓ) Белгілі грамматикалыќ формаларды д±рыс ќолданып, сµйлей білуге ‰йрету: ішінде, ‰стінде, астында, ќасында, жанында, артында, ортасында, шетінде деген сµздерді сµйлем ішінде айтќызып отыру. Ол ‰шін балаѓа сурет кµрсетіп єњгімелескенде, наќтылы бір ж±мыс т‰рін орындатќанда, ойын кезінде мынадай с±раќтар беруді ±мытпаѓан жµн. Ќуыршаѓыњ ќайда отыр? (‰стелдіњ немесе диванныњ ‰стіне, астына, ќасына ќойып) Кітап ќайда жатыр? Немесе баланыњ бір ойыншыѓын жасырып ќойып, тапќызу, Ол жµнінде с±рап єњгіселесу.
Баќылау с±раќтары:
1. Тіл деңгейлері: фонетикалық, лексикалық, сөз жасаушы, марфологиялық, синтаксистік ажыратып түсінідір.
2. Сөйлеу мен тілдің қарым –қатынасын атаңыз.
3. Баланыњ ауызша сµйлеуге ‰йрету т‰рлері қандай?
4.Сөздің тасымал мағынасы дегеніміз не?
5. Лингвистикалық аспект. Қарым-қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана іске асады түсініктеме бер.
21 - Лекцияның тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы.
Лекция жоспары:
1. Тіл дамыту әдістемесінің мектепке дейінгі педагогикамен байланысы.
2. Мектепке дейінгі дидактика –балалардың тілін дамыту жұмыстарын ұйымдастырудың әдістерін, мазмұнын, принціптерін, мақсатын құрастру негізі.
3. Тіл дамыту әдістемесінің бастауыш ана тілін оқытумен байланысы.
Лекция мәтіні.
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту тәрбиелеу оқыту және оның негізгі заңдылықтары туралы ғылым. Яғни мектепке дейінгі педагогика – педагогика ғылымының бір саласы. мектепке дейінгі педагогиканың негізгі педагогикалық ұғымдары даму, тәрбие, оқыту, жеке тұлғаны қалыптастыру, педагогикалық үрдіс. Мектепке дейінгі педагогиканың басқа ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Мектепке дейінгі тәрбие теориясын дамытуда ұлы педагогтар Я.А.Коменский, Г.Песталоций, Ф.Фребель, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов жас ұрпақты тәрбиелеуде құнды да зор үлестерін қосты.
1992 жылы профессор А.Меңжанованың “Мектепке дейінгі педагогика” деп аталатын жоғары және арнайы кәсіптік білім беретін оқу орындарына арналған оқу құралы жарық көрді. Он екі тараудан тұратын оқу құралы күні бүгінде мектепке дейінгі ұйымдарға маман даярлауда қолданыс табуда. Автор болашақ педагогтерді қоғам талабына сай білімді, ғылымды жете меңгерген, оқу мен тәжірибені ұштастыра алатын білікті маман даярлауды мақсат етіп қойған.
Халыққа білім беру жүйесі 1986 – 1987 оқу жылынан бастап балаларды алты жастан оқыту мәселесіне орай таңдаулы балабақшалар мен мектептер, озат тәрбиешілер мен мұғалімдер, педагогикалық институттардың мамандары, оқулық авторлары, Ы.Алтынсарин атындағы педагогика ғалымдары ғылыми – зерттеу институтының қызметкерлері арнайы оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар жасады.
Мектепке дейінгі педагогика балаларға білім беру жұмысының құралдарына талғампаздықпен, әр баланың дамуына белсенді басшылық ету талаптарына негізделген советтік балабақшаның міндеттерімен сәйкестендіре отырып қарайды. Балабақшада тәрбиеленетін барлық балалардың жан-жақты дамуын жоғары дәрежеде қамтамасыз етуге негіздей отырып келеді.
Мектепке дейінгі білім беру жұмысының құралдарының ішінен оқытудың артықшылықтары бар, өйткені ол ересек адамның ұйымдасқан оқытушылық ролін қамтамасыз ететін, оқытуды түбірінен тиімді ететін де солар. Түрлі білім беретін мазмұнға — айналадағы дүниемен таныстыруға, тілдің қалыптасуына, математикалық түсініктерінің дамуына, музықалық қабілеттерінің жетілуіне, қимыл, сурет салу, жапсыруға және т. б. қолданылатын оқыту балаларға терең тәрбиелік ықпал етеді; қабілеттеріи, мүдделерін жетілдіреді; ой-өрісін кеңейтеді, әр түрлі жұмыс түрлеріндегі іскерлік пен дағдыларын байытады, ықыласын жетілдіреді. Оқыту топтағы барлық балалардың біраз дәрежеге дамуын жоғары көтеруге мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі дидактика проблемаларын көптеген жылдар бойы зерттеудің нәтижесі болып табылатын бұл кітапта балабақшаның тәрбие процесіндегі білім беру жұмысының ролі қарастырылады, баланың оқу әрекетіне және оны қалыптастырудың ерекшеліктеріне сипаттама беріледі, сабақтар арқылы оқыту процесі талданады.
Мектеп жасына дейінгі балаларға білім беру мен іскерлікке баулу жүйесінің, жүйе болғанда да, дүние құбылыстары арасындағы қарапайым заңдылықтар мен байланыстарды бейнелейтін жалпы білімдер маңызды роль атқаратын жүйенің қажеттілігі туралы ережені А. П. Усова алғашқылардың бірі болып ұсынды. Бірқатар педагогикалық және психологиялық зерттеулер көрсеткеніндей, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп қана қарауға болмайды. Мектепке дейінгі балалық кезде ақыл-ой дамуында маңызды ілгерілеу байқалады, жалпы түсініктер мен ұғымдар қалыптасады, маңызды ойлау операциялары — талдау, салыстыру, қорыту және т. б. секілді қабілет қалыптасады.
Осыған байланысты А. П. Усова мектеп жасына дейінгі балаларға арналған білімдердін, бір жағынан, олардың жас ерекшеліктерін ескеретін, екінші жағынан, балалардың жалпы түсініктері мен ұғымдарын қалыптастыруға, олардың ойлау қабілетін дамытуға жәрдемдесетін жүйелеу жайында мәселе қойды. Ол балалар менгерген білімдерді айқын жүйеге келтіру және оқыту процесінін дұрыс ұйымдастырылуы балаларға олардың күнделікті өмірден алатын білімдерінен анағұрлым мол білім беруге мүмкіндік тудыратынын дәлелдеді. Тәрбиеші сабақтарда білімдерді түсінетіндей формада баяндап қана қоймайды, сонымен қатар балаларға осы білімдерді меңгеруге қажетті ойлау қызметінің жолдарын ашып көрсетеді. Мұның бәрі, сөз жоқ, балалардың жалпы дамуына, олардың бойында мектепте жақсы оқудың негізі болып табылатын танымдық қабілеттерді қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Мектепке дейінгі оқытудың ерекшеліктерін білу, ұйымдастырылған білім беру жұмысының мазмұны, формалары мен әдістері жайында жеткілікті теориялық бағдары болу тек ғылыми қызметкерлерге, мектепке дейінгі педагогика оқытушылары мен методистерге ғана емес, сондай-ақ балабақша меңгерушілері мен тәрбиешілерге де қажет. Балалардың оқу қызметін дамыту, балаларды мақсатқа бағыттап оқыту -барысында оны қалыптастыру тәсілін игеру мәселесін ашу қажеттілігі әсіресе айқын сезіледі.
А. П. Усованың Балабақшадағы оқыту кітабының мазмұны қазіргі кездегі көкейтесті мәселе болып табылады, оның қайта басылуы балаларды тәрбиелеу мен оқытуды одан әрі жетілдіре түсуде, баланы жан-жақты дамытудың жаңа, неғұрлым қиын міндеттерін шешуде, балаларды мектептегі жүйеде оқытуға дайындауда балабақшалардың қызметкерлеріне үлкен көмегін тигізеді.
Қазақстан Республикасы халық ағарту комиссариаты жанындағы мектепке дейінгі тәрбие ісінің әдіскері көрнекті педагог-ғалым Назипа Құлжанова (1887 – 1934) Жангелдин ауданында дүниеге келген.
Н.Құлжанова мектепке дейінгі тәрбие мекемесінің жұмыс мазмұнын, атқаратын қызметін айта келіп, баланы сөйлеуге, сұрақтар беруге бейім болатынын, сол арқылы ойы өсіп жетілетінін айта келіп, баланың ойын дамыту үшін олардың сұрақтарын жауапсыз қалдыруға болмайтынын атап өткен.
Н. Құлжанова мектепке дейінгі тәрбие туралы жазған еңбегінің құндылығы біріншіден – оның Қазақстан топырағында тұңғыш мектепке дейінгі педагогика ғылымының негізін салушы педагог – ғалым болуымен ерекшелінсе, екіншіден - Н.Құлжанова мектепке дейінгі педагогиканы биология, медицина ғылымдарының жетістіктерімен байланыстыра қарастырады, үшіншіден – ол қазақ этнопедпгогикасын әлем елдерінің этнопедагогикасын үндестіре білді. Қазақ қауымынан бұрын орын алмаған тәрбие жұмысын ұйымдастыруда басшылық, жәрдемші қызметін 1923 жылы Орынборда шыққан Н.Құлжанованың “Мектептен бұрынғы тәрбие” кітабы атқарған. Бұл кітапты алғашқы бағдарлама деуге болады. Қазақ тілді балабақшалардың тұғыш негізін қалаған, мектепке дейінгі педагогика саласында тұңғыш рет ғылыми еңбек қорғаған педагог-ғалым Бәшен Баймұратқызының қажырлы еңбек нәтижесінде мектепке дейінгі тәрбиеге арналған 1964 (1984) жылы жасаған Одақтық бағдарлама алғаш қазақ тіліне аударылып, республикалық ерекшеліктерімен толықтырылып, өңделіп балабақшаларға ұсынылды. Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету, Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістері, Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту, Баланы мектепке дайындау жөнінде, Отбасында баланы мектепке дайындау, Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, Балалар әдебиетінің хрестоматиясы, Баланы алты жастан оқыту бағдарламалары, әдістемелік құралдары басылып шықты.
Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжрибе жетсітіктерін жүзеге асырар саяси-әлеусеттік құжаттарды басышылыққа ала отырып, алға қойған міндеттерді жүзеге асыру, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұнын түбегейлі жақсарту мақсатында Б.Баймұратқызы мен зерттхана меңгерушісі М.Сәтімбекованың басшылығымен қазақ балабақшаларына арналған ұлттық төл Балбөбек бағдарламасы (1994 ж) дайындалып, 1996 жылы 29 қарашада Қазақстан Республикасы Білім министрлігі алқасының №1111 шешімімен бекітілді.
Р. Жұмағожина “Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың дамуы” (1941 – 1945 жж.) тақырыбына зерттеу жұмысын жүргізді. Ал 1981 жылы “Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану” көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына тоқталған. Ертегі түрлерінің балабақша бағдарламасында берілгенін сабақта өткізсе, күннің ІІ жартысында “Ойыншықтармен ойын көрсету” (қуыршақ театры). “Көлеңке театры”, “Ертегіні драмалау” және т.б. арқылы баланың тілін дамытуға болатынын, немесе үнтаспаға жазылған және көркем сөз шеберлерінің оқыған ертегілерін тыңдату ұсынылды.
“Ауыз әдебиетінің түрлерінің бірі- жұмбақ” дей келе, оның табиғат жайлы, адамның денесі, хайуанат пен өсімдік, бақташы,егіші елдің еңбек үрдісі еңбек құралы, азын – аулақ техникаға байланысты болатыны сөз етеді. Мектепке даярлық тобы балаларының өздеріне жұмбақ құрастрып, жұмбақ кешін ұйымдастыруға болады. “Жұмбақ қай кезде, қалай айтқызуға болады” деген сұрақ қойып, автор оған: 1) жұмбақты табиғат көріністерін; 2) заттардың ойыншықтардың қасиетін, сынын байқату; 3) сабақты ұйымдастыру кезінде айтқызуға болатынын тәрбиешілерге ескертеді. Ауыз әдебиетінің келесі түрі – жаңылтпаштарды сабақта және сабақтан тыс уақыттарда бала тілін ұстарту, сөздің дыбысталуын, нақышына келтіре, дұрыс, тез шебер айта білу мақсатымен байланыстырады. Жаңылтпаштарды жас ерекшеліктерін ескере отырып пайдалану қажеттілігі ұсынылады. Мақал – мәтел, нақыл сөздерді бала тәрбиесіне пайдалануда құрал ретінде қарастырған. Автор балабақшада пайдаланатын мақал – мәтелді жүйелеп ұсынған. Ойынның балаларды тәрбиелеуде алатын орнын ерекше көрсете отырып халық ойындарын ойнату тәртібін, ережесін түсіндірген. Тәрбиешілер сабақта және сабақтан тыс уақытта баларға оқып, сахналатып, тыңдатып беруге арналған ертегілерді ұсынған. Р.Жұмағожина – мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесін қосқандардың бірі.
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы (1946 – 1980 жж.) мәселесін зерттеген ғалым Н.Храпченкова. Ғ алым зерттеу жұмысында Қазақстандағы мектепке дейінгі мекемелердің жүйелік қарқыны және олардың материалдық базасының бекітілуімен байланыстыра қарастырылған. Әлеуметтік – экономикалық және қоғамдық педагогикалық үрдісті ескере отырып шартты түрде үш кезеңге бөледі: І кезең – 1946 – 1955 жж.; ІІ кезең – 1956 – 1965 жж.; ІІІ – 1966 – 1984 жж.
Әр кезеңге сипаттаманы мұрағат материалына сүйене отырып беруде автор республиканың мектепке дейінгі тәрбиесінің дамуы мен тұрақтануы ғылыми тұрғада дәлелденген.
Профессор А.Меңжанованың “Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу” (1991) монографиясында мектеп жасына дейінгі балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу мәселелеріне қарай таңдап пайдалану ұстанымдары және оларды тәрбие жұмысында қолдану жолдары жөнінде ғылыми тұжырымдар берілген.
Баќылау с±раќтары:
1. Тіл дамыту әдістемесінің мектепке дейінгі педагогикамен байланысына сипаттама беріңіз.
2. Мектепке дейінгі дидактика – балалардың тілін дамытудағы жұмыстарын ұйымдастырудың маңызына анықтама беріңіз.
3. Тіл дамыту әдістемесінің бастауыш ана тілін оқытумен байланысына мысал келтір.
22 - Лекцияның тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесінің зерттеу әдістемесі.
Лекция жоспары:
1. Зерттеудің үш түрі: тарихи әідстемелік, балабақша тәрбиешілерінің озық тәжрибелерін жалпылау және зерттеу әдістері, оларға сипаттама.
2. Зерттеудің теориялық әдістері әдебиетті зерттеу және талдау.
3. Эмприкалық әдістер: бақылау, әңгімелесі, экспритмент т.б.
Лекция мәтіні:
Бала бақшаның кіші топтарынан бастап көркем шығармаларды сабақтарда пайдаланудың бірнеше әдістері бар. Сол әдістер арқылы балаларды әдебиетті сүюге сол шығарма кейіпкерлеріне еліктеуге тәрбиелейміз. Сол әдістердің бірі тәрбиешілердің балаларға шығармаларды оқып беру.
Ол – оқып беру әдісі - өте кең таралған әдістердің бірі балаларға тәрбиеші кітапты оқып бермес бұрын оларға қандай кітап оқып беру керек, қандай шығармаларды қандай сабаққа енгізу керек тәрбиеші алдын ала жоспарлап алу керек. Сондан кейін алынған шығарманы өз тобына ыңғайлы етіп алып, балаларға дауыс ырғағымен, әр кейіпкер бейнесінде жандандырып оқу керек.
Екінші әдіс – әңгімелеу әдісі арқылы мәтінді балаларға айтып беру. Бұл әдіс арқылы балалар бірнеше ертегі, аңыз-әңгімемен танысады. Әңгімелеу әдістері арқылы балалар әңгімені қызыға тыңдайды, ұғып алады. Ересектер тобындағы балалар шығармадағы кейіпкерлерге, шығармаға бір-біріне сұрақ беру арқылы талдау жасайды.
Үшінші әдіс - өлеңдерді жаттату әдісі.
Бұл қысқа өлеңдерді екінші сәбилер тобынан бастап балаларға жаттату әдістері. Балалар өз жастарына сай 1-2 шумақ өлеңдерді тез жаттап алады
Балалар бақсшасында көркем әдебиетті сабақтарда пайдаланудың тәрбиешіге әртүрлі әдістерін қолдану өте тиімді. Өйткені ол өте көп дайындықтарды талап етеді. Мектеп жасына дейінгі балаларға сабақтарда көркем әдебиет қолдануда көрнекіліктерді өте көп пайдалану әдістерінде шығармаларды бала бойына сіңіріп ұғуға көп септігін тигізеді. Мысалы көркем шығармаларды диофильм, видеофильм, қуыршақ театры, суреттер арқылы көрсету әдістері, балаларды көркем шығармадағы кейіпкерлерге еліктеуге, жақсы жақтарын алуғас көмектеседі әр шығарманы тез ұғып алады.
Сабақтарда көркем әдебиетті тиімді пайдалану балалардың ой-өрісін кеңейтіп, тілін дамытуға зор ықпал етеді. Көркем шығарма баланың ой өрісін кеңейтумен қатар, айналадағы өмірді түсінеді, еңбек сүйгіштікке тәрбиеленеді.
Балалардың үш жастан бастап-ақ дұрыс сөйлей алатынын тәжірибе көрсетіп отыр. Балалар өз ойын өзгеге сөз арқылы дұрыс, түсінікті етіп айта алды, дұрыс түсіндіре алады, бір нәрсені айтып жеткізеді. Тіл үйрету процесі балалардың ересек адамдармен сөйлесуі арқылы тура қатынасынан алатын білім көлемімен ерекшеленбеуі тиіс. Балалардың тек тілінің дамуы арқылы ғана тіл үйретудегі жетістікке жетуге болады.
Сонымен қатар оқыту жайшылықта нашар дамитын, біраз жекелеген ерекшеліктер арқылы көрінетін тіл дамуындағы сапаларды да қамтиды.
Қарым-қатынас жасауды сүйетін балалар, алайда мектепке дейінгі сатыдағы балалардың бәрі бірдей тілінің дұрыс қалыптаспауының салдарынан қарым-қатынас жасауда еркін араласа алмайды. Балалардың арасында біраз қиындықтарға кездесетін балалар кездесіп қалады. Балалардың тілін дамытуда заңдылықтарды ескере отырып жасалған жоспарлы оқыту тәсілдері баланың тілін қалыптастыруды жеңілдетеді.
Дидактикалық жолмен, балалардың тікелей тәжірибелері арқылы мүмкін болмайтын, бірақ жас ерекшеліктеріне қарай шамалары келетін жұмысты қарастыруға болады. Сәбилер тобындағы балалар суретке қарай отырып, әңгімелеп бере алады, естияр балалар тобы өз тәжірибелері бойынша білгендерін әңгімелеп беруіне болады, әдеби текстен тыңдағандарын мазмұндап айтып береді, басқа біреуі бастап айтқан әңгіменің соның және сол сияқты, ересек топтың балалары әдеби текстердің мазмұнын, өз беттерімен жоспарлы және еркін әңгімелерді қайталай алады. Мұнымен жас шамасының мүмкіндіктеріне сай ауызекі байланыстырып сөйлеу тілінің біраз жоғары деңгейге көтерілетінін байқауға болады.
Көркем шығарма жанрларының ішіндегі балалар әдебиетінде ертегінің ролі ерекше. Есте жоқ көне заманнан бастап халықтың ауыз әдебиетінде ең көп дамыған көркем шығарма түрі-ертегі. Ертегіні оқу-баланы ғажайып қиялға бөлеп, шым-шытырық оқиғаға араластырып жеті қат жер астына, ғарышқа самғатады. Ертегілердің түрлері мен тақырыбы өте көп. Бастауыш класс оқулықтарындағы ертегілердің көбі бағдарлама ауқымына негізделген. Негізінен жан-жануарлар, аң-құстар, табиғат туралы, адамгершілік туралы ертегілер берілген. Ертегілердің көбі-аударма ертегілер.
Қандай ертегінің түрі болмасын оның ең басты кейіпкерлері-жағымды. Олардың мақсаты адамға жақсылық істеу, қол ұшын беру, жақсыны үйретіп, жаманнан жирендіру. Ертегінің тілі шұрайлы, уақиғасы қызық. Сондықтан шағын ертегіні бала әлі оқу мен жазуға төселмей тұрған алғашқы аптадан бастап-ақ мұғалімдер әсерлі оқып беріп, әңгімелеп беріп, ертегі кітапшаларды сатып алуға, үйде ата-анасының, аға-апаларының оқып беруіне сілтеме жасайды.
Мектепке алғаш келген бала мектепке дейінгі мекемеде, үйде үлкен ата-әжесімен ертегі тыңдап, соған әсерленіп өссе, өз бетімен оқу дәрежесіне жеткен кезде мұғалім баланың қызығушылығын әлсіретпей дамыта алар болса, нағыз кітапқұмар оқушы тәрбиеленер еді. Өкінішке орай, біз балаларымызды халқымыздың бай ауыз әдебиетін өз дәрежесіндегі оқу үлгісіне де үйрете алмай жүрміз.
Баланың кез келген көркем туындыны келістіре оқуы-үлкен өнер. Сол өнерге үйрететін үлгі көрсететін-мұғалім. Сондықтан тәрбиеші балаларды үйретуді үнемі жүйелі жүргізіп, үлгісін көрсетіп отырады, бақылайды.
23. Лекцияның тақырыбы: Сөйлеу теориясы және сөйлеу әрекеті.
Жоспары:
1. Сөйлеудің психологиялық табиғаты. Сөйлеуді әрекет ретінде қарастыратын психолингвистикалық әрекет түрі ретінде сөйлеуге сипаттама.
2. Сөйлеуде коммуникативті -әрекет ретінде қарастыру. Тілдік бейімділікті сөйлеу дағдыларымен іскерліктері жиынтығы ретінде қарастыру. Тілдік дағдылар мен іскерліктерге сипаттама.
Лекция мәтіні
1. Сµйлеу - адам баласыныњ кµп іс-єрекеттерініњ бірі, олай болса, сµйлеу баланыњ µсуіне, танымыныњ µсуіне баѓытталѓан ерекше бір іс-єрекет болып табылады. Психолингвистикалыќ зерттеулерде адам баласыныњ ана тілінде тілініњ шыѓуы жєне сµйлеп кету жолы мєселесі ‰лкен орын алады.
Ѓылыми зерттеулерге жєне теориялыќ аныќтамаларѓа ж‰гінсек ол сµйлеушініњ белгілі бір ќажеттігіне негізделген маќсатыныњ белгілі бір ситуацияѓа байланысты сµйлеу арќылы тыњдаушысына жетуі. Сондыќтан да, сµйлеу єрекеті єрдайым маќсатты жєне ситуацияѓа негізделген. Сонымен ќатар, сµйлеу єрекеті, бір жаѓынан, сµйлеп отырѓан екі адамѓа ортаќ м‰дделі таќырыпќа, єњгімеге, ќоѓамдыќ тарихи ±рпаќтар тєжірбесіне жєне адамзат тєжибесіне байланыста. Осы аталѓан фактормен сµйлеу єрекетіне керек.
Бала тілі шыќќанда ол µздігінен сµйлеп кетпейді. Бір баланыњ тілі тез шыѓады, ал екінші бір баланыњ тілі жєй шыѓады. Б±л ќ‰былыс, яѓни баланыњ сµйлеу жолы ѓасырлар бойы ќалыптасќан тілдіњ ќызметі мен сол тілде сµйлейтін адамзат тєжибесінде негізделеді де, баланыњ биалогиялыќ, когнитивтік дамуына, єлеуметтік м‰мкіндіктеріне жеке басыныњ тілдік ќабілетіне, ењбегіне жєне басќа да кµптеген факторларѓа тауелді. Баланыњ сµйлеуі, тілініњ ерте немесе кеш шыѓуы, тез немесе баяу дамуы осы факторларѓа тікелей байланысты.
Сµйлеу єрекеті тілдіњ м‰мкіндігін (тіл аясыныњ кењ шеберлігіне немесе тарлыѓын жєне таѓы басќа м‰мкіндіктерін) кµрсетеді. Осы сµулеу єрекетіндегі тіл м‰мкіндігі ќолданысыныњ алѓашќы сатылары ењ мањызды болып табылады, µйткені б‰кіл сµйлеу єрекеті сол сµйлеу єрекетініњ іргетасы болатын алѓашќы сµйлеу кезењдеріне негізделген.
Баланыњ тілін шыѓаруда оныњ ересектермен, µз ортасымен, заттармен, ойыншыќтармен ќарым-ќатнасы негізінде бала пайымдауынан тілдік элементтер, яѓни, сµз- сµйлемдер бала тілінде пайда болатынын эксперимент нєтижесінен кµреміз. Осы пайымдау ќ±былысы бірнеше кезењдерден µтіп ќана бала тілінде сµз-сµйлем, кейінірек сол сµз-сµйлемніњ негізінде µз маѓынасымен бала тілінде сµз шыќса оны бала пайымдауыныњ бірнеше кезењдерінен µтіп шыќќан бала пайымдауыныњ нєтижесі деп т‰сінуге болады. Бала тілініњ бірте-бірте шыѓа бастауы оныњ єрі ќарай тілініњ белгілі бір шыѓуы кезінде жалпы тілдіњ даму ж‰йесі ќалыптаса бастайды. Осы тілдіњ даму ж‰йелігіне т‰суі тілдік элементтердіњ бала тілінде пайда болуы, олардыњ ќолданылуына, баланыњ заттармен, ойыншыќтармен, ересек адамдармен ќатысына, соныњ негізінде болып жататын сµйлеу жєне тілдік элементтердіњ генерализация працесіне тєуелді екендігін, оныњ имтация процесіне ќатысы жоќ екендігін, бала тілі ересектердіњ айтќан сµзін ќайталау арќылы дамымайтындыѓын айќындайды. Бала тілді ересектермен ќарым-ќатнаста, µз анасыныњ, єкесініњ жєне басќа балаѓа жаќын адамдардыњ д±рыс сµйлеуін ести ж‰ре, ќ±лаѓы сол сµйлеуге ‰йрене ж‰ре, µз єрекетіне ќажетті сµзді, сµйлемді ќолдана бастайды. Мєселе, топтаѓы балаларѓа бір сµзді сµйлемді айтып ќайтала дегенде еш ќайсы ќайтала алмайды. Егер, тіпті ќайталаѓан к‰нде де, бал бір рет ќана ќайталауы м‰мкін, біраќ ол сµзді сµйлемді µз сµйлеуінде ќолдана алмайды жєне есінде де ќалмайды, себебі ол сµзді сµйлем оныњ µз ортасымен, ересектермен ќарым – ќатнасќа т‰скенінен, оныњ танымдыќ дењгейініњ дамуына єсері болмаѓанын білеміз. Бала тілініњ дамуында ќєжеттіліктіњ айќындауы мєселесі туындайды. Осыдан келіп осы бойынша бірнеше мысалдарды осы сауалдарѓа жауап ретінде беруге болады.
Санжар апасын диваннан ќолынан жетектеп т‰сірді де, жерге алаќанымен паласты ±рып, отыр деген нышан білдірді, сµйтіп ойыншыѓын єкеліп ойнауды кµрсетті, машинасын ж‰ргізіп апасына ќарап машін деді. Ол кісі машинасын ж‰ргізді машина ж‰рді деді. Ол к‰ліп, апасын тыњдап отырды.
Б±л жерде бала бірлесіп ойнаѓанды ќалап, соѓан ќ±штар болып т±р. Б±л бала ќажеттігі. Ол апасыныњ машинаны ж‰ргізгендігі сµйлеген сµзін де байыпты тыњдап отыр, сонымен ќатар оѓан машинамен ойнаудыњ жања бір жолы табылып т±р. Оны сол ќызыќтырады. Бала тілініњ дамуыныњ бірден – бір ќозѓаушы к‰ші – баланыњ µз ортасымен, адамдармен, ойыншыќпен ќарым – ќатыныста бірлесіп ойнау ќажеттілігі.
Осындай ќарым – ќатынастар бірте – бірте ж‰йеге т‰сіп µзіндік бір зањдылыѓы пайда болады. Осы ќарым – ќатынастар негізінде соныњ нєтежиесінде тілдік элементтер бала тілінде кµрініс бере бастайды; жиілігі, ќолданысы, кµбірек тілдік элементтер ситуациядан бµлініп, дараланып, д±рыс ќолданысќа т‰се бастайды. Сондай тілдік ќ±былыстар бала санасыныњ µскендігініњ, заттармен, ересек адамдар кµмегімен ќарым – ќатынасыныњ кењейгендігініњ нєтежиесінде аныќ пайымдауыныњ жетілік ќалыптасуына єсер етеді. Б±л – тілдік ќ±былыстар – бала пайымдауыныњ нєтежиесі, олар – бала тілінде маѓнасы бар тілдік сµз.
Бала тілініњ шыѓуыныњ алѓашќы кезењінде баланыњ алѓашќы бір сµзді сµйлемі µмірдегі шындыќќан ±штасќан уаќыттан бастап, маѓналы д±рыс сµйлеуге дейінгі кезењ арасында аралыќ бір кезењ бар. Наќ маѓналы д±рыс сµйлеу Да шам немесе кейбір балалардыњ айтуы бойынша Даѓа шам. Б±л екі сµзді сµйлемдер бір сµзді Да + жест (Баланыњ есікті ќолымен кµрсетуі) сµйлеміне ќараѓанда д±рысыраќ.
Бала тіліндегі бір сµзді сµйлем Да + жест ситуациямен тыѓыз байланысты, ал аралыќ кезењде бала сµйлеуі ситуациядан ажырай бастайды, µйткені бала Да шам Даѓа шам дегенде баланыњ не айтып т±рѓаны т‰сінікті, б±л кезде бала тілін т‰сіну ‰шінситуацияныњ ќажеті болмай ќалады. Сондыќтан аралыќ кезењде бала тиілініњ ситуациядан ажырау кезењі деп тануѓа болады да Да шам Даѓа шам сµйлемдері бала тілініњ д±рыс сµйлеуге т‰се бастауыныњ белгісі болады жєне б±л процесс – бала пайымдауыныњ нєтижиесі. Б±л нєтиже – бала тілініњ ±ѓымдыќ синтаксистен семантикалыќ синтаксиске ±ласќаныныњ дєлелі, олай болса баланыњ тілі шыѓуындаѓы ењ басты сµйлеу єрекеттерініњ семантикалыќ компонент екендігін дєлелдейді. Бала тілі туа бітпейді, бала тілініњ шыѓуы жєне саралай дамып ќалыптасуыныњ белгілі бір зањдылыќтары бар екен, кµп ќабатты ‰йлерде бірнші ќабаты басќа ќабаттардан кµтеру ‰шін мањызды рµл атќарады, сол сияќты сµйлеу єрекеттерініњ дамуындаѓы 1 – ќабат – бала тілініњ сµйлеуге дейінгі немесе тілі шыќќанѓа дейінгі (довербольный период) кезењі, пратотель кезењі, бір сµзді, екі сµзді, ‰ш сµзді сµйлемдер кезењі сияќты ќабаттармен бір кезењнен екіншіге табиѓи т‰рде бала ењбегі – заттармен танысуы, білуі жєне олармен ќарым – ќатынасы, ересектермен бірлесіп ойнауы бір жаѓынан, екінші жаѓынан ересек адамдар ењбегі – ересек адамдардыњ д±рыс сµйлеп баламен бірге ойнауы арќылы баланыњ ќоѓамдыќ тарихи тєжірбиені мењгеруі арќасында ‰здіксіз сабаќтасып жатады. Бала тілініњ эмоционалдыѓы баланыњ отбасы тєрбиесіне, ата-ананыњ баламен сµйлесуіне, баланыњ темпераментіне байланысты.
Баланыњ мектепке дейінгі кезі – оныњ жеке ќасиеттерініњ ќалыптасып, дамитын кезењі, сондыќтанда бала µз ана тілінде сµйлеуі ќажет. Б±ѓан ата – аналарда ерте бастан кµњіл бµлгені жµн. Баланыњ жаѓымды мінез – ќ±лыќ єрекеттері 3-4 жасќа дейін – аќ ќалыптасып, т±раќтала бастайды.
Мектеп жасына дейінгі баланыњ таѓы бір ерекшелігі оларда еліктеу, ќиялдау басым болады. Сол себепті айналадаѓы ќ±былыстар мен ересектердіњ іс - єрекеті беріп отырулары ќажет.
Жалпы сезім м‰шелерініњ, аќыл – ойдыњ, сµздіњ дамуы бір – бірімен тыѓыз байланысты екендігін психологтар єлде ќашан ділелдеген.
Балаланыњ сµз ќорыныњ молайып жетілуі, оныњ физиологиялыќ дамуында (есту, сµйлеу м‰шелерініњ) байланысты психологиялыќ процестеріде (ой ќызметі, сезім, ќабылдау, зейін, еліктеу т.б.) жаќтарыныњ дамуына єсер етеді.
1,5-2 жастаѓы бала таныс адамдармен тіл арќылы ќарым – ќатынас жасайды. Естіген – білген сµзді сол к‰йінде ќайталап айтуѓа талаптанады. ¤з ойын сµзбен білдірудіњ алѓашќы ќадамы басталады. ¤йткені, к‰нделікті ойын, тамаќтану, киіну – шешіну, ќимыл - єрекеттері кезінде ол да ќажетті жайттарды сµзбен ±ѓындыруѓа мєжб‰р болады.
Баланыњ тілін дамыту єдістері: баламен єњгімелесу; к‰нделікті µмірге ќажетті заттарды, айналадаѓы д‰ниені баќылату; кейбір заттыњ µзін немесе суретін кµрсетіп сµйлесуі; кµрген білгені туралы єњгімелеп беруге ‰йретіп отыру; сµздік тапсырмалар орындату; єњгімелесуден соњ балаѓа соло оќиѓаѓа байланысты єдеби шыѓармалар оќып беріп тыњдату; т‰сінгені бойынша оќиѓаны суреттеп, м‰сіндеп кµрсетуге жаттыќтыру.
Баланыњ тілін дамыту, сµйлесе білуге ‰йрету негізінен ‰ш т‰рлі тєсіл арќылы іске асырылады; 1 затты баќылатып кµрсету; 2 балалардыњ т‰сінігін байќау, с±раќ ќойып жауап алу; 3 сол баќылаѓан оќиѓалар туралы дербес жаттыѓулар орындатып, кµрген – білгенін терењдете тиянаќтап отыру.
Осы жастаѓы балалардыњ байќалатын ерекшелік – оныњ сµйлеу тілініњ, заттану процесініњ баяу дамитындыѓы. Єдетте 20 – 30 заттыњ т‰р – т‰сін танитын бала сол заттыњ он – он бесін ѓана сµзбен айтады. Кµпшілік затты ыммен, т‰рлі ќимыл арќылы кµрсетеді.
Кейде бала белгілі заттыњ атына байланысты сµздіњ жеке буынын айтады немесе жаќын маѓнадаѓы сµзбен еліктеу дыбыстарымен білдіреді. Мысалы: Аќмаралѓа (2 жас 9 ай) бірнеше ойыншыќ жєне сурет беріп ойната отырып, сµйлескенде; Міне тµмпик - конфет, мынау тын -шыны, Ол мєу - мысыќ, Ол ќон, єне дµ - µ -µ - дет деген сµздермен жауап береді.
Балаланыњ б±л ерекшелігі оныњ сµйлеу, таныѓан заттыњ атына байланысты сµздік ±ѓымды толыќ т‰сініп айтуѓа тµселмегендігінен деуге болады.
Єйгілі психологтар, єдіскер ѓалымдар 3 – 4 жастаѓы балалардыњ сµздігі 1000 – 1200, ал 6 – 7 жастаѓы балаларда 3000 – 4000 нан астам сµздік ќоры болады дегенді айтады.
Сµйлеу тілі мен сµздік ќорыныњ жетілуіне байланысты б±л жастаѓы балалар айналасындаѓы адамдармен тікелей ќарым – ќатынасќа т‰седі.
2. Бала табиѓатына тєн осы ерекшеліктер туралы ±лы аќын Абай былай дейді; Жас бала анадан туѓанда екі т‰рлі мінезбен туады; біреуі – ішсем, жесем, ±йыќтасам деп т±рады. Б±лар – тєнніњ ќ±мары... Біреуі білсем екен деп, не кµрсе соѓан талпынып, жалт – ж±лт еткен болса, оѓан ќызыѓып, аузына салып дємін татып кµріп, тамаѓына, бетіне басып ќарап, сырнай – керней болса, дауысына ±мтылып, онан ер жетіњкірегенде ит ‰рсе де мал шуласа да т±ра ж‰гіріп, біреу к‰лсе де, біреу жыласа да тура ж‰гіріп, біреу к‰лсе де, біреу жыласа да тура ж‰гіріп, ол немене?, б±л немене? деп, ол неге ‰йретеді?, б±л неге б‰йтеді? деп кµзі кµрген ,ќ±лаѓы естігенніњ бєрін с±рап, тыныштыќ кµрмейді. М±ныњ бєрі – жан ќ±мары, білсем екен, кµрсем екен, ‰йренсем екен дегендік
Мектеп жасына дейінгі баланыњ таѓы бір ерекшелігі оларда еліктеу, ќиялдау басым болады. Сол себепті айналадаѓы ќ±былыс пен ересектердіњ іс - єрекеті балалардыњ баќылауынан м‰лт кетпейді.
Баланыњ ауызша сµйлеуге ‰йрету т‰рлері:
1. Сµз ќорын дамыту;
2. Ауызша сµйлегенде сµздіњ дыбыстыќ ќ±рамын д±рыс айтуѓа ‰йретіп отыру;
3. Грамматикалыќ тєсілдерді ‰йрету. ‡йренген сµздерін жекеше, кµпше, меншіктей айтуды мењгерту. Яѓни, заттыњ атына байланысты сµйлескенде септеп, жіктеп, тєуелдеп айтудыњ ќарапайым тєсілдеріне тµселдіру.
4. Байланыстырып сµйлеуді мењгерту. Айналадаѓы д‰ниеден, к‰нделікті µмірден кµрген – т‰йгені туралы єњгімелету.
5. Сауат ашудыњ ќарапайым негіздерін ‰йрету.
Кµп балалы отбасында мектеп жасына толмаѓан балалар ересек балалардыњ оќып бергенін тыњдау, ойнау, серуендеу кезінде сµзге белсенді араласатын болшады. М±ндайда оныњ сµздік ќоры дамып, д±рыс сµйлеу даѓдыларына ‰йренеді. Тіпті µз бетімен оќуѓа да жаттыѓып кетеді. Мысалы: Н. деген кісініњ 6 баласы бар. Єке – шешесі ж±мысшы. Осы отбасындаѓы 5 бала Єлия 6 жаста. Єріп танитыны, µздігінен оќи білетіні де байќалады. Б±л мектепте оќитын балалардыњ єсері екенін ањѓару ќиын емес.
Баланыњ ой - µрісініњ дамуы, кµњілді, сергек болуы оныњ денініњ саулыѓына да байланысты.
Аќмарал деген бала 5 жаста. Єкесі – оќытушы, шешесі-орта білімді адам. Отбасында ‰ш бала бар. Оларда кітап, ойыншыќ деген жеткілікті. Соѓан ќарамай Аќмарал оќшауланып, жеке ойнауѓа тырысады. Баланы жекелей баќылап, ‰й ішіндегі заттар туралы с±рап, єњгімелескенде ±ялшаќтыѓы, сµйлеу тілі жаќсы дамымаѓаны, берілген с±раќќа бір сµзбен ѓана жауап беретіндігі аныќталады. Екінші бір ‰йде – 5 бала бар. ‡шеуі мектепте оќиды. Ењ кішісіне 3 жас 6 ай. ‡лкені біздіњ с±раѓымызѓа бір сµзбен ѓана жауап береді. Айналадаѓы заттардыњ атын, тіпті к‰нде пайдаланып ж‰рген жеміс, кµкініс, таѓам аттарын да айта алады. Бєріне де жейтін нєрсе деген жауап алдыќ. Оќылѓан єњгіменіњ мазм±нын айтып бере алады. Керісінше, одан кіші Єсем шираќ, ‰й ішіндегі заттардыњ атын айта біледі.
6 жастаѓы балалардыњ кµпшілігі сµз ішіндегі дыбыстарды д±рыс айта алмайтын жаѓдай да жиі кездеседі. Т‰рліше ж‰ргізілген зерттеулер кезінде отбасынан алынѓан 40 баладан 25 бала с, ш, з, и, ф, б, в дыбыстарын ауыстырып айтатыны не сµз ішінде м‰лдем ќалдырып кететіндері байќалады. Р.Аязбекованыњ Тіл кемістігі бар балалармен ж±мыс деген ењбегінде Алматы ќаласындаѓы бірнеше мектептердіњ 2 – 3 сыныптаѓы 600 оќушыныњ 91 – ініњ тілінде кемістігі бар екені аныќталѓаны айтылады. Олай болса, мектеп жасына дейінгі балалардыњ сµйлеу тілінде кездесетін кемшіліктерді ерте бастан т‰зету ќажет. Бала тілін дамытуда мынадай ж±мыс т‰рлерін ж‰ргізіп отыруѓа болады:
1. Айналада бар, к‰нделікті µмірден пайдаланып ж‰рген заттарды (киім – кешек, ыдыс – аяќ, таѓам) кµрсету, балаланыњ ќолына беріп, атын с±рап айтќызу.
2. Баланы белгілі заттардыњ атына байланысты сµздерден сµйлем ќ±рап айтуѓа ‰йрету. М±ндайда Суреттік сµздік атты кітапшаны пайдалану керек. Бала суретін ‰йдегі затты кµрсетіп, бірден атын атаса, екіншіде сол заттардыњ кµмегімен жасалатын іс - єрекет, оны ерекшелігі туралы сипаттама айтуѓа жаттыѓа бастайды.
3. Балалар сµзді, сµйлемді д±рыс айтуѓа ‰йрене бастаѓан соњ шаѓын єњгіме ќ±растырып айтуѓа ‰йрету керек.
а) Баланыњ баќылау кезінде кµргендері жайлы µзіне айтќызу, жетекші с±раќ беріп єњгімелесу.
є) Ойыншыќтары, жаќсы кµретін кітабы жайында єњгіме айтќызу.
б) Оќылѓан ертегі, єњгіме мазм±нын с±рап, єњгіме желісін б±збай айта білуге ‰йрету.
в) Сюжетті кµркем картиналарды, оныњ мазм±нын єњгімелеп беруге баулу.
г) Жеке заттыќ атауларды білдірумен ќатар киім, мал, тµл,. аѓаш, тамаќ, жеміс кµкµніс т.с.с. жалпы ±ѓымды білдіретін сµздерді т‰сіндіру.
ѓ) Белгілі грамматикалыќ формаларды д±рыс ќолданып, сµйлей білуге ‰йрету: ішінде, ‰стінде, астында, ќасында, жанында, артында, ортасында, шетінде деген сµздерді сµйлем ішінде айтќызып отыру. Ол ‰шін балаѓа сурет кµрсетіп єњгімелескенде, наќтылы бір ж±мыс т‰рін орындатќанда, ойын кезінде мынадай с±раќтар беруді ±мытпаѓан жµн. Ќуыршаѓыњ ќайда отыр? (‰стелдіњ немесе диванныњ ‰стіне, астына, ќасына ќойып) Кітап ќайда жатыр? Немесе баланыњ бір ойыншыѓын жасырып ќойып, тапќызу, Ол жµнінде с±рап єњгіселесу.
Б‰лдіршіндерді сµйлеуге ‰йрету жолдары.
Балабаќшада ж‰ргізілетін ж±мыстардыњ ењ негізгісі – баланыњ тілін дамыту, ана тілінде д±рыс сµйлей білуге ‰йрету. Баланы ана тілінде аныќ, таза, ж‰йелі сµйлей білуге ‰йрету тєрбиешілерге ‰лкен міндет ж‰ктейді.
Тіл дамытуда, ой ќортуда ќоршаѓан ортаныњ балаѓа єсері µте мол. Себебі б‰лдіршіндердіњ кµзі кµрген, ќолмен ±стаѓан, сезіну арќылы ќабылдаѓан ±ѓым баланыњ ќоршаѓан орта туралы білімін ќалыптастырып ќана ќоймай, адамгершілік тєрбиесініњ негізін ќалайды. Мєселен, А.А.Любинская балалардыњ сезімдік ќабылдауына ерекше кµњіл бµледі. Балаѓа табиѓат ќ±былыстарын тікелей баќылата отырып кµрсету, сезіндіру арќылы берілген ж‰йелі білім бала есінде ±заќ саќталатынын жєне дєлірек болатынын кµрсетті.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оќыту жєне тєрбиелеу баѓдарламасында балаларѓа табиѓат ќ±былыстарымен объектілерін оќыту ќарастырылѓан.
Балалардыњ баќылауы мен т‰сінуіндегі ењ мањызды мєселелердіњ бірі µлі табиѓаттаѓы ќ±былыс (жањбыр, ќар, б±ршаќ, жел, аяз, т±ман т.б.) Б±л ќ±былыстармен балалар тµменгі топтан бастап танысады. Олар ертегі, єњгіме, µлењ, ж±мбаќтарды тыњдаѓанда, осы ќ±былыстар туралы естиді, алѓашќы ±ѓым алады. Сол ±ѓымдармен олар, ертегіні ойша ќ±растырып айтуѓа талпыныс жасайды.
Бала тілі µнерін, сµз µнерін айналасындаѓы адамдардан, солармен ќарым – ќатынас жасаудыњ нєтижиесінде ‰йренеді. Б‰лдіршінге сµз ‰лгісін кµрсететін бірінші отбасы десек, ењ басты µнеге – ол бала-баќшадаѓы тєрбиеші – педагогтардыњ сµзі, олардыњ сµйлесе білу тєсілдері сµйлеу мєнері б±дан да мањызды. Баланыњ ж‰регі, жаны табиѓаттыњ єсемдігін де, музыканы да, сµзді де µте нєзік ќабылдайды. Сондыќтан, д‰ние – танымын, сезімін оятпай, санасын тєрбиелемей, баланыњ тілін дамытуѓа болмайды.
Балалардыњ байланыстырып сµйлеу тілін дамыту, яѓни сµздікті байыту мен бекіту ж±мысы ќоршаѓан д‰ниені белсенді танумен байланысты болѓандыќтан, оны ойын, баќылау, топсаяхат, оќу кезењдерінде к‰нделікті µмірде ж‰зеге асырады.
Балабаќшада б‰лдіршіндерден тілдесу аясы ‰шін тєн болып келетін мынандай топтарды бµліп кµрсетуге болады.
1. Б‰лдіршіндерден µзін ќызыќтыратын адамы немесе ќызыќ бір кµрген уаќиѓалары туралы с±рау:
2. Айтылѓан ертегіге, я болмаса ќандай да бір уаќиѓаѓа байланысты кµзќарасын, ойын с±рау.
3. Бір нєрсе туралы алѓан єсерлерін, ойына келген пікірлерімен алмасу.
Бақылу сұрақтары:
1. Сөйлеуді әрекет ретінде қарастыратын психолингвистикалық әрекет түрі ретінде сөйлеуге сипаттама беріңіз.
2. Сөйлеуде коммуникативті -әрекет ретінде қарастыру дегнміз не?
3. Тілдік дағдылар мен іскерліктерге сипаттамасын атаңыз.
24- Лекцияның тақырыбы: Тіл дамытудың лингвистикалық негіздері.
Жоспары:
1. Тіл туралы ғылымда белгілер жүйесі ретінде қарастыру. Тіл деңгейлері: фонетикалық, лексикалық, сөз жасаушы, морфологиялық, синтаксистік.
2. Сөйлеумен тілдің қарым қатынасы. Сөйлеу және Тіл ұғымдары лингвистикалық цикл ғылымдарын (физиология, лексиология, фонетика, грамматика) мектеп жасына дейінгі балалардың тілін қалыптастыруды әдістемесін жасауда қолдану.
Лекция мәтіні
Сөздің лексикалық мағынасын жалпылау дәрежесі, оларды әр түрлі жастағы балалардың меңгеруі
Сөз — тілдің негізгі өлшемі. Ол былайша айтқанда бір мезгілде тілдің барлық компоненттерінің — фонетиканын, (сөз дыбыстарынан тұратындықтан), лексиканың (болмыстың белгілі бір кұбылыстарын білдіріп, кодамен шифрлайтындықтан, яғни мағыналық роль атқаратындықтан), грамматиканың (бұл жағдайда белгілі бір грамматикалық формада қолданылатындықтан), өкілі болып табылады. Тілде сөз белгілі бір мағынаға және тиісті грамматикалық тәртіпке ие болады, сөздерді жай, фонетикалық құрылыссыз және грамматикалық формасыз, үйрену мүмкін емес.
Сөздің, тілден тысқары шындықты: заттар мен құбылыстарды (үй, күн, адам, күннің батуы), дерексіз ұғымдарды (ой, шындық), іс-әрекетті (құрылыс салу, жарық жағу, сүю, ойлау), заттардың сынын (ақ, мәңгі, жылы шырайлы, әділ), іс-әрекеттің белтілерін (жоғары қарай, ашық, шың, адал), санды (бір, он екі, жүз), заттарды, сынды, санды көрсетуін (мен, кім, қандай, қанша) білдіру (кодамен шифрлау) қабілетін сөздің лексикалық мағынасы деп атайды.
Сөздерді мағынасы бойынша жалпылаудың бірнеше дәрежесі ажыратылады.
Жалпылаудың нольдік дәрежесі — жалқы есім, жеке заттың (есімі) аты (Анар, Омар, әже, ата, стол).
Жаңадан сөйлей бастаған балалар (бір жастың соны — екі жастың басына қарай) сөзді, яғни бұл атауды нақты затпен арақатынаста салыстыра отырып (корытудың нольдік дәрежесі) үйренеді: олар үшін мама, орындық, доп, ваза сөздері Анар, Омар секілді жалқы есімдер.
Грамматикалық мағыналар — бұл болмыс кұбылыстары ара-сындағы сөз арқылы білдірілетін қарым-қатынастар мағынасы, яғни бұл логикалық (ойлағыштық) қатардың тілдік мағыналары. Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы морфемаларға және синтақсистте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді түсіну үшін оны кұрайтын сөздердің лексикалық мағьналарын білу аз, сонымен бірге осы сөздердің арасылдағы грамматикалық қатынастарды түсіну керек.
Мәнерлеп сөйлеу құралдарын меңгермейінше ана тілін білу мүмкін емес. Мәнерлеп сөйлеудің балалар қолдана алатын лексикалық құралдары дегеніміз ең алдымен оның мағыналық, маңызын бір сөзден екінші сөзге көшіру, тасымалдау, одан соң — синонимдердің кейбір кластары.
Егер салыстырылатын заттарды бір сөзбен атай отырып, балаға бір рет болса да көрсетсе, ол бұл сөздердің жасырын ұқсастығын түсіне білетін болады. Шалқаңды, баска да жемістерді көргенде, ең, дұрысы қолмен ұстап байқағанда, бала Аласа ғана бойы бар, қабат-қабат тоны бар жұмбағындағы тон киген кім екенін (капуста) түсінеді. Сонымен, жұмбақты шешу үшін балалардың біраз өмір тәжірибесі болуы, сондай-ақ олар жаз бен қыс тамашаларын есте сақтауы тиіс. Мысалы, ешқашан кранды, қызылшаны көрмейінше, доп теуіп ойнамайынша немесе мұны құрбыларының қалай ойнайтынын көрмейінше бала мынадай жұмбақтарды шеше алмайды: Бұрасаңыз құлағын, ағызады бұлағын (кран); Үстіне тігіп көк шатыр, астьнда қызғылт дәу жатыр (қызылша); ұшып-қонып тынбайды, қанша соқсаң сынбайды, суға салсаң батпайды, түекен жерде жатпайды (доп).
Тасымал мағыналы (яғни бір мезгілде екі затты, белтілерін, іс-әрекеттерін, бірі — тікелей, екіншісі — осы негізгімен салыстыру арқылы білдіретін) сөздер өздерінің синтаксистік байланыстарының арқасында өздерінің тасымал мағынасын контекете ғана көрсетеді: тасымал мағыналы сөз тіркесін түсіну үшін шамалы болса да байланысқан текет керек. Салыстырыңыз: қасқа бас шал — қасқа бастау, барқыт диван — барқыт шалғын, бала сыбырлайды — орман сыбырлайды. Демек, балаларды сөздің тасымал мағынасын түсінуге байланысқан текеті сабақтарда ғана жаттықтыруға болады. Балалардың сөздің тасымал мағынасын үйренуі оларды көркем әдебиетпен таныстыру жұмысымен байланыстырылады.
Сөздің мәнерлілігін, сейлеүшінің өзі айтып тұрған нәрсеге қатынасын түсіну үшін балалар эмоңиялық мәнері бойынша бір-біріне қарсы қойылатын синонимдер қатарын үйренуге іиіс. Мәселен, жеу және асау (дөрекі сөз) деген сөздердің бірдей номинатив мәні бар, олар шындықтың бірдей фактісі — тамақты ішуге сәйкес келеді, яғни бір-біріне байланысты қызмет атқарады. Бірақ осы сөздердің жәрдемімен сөйлеуші шындықтың
өзі атаған фактісін түрліше бағалайды: бұл фактіні (асау) қос тамаушылық Сезімін білдіреді және өзінің дөрекілігін көрсетеді немесе бұған (жеу) бейтарап қарай отырып, жай ғана фактіні көрсетеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде балалар сөйлеу этикетін қалыптастыруға қатысатын эмоңионалдық және стилистикалық синонимдерді үйрене алады. Мысалы, үш жасар балалар тамақ асау деп айтуға болмайтынын, мұның дөрекі, демек, өрескел сөз екенін, тамақ ішу деп айту керектігін түсіне алады.
Балдырғандар көп жағдайда балалар бақшасына әдеби тілге жатпайтын, жай сөздер айта келеді. Тәрбиеші балаларға белгілі бір сөздердің арасындағы стилистикалық айырмашылықты түсіндіре отырып, мұндай сөздерді әдеби синонимдермен алмастыруға міндетті.
Мектеп жасына дейінгі кезеңнің барлық сатысындағы балаларға мұндай айырмашылықты түсіндіру жұмысы тек қана этикалық тұрғыда жүргізілуі тиіс. Мысалы: Мұндай (жай) сөздер айту — кісіні жәбірлейді; Мұндай сөз айтқан бала — дөрекі, нашар тәрбиеленген бала, онымен ешкім де ойнамайтын болады және т. с. с.
Балалар бақшасында ана тілінің лексикасын оқып үйрену катаң түрде семасиологиялық аспектіде емес (яғни Бұл сөз нені білдіреді? деген сұраумен басталмайды), Бұл зат қалай аталады? деген сұрауға жауап бере оты-рып, ономасиологиялық аспектіде жүргізіледі.
Баланың алғаш жаттап алатын сөздері оны өзі туылып, өмірінің алғашқы күндерін, апталары мен жылдарын өткізген қоршаған әлемге енгізеді; бұл сөздер баланың айналасындағы заттарды білдіреді. Балалар бақшасының тәрбие бағдарламасы бірнеше тақырыптық сөз топтарын: 1) балаға жақын адамдарды, олардың туыстық және қоғамдық қатынастарын, олардың есімдерін; 2) баланың өзін, оның дене мүшелерін; 3) тұрмыс заттарын, ойыншықтарды; 4) бала тұратын және оқып үйренетін үй ішіндегі, оның аулада, бақта, бақшада, паркте көретін, оған жақын және едәуір қашық көшеден ұшырасатын заттарды; 5) тірі табиғат объектілерін: жануарларды, олардың дене мүшелері мен қылықтарын; өсімдіктерді, олардың бөлшектерін, оларда болатын өзгерістерді; 6) жылдың барлық мезгілдеріндегі өлі табиғат объектілерін; 7) адамдардың алуан түрлі еңбегін; 8) халықтың қоғамдық өмір құбылыстарын.
Заттармен (зат есіммен) бірге балалар олардың белтілерімен (сын есіммен), іс-әрекеттерімен (етістікпен), іс-әрекет белтілерімен (үстеумен), санымен (сан есіммен) де танысады.
Баланың лексиканы меңгеруі зат есімді меңгеруден басталады. Ол қуыршақ, қоян, кереует, жастық секілді өзін қоршап тұрған заттың бәрін, сондай-ақ қол, саұсақ, бас, мұрын секілді өзінің дене мүшелерін атайды.
Коршаған заттар баланың зейінін аударады және балаға онымен қатынас жасауға: егер зат үлкен болса (қабырға, еден) қолымен ұстап көруге немесе қолымен айналдырып, сипап, ұстап, тыңдап (мысық, ит, кұс болса), иіскеп (гүл болса) жеп (ботқа, сүт болса) байқауға мүмкіндік берген жағдайда ғана олар атауға ие болады.
Тіпті екі жастағы баланың өзі затты жана ғана көрген болса, оның атын есте қиындықпен сақтайды. Бір балалар мекемесінде тәрбиеші екі жасар балаларға үй қоянын көрсетіп, былай деді: Мынау үй қояны, ал мынау оның құлағы, қандай ұзын екенін қараңдаршы, қып-қысқа құйрығы. Балдырғандар үй қоянын көргендеріне қуанды, олардың үй қоянын ұстап көргісі келді, бірақ тәрбиеші балаларды оған жақындатпады (үй қоянын қорқытады, сондай-ақ одан соң қолды жуу керек). Тексеру көрсеткеніндей, мұндай сабақ нәтиже берген жоқ: балалар тіпті үй қояны деген сөзді де үйренбеді (мияу деп атады).
Ал үй қоянын қолына алып, оның құлағын, құйрығын ұстап көрген балалар үй қояны, кұйрық, ұзын құлақ деген сөздерді есте сақтап қалған. Алғашқы үйрену көзінде сөз бала үшін тек сол, жеке заттың (жалқы есім) атын ғана білдіреді, бала аньқ жалпы мағынасын түсінуі және оның ұғым ретінде қабылдауы үшін осы сөзбен ұзақ жаттығулар жүргізу керек.
Балаларға жалпылаудың екінші дәрежесінің сөздерін үйрету мақсатында жүргізілген арнаулы тәжірибелер мынаны анықтады: бала осындай сөздердің (ойыншықтар — ойынға арналған барлық заттар, ыдыс-аяқтар — тамақ әзірлейтін және онымен ас ішетін барлық заттар) мағынасын бірінен соң бірін білген сайын, оған осыған ұқсас жаңа сөздерді түсіну барған сайын жеңілдей түседі. Демек, баланың жалпылаудың екінші дәрежесінің сөздерін үйренуі оның миын дамытады, оны абстрақциялаудың ойлау операциясын жасауға үйрөтеді.
Балалар жалпылаудың үшінші дәрежесінің сөздерін нақты заттың үшінші атауы ретінде үйренеді: шырша — ағаш—өсімдік; бақбақ — гүл — өсімдік. Етістік пен сын есімдерде жалпылаудың нольдік дәрежесі болмайды.
Бала үйренетін алғашқы етістіктер дәл (лингвистикалық) мағынада алғанда сөздер емес. Бұлар көбіне белгілі бір іс-әрекеттерді ынталандыратын сигналдар болып саналады. Мысалы, кел сөзі кептеген балалар үшін мұны айтқан кісі қазір оны қолына көтеріп алатындығының сигналы болады.
Ал 1 жас 4 айлық көзінде ол келу етістігін оның лексикалық мағынасында қолданады:
Да ке (Далаға кетейік).
У-у ке (Үйге кетейік).
Ол алғашкы кезде тамақ ішкім келеді, ойнағым келеді, ән тыңдағым келеді ұғымдарын білдіре отырып, Бей-бей! — дейді.
Бала етістікті жеке сөз ретінде қолдана бастасымен, оның жалпы маңызын бірдей түсінеді: сәби өзіне жақын адамдардың істеген әрекетін көре отырып, ол да заттармен дәл осындай қимылдар жасайды және бұл қимылдардың атын біле бастайды. Бала түрліше заттың бірдей түсін, пішінін, мөлшердің бірдей аталуы түрліше затқа қатысты бола алатынын түсіне бастайды, яғни ол сын есімнің жалпы мағынасын ұғына бастайды.
Алғашқы жас сатысында баланың сөз мағынасын үйрену процесі сезімдік бейнелерден ойлап жалпылау бағытына қарай жүреді. Бұл процесті И. М. Сеченов былайша сипаттаған.
Шыршаны тұңғыш рет көргенде бала оны сезім мүшелері арқылы қабылдайды: оның жасыл бұтақтарына қарайды, ұстағанда қылқандары қолына кіреді, шайыр иісін иіекейді—сөйтіп, түйсік-тердің бүкіл осы комплексі шырша сөзімен байланыстырылады. Алғашкы кезде бұл сөз — жалқы есім, берілген түйсіктер комплекеі байланысқан жеке заттың атауы. Міне, енді бала үлкендігі әр түрлі және әр жерде — орманда өекен, жаңа жылда үйге әкелінген, ойыншықтармен безендірілген және безендірілмеген басқа шыршаларды көреді. Баланың олардан алатын түйсігі түрліше болғанымен, кейбір белтілері жөнінен ұқсас болады, олардың бәрі де шырша деп аталады. Уақыт өткен сайын бұл сөз неғұрлым зор маңызға ие болып, тікелей түйсінуден қашықтай түседі, сөйтіп, бала оны қандай болмасын бір нақты шырша ретінде емес, жалпы шырша ретінде түсіне бастайды. Бертін келе бала шыршаны ағаш деп те атайтынын, бірақ бұл сөзбен еменді де, -қайыңды да және т. б, бейнелейтін біледі. Ағаш сөзі Сезім түп тамырынан әлі де кашық жатыр. Өсімдік сөзі де тікелей түйсінуден әлдеқайда қашық, өйткені бұл сөз едәуір көп ұғымдардың қорытындысы және ағаштарды, шөптер мен бұталарды атау үшін де қолданылады. Бұл сөздің абстрақтылық мағынасы бар, баланы ол сөзбен түйсіктер емес, ойлау ақтісі — абстрақциялау байланыстырады.
Бала едәуір абстрақтылы (дерексіз) мағыналы сөздердің маңызын өзінің ойлау қабілеті, миы айтарлықтай жетілген кезде дені сау болса ғана түсіне бастайды.
Бала алты жасқа келгенде жалпылауыш маңызы бар сөздерді үйрену үшін тікелей түйсінудің қажеті болмайды. Ойлау саласындағы психикалық эволюцияның, бұл кезеңі,— деп жазды И. М. Сеченов,— ірі өзгерістермен... басталады... бала ойланды, Сезім конкреттерімен ойланды, кенет оның ойлау объектілері болмыстың көшірмесі емес, алғашында заттардың нақты ретіне өте жақын, бірақ өзінің негізінен бірте-бірте қашықтай беретін, оның қандай да бір елесі, жаңғырығы болып табылады...
Біздің айтып өткеніміздей, әр баланың лексикалық сөз қорын толықтыру (сөздік қорын байыту) баланы айналадағы заттармен таныстыру процесінде жүзеге асады: сөз баланың жадына сол сөздің өзі білдіретін (кодамен шифрлейтін) зат немесе іс-әрекет жөніндегі түсінікпен бірге немесе өзі сай келетін ұғымдар жөніндегі түсінікпен бірге енеді. .
Баланың ана тілі сөздерін үйрену процесі осы сөздерге сай келетін заттарды зерттеумен катар жүреді: бала заттарды қарап, шұқып, ұстап және сипап көреді, оларды шертіп, қандай дыбыс шығаратынын тыңдап, дәмі мен иісін байқайды. Баланың .назары ауған зат оның санасына барлық бес сезім органдары — көру, есту, иіс сезу, дәм сезу, сипап сезу органдары — арқылы енеді. Дүниені сезім арқылы танып білу баланың эмоңионалдық сезімдерін дамытады: ол тамаша — жексұрын сияқты тіптен карама-қарсы сезімдерді ғана емес, сондай-ақ аралық сезімдердің де бүкіл гаммасын сөзінуге қабілетті болып шығады. Затты сөздің жәрдемімен сезімдік ,қабылдау баланың жадында осы зат жөніндегі түйсік ретінде берік орныққан соң, оны атайтын сәз баланың жадында ең алдымен, ол осы затпен сезім арқылы жанасқан кезде бастан кешірген сезімдерінің бәрін қоздырады.
Мысалы, бала шырша деген сөзді естігенде, бірден оның бастан өткізген туйсіктері мен сезімдері жандана түседі: ол қиялында нақты шыршаны, оның жасыл қылқандарын көреді, ол шыршаның шаныр иісін нақты туйсінгендей болады, шыршаның қылқандарын осылайша көруден бала ол қолыпа кіріп кетпеу үшін өзінің саұсақтарьш еріксіз тартып алады; сәбидің бар сезімі шаттыққа, өзінің өмірінде алғаш рет безендірілген Жаңа жылдық шыршаны немесе жазғы ормандағы шыршаны көруден алған куанышьн еске тусіру сәтіне бөленеді.
Сөзді осылайша қабылдау поэтикалық қабылдау деп аталады.
Егер тәрбиешілер баланың санасына жас кезінен бастап ана тілі сөздерін оның бар поэтикалық мәнерімен сіңіре білген (яғни оның Сезім арқылы қабылдануына камқорлық жасаған) болса, онда балада адамның өзі ойлап тудыруына ғана қажетті емес, сондай-ақ ақындардьң творчествосын түсінуге қажетті поэтикалкқ қабілет дамиды.
Үш-төрт жастағы балаларда грамматикалық дағдылардың қалыптасуы.
Көрсетіліп отырған жастағы балалардың тілі өте тез дамиды. Үш жасында баланын сөздік коры 1300—1500 сөзге жетеді, төрт жасқа жеткенше ол екі есе дерлік артады. Шамамен екі жарым жастан бастап тілде барыс пен жатыс септігі пайда болады, алайда олар жиі-жиі араласып, ауысып көтеді. Көптік жалғаулары меңгеріледі. Зат есімдерге кішірейту және үлкейту мәндері қосыла бастайды. Бала тілінде зат есімдермен қатар сын есімдер және етістіктер пайда болады.
Сонымен, тіл баланың жеке басының біртұтас дамуына мүм-кіндік береді, оның білімін, ой ерісін кеңейтеді, айналасылдағы-лармен байланыс жасауыма, мінез-құлық ережелерін жете тусінуіне көмектеседі.
Баќылау с±раќтары:
1.Сөз тілдің дыбыстық және грамматикалық компоненттерімен қалай байланысқан?
2.Сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз не?
3.Балалар сөздердің қандай тақырыптық топтарын үйренеді?
4.Баланың белгілі бір сөзді үйренуі үшін осы сөзбен аталатын затты түйсінуі соншама маңызды болатыны неліктен?
5. И. М. Сеченовтың мағынасы түрліше дәрежеде жалпыланатын сөздерді
баланың үйрену процесін сипаттаған мысалын келтіріңіздер.
6. Сөздің тасымал мағынасы дегеніміз не?
7.Мектеп жасына дейіигі балалардың эмоңионалдық синонимдерді үйренуі
тәрбиелік мақсатта маңызды болатындығы неліктен?
8.Балалардың сөздің тасымал мағынасы мен эмоңионалдық синонимдерді
қабылдауы ана тілін үйренудің қандай заңдылықтарына бағынады?
25- Лекцияның тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесінің тарихы.
Лекция жоспары:
1.Шетелдік педагогикадағы балалардың тілін дамыту.
2. Я.А.Коменский мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту принципі. И.Г. Пестолоций еңбектегіндегі ана тілін үйрету әдістемесі.
3. Ф.Фребель мен М.Монтессори жүйесіндегі тіл дамыту әдістері.
Лекция мәтіні:
Балабақшадағы оқытудың қазіргі теориясы мен практикасын зерттеу мектепке дейінгі педагогиканың негізгі дидактикалық бағыттарын қарастыруды талап етеді.
Оқыту мен тәрбие берудің неғұрлым толық жасалған жүйелерінде мектепке дейінгі тәрбиенің дидактикалық проблемалары баланың одан кейінгі дамуымен тығыз байланысты сөз болады. Бұл мәселелерге Я. Коменский, И. Песталоций, Ф. Фребель ерекше назар аударған.
Я.А.Коменский үшін тәрбие мен оқыту дегеніміз — бала дамуының ең алғашқы сатысынан-ақ бір-бірімен байланысты процесс. Коменский дидактика жүйесінде балаларды тәрбиелеу мен білім берудің бастамасы ретінде ана тәрбиесінің бағдарламасын бөліп атайды.
Коменскийдің көзқарастарын зерттеушілер оның діни дүниетанымы дидактикада мейлінше аз көрінетінін атап көрсетеді.
Дидактикалық мәселелерді шешуде ол көбінесе өмір талаптарын, барлық жас сатыларындағы ана тәрбиесінен өткен балалардың жасын қоса есептегенде, рационалдық білімдер мен іскерліктердің пайдалылығын ескерді.
Я.А.Коменскийдің пікірінше, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу кезіндегі дидактикалық міндеттер баланың тікелей тәжірибесін кеңейтуден, оның заттар мен табиғат құбылыстары туралы таза эмпирикалық білімін молайтудан, ұқсас заттар мен құбылыстарды ажыратып, оларды дұрыс атай білуге үйретуден тұрады.
Коменский мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту ата-ананың балалармен әңгімелесуі түрінде жүргізілуге тиіс деп есептеді. Мұндай әңгімелесулер кезінде ересектер айналадағы өмір құбылыстарын оларға ұғымды формада түсіндіреді. Ол былай деді: Бұл істе олармен әкесі, анасы не болмаса күтушісі шұғылдана алады; олар әр нәрсені көрсетіп, балаларды сөзге тартады, сұрақтарына жауап береді. Оларды сонымен бірге уақытты ажырата білуге, атап айтқанда: күн қайсы, түн қайсы екенін үйрету керек... Балалардың тілін ұстартуды да Коменский ата-аналардың міндеті деп біледі.
Бұл тәрізді өзінің мазмұн жағынан шама келетін оқыту бағдарламасын осы жастағы балаларды тәрбиелеудің құрамдас буыны болмақ. Коменский балалық шақтың жас сатыларын балалар мүмкіндігінің оқытуда естен шығаруға болмайтын белгілі өлшеуіші деп біледі. Ол болуы мүмкін және іс жүзінде кездесіп отыратын балалардың өз қатарынан кейін қалуы жағдайына тоқталып, бұл кенжелеп қалуды оқу жолымен біртіндеп жою жөнінде ақыл-кеңес береді. Я.А.Коменский баланы жастайынан оқыту бағдарламасын жүзеге асыруға қойылатын дидактикалық талаптарды атап көрсетеді.
Ана тәрбиесінде Коменский балаларға білім беретін ойын-сауықтар және сонымен бірге балалармен әңгімелер өткізуді, жаттығулар жасатуды ұсынады.
Демек, Коменский балаларға білім беру мақсатымен жүргізілетін жұмыстарды балалар ойынына толық қоса бермейді. Ойындарды ол бағдарламаны балалардың өте жақсы меңгеруінің шарты ретінде ғана пайдаланды. Коменский мынандай өте мәнді мәселелерді көтерді: Ол ана тәрбиесінен бастап барлық жас сатыларында бір тұтас процесс ретіндегі тәрбие мен оқыту туралы: мектеп жасына дейінгі сатыдағы оқыту мен тәрбиенін бағдарламасы мен әдістері туралы мәселе.
Мектепке дейінгі тәрбие дидактикасынын әрі қарайғы талдап жасалуы Песталоций өзінің гуманизмге, демократизмге, балалардың күші мен қабілетіне сенімге толы тәрбие жүйесін қарапайым оқыту идеясына негіздеп құрады. Ол былай дейді: ...Оқытудың алғашқы кезеңінде де, барлық кейінгі таным құралдарын қолдану кезінде де табиғат, айналадағы орта мен ана махаббаты баланың сәби кезінен бастап оның сезіміне дарытқан қасиеттерді, кездейсоқтықтың еркіне қалдырмаймын мен, кездейсоқтықтан қаша отырып, осы жастың өзінде балада өзінің сезімдері арқылы бақылауға негізделген барлық танымдардың ішінен ең маңыздысын талдауға мүмкіндік беру үшін және бұл түсінген әсерді өшпейтіндей ету үшін бәрін істедім.
Песталоцийдің пікірінше, сәби кезден бастап балалардың айналадағы дүниені тануы оқыту арқылы жүзеге аспақ. Мұндай оқу балалардың білмеуден білуге өтуін қамтамасыз етеді, кездейсоқ нәрселердің бәрін лақтырып тастап, даму үшін мәні бар барлық нәрселерді бөліп көрсетеді. Табиғат оқытуымен салыстырғанда үлкендер тарапынан болатын оқыту, Песталоцийдің пікірінше едәуір жоғары саты болып табылады. Песталоций былай деп есептейді: бесікте жатқан кезден-ақ баланы... соқыр табиғаттың қолынан тартып алып, осы табиғаттың мәні мен мәңгілік заңдарына қатысты мыңдаған жылдардың тәжірибесін қорытуға бізді үйреткен ең жақсы күштің қолына беруге тырысу керек
Бұл күш-үлкендердің тарапынан болатын саналы оқыту. Оқытудың мақсаты — күш пен қабілетті үйлесімді дамыту. Біріншісі айқын ұғымдарды қалыптастыру. Оқыту баланың сыртқы әлемнен алған қым-қуыт әсерлерін біртіндеп тәртіпке келтіреді деп көрсетеді Песталоций. Ол сәби шақтың өзінде-ақ балалардың санасында түсініктердің белгілі бір мөлшері із қалдырып, осы жылдардың өзінде-ақ балалар одан кейіңгі дамуға негіз болатын кейбір дағдыларды меңгеретіндей етіп оқытуды кеңес етеді.
...бала үшін, біздің танымымыздың ең маңызды нәрселерін алғаш қабылдаған кезде алынған алғашқы әсерлерді мүмкіндігінше айқын, дұрыс және ауқымды ету керек,— дейді ол.
Песталоцийдің жұмыстарында мектеп жасына дейінгі баланы оқытудың сипаты жеткілікті түрде көрінеді.
Оқытуда жаттығу, бақылау арқылы баланы жан-жақты дамыту, дұрыс, айқын түсініктерін қалыптастыру тәрізді ортақ мақсаттар қоя отырып, Коменский сияқты ол да баланың ұйымдасқан оқуы қажеттігін баса көрсетеді.
Оқыту заттар мен құбылыстарды бақылауды ұйымдастырудан басталуы керек дейді Песталоций. Бақылау білім алу үшін қажет. Бұл ретте ол тілдің ролін, алған әсерді бекітудегі тіл мен ойдың табиғи байланысын атап көрсетті.
Песталоций мектепке дейінгі оқу мазмұнына үш элементті кіргізеді. Олар: форма, сан және тіл. Егер бір жағынаи форма мен санды білу — тіл білудің алғы шарты болса, ал соңғысы белгілі дәрежеде алғашқы екеуінен туындайды, әйтсе де бұған қарама-қарсы жай сол — бақылау өнері мен арифметикаға қарағанда бала тіл үйренуде үлкен табысқа жетеді. Форма мен сан да бақылау-сөйлеу қабілетінің алғы шарты; соған қарамастан арифметика мен бақылау өнері сөйлеу өнерінен кейін келеді.
Песталоций бастапқы оқу кезеңі үшін ең маңыздысы — заттарды байқау және мұқият зерттеу қабілетін дамыту деп есептейді.
Осы ережелерге сәйкес оқыту жолы төмендегідей болмақ. Бақылау арқылы балалар мыналарды анықтай алуы қажет:
а) көз алдарында тұрған әр түрлі заттар қанша, яғни саны;
ә) оның түрі, формасы қандай;
б) олар қалай аталады;
Песталоций жасаған бағдарлама балаларға берілетін ұғымдарды мейлінше догмалық жүйелеген. Песталоций, бағдарлама негізіне оның ойынша балаларға ең жақыны — олардың өз денесін ала отырып, сыртқы дүние заттарын жасанды логика бойынша топтастырады.
Коменский мен Песталоцийдің мектепке дейінгі тәрбие дидактикасындағы мектепке дейінгі оқу мазмұны келесі саты үшін табалдырық іспетті, сонымен бірге мұнда балалар жас кезеңдерін ескеретін оқытудың табиғатқа сәйкестілік принципі мен Песталоцийде тереңдетіле зерттелетін жас ерекшелігіне сәйкес психологиялық талдау (ұлын оқыту тәжірибелері) алға тартылады.
Сонымен бірге Песталоцийдің мектепке дейінгі тәрбие дидактикасында балалардың жас ерекшелігіне қайшы келетін жақтары да жоқ емес. Бұл сол жас кезеңі үшін қажет білім мен іскерліктің мазмұнын айқындауда осы білімдердің қате түсінілген жүйелілік принципіне негізделген формалды қатынасынан көрінеді. Әрине, педоцентрлік принцип білім мен іскерлік бағдарламаның ғылыми негізі болып мойындалуы мүмкін емес.
Коменский мен Песталоцийдің мектепке дейінгі тәрбие программасында дидактикалық өзара әсер формасы әлі анықталмаған; дидактикалық ойлар тек семьядағы тәрбие мүмкіндігімен арақатынаста көрінеді және семьялық қарым-қатынас формаларын танытады.
Фребельдің педагогикалық жүйесіндегі дидақтика идеялары тек қана жалпы ережелерінен танылмайды, сонымен бірге олардың бірлігінен, оқытудың нақты мазмұны мен әдістерінен, формасынан және балабақшадағы ұйымдастыру жұмыстарынан көрінеді.
Балалардың практикалық оқуы (мектепке дейінгі жаста) Песталоцийде айқын көрсетілмесе, Фребельде бұл соншалықты айқын. Фребель дидактикасына тән ерекшелік — балалардың тұтас тобымен сабақ түрінде тәрбиеші жүргізетін тікелей оқыту болып табылады.
Барлық Фребельдік жұмыстарға — еруге, есептеуге, сурет салуға — балаларды тәрбиеші үйретуі тиіс болды.
Сыйлықтар сабағын Фребель ойын формасында өткізу қажет деді. Бірақ мұнда ойын — тек форма ғана болды, қызмет ету сипатында көрінді. Фребельдік бала-бақшаларының тәжірибелері және оларға жасалған сыни талдау осыған айқын көз жеткізеді.
Фребель педагогикасы балалардың білімді белсенді меңгеруі үшін не істеу керек деген сұраққа педагогика тарихында алғаш рет жауап берді. Балалар ерекшелігін, қажеттілігін ескеріп, ойын формасы арқылы ойлауға үйрететін ойын-сабақты ұсынды. Ойын-сабақтың қарапайым, білім беру мазмұнын жасауда Песталоций сияқты Фребель де мына жолды ұстанды: Тіл дамыту, форма, көлем, түс туралы ұғымдарын кеңейту фребельдік ойын-сабақтың мазмұнын құрайды. Мазмұнның дін-мистикалық бояуы (бірлік идеясы, құдай идеясы) олардың негізіне нұқсан келтірмейді.
Оқыту мен ойынды біріктіру идеясы Фребельдің үлесіне тиеді. Оның сыйлықтары осы принципті жүзеге асыруға құрылған. Сыйлықтар балалар үшін ересек адам жүргізетін арнайы ойын сабағы болып табылады. Әрбір сыйлықтың мәні әнмен, өлеңмен түсіндіріледі.
Бұл тәрізді байланыстыру өзін-өзі ақтамағаны белгілі. Егер ересек адамдар балаларды барлық уақытта ойын арқылы оқытса, онда ойын — балалардың еркін әрекеті болудан қалады. Балаларға ойын күштеп таңылады, ойынның мазмұны мен формасы жасанды сипатқа ие болады. Бұл кемшілікті Фребель жүйесінің адресіне айтылған сын айнытпай көрсетті. Фребельдің сыйлығы бар сабаққа адамгершілік элементтерін кіргізуге талпынысы балаларға үнемі өсиет етіп айтуға және оларға бұрыннан түсінікті жайтты қазбалап қайталаушылыққа соқтырды. Ойын мен оқыту байланыстыра жүргізілетін дидактикалық ойындардың (сауаттылыққа, түсті, форманы ажыратуға және тануға үйрету үшін ойындар) идеяларын бекіту бұл тәжірибенің жақсы нәтижесі болды.
Фребельдің өзінің мектепке дейінгі балалар үшін ойын-сабақты жүйелеудегі талпыныстары оның діни-философиялық мақсат-ниетіне байланысты еріксіз туғанын айту қажет. Сондықтан бұл тәрізді жүйелеу схоластикалық сипатта болды. Бұл жүйелеуді жалғастырамын деуші Фребель ізбасарлары аяғында лағып кетті. Ал осы жалпы схоластикалық жүйеде болған жанды нәрсенің бәрі шығармашылық таным мен мектепке дейінгі тәрбие педагогикасының дамуына елеулі әсер етті.
Фребельдік ойын-сабақтың табысын былай түсіндіруге болады: бұл — құралдар туралы жалпылама талдау емес — балаларды оқытудың практикалық құралы болды. Фребельдік сыйлықтар (геометриялық формалар: шар, куб, цилиндр), фребельдік жұмыстар (өру, кесте тігу, сурет салу және т. б.) семьяға және балабақшаға балаларды пайдалы жұмыспен және ойынмен шұғылдандыру үшін бай материал берді.
Фребельдің таза дидактикалық ойын-сабақтан балалардың өздері ойлап тапқан ойынды ажырата қарағаны есте болу керек. Рас, мұндай ойындарды Фребель білімдік мақсатқа пайдалануға ұмтылды.
Фребельден кейін балабақшадағы тәрбиенің білімдік мазмұны идеясы букіл XIX ғасыр барысында дамиды және Монтессоридің дидактикалық материалдарымен тағы да беки түседі. Ойын әдісі кең дамиды және педагогикалық (дидактикалық ойындар) балабақшаның практикасына берік орнығады.
Баќылау с±раќтары:
1.Я.А.Коменскийдің мектеп жасына дейнгі балаларға арнап жазған еңбегі?
2. И.Г. Пестолоций еңбектегіндегі ана тілін үйрету әдістемесін атаңыз.
3.Балалар қай жастан бастап дұрыс сөйлей бастайды?
4.Баланың белгілі бір сөзді үйренуі үшін осы сөзбен аталатын затты түйсінуі соншама маңызды болатыны неліктен?
5. Фребельдік ойын-сабақты түсіндіріңіз.
26- Лекцияның тақырыбы: Ресейдегі әдістеменің дамуы.
Жоспары:
1. К.Д.Ушинскийдің ана тіліне үйрету жұмыстарының жүйесі К.Д.Ушинскийдің ана тіліне бастапқы үйрету мақсаттары туралы көз қарасы.
2. К.Д.Ушинский Ана тілі оқулығы балаларды ана тіліне бастапқы үйретудегі алғашқы нақты тәжірибе. Кітаптағы оқу материалдардың орналасу және іріктелу принциптері.
3. Балалардың тілін дамыту әдістемесінің ғылым ретіндегі қалыптасуындағы К.Д.Ушинскийдің рөлі.
Лекция мәтіні:
Ұлы орыс педагогы К. Д. Ушинскийдің еңбектерінде мектепке дейінгі оқыту мәселелеріне маңызды орын берілген. Мектепке дейінгі тәрбиенің басты сұрақтарына — оқытудағы ойынның мәніне — ол айқын жауап береді. К. Д. Ушинский ойынды сол сатыдағы балалардың дамуына басқа ештеңемен теңестіруге болмайтын үлес қосатын балалардың еркін әрекеті деп біледі. Ойында оның психикасының бір жағы ғана емес, тұтас адам қалыптасады, сондықтан ойын нағыз әсерлі тәрбие құралдарының бірі болып табылады.
Ойынның және оқудың мектепке дейінгі балаларға әсерін салыстыра отырып К. Д. Ушинский былай дейді: Ойын — балалардың еркін әрекеті, егер біз ойын қызығын сан алуандығы және мөлшері жағынан осыған тең ғылымның алғашқы төрт-бес жылдағы бала жанына тигізген дәл сондай ықпал-әсерімен салыстырсақ, онда әрине барлық артықшылық ойын жағында қалады.
Балалар өміріндегі ойынға үлкен мән бере отырып, және сонымен бірге оның үлкен тәрбиелік мүмкіндігін көрсете отырып, ол ғылымға да лайықты орын береді және оның балалар дамуындағы маңызын айқындайды.
К. Д. Ушинский құрастырған педагогика курсының бағдарламасында ол — оқытуды — тәрбие құралы деп атаған: Ғылым ретінде ол нағыз күшті тәрбие құралының бірі, оның маңыздылығы, ережелерінің кеңдігі мен сан алуандығы кәдуілгі дидактикада немесе оқыту ғылымында баяндалады. Ушинский педагогика курсы дидактика бөлімінде оқыту мәселелеріне өзіндік маңыз бере отырып және оған мектепке дейінгі тәрбие дидактикасының мәселелерін қосады.
Дидактиканың жалпы курсында мыналар кіру керек: 1) қалай болмасын психологиялық заңдылыққа негізделген ғылым ережесі... 2) ғылым ережесіне Фребель ойындары мен сабақтары кіретін сауат ашқанға дейінгі балалардың дамуы; 3) сауаттылыққа оқытудың ережесі және балаларды кітап іліміне кірістіру; 4) осы жоспарды ұтымды дәлелдей алатындай барлық ғылымның жалпы жоспары.
Сонымен Ушинский жалпы дидактиканың курсында: қалай болмасын ғылым ережелері психологиялық заңдылыққа негізделетінін сауаттылыққа дейінгі ғылым ережелерін, басқа жағдайда оның кітапқа дейінгі ғылым деп танылатынын айтты.
Бенеке, Неккер де Соссюр идеяларынан және басқа әдебиеттерден бағыт алған Ушинский мектепке дейінгі тәрбиенің мазмұнын ең алдымен Фребель педагогикасы тұрғысынан қарайды. Ол былай деп жазады: Фребельдің толассыз еңбегі сонда — ол сәбидің дамуына бірінші болып назар аударды, олардың мінезіне, ұмтылыстарына, бейімділігіне зер салды, балалар өмірінің өзінше толық қанды өмір екенін, олардың талап-тілектерін қанағаттандыру, ересектердің міндеті болып табылатынын айтты.
К. Д. Ушинский Фребель жүйесі бойынша жұмыс істейтін балабақша мен шетелдердегі балаларды қамқорлыққа алған үйлердің жұмыс жайымен тікелей шұғылданды.
К. Д. Ушинскийдің халық педагогикасының ерекше бағалылығы туралы прогрестік ойларының ықпалымен сол замандағы мектепке дейінгі тәрбие саласының көрнекті қайраткерлері (Е. Н. Водовозова, А. С. Симонович және басқалар) халықтың қозғалысы мол музыкалы ойындарын, халық ойыншықтарын қолданып, балабақша дидактикасын дамыта бастады.
Мектепке дейінгі кезеңдегі оқытудың мәселелерінің негізі К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде қаланды.
К.Д.Ушинский Ана тілі еңбегінде мектепке дейінгі жастағы балаларға берілетін білімнің мақсаты мен мазмұнын айқындайды.
К.Д.Ушинский Мектепке дейінгі балалық шақтың өзінде саналы оқуды ойыннан бөліп қарау керек және бұл кезеңдегі оқытудың міндеті мен мазмұны баланың сөз байлығын дамыту, ақыл-ой күшін жетілдіру, мектептегі оқуға дайындауға бағыттауы тиіс деп көрсетті.
Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту мектептегі оқытудан мазмұны, ұйымдастыру нормасы, әдістер жағынан өзгеше. Балабақшаларда балалар қоғамдық өмір, табиғат құбылыстары, адамаралық қатынастар, қоршаған орта тралы ғылыми негізделген, бірақ қарапайым білімдермен қаруланады. Бұл білім қарапайым болғанымен, баланың әрі қарай дамып, қалыптасуына ерекше ықпал ететін негіз болады.
Тілдік қатынас адамның ойлау, пайымдау, сөйлесу, айту,тыңдау, түсіну, пікірлесу т.б әрекетініне тікелей қатысты құбылыс. Кезінде К.Д. Ушинский байқаған ерекше мәнді дидактикалық бір жағдайға тоқталайық: үнемі баланың тілін жөндеп отыру (болмай қоймайтын жай, өйткені балалар енді ғана тілді меңгеруде ғой) тіпті балаларға елеусіз іс болып қалады, өйткені тілден кеткен қате жол-жөнекей түзетіледі немесе балаларды жалықтырып жібереді. Балаларға тіл үйрету мұндай қатлерді болдырмау жағын ойластыруға мүмкіндіктер береді, сол арқылы тәрбиеші бұл істен босатады, ал баланы оның қатесін түзетуден сақтандырады. Әрине, бұл ережені ерекшелеп байыптауға болады, алайда тіл үйрету процесі өзінен-өзі-ақ оның дұрыс дамуын қамтамасыз етуге тиіс.
Олай болса, бала – бақшада бала өз анатілін менгеру барысында тілдік қатынастың аса мңызды түрі – ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ал сөздерді байланыстырып айту арқасында жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл – ой дамуымен біртұтас жүреді. Баланың сөзді байланыстра сөйлеуін дамытудан К.Д. Ушинский зерттеулері бала тілін дамытуға көмек болатын еңбектер.
Баќылау с±раќтары:
1. К.Д.Ушинскийдің ана тіліне үйрету жұмыстарының жүйесін атаңыз.
2. К.Д.Ушинский қай еңбегінде мектепке дейінгі жастағы балаларға берілетін білімнің мақсаты мен мазмұнын айқындайды?
3. К.Д. Ушинскийдің ерекше мәнді дидактикалық жағдайын атаңыз.
4. Бала бақшаның кіші топтарынан бастап көркем шығармаларды сабақтарда пайдаланудың қандай әдістері бар?
27- Лекцияның тақырыбы: Е.Н.Водовозова оның тіл дамыту әдістемесіне қосқан үлесі.
Жоспары:
1. Е.Н. Корради, А.С.Сименович, М.Х. Свентицская, Н.А. Рыбникова, Е.А. Аркин еңбектеріндегі балалардың тілін дамыту мәселелері.
2 Е.И.Тихеева балабақшада тіл дамыту әдістемесі мен тәрбиесі туралы. Е.И.Тихеева балалардың сөйлеуін дамыту әдістері мен мазмұны, міндеттері туралы.
3 Сөздік қорын байытуға, жалпылауға арналған сабақтар әдістемесі, топсаяхат, заттарды қарау, бақылау, суретпен жұмыс, жұмбақтар, дидактикалық ойындар, еңбек, ойындар.
3.Лекция мақсаты:
Студенттерге Е.Н. Корради, А.С.Сименович, М.Х. Свентицская, Н.А. Рыбникова, Е.А. Аркин еңбектеріндегі балалардың тілін дамыту мәселелері және Е.И.Тихеева балабақшада тіл дамыту әдістемесі мен тәрбиесі туралы. Е.И.Тихеева балалардың сөйлеуін дамыту әдістері мен мазмұны, міндеттері, сөздік қорын байытуға, жалпылауға арналған сабақтар әдістемесі, топсаяхат, заттарды қарау, бақылау, суретпен жұмыс, жұмбақтар, дидактикалық ойындар, еңбек, ойындар туралы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны
Балабаќшада ж‰ргізілетін ж±мыстардыњ ењ негізгісі – баланыњ тілін дамыту, ана тілінде д±рыс сµйлей білуге ‰йрету. Баланы ана тілінде аныќ, таза, ж‰йелі сµйлей білуге ‰йрету тєрбиешілерге ‰лкен міндет ж‰ктейді.
Тіл дамытуда, ой ќортуда ќоршаѓан ортаныњ балаѓа єсері µте мол. Себебі б‰лдіршіндердіњ кµзі кµрген, ќолмен ±стаѓан, сезіну арќылы ќабылдаѓан ±ѓым баланыњ ќоршаѓан орта туралы білімін ќалыптастырып ќана ќоймай, адамгершілік тєрбиесініњ негізін ќалайды. Мєселен, Е.Н.Водовозова балалардыњ сезімдік ќабылдауына ерекше кµњіл бµледі. Балаѓа табиѓат ќ±былыстарын тікелей баќылата отырып кµрсету, сезіндіру арќылы берілген ж‰йелі білім бала есінде ±заќ саќталатынын жєне дєлірек болатынын кµрсетті.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оќыту жєне тєрбиелеу баѓдарламасында балаларѓа табиѓат ќ±былыстарымен объектілерін оќыту ќарастырылѓан.
Балалардыњ баќылауы мен т‰сінуіндегі ењ мањызды мєселелердіњ бірі µлі табиѓаттаѓы ќ±былыс (жањбыр, ќар, б±ршаќ, жел, аяз, т±ман т.б.) Б±л ќ±былыстармен балалар тµменгі топтан бастап танысады. Олар ертегі, єњгіме, µлењ, ж±мбаќтарды тыњдаѓанда, осы ќ±былыстар туралы естиді, алѓашќы ±ѓым алады. Сол ±ѓымдармен олар, ертегіні ойша ќ±растырып айтуѓа талпыныс жасайды.
Бала тілі µнерін, сµз µнерін айналасындаѓы адамдардан, солармен ќарым – ќатынас жасаудыњ нєтижиесінде ‰йренеді. Б‰лдіршінге сµз ‰лгісін кµрсететін бірінші отбасы десек, ењ басты µнеге – ол бала-баќшадаѓы тєрбиеші – педагогтардыњ сµзі, олардыњ сµйлесе білу тєсілдері сµйлеу мєнері б±дан да мањызды. Баланыњ ж‰регі, жаны табиѓаттыњ єсемдігін де, музыканы да, сµзді де µте нєзік ќабылдайды. Сондыќтан, д‰ние – танымын, сезімін оятпай, санасын тєрбиелемей, баланыњ тілін дамытуѓа долмайды.
Балалардыњ байланыстырып сµйлеу тілін дамыту, яѓни сµздікті байыту мен бекіту ж±мысы ќоршаѓан д‰ниені белсенді танумен байланысты болѓандыќтан, оны ойын, баќылау, топсаяхат, оќу кезењдерінде к‰нделікті µмірде ж‰зеге асырады.
Балабаќшада б‰лдіршіндерден тілдесу аясы ‰шін тєн болып келетін мынандай топтарды бµліп кµрсетуге болады.
4. Б‰лдіршіндерден µзін ќызыќтыратын адамы немесе ќызыќ бір кµрген уаќиѓалары туралы с±рау:
5. Айтылѓан ертегіге, я болмаса ќандай да бір уаќиѓаѓа байланысты кµзќарасын, ойын с±рау.
6. Бір нєрсе туралы алѓан єсерлерін, ойына келген пікірлерімен алмасу.
Тілдік қатынас адамның ойлау, пайымдау, сөйлесу, айту,тыңдау, түсіну, пікірлесу т.б әрекетініне тікелей қатысты құбылыс.
Олай болса, бала – бақшада бала өз анатілін менгеру барысында тілдік қатынастың аса мңызды түрі – ауызша сөйлеп үйренәп жатады, ал сөздерді байланыстырып айту арқасында жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл – ой дамуымен біртұтас жүреді. Педагогика ғылымының тарихына үңілсек, баланың сөзді байланыстра сөйлеуін дамытудан Е.Н. Корради, А.С.Сименович, М.Х. Свентицская, Н.А. Рыбникова, Е.А. Аркин, Т. Тихеева және т.б зерттеулерді бала тілін дамытуға көмек болатын еңбектер.
Е. И. Тихееваның мектеп жасына дейінгі тәрбиеде ойынның еңбекпен тікелей байланысты болуын қолдайтын тәжірибесі біздің тұсымызға таяу келеді. Оның: Ойын — еңбек, еңбек — ойын формуласы белгілі. Ойын мен еңбектің өзара байланысын осы тұрғыда түсінетін Е. И. Тихеева балабақшадағы педагогикалық процестің құрылымына өзіндік үлес қосты. Алайда, Тихееваның әдісі бойынша оқытуды қарастырғанда оның ойын-еңбек принципі негізінде жүргізген жөн.
Осы тәжірибені талдағанда кезекшілікке сайлану, өзіне өзі қызмет ету секілді белгілі еңбек сипатындағы нәтижелер беретін еңбек түрлеріне тоқталып жатпаймыз. Шынайы еңбек тәрбиесі мақсатында мұндай іс-әрекеттерді ойынға айналдыруға (киініп жатып немесе беті-қолды жуып тұрып ойнаудың реті жоқ, сондай-ақ ыдысты жуып тұрып та ойнауға болмайды) жол берілмейді. Тихееваның тәжірибесі бойынша мұның бәрі еңбек сипатына қойылатын талап деңгейінде (еңбек үстіндегі ойын нышаны өз шеңберінен шықпауға тиісті, онда еңбектің мәнін әлсіретеді) болуын қадағалайды.
Е. И. Тихеева бұдан өзге де тәсілді қолданды. Балалар ойнай жүріп шағын (миниатюралық) кәдімгі плитканы іске қосты, картоп аршып, ботқа пісірді, ағаш әкеліп, отын жарды т. б. Ал осы ойын жабдықтарының өзі шын мәніндегі нағыз үй заттары болатын, бірақ шағын көлемді еді. Бұл енді ойын емес, мұнда шарттылық атауымен жоқ пештегі от — кәдімгі оттың өзі, онымен ойнауға болмайды, кастрюльдегі су бұрқ-сарқ етіп қайнап жатты т. б. Бір сөзбен айтқанда, барлық зат кәдімгідей еді, олармен санасу қажет болды.
Ойынның еңбекпен бұл секілді байланысы жасанды болып табылады. Е. И. Тихееваның көпшілікке танымал осынау жұйесін практика қабылдай қоймағаны, еңбек пен ойынның тап осындай байланысының дамымағаны кездейсоқ емес.
Ойын тікелей еңбекке айналмайды, сондай-ақ ойын да тікелей еңбек бола алмайды.
Дидактикалық жолмен, балалардың тікелей тәжірибелері арқылы мүмкін болмайтын, бірақ жас ерекшеліктеріне қарай шамалары келетін жұмысты қарастыруға болады. Сәбилер тобындағы балалар суретке қарай отырып, әңгімелеп бере алады, естияр балалар тобы өз тәжірибелері бойынша білгендерін әңгімелеп беруіне болады, әдеби текстен тыңдағандарын мазмұндап айтып береді, басқа біреуі бастап айтқан әңгіменің соның және сол сияқты, ересек топтың балалары әдеби текстердің мазмұнын, өз беттерімен жоспарлы және еркін әңгімелерді қайталай алады. Мұнымен жас шамасының мүмкіндіктеріне сай ауызекі байланыстырып сөйлеу тілінің біраз жоғары деңгейге көтерілетінін байқауға болады.
Баќылау с±раќтары:
1. Е.Н.Водовозова оның тіл дамыту әдістемесіне қосқан үлесі туралы қысқаша мәлімет беріңіз.
2. Е.Н. Корради, А.С.Сименович, М.Х. Свентицская, Н.А. Рыбникова, Е.А. Аркин еңбектеріндегі балалардың тілін дамыту мәселелерін атаңыз.
3. Сөздік қорын байытуға, жалпылауға арналған сабақтар әдістемесі, топсаяхат, заттарды қарау, бақылау, суретпен жұмыс, жұмбақтар, дидактикалық ойындар, еңбек, ойындар әрқайсысына мысалдар келтіріңіз.
28-Лекцияның тақырыбы: Е.А.Флерина мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмыстарының белсенді формалары туралы. Әдістеменің одан әрі дамуына қосқан үлесі.
Жоспары:
1. Е.А.Флеринаның Жанды сөз (1933) атты кітабы –тіл дамыту әдістемесі бойынша
бірінші оқулық. Әдістеменің оқу пәні ретінде қалыптасуындағы Е.А. Флеринаның рөлі.
2 30-40 жылдардағы балалардың тілін дамыту бағдарламасын жасау тәжірибелері.
3 О.И.Радина, Л.А.Пеневская, Р.И. Жуковский еңбектерінің тіл дамыту әдістемесін қалыптастырудағы маңызы.
Лекция мәтіні:
Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту мектептегі оқытудан мазмұны, ұйымдастыру нормасы, әдістер жағынан өзгеше. Балабақшаларда балалар қоғамдық өмір, табиғат құбылыстары, адамаралық қатынастар, қоршаған орта тралы ғылыми негізделген, бірақ қарапайым білімдермен қаруланады. Бұл білім қарапайым болғанымен, баланың әрі қарай дамып, қалыптасуына ерекше ықпал ететін негіз болады.
Е.А.Флеринаның Жанды сөз (1933) атты кітабы –тіл дамыту әдістемесі бойынша бірінші оқулық. Бала – бақшада бала өз ана тілін менгеру барысында тілдік қатынастың аса маңызды түрі – ауызша сөйлеп үйренәп жатады, ал сөздерді байланыстырып айту арқасында жүзеге асады. Е.А.Флеринаның тіл дамыту әдістемесі бойынша тілдік қатынас адамның ойлау, пайымдау, сөйлесу, айту,тыңдау, түсіну, пікірлесу т.б әрекетініне тікелей қатысты құбылыс екендігін атап өтті.
Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл – ой дамуымен біртұтас жүреді. Педагогика ғылымының тарихына үңілсек, баланың сөзді байланыстра сөйлеуін дамытудан О.И.Радина, Л.А.Пеневская, Р.И. Жуковский еңбектерінің тіл дамыту әдістемесін қалыптастырудағы т.б зерттеулерді бала тілін дамытуға көмек болатын еңбектер.
Көркем әдебиеттермен балаларды бала-бақшадан бастап таныстыру балаларды өмірмен қоғаммен таныстыра отырып тәрбиелеу. Сабақтарда көркем шығарма кейіпкерлерінің баланың ішкі жан дүниесіне әсер етеді. Мектепке дейінгі балалардың ой санасын дамытыуға, мінез-құлқын қалыптастыруға, дүниетанымын кеңейтуге көркем әдебиет шығармасындағы кейіпкерлердің өмірі мен іс-әрекеттері үлкен әсер етеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өз жас ерекшеліктеріне қарай ертегі аңыз-әңгімелер, батырлар туралы шығармаларды сүйіп тыңдайды. Ондағы бас кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне еліктейді, тәтті қиялдарға беріледі, өздерінше соларға еліктейді.
Балалар бақшасынан бастап балаларды адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Себебі көркем шығармалар балалардың ой-санасын дамытуға, мінез-құлқын қалыптастыруға дүниетанымын кеңейтуге зор ықпал жасайды.
Көркем әдебиеттерді сабақтарда пайдалану – баланың жеке басының эмоциялық және рухани жақтарының дамуына жағымды әсер ететін қайнар көз. Көркем әдебиетте шындықты эмоциялық тұрғыдан бағалау анық суреттеледі. Мұның өзі – балаларды адамгершілікке тәрбиелеуге көркем әдебиеттің әсері зор.
Кітап оқығанды тыңдай отырып, бала көз алдына белгілі бір суретті нақтылы жағдайда елестетеді. Тәрбиеші сабақтарда көркем әдебиет кейіпкерлерінің іс-әрекеттерін әдеттерін бала бойында табылатын қасиеттермен салыстыруға үйретудің үлкен мәні бар. Бала тілі µнерін, сµз µнерін айналасындаѓы адамдардан, солармен ќарым – ќатынас жасаудыњ нєтижиесінде ‰йренеді. Б‰лдіршінге сµз ‰лгісін кµрсететін бірінші отбасы десек, ењ басты µнеге – ол бала-баќшадаѓы тєрбиеші – педагогтардыњ сµзі, олардыњ сµйлесе білу тєсілдері сµйлеу мєнері б±дан да мањызды. Баланыњ ж‰регі, жаны табиѓаттыњ єсемдігін де, музыканы да, сµзді де µте нєзік ќабылдайды. Сондыќтан, д‰ние – танымын, сезімін оятпай, санасын тєрбиелемей, баланыњ тілін дамытуѓа долмайды.
Балалардыњ байланыстырып сµйлеу тілін дамыту, яѓни сµздікті байыту мен бекіту ж±мысы ќоршаѓан д‰ниені белсенді танумен байланысты болѓандыќтан, оны ойын, баќылау, топсаяхат, оќу кезењдерінде к‰нделікті µмірде ж‰зеге асырады.
Балабаќшада б‰лдіршіндерден тілдесу аясы ‰шін тєн болып келетін мынандай топтарды бµліп кµрсетуге болады.
7. Б‰лдіршіндерден µзін ќызыќтыратын адамы немесе ќызыќ бір кµрген уаќиѓалары туралы с±рау:
8. Айтылѓан ертегіге, я болмаса ќандай да бір уаќиѓаѓа байланысты кµзќарасын, ойын с±рау.
9. Бір нєрсе туралы алѓан єсерлерін, ойына келген пікірлерімен алмасу.
Тілдік қатынас адамның ойлау, пайымдау, сөйлесу, айту,тыңдау, түсіну, пікірлесу т.б әрекетініне тікелей қатысты құбылыс.
Олай болса, бала – бақшада бала өз анатілін менгеру барысында тілдік қатынастың аса мңызды түрі – ауызша сөйлеп үйренәп жатады, ал сөздерді байланыстырып айту арқасында жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл – ой дамуымен біртұтас жүреді. Педагогика ғылымының тарихына үңілсек, баланың сөзді байланыстра сөйлеуін дамытудан Е.Н. Корради, А.С.Сименович, М.Х. Свентицская, Н.А. Рыбникова, Е.А. Аркин, Т. Тихтеева және т.б зерттеулерді бала тілін дамытуға көмек болатын еңбектер.
Совет балалары-қарым-қатынас жасауды сүйетін балалар, алайда мектепке дейінгі сатыдағы балалардың бәрі бірдей тілінің дұрыс қалыптасуының салдарынан қарым-қатынас жасауда еркін араласа алмайды. Балалардың арасында біраз қиындықтарға кездесетін балалар кездесіп қалады. Балалардың тілін дамытуда заңдылықтарды ескере отырып жасалған жоспарлы оқыту тәсілдері баланың тілін қалыптастыруды жеңілдетеді.
Дидактикалық жолмен, балалардың тікелей тәжірибелері арқылы мүмкін болмайтын, бірақ жас ерекшеліктеріне қарай шамалары келетін жұмысты қарастыруға болады. Сәбилер тобындағы балалар суретке қарай отырып, әңгімелеп бере алады, естияр балалар тобы өз тәжірибелері бойынша білгендерін әңгімелеп беруіне болады, әдеби текстен тыңдағандарын мазмұндап айтып береді, басқа біреуі бастап айтқан әңгіменің соның және сол сияқты, ересек топтың балалары әдеби текстердің мазмұнын, өз беттерімен жоспарлы және еркін әңгімелерді қайталай алады. Мұнымен жас шамасының мүмкіндіктеріне сай ауызекі байланыстырып сөйлеу тілінің біраз жоғары деңгейге көтерілетінін байқауға болады.
Көркем шығарма жанрларының ішіндегі балалар әдебиетінде ертегінің ролі ерекше. Есте жоқ көне заманнан бастап халықтың ауыз әдебиетінде ең көп дамыған көркем шығарма түрі-ертегі. Ертегіні оқу-баланы ғажайып қиялға бөлеп, шым-шытырық оқиғаға араластырып жеті қат жер астына, ғарышқа самғатады. Ертегілердің түрлері мен тақырыбы өте көп.
Қандай ертегінің түрі болмасын оның ең басты кейіпкерлері-жағымды. Олардың мақсаты адамға жақсылық істеу, қол ұшын беру, жақсыны үйретіп, жаманнан жирендіру. Ертегінің тілі шұрайлы, уақиғасы қызық. Сондықтан шағын ертегіні бала әлі оқу мен жазуға төселмей тұрған алғашқы аптадан бастап-ақ мұғалімдер әсерлі оқып беріп, әңгімелеп беріп, ертегі кітапшаларды сатып алуға, үйде ата-анасының, аға-апаларының оқып беруіне сілтеме жасайды.
Баќылау с±раќтары:
1. Әдістеменің оқу пәні ретінде қалыптасуындағы Е.А. Флеринаның рөлін атаңыз.
2. О.И.Радина, Л.А.Пеневская, Р.И. Жуковский еңбектерінің тіл дамыту әдістемесін қалыптастырудағы балалардың тілін дамыту мәселелерін атаңыз.
3. 30-40 жылдардағы балалардың тілін дамыту бағдарламасын жасау тәжірибелеріне мысал келтіріңіз.
.
29-Лекцияның тақырыбы: Тіл дамыту бойынша теориялық зерттеулер және оның әдістеме үшін маңызы.
Жоспары:
1. Балабақшадағы балаларды оқыту формасы мен мазмұын өзгертуге Ф.А.Сохин, О.С.Ушакова, М.М.Конина, В.А.Логинова, А.М.Бородичтердің психологиялық –педагогикалық зерттеулерінің әсері.
2. Мектепке дейінгі балааларды оқыту мен тәрбиелеудің вариативті бағдарламаларының пайда болуы. (Кемпір қосақ, балалық , Даму, Балабақшада –қуаныш үні т.б.)
Лекция мәтіні
Тіл дамыту – тілдің халықтық қасиетін дамыту ана тілінің байлықтарын талғам елегінен өткізіп, молынан әдеби тілге енгізу. Балаға тіл үйрету отбасынан бастап балабақшада одан әрі ғылыми тұрғыда жалғастырылады. Психологтардың зерттеуі бойынша бала өзін субьект екенін 2 – 3 жасында – ақ білдіре бастайды екен. Оның Мен деген категорисынан байқалады. Мысалы өзін ішемін, өзім киемін. Еркін ойнап өзін еркін сезіну оның жекелік қасиетін әрі қарай дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. А л бұл жұмыстарының құрандас бөлігінің бірі ана тілінде жүретін балабақшадағы тіл дамыту жұмыстары. Тіл дамыту үйірмесінде тәрбиеші тарапынан берілген тапсырмаларды орындау барысында балада бүгінгі өмір талабына сай практикалық мәні бар дағдылар қалыптасады. Радиодан ертеңгіліктермен әдеби кештерде және көпшілік алдында мүдірмей сөйлеуге жаттығады. Бала іші алтын –сырты күміс сөз жақсысын тере білуге сөздің ажарын кіргізіп , өтімді әсері болун қамтамссыз етеді. Мұндай жағдайда ұлы Абайдың тіл туралы айтқан құнды пікірлері тіл мәселесінің жанды мәселесінің әсерлеріне дөп тиіп одан сайын жанғыра түсуіне көмектесті. Мысалы Ақын :
Бөтен сөзбен бұлғанса сөз арсы,
Ол ақынның білімсіз бейшарасы – деп айтқан тіл қадірін кектірушілерге қарсы соққы бере білуге үй жұмыстарының басты мақсат мазмұндарының бірі болып саналады.
1. Айналадағылардың одан әрі түсінуді – келер шақты, өткен шақты түсіне білуді, сөздің мағынасын көріп тұрған жағдайда ғана емес, сондай – ақ оларда тыс түсіне білуді қамтамассыз ету.
2. Балалардың актив сөзін жетілдіру сөздікті байыптау барлық сөз таптарын пайдалана отырып сөйлем құрып сөйлеуді үйрету, сөздің граматикалық құрылысын жетілдіру оның дұрыс айтылуын және эмоциялық әсерлігін жақсарту.
3. Сөзді пайдалануды кеңейту - өз әсерін сөзбен бере білу, оқуға сұрақтар қойып, жауап бере білу, үлкендер мен балалармен белсенді тілдік қарым – қатынас жасау себептерін ұлғайту;
4 Айналадағыға қарап бағдарлауды ұлғайту;
5. Қарым – қатынасқа қабілеттікті дамыту балаларды табиғат құбылыстары туралы, хайуанаттар әлемі, қоғамдық өмірдің балалар түсінігіне жеңіл құбылыстар туралы ересектердің еңбек, уақыт, сан кеңесік қатынастары , заттардың атқарар қызыметі және т.б туралы аса қарапйым түсініктермен ұғымдарда қалыптастыру;
6. Сөзді қабылдауды және құлақ қойып тыңдауды – үлкендердің айтқанын жақсы тыңдай білуді, шағын әнгіме, өлең тыңдауды жақсарту.
7. Мәдени тілдің дағдыларына ақырын асықпай , оның үстіне қолдарды ербеңдетпей және т.б сөйлеуге тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшінең алдымен өмірдің табиғи жағдайлары мен және ойын, серуен, тамақтану, ұйықтауға жатқызу кезінде балалар мен өзара қарым – қатынастар пайдаланылады. Балалармен қандайда бір құбылысты немесе үлкендердің іс әрекетін серуен кезінде, үйде бақылай отырып, суретке қарай, оларға әлденені көрсете олардың ойындары жөнінде сөйлесе отырып жекеленген заттармен іс - әрекеттерді атап қана қоймай, сонымен бірге оларды түсіндіру, жекеленген фактілер арасындағы байланысты анықтап, заттардың қасиеттерімен атқаратын қызыметтерін белгілеу қажет.
Баланың әрбір тіл қатуын қолдап отыру, оған қысқа жауап бере салмай, мүмкіндігінше әңгімеге айландыру, жай жарайсың, жақсы салыпсың деп айта салмай, онымен әңгімелесу өте маңызды. Технология талаптарына сай тіл дамыту үрдісіне балалардың өзіндікіз ізденісінің, яғни зерттеуші, ізденуші ретінде әрекет етуінің маңызы зор. Ал тәрбиеші тіл дамытудың өнімді деген басқа да әдіс-тәсілдеріне балаларды дағдыландырып, меңгеруге жетелеуі тиіс. Басқаша айтқанда, тіл дамыту - тәрбиеші мен бала арасындағы қызу да ойлы, жаңа ізденістерге толы әрі қызықты, әрі күрделі, түрлі іс-әрекеттерімен жүзеге асатын үрдіс.
Балабақшадағы балаларды оқыту формасы мен мазмұнын өзгертуге Ф.А.Сохин, О.С.Ушакова, М.М.Конина, В.А.Логинова, А.М.Бородичтердің психологиялық – педагогикалық зерттеулерінің әсері зор болды.
Тұжырымдай келгенде, тіл дамыту –баланың қалыптасқан сөздік қорларын ары қарай байыту, ауызекі сөйлеу тілінде де, жазба тілінінде, әдеби нормативтерді сақтау, ойын нақты, тұжырымды, айқын жеткізу, мәнерлі де жатық сөйлеуге жаттықтыру, шешендік ойлары мен даналық сөздерді терең түсіне отырып, керегінде оларды пайдалану.
-Тілдік ерекшелер, тіл ғылымының негізінде балалардың сөздік қорын байыту, дамыту.
- Әдемі тіл нормаларын көркем әдебиетпен байланыстыра отырып меңгеру.
- Сөздерді нақты, мәнерлі, айқын айта және жаза білу дағдыларына жетілдіру, яғни орфография ережелерін меңгеру.
- Әр сөздің мән – мағынасын жете түсіну.
- Сөйлеу тілі мен жазба тілі ұштастыра отырып дамыту.
Тіл дамыту – тілдің халықтық қасиетін дамыту ана тілінің байлықтарын талғам елегінен өткізіп, молынан әдеби тілге енгізу. Балаға тіл үйрету отбасынан бастап балабақшада одан әрі ғылыми тұрғыда жалғастырылады. Психологтардың зерттеуі бойынша бала өзін субьект екенін 2 – 3 жасында – ақ білдіре бастайды екен. Оның Мен деген категорисынан байқалады. Мысалы өзін ішемін, өзім киемін. Еркін ойнап өзін еркін сезіну оның жекелік қасиетін әрі қарай дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. А л бұл жұмыстарының құрандас бөлігінің бірі ана тілінде жүретін балабақшадағы тіл дамыту жұмыстары. Тіл дамыту үйірмесінде тәрбиеші тарапынан берілген тапсырмаларды орындау барысында балада бүгінгі өмір талабына сай практикалық мәні бар дағдылар қалыптасады. Радиодан ертеңгіліктермен әдеби кештерде және көпшілік алдында мүдірмей сөйлеуге жаттығады. Бала іші алтын –сырты күміс сөз жақсысын тере білуге сөздің ажарын кіргізіп , өтімді әсері болун қамтамссыз етеді. Мұндай жағдайда ұлы Абайдың тіл туралы айтқан құнды пікірлері тіл мәселесінің жанды мәселесінің әсерлеріне дөп тиіп одан сайын жанғыра түсуіне көмектесті . Мысалы Ақын :
Бөтен сөзбен бұлғанса сөз арсы,
Ол ақынның білімсіз бейшарасы – деп айтқан тіл қадірін кектірушілерге қарсы соққы бере білуге үй жұмыстарының басты мақсат мазмұндарының бірі болып саналады.
1. айналадағылардың одан әрә түсінуді – келер шақты, өткен шақты түсіне білуді, сөздің мағынасын көріп тұрған жағдайда ғана емес, сондай – ақ оланда тыс түсіне білуді қамтамассыз ету.
2. Балалардың актив сөзін жетілдіру сөздікті байыптау барлық сөз таптарын пайдалана отырып сөйлем құрып сөйлеуді үйрету, сөздің граматикалық құрылысын жетілдіру оның дұрыс айтылуын және эмоциялық әсерлігін жақсарту.
3. Сөзді пайдалануды кеңейту - өз әсерін сөзбен бере білу, оқуға сұрақтар қойып, жауап бере білу, үлкендер мен балалармен белсенді тілдік қарым – қатынас жасау себептерін ұлғайту;
4 Айналадағыға қарап бағдарлауды ұлғайту ;
5. Қарым – қатынасқа қабілеттікті дамыту балаларды табиғат құбылыстары туралы, хайуанаттар әлемі, қоғамдық өмірдің балалар түсінігіне жеңіл құбылыстар туралы ересектердің еңбек, уақыт, сан кеңесік қатынастары, заттардың атқарар қызыметі және т.б туралы аса қарапйым түсініктермен ұғымдарда қалыптастыру;
6. Сөзді қабылдауды және құлақ қойып тыңдауды – үлкендердің айтқанын жақсы тыңдай білуді, шағын әнгіме, өлең тыңдауды жақсарту.
7. Мәдени тілдің дағдыларына ақырын асықпай , оның үстіне қолдарды ербеңдетпей және т.б сөйлеуге тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшінең алдымен өмірдің табиғи жағдайлары мен және ойын, серуен, тамақтану, ұйықтауға жатқызу кезінде балалар мен өзара қарым – қатынастар пайдаланылады. Балалармен қандайда бір құбылысты немесе үлкендердің іс әрекетін серуен кезінде, үйде бақылай отырып, картинаны қарай, оларға әлденені көрсете олардың ойындары жөнінде сөйлесе отырып жекеленген заттармен іс - әрекеттерді атап қана қоймай, сонымен бірге оларды түсіндіру, жекеленген фактілер арасындағы байланысты анықтап, заттардың қасиеттерімен атқаратын қызыметтерін белгілеу қажет.
Баланың әрбір тіл қатуынқолдап отыру, оған қысқа жауап бере салмай ,мүмкіндігінше әңгімеге айландыру ,жай жарайсың, жақсы салыпсың деп айта салмай ,онымен әңгімелесу өте маңызды. Технология талаптарына сай тіл дамыту үрдісіне балалардың өзіндікіз ізденісінің, яғни зерттеуші, ізденуші ретінде әрекет етуінің маңызы зор. Ал тәрбиеші тіл дамытудың өнімді деген басқа да әдіс-тәсілдеріне балаларды дағдыландырып, меңгеруге жетелеуі тиіс. Басқаша айтқанда, тіл дамыту- тәрбиеші мен бала арасындағы қызу да ойлы, жаңа ізденістерге толы әрі қызықты, әрі күрделі, түрлі іс-әрекеттерімен жүзеге асатын үрдіс.
Тұжырымдай келгенде, тіл дамыту –баланың қалыптасқан сөздік қорларын ары қарай байыту, ауызекі сөйлеу тілінде де, жазба тілінінде, әдеби нормативтерді сақтау, ойын нақты, тұжырымды, айқын жеткізу, мәнерлі де жатық сөйлеуге жаттықтыру, шешендік ойлары мен даналық сөздерді терең түсіне отырып ,керегінде оларды пайдалану.
-Тілдік ерекшелер, тіл ғылымының негізінде балалардың сөздік қорын байыту, дамыту.
- Әдемі тіл нормаларын көркем әдебиетпен байланыстыра отырып меңгеру.
- Сөздерді нақты, мәнерлі, айқын айта және жаза білу дағдыларына жетілдіру, яғни орфография ережелерін меңгеру.
- Әр сөздің мән – мағынасын жете түсіну.
- Сөйлеу тілі мен жазба тілі ұштастыра отырып дамыту.
Баќылау с±раќтары:
1. Балабақшадағы балаларды оқыту формасы мен мазмұын өзгертуге Ф.А.Сохин, О.С.Ушакова, М.М.Конина, В.А.Логинова, А.М.Бородичтердің психологиялық –педагогикалық зерттеулерінің әсеріне сипаттама.
2. Мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеудің вариативті бағдарламаларының пайда болуы. (Кемпір қосақ, балалық , Даму, Балабақшада –қуаныш үні т.б.) туралы түсініктеме беріңіз.
30-Лекцияның тақырыбы: Қазақстандағы әдістеменің дамуы.
Жоспары:
1. Екі тілділік жағдайында мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмыстарының ерекшеліктері. А.Байтұрсынов, Б.Б.Баймұратов, Х.Қожахметова, Г.К.Дөненбаева жұмыстарындағы тіл дамыту және оқыту мәселелері.
2.Балбөбек бағдарламасы мектепке дейінгі тіл дамыту әдістемесінде шетел тәжірибесін қолдану.Мектепке дейінгі балаларды ана тілге үйретуде және тілін дамыту әдістемесінде негізгі, ғылыми зерттеу бағыттары.
3. Әдістеменің қазіргі жағдайы және одан әрі дамыту мәселелері.
Лекция мәтіні
Қазақстан топырағында тұңғыш мектепке дейінгі педагогика ғылымының негізін салушы Н.Құлжанова отбасы және балабақша туралы арнайы еңбектер жазған және мектепке дейінгі тәрбие мекемесінің жұмыс мазмұнын, атқаратын қызметін яғни мектепке дейінгі тәрбиенің мақсаты мен міндетіне нақты тоқталды. Тәрбие жұмысын ұйымдастыруда басшылық, жәрдемші қызметін 1923 жылы Орынборда шыққан Н.Құлжанованың “Мектептен бұрынғы тәрбие” кітабы атқарған. Бұл кітапты алғашқы бағдарлама деуге болады.
Қазақ тілді балабақшалардың тұғыш негізін қалаған, мектепке дейінгі педагогика саласында тұңғыш рет ғылыми еңбек қорғаған педагог-ғалым Бәшен Баймұратқызының қажырлы еңбек нәтижесінде мектепке дейінгі тәрбиеге арналған 1964 (1984) жылы жасаған Одақтық бағдарлама алғаш қазақ тіліне аударылып, республикалық ерекшеліктерімен толықтырылып, өңделіп балабақшаларға ұсынылды. Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету, Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістері, Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту, Баланы мектепке дайындау жөнінде, Отбасында баланы мектепке дайындау, Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, Балалар әдебиетінің хрестоматиясы, Баланы алты жастан оқыту бағдарламалары, әдістемелік құралдары басылып шықты.
Б. Баймұратованы балабақша мәслесінің ғылыми негізін қалаған, балабақша жұмысының елімізде дұрыс дамып қалыптасуына өмір бойы еңбек еткен ғалым деп санау қажет. Бұған дәлел ғалымның балабақша мәселесі жөніндегі тұңғыш 1985 жылы “Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөніндегі” ғылыми еңбектері дәлел болады.
Ғалым Р. Жұмағожина “Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың дамуы” (1941 – 1945 жж.) тақырыбына зерттеу жұмысын жүргізген 1981 жылы “Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану” атты көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына ерекше тоқталған.
1992 жылы профессор А.Меңжанованың “Мектепке дейінгі педагогика” деп аталатын оқу құралы бүгінгі күнгі дейін мектепке дейінгі мекемелерде маман даярлауда өз құндылығымен маңызды. қолданыс табуда. Автор болашақ тәрбиешілерді қоғам талабына сай білімді, ғылымды жете меңгерген, оқу мен тәжірибені ұштастыра алатын білікті маман даярлауды мақсат етіп қойған.
Сонымен қатар Қ.Меңдаяқова мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту мәселесінде жүргізілген ғылыми зертттеулерінде дәлелдеді.
1993 жылы А.Бакреденова “Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу, тілін дамыту”, 2005 жылы К. Метербаева “Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5–7 жас)” тақырыбында жазылған ғылыми еңбектері балабақшаларда тіл дамытудың ерекшелігіне өз үлесін қосады.
Болашақ мамандарға көркем сөз оқу өнерінен кейбір теориялық мәліметтерді белгілі педагог Х.Қожахметованың “Мәнерлеп оқу” құралында сөйлеу мен әңгімелеп беруге дағдыланудың негізгі тәсілдері, әңгіме жүргізудің әдістемесі, дауыс техникасына жаттығулар берілген -деп атап көрсетілген
2005 жылы К. Метербаева “Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5 – 7 жас)” тақырыбында кандиданттық диссертация қорғады. Бұл диссертация балабақша балаларының тілін дамыту мәселесіне арналған. Б. Баймұратованың тұңғыш диссертациясынан кейінгі екінші диссертация, екі диссертацияның арасында 30 жыл өткен. Бұл, әрине, осы мәселенің зерттеулуіне жете көңіл бөлінбей жүргенін нақты дәлелдейді. Ал балабақшадан бастап бала тілінің дұрыс дамытылуы баланы мектепке дайындаудың негізгі тірегі, қазығы екені даусыз мәселе.
К.Метербаеваның диссертациясының бірінші тарауы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың ғылыми – теориялық негіздеріне арналған. Бұл тарауда ғалым зерттеу нысанының негізгі теориялық мәселелерін анықтап алған. Оны ғалым мына үш мәселе негізінде шешкен.
1. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың теориялық негіздері.
2.Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру ерекшеліктері.
3. Балабақша бағдарламасы мен оқу - әдістемелік құралдардағы тіл дамыту мәселесі.
Осы мәселелерде ғалым таным теориясына, әсіресе, табиғатты тануға, тіл мен ойдың байланысына, сезім, түйсіну мәселелеріне ерекше мән берген. Олардың бала тілінің дамуында атқаратын қызметін Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов, Е.Суфиев, Х. Шериязданова, Г.Қасымова, Ұ. Ауталипов, Ж. Әубәкіров, В.Мухина, Р.Немов, Ф.Гоноболин, Н.Рождественский, В.Писарев, В.Богословский, Г.Эльконин, Б.Уаит, Дж. Брунер, В.Пенфильд, Л.Робертс, т.б.ғалымдардың ғылыми еңбектеріне сүйене отырып К. Метербаева төмендегідей қорытынды жасайды:
- қоршаған дүниені танып – білуі арқылы сөздік қоры молайып, сөзбен әрекет жасау үрдісінде ана тілінің заңдылықтарын меңгереді;
- бала өз ойын байланыстырып, қисынды түрде жеткізуге жаттығады, талқылаулары интеллектуалдық тапсырмаларды шолу амалдарына айналады;
- қоршаған дүние туралы шығармашылық әңгіме құрастыруда тәжірибелік және интеллектуалдық тапсырмаларды орындауда тілдің жоспарлаушылық функциясы қалыптасады;
- байланыстырып сөйлуге саналы қарым – қатынас қалыптасады, ол іс- әрекеттің ерекше түрі болып табылады;тіл нақтылы педагогикалық жағдаяттардан жан – жақты күнделікті қарым – қатынас құралына айналып, баланың байланыстырып сөйлеуі дамиды
Белгілі педагог Х.Қожахметова мектеп жасына дейінгі балалрды мәнерлеп оқуға үйретудің әдістемесін ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәлелдей отырып, 1982 жылы жарық көрген. “Мәнерлеп оқу” еңбегінде ой – тұжырымдарын ұсынады. Оқу құралында мәнерлеп оқу, сөйлеу мен әңгімелеп беруге дағдыланудың негізгі тәсілдері, әңгіме жүргізудің әдістемесі, дауыс техникасына жаттығулар берілген. Автор аталған еңбектің “Мәнерлеп оқу” бөлімінде мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудің негізгі тәсілдері дауыс тоны (сарыны), интонация (сөз, сөйлеу сазы) және оның бөліктері: пауза (кідіріс), өлең, сөз кідіріс немесе ырғақтық пауза, өлең оқудың ерекшелігі, сөйлеу қарқыны (темп), дауыс күші, сөйлеу әуені (методикасы), тембр (дауыс бояуы) жайлы теориялық түсініктер береді. “баланы қоршаған ортамен, өмір тіршілігімен таныстырып білім беруде оның қай дәрежеде ұққанын, нені есінде сақтағанын байқау жалпы көрнекі құралмен: ойыншықпен, түрлі затпен, оқу құралымен, суретпен көрсетіп, балаға үйретуде тәрбиеші – педагогтің әбден төселген, сөйлеу дағдысы, сөйлеу мәнерінің қалыптасқан үлгісі – тілдік тәсілдері мен сөз шеберлігін дәл орнымен қолдану деген сөз” дейді автор.
Болашақ мамандарға көркем сөз оқу өнерінен кейбір теориялық мәлімет бере отырып, мәнерлеп оқу мен нақышына келтіре әңгімелесудің әдісі мен тәсіліне төселдіру, жаттығу матеиалдары арқылы сөйлеу техникасын дұрыс дем алу, дикция (үні, сазы), т.б. дауыс сапасын дамыту жолын, мәнерлеп оқу мен әңгімелеудің ерекшелігі, әдеби шығармаларды сұрыптау таңдау мәселелрі “мектепке дейінгі бала тәрбиесіндегі көркем сөздің рөлі” бөлімінде айтылды. Ал сөйлеу техникасы турал ұғым, тыныс алу, дауыс, сөйлеу, аппарты, дыбыстау ережелері мен жаттығулар “Сөйлеу техникасы” бөлімінде баяндалады.
Дауыстап оқуға мәтін іріктеу, мәтінмен танысу, талдау, әр түрлі жанрлы шығарманы оқу ерекшелігі, әдісі, халық поэзиясымен, өлеңді тақпақты, жұмбақты, мақалды, жаңылтпашты, мадақтаманы, санамақтарды, шағын шығармаларды оқу, дуыстап оқуға мәтін даярлауда әңгімеленеді. Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктерін жүзеге асырар саяси-әлеуметтік құжаттарды басшылыққа ала отырып, алға қойған міндеттерді жүзеге асыру, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұнын түбегейлі жақсарту мақсатында Б.Баймұратқызы мен зертхана меңгерушісі М.Сәтімбекованың басшылығымен қазақ балабақшаларына арналған ұлттық төл Балбөбек бағдарламасы дайындалған және осы жүйеде тәлім-тәрбие жұмыстары жүргізілуде.
Бағдарлама ең алдымен баланың дене және эмоционалдық саулығын нығайту, дара ерекшелігін дамыту, өз бетімен білім алудың жолдарын игеру үшін жағдай туғызуға бағытталған.
Балбөбек бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне орай көркем шығармалар шамамен іріктеліп, ұсынылды. Бағдарлама негізіне осы салада еңбек етіп жүрген отандық және шет елдер ғылымдарының мектеп жасына дейінгі балалардың жас және психо – физиологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, іріктеп, бейімдеумен ұсынған азаматтың қоғамдық – тарихи тәжірбиесін қамтитын компоненттері – білім, іскерлік пен дағдылар, шығармашылық әрекет және өмірлік эмоциалдық қатынас тәжірбиелерін алу көзделеді.
Көзделіп отырған ауқымда білім, іскерлік пен дағдыларды қалыптастыру баланың жан – жақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бағдарлама ең алдымен баланың дене және эмоционалдық саулығын нығайту, дара ерекшелігін дамыту, өз бетімен білім алудың жолдарын игеру үшін жағдай туғызуға бағытталған.
Бағдарлама төмендегідей ұстанымдарға негізделеді:
- адам тұлғасы дамуының маңызды кезеңі ретіндегі мектепке дейінгі балалықтың өзіндік құндылығын сақтау;
- бала тұлғасын қалыптастыру мен дамытуда олардың жетекші әрекеттерін негізге алу;
- тәрбиелеу, оқыту және дамытудың өзара байланыстылығын сақтау балалардың дене, ақыл – ой, сезім, тілдік, көркемдік, адамгершілік, еңбек тәрбиесіне жағдай туғызып, дамытуды қамтамасызету;
- педагогикалық ықпалдың тиімділігін арттыру, бала мен тәрбиешінің уақытын үнемдеу мақсатында балалардың алуан түрлі іс ерекетін кіріктіру. Бұл балаларда заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстар мен өзара тәуелділік туралы түсінік, қоршаған әлемнің біртұтас бейнесін қалыптастыруға ықпал етеді, жетекші әрекет – ойынға және өз бетімен шығармашылыққа уақыт береді.
- оқыту мен тәрбиенің үзіліссіздігін, бір топ пен екінші топ арасындағы сабақтастықты сақтау үшін, балаларға игету көзделетін қарапайым білім негіздерінің біртіндеп кеңейтілуі;
Бағдарламаның басты ерекшелігі:
- әр жас кезеңіне сәйкес бала игеруге тиісті білім, іскерлік пен дағдылардың бағдарламалық мазмұны. Тіл – халық қазынасы, ойна да ойлан, Әуенді қимыл-қозғалыс, Өнер көзі – халықта, имандылық–инабаттылық деген атаулармен блоктарға топтастырылып беріледі;
- бағдарламалық мазмұнды іске асыру үшін Отбасы, бала-бақша, ойыншықтар, Жыл мезгілдері, Қазақстан – республикам менің, Жануарлар дуниесі деген ірі тақырыптар ұсынып, олардың міндетттері көрсетіледі;
- осы міндеттерді жүзеге асыру үшін балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерін бір – бірімен кіріктіре отырып, кешенді формада ұйымдастыру ұсынылды;
- жоғарыда көрсетілген тақырыптарға орай, аптаның бір күні тәрбиелеу мен білім берудің арнайы бір блогына баса көніл бөлініп, қалған тәрбие түрлері алғашқымен сабақтас, кіріктіріле жүргізіледі білім – білік дағдыларды меңгерту, іс - әреккеттің алауан түрлерімен алмастырылып үзіліссіз , біртұтас процесс түрінде жүзеге асады. Мысалы, дүйсенбіде өткізілетін Тіл - халық қазынасы блогында негізгі көңіл баланың тілін дамытуға сөздік қорын байытуға байланыстырып сөйлеуге үйретуге аударылып басқа іс - әрекет түрлерінің (сурет салу, қимыл – қозғалыс жасау, математика және т.б) элементтері оны толтырып, бекітуге қызмет етеді;
-серуенге шыққанға дейін жеке және шағын топпен арнайы жұмыстар жүргізіліп, қайталап, жаттықтыру арқылы тәрбиелеу мен білім беру мазмұны тиянақталады;
- мектеп жасына дейінгі балаларға берілетін адамгершілік тәрбиесінің мазмұны халықтық педагогикаға негізінде, ұлттық құндылықтырмен байытылып, (Имандылық , инабаттылық деген атаумен өз алдына блок ретінде беріледі онда балаларды ұлттық рухани құндылықтар және материалдық мұралармен қауыштыру негізінде әлеуметтендіру мәселесі, маңызды өмірлік дағдыларды қалыптастыру көзделеді.
Бала тәрбиесі негізгі отбасында қаланатындықтан, халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа мирас болып келе жатқан отбасылық бала тәрбиесі дәстүрлерін фольклордық мұраларын бала - бақшада педагогикалық процесті ұйымдастыруда кеңінен пайдалану мүмкіндіктері қарастырылыды. Халық даналығынан туындаған нақыл, әңгіме, ертегі, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштар баланың ой өрісін тілін дамытып, дүниетанымын жетілдіруге ықпал етуі сөзсіз. Балаға бұл рухани мұраларды игерту белгілі бір жүйеде, олардың жас ерекшелігіне сай, түсінігіне лайықты, басқа тәрбие жұмыстарымен сабақтас берілуі тиіс. Соған орай, бұл блокта Адамдық – асыл мұрат, Жер байлығы – ел байлығы, Еңбек түбі – зейнет, Ақ боз үй, Ақ дастархан, Балалар өмірі ұрпақтарға өнеге, тақырыптары ұсынылды. Мұнда көзделген мәселе - баланың сәбилік шағынан бастап,имандылық, инабаттылыққа жататын жағымды мінез – құлық ережелерінің қарапайым, негіздері – тазалық, әдептілік, ізеттілік, кішіпейілділік, жомарттық, мейірімдік, еңбек сүйгіштік қасиеттеріне баулып, бойларына сіңіру. Туған еліне, жеріне сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, ұлттық құндылықтарды, мұраларды мақтаныш тұту сезіміне, басқа халықтарға бауырластыққа, достыққа тәрбиелеу.
Бағдарламада жоғарыда аталған тақырыптар бойынша балалардың жас ерекшелігіне орай көркем шығармалар шамамен іріктеліп, ұсынылды. Балалардың жасына лайықты көркем шығармаларды оқып беру, оқылған шығарма мазмұнын әңгімелетіп айтқызу, мақал - мәтел оқу, жұмбақ жасыру сияқты нәрселер өте маңызды.
Тәрбиеші тіл дамыту, сөйлеуге үйрету, сауат ашу сабақтары кезінде бұл шығармаларды балаларға оқып береді, әңгімелеп беріп, мазмұнын өздеріне айтқызады. Жаттауға ұсынылған шығармаларды оқып түсіндіріп, жаттау арқылы қабылдау, есте сақтау қабілетін дамыту.
Көркем шығармалармен таныстыру арнайы сабақтармен қоса тіл тіл дамытуға берілген сағаттар есебінен де іске асырылады, ал жұмбақ шешуғ мақал-мәтел, жаңылтпаш оқу жұмыстары әр сабақтың мазмын, мақсатына қарай таңдап алынып сабақ жоспарларында корсетіледі. Түрлі заттармен іс-әрекетке байланысты тәрбиеші балаларға өздігінен жұмбақ құратып айтқызады. әдеби шығармалармен таныстыра отырып, тәрбиеші балаларды шығарма жанрларын ажырата білуге үйретеді. Олардың тілін ширатып көркем сөз өнерін сүйе білуге баулиды, адамгершілікке тәрбиелейді.
Балаларға жеке шығармаларды оқып, тыңдата отырып, оларды кітаптарды өз бетімен танып, таңдап, сүйіп оқуға үйренуін іске асыру керек. Ол үшін балаларға арналған суретті кітапшаларды, Жыл он екі ай , Біздің кітап, Сен білесін бе?, Балақай жинақтарды, Балдырған, Айгөлек, Мөлдір бұлақ, т.б журналдарын пайдаланған тиімді. Кітапты сүю, күтіп таза ұстау, оны топтағы, үйдегі кітап бұрышында сақтау ретімен жинастыра, түптей білу дағдыларын қалыптастыру көзделеді.
Бағдарламада мектеп жасына дейінгібаланың жетекші әрекеті – ойын түрлерін арнайы ұйымдастырылған сабақтар барысында кеңінен қолдану, сондай-ақ күні бойы басқа уақыттарда алуан түрлі ойындар ұйымдастыруға, өз бетімен ойнауына жағдай туғызу қажеттігі баса көрсетілді. Себебі, ойын барысында баланың дене жане рухани жандүниесі, ақыл-есі, ой-қиялы дамиды, тұлғалық бейнесі қалыптасады. Ойын баланың қоғамдық тәжірибені меңеру тәсілі, яғни, ол өзгелердің пікірімен санасуға, ортақ тіл табысуға, шешім қабылдауға т,б көптеген әлеуметтік, өмірлік дағдыларға осы ойын арқылы қол жеткізеді.
Бағдарламада бала құқығын қорғау мәселесі бойынша баланың еркі мен санасу, оның талап тілегіне, жеке дара ерекшелігіне назар аударып, бағыт беріп отыру, дербес әрекетін дамыту, жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелері қөзделген білім мазмұнының астарына салынды.
Бағдарлама республикадағы мектепке дейінгі ұйымдардағы оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың бағытын айқындайтын мемлекеттікқұжат болып табылатындықтан, әрбір тәрбиеші бағдарламаның мазмұнын жан-жақты терең түсініп онымен жұмыс істеуге даяр болуы тиіс.
Балалардың жасына лайықты көркем шығармаларды оқып беру, оқылған шығарма мазмұнын әңгімелетіп айтқызу, мақал - мәтел оқу, жұмбақ жасыру жүйелері қарастырылған.
Тәрбиеші тіл дамыту, сөйлеуге үйрету, сауат ашу сабақтары кезінде бұл шығармаларды балаларға оқып, әңгімелеп мазмұнын өздеріне айтқызады. Жаттауға ұсынылған шығармаларды түсіндіріп, жаттау арқылы қабылдау, есте сақтау қабілетін дамытады.
Көркем шығармалармен таныстыру арнайы сабақтармен қоса тіл дамытуға берілген білімдермен іске асырылады, ал жұмбақ шешу мақал-мәтел, жаңылтпаш оқу жұмыстары әр сабақтың мазмұн, мақсатына қарай таңдап алынып сабақ жоспарларында көрсетіледі. Түрлі заттармен іс-әрекетке байланысты тәрбиеші балаларға өздігінен жұмбақ құратып айтқызады. Әдеби шығармалармен таныстыра отырып, тәрбиеші балаларды шығарма жанрларын ажырата білуге үйретеді. Олардың тілін ширатып көркем сөз өнерін сүйе білуге баулып, адамгершілікке тәрбиелейді.
Тәрбиеленушілерге жеке шығармаларды оқып, тыңдата отырып, оларды кітаптарды өз бетімен танып, таңдап, сүйіп оқуға үйренуін іске асыру қажет. Ол үшін балаларға арналған суретті кітапшаларды, Жыл он екі ай , Біздің кітап, Сен білесін бе?, Балақай жинақтарды, Балдырған, Айгөлек, Мөлдір бұлақ, т.б журналдарын пайдаланған тиімді. Кітапты сүю, күтіп таза ұстау, оны топтағы, үйдегі кітап бұрышында сақтау ретімен жинастыра, түптей білу дағдыларын қалыптастыру көзделеді.
Ұлттық негізде жасалған Балбөбек бағдарламасы бұл күнде қазақ, орыс тілінде жұмыс істейтін балабақша тәжрибесіне енгізіліп, тәрбиешілер ұстанатын мемлекеттік құрал мүддесін өтеуде. Бағдарлама негізінде оқу-әдістемелік құралдар кешені жарық көрді.
Мектепке дейінгі тәрбие жұмысының сапасын заман талабына сай жақсартуға республика ғалымдары М.Сәтімбекова, А.Меңжанова, Қ.Қойбағаров, Қ.Сейсенбаев, Ә.Ашай, Ә.Әмірова, Қ.Меңдаяқова, М.Тұскелдинаның т.б. ғылыми-зерттеулері нәтижесінде жарық көрген ғылыми-әдістемелік оқу құралдарын атап өтуге болады.
Баланың тілін дамыту әдістері: баламен әңгімелесу; күнделікті өмірге қажетті заттарды, айналадағы дүниені бақылау; кейбір заттың өзін немесе суретін көрсетіп сөйлесу; көрген-білгені туралы әңгімелеп беруге үйретіп отыру; сөздік тапсырмалар орындату; әңгімелесуден соң балаға сол оқиғаға байланысты әдеби шығармалар оқып беріп тыңдату; түсінгені бойынша оқиғаны суреттеп, мүсіндеп көрсетуге жаттықтыру.
Тәсілдері: 1. Затты бақылатып көрсету; 2. Балалардың түсінігін байқау, сұрақ қойып жауап алу, 3.Сол бақылаған оқиғалар туралы дербес жаттығулар орындатып, көрген-білгенін тереңдете тиянақтап отыру
Осы аталған әдіс-тәсілдерді балабақша тәрбиешілері мен ата-аналар жүйелі түрде балалармен жұмыс жүргізсе бала тілінің дамуы оң нәтиже берері сөзсіз.
Осы аталмыш еңбекте автор көркем шығармалардың тіл дамытудағы рөлін айта келіп, мына мәселелерді ескеру керектігіне тоқталады.
1. Балаға әңгімелеп айтуға, оқып тыңдатуға, жаттап айтуға таңдалған материалдардың олардың даму деңгейіне, жас шамасына лайықты болуы;
2. Арнайы жинақталған суретті кітапшалар, әңгіме-ертегілердің, мақал-мәтелдердің баланың өмірден алған әсерін, білім-дағдыларын, түрлі әдет-дағдыларын айқындай түсіндіріп, меңгерте білуі.
3. Оқылатын шығарманың суреттермен көрнекі бейнеленуі;
4. Айналадағы балаға танымал дүние, табиғаттың тамаша көріністерін, яғни баланың зейін, қабылдау, таным әрекетін қалыптастыратындай болуы қажет.
5. Әдеби шығармалардың тілі жеңіл де, көркем, балаға түсінікті, олардың сөз қорын жаңа сөздермен байытатындай болуы.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын жетілдіру үшін көркем әдебиеттің орны ерекше.
Мектеп жасына дейінгі балалар, негізінен, өте қарапайым түрде әңгімелейді және тек жай сөйлемдермен немесе көмекші сұраққа бір сөзбен ғана жауап береді. Сондықтан тәрбиешілердің бұл мәселеге ерекше көңіл бөлгені дұрыс. Әңгімелеуге үйретуде мыналарды ескеру қажет.
1. Балалардың қойылған сұрағына дұрыс, толық жауап беру.
2. Тәрбиеші қолданған күрделі сөйлемдерді қайталатқызу.
3. Өздеріне сөйлемдер құрату.
4. Сөйлемге қажет сөздерді ойлап тауып айтуға үйрету.
Суретті көрсете отырып және суретсіз (белгілі оқиға) әңгіме құрату. Мектеп жасына дейінгі баланың дүниетанымын, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын арттырып, адамгершілікке баулу ісін көркем әдебиеттің алатын орны ерекше.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің байланыстыра сөйлеуінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Б.Баймұратова зерттеу нәтижелері негізінде 2-ден 7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің негізін жасады. Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту атты әдістемелік нұсқауында Балалардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын, байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың тәсілдерін мен әдістерін көрсеткен. Онда автор негізгі әдістерге: бақылау, әңгімелесу, экскурсия, лексикалық жаттығу, логикалық сөздік, шығармашылықпен әңгіме құратуды жатқызады. Зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты байланыстырып сөйлеуді тіл дамытумен бірге қарастырған. Сондай-ақ, зерттеуші ғалым айналадағы өмірмен танысуды жалпы түрде, көркем әдебиет шығармаларын оқумен байланыста жүргізген.
Тәрбиеленушілердің байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда, яғни сөздікті байыту мен бекіту жұмысы қоршаған дүниені белсенді танумен байланысты болғандықтан, оны ойын, бақылау, топсаяхат, оқу, т.б. кезеңдерінде күнделікті өмірде жүзеге асыру тәжрибеде қолдануда.
Тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеу, сөздің грамматикалық формасын қалыптастыру, сөздік қорын дамыту бөлімдерінде балалардың сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігіне, тіл дыбыстарының айтылуы дыбыстау мүшелері арқылы жүзеге асырылатыны жөнінде қарапайым мағұлмат бере отырып, 5 жастағы балалар ң, р, с, ч, қ, щ, з, ж, ц дыбыстарын дұрыс айта алмайтындығын сондықтан да дыбыстарды дұрыс айтуға жаттықтыратын “тіл ұстартуға” арналған жаттығулар “Бұлдіршіндерге базарлық” атты хрестоматиялық жинақтың құндылығы зор екені мәлім.
Сөздің грамматикалық формасын қалыптастыруда бес жастағы баланың тіліне тән қасиеті бар әр түрлі типтегі мәтіндерді құрауды үйрене бастайтындығына және аузекі сөйлеу де сөздерді әр түрлі формада (септеп, жіктеп, жекеше, көпше) түрлендіре қолдануға үйретіледі. Мысалы, “Отбасы” тақырыбында Менің атам бар. Менің әжем бар. Мынау – ана. Мынау - әке, сонымен қатар “Малдың төлі” тақырыбында Мынау – бұзау. Ол сиырдың төлі. Мынау – құлын. Ол – жылқының төлі. Мынау – қозы. Ол – қойдың төлі т.б. Бала монологты және диологты, сөйлеуді меңгереді, грамматикалық құрылымын байланыстырып сөйлеу арқылы және грамматикалық ұғымдарды меңгерту жұмыстары дидактикадық ойын – жаттығулармен жүзеге асады.
Балалардың сөздік қорын дамытуда бес жастағы баланың сөздік қорын байытуды айналасында өзін қоршаған дүниемен таныстырудан бастап, ол сөздің мағынасын түсіндіру белсенді сөздік қорға енгізу қажеттігіне және бала мәтіндегі заттың атын, белгісін білдіретін сөздерді ажыратып, зат есім, сын есім, етістік, антоним, синоним сөздерді қажетіне қарай қолдана білу арқылы сөздік қорын байытуға болатынын, оның дәлелі әрбір сабақ сайын бала кем дегенде екі – үш сөзді меңгереді. Осы меңгерген жаңа сөздерді күнделікті өмірде пайдаланып, мысалы: “Отбасы” тақырыбында аға, қарындас, іні сөздерін, “Үй құстары” тақырыбында балапан, шөже, күркетауық сөздерін, “Жабайы аңдарда” қонжық, арыстан, тиін т.б. сөздерді меңгеріп, оларды ажыратады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыстардың орынын алмастырып айтушылық соның ішінде (5-6 жастағылар) әсіресе с-з, и-ж, б-в, п-ф дыбыстарының немесе дыбыс қалдырып кету фактілеріне Б.Баймұратқызы өз зерттеуінде дәлелдемелер берді.
Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін тәрбиеші топтағы барлық балалардың тілдік даму деңгейін жақсы білуі қажет. Мектепке дейінгі балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны –ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, қошаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым – қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру болып табылады. Өздігінен қорытынды жасап, талдай білу дағдыларын жетілдіру, бұрыннан меңгерген, лексикасында бар сөздерді қажетіне қарай қолдана білуге үйрету, әсіресе сын есім, етістік, синоним, аноним сөздерді меңгерту, сөз тудыру тәсілдеріне жаттықтыру, белсенді сөздік қорын жетілдіруде тәрбиешінің шеберлігі қажет.
Баланың тілін дамыта отырып, оның дүниетанымының қалыптасуының маңыздылығына және көркем шығармаларды, ертегілерді, әңгімелерді, тақпақтарды сахналандыру арқылы балалардың еркін сөйлеу тілінің жетілетіндігіне Г.Абдуллина балалардың қаратпа сөзді, көтеріңкі бірығай сөздерді сахналап айту арқылы сөздің интонациясын меңгеретіндігін, сөздік қоры байып, кейіпкердің басына түскен күйініш, сүйініш дауыс әуенімен жеткізуге тырысатындығына тоқталды. Тілдік этика талаптарына сай сөйлеу мәдениетін:
сөздегі дыбыстарды дұрыс айту;
сөз үйлесімін дұрыс құруға көңіл аудару;
сөздерді дұрыс мағынасында қолдану;
сөзді, грамматикалық формаларды, интонацияларды орынды қолдануына көңіл бөлу керектігін көрсетті.
Ойын - балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын өз бетінше іс-әрекеті.
Оларды бір мақсат, оған жетудегі жалпы қызығушылықтар мен әсерлер біріктіреді.
Ойын - баланың ақыл-ойын тәрбиелейтін құрал. Ойында өмірді көрсету күрделі үдеріс. Ойын тілдің дамуына өте зор ықпал тигізеді. Ойын жағдайы оған араласқан әрбір баладан тіл қарым-қатынасы дамуының белгілі бір деңгейін талап етеді. Егер бала ойын барысына қатысты өз тілегін анық айтуға мүмкіндігі болмаса, ол бірге ойнап отырған өз достарымен сөз-арқылы берілген нұсқауларын түсінуге қабілеті жетпесе, онда түсінісу қажеттігі ұйқасымды тілдің дамуына себепші болады.
Баланың шығармашылық қиял, қабілетін, тілін, дамытуда ойынның айрықша маңызы бар екендігін қазақ халқының этнограф – ғалымы Ш. Уәлиханов, ағартушы – педагог Ы.Алтынсарин, қазақ зиялылары. А. Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М. Дулатов, Н.Құлжанов, М.Жұмабаевта өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Зерттеуші ғалымдар Б.Баймұратова, М.Тұрыскелдина. Мектепке дейінгі тәрбие бағдарламаларын оқыту және тәрбиелеу еңбегінде нәрестелердің жас ерекшелігіне байланысты 2,5 айдан 1 жасқа дейін жүретін ойын-сабақтарды ұсынды. Сондай-ақ үлкен адамның ықпалынсыз меңгере алмайтын сөзді түсіну, үнге, дауысқа машықтарды қалыптастыруға бағыттаған. Нәрестелермен өткізілетін ойын-сабақтар, жалпы алғанда, ересек топтарда өткізілетін сабақтармен ұқсас болып келеді.
Ойын барысында балалардың тілінің дамып, әсіресе, ұлттық қимылды, дидактикалық ойындарды ойынағанда балалардың тілі, сөздік қоры дами түсетіндігін Асылбекова Г. және Ұлттық қимылды ойынында балар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданып, бұндай ойындарда балардың тілі, сөздік қоры дамып, ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікте, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, шапшаңдық, ұжымшылдық сияқты қасиеттерге тәрбиелетіндігін айта келіп, тіл дамыту бойынша дидактикалық ойындарды мынадай топтарға жіктеді. Олар:
- тәрбиеленушілердің тілін дамытуға бағытталған дидактикалық ойындар: жаңылтпаш ойындар. “Қуыр – қуыр қуырмаш”, “Малдың төлін шақыру”, “Сөйлем жарыс”, “Сурет сыры”, “Сөйлем қуаласпақ”, т.б.
- сөйлем, сөз, олардың өзара байланысы туралы түсінікті қалыптастыруға бағытталған ойындар: “Қай сөзді жоғалттым?”, “Не қажет?”, “Орамал тастамақ”, “Домино”, т.б.;
- заттар атын, қимылын, сынын, санын білдіретін сөздерді меңгертуге бағытталған ойындар,: “суретті лото”, “Ғажайып қоржын”, “Сиқырлы сандық”, санамақ ойындар, жұмбақ ойындар, т.б.
Бақылау сұрақтары:
1. А.Байтұрсынов, Б.Б.Баймұратов, Х.Қожахметова, Г.К.Дөненбаева жұмыстарындағы тіл дамыту және оқыту мәселелеріне жеке-жеке тоқталыңыз.
2.Балбөбек бағдарламасы мектепке дейінгі балаларды ана тілге үйретуде және тілін дамыту әдістемесінде негізгі ғылыми зерттеу бағыттарына дәлелдеме беріңіз..
3. Әдістеменің қазіргі жағдайы және одан әрі дамыту мәселелерін атап өтіңіз.