Исламның жан-жақты құндылықтары
Илаһи діндер негізі тұрғысынан дүниежүзілік құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Жеке адам мен қоғамның салауатты өмір салтын көздейтін бұл құндылықтар әлемдегі бейбітшілік пен тыныштықтың да кепілі. Әлеуметтік, экономикалық және мәдени құрылымдар жеке адам мен қоғамның мүддесін көздейді. Әділет, теңдік, бауырластық, тәуелсіздік, қамқорлық пен кішіпейілділік илаһи діндердің дүниежүзі принциптерінің бастылары. Бүкіл адамзаттың бақытын бақытын мақсат деп тұтқан бар діннің мұндай принциптерінің болуы табиғи нәрсе.
Исламның жан-жақты мәнділіктерінің кейбірін төмендегі тақырыптар бойынша ұсынамыз.
Исламда әйел құқықтары
Ислам адамды негізге алатын дін. Сол себептен жалпы адам құқықтары туралы айтуымыз керек. Сонымен бірге адам ұғымы әйел мен ерді бірге анықтайды. Ер мен әйел адамды құрайды. Исламда адамды негіз етіп алады. Ер мен әйел бөлек-бөлек қарастырылатын болса, оларға жеке-жеке тоқталады.
Олай болса әйел адам емес пе? Құқықтарын бөлек қарастырудың не керегі бар? Қазіргі кезде әйел құқықтары туралы сөз қорғау, әйел ұйымдарын құру мода болды, сіз де осыған қосыласыз ба? – деген сұрақтар тууы мүмкін. Ия, әйел де адам, бірақ кейбір қоғамдарда оның адам деп санамағандығы байқалады. Төмендетілуі қатар оның үстіне табиғи құқықтарының маңызды бөлігінен алыстатылуы және екінші қатардағы болмыс ретінде санауы бұрыңғы кезде көп кездескен. Қазіргі кезде де көптеген елдерден байқауға болады. Әсіресе мұсылман елдердің жағдайы мен әлеуметтік статусы жақсы емес. Көбінесе бір құрал ретінде және кейбір қалауларды қанағаттандыру үшін пайдаланылған. Бұл жағдай әйелдердің кездескен құқықсыздықпен қысымдарына және әйел құқықтарына назар аударып, осы мқсатта ұйымдастыруға мәжбүр қылған.
Сондықтан біз де Исламның жан-жақты қоғамдары арасында «әйел құқықтары» деген тақырыпта назар аудардық: илаһи діндер де әйел құқықтарына ерекше көңіл бөледі. Хз. Мұхаммед Веда (қоштасу) құтпасында әйел құқықтарына ерекше тоқталып, ерлерге оларда әйел құқықтарына ерекше тоқталып, ерлерге оларды өсиет еткен.
Шынында да әйел құқықтары бұрыңғы кезден қазірге дейін ұлттар мен елдердің ең көп айналысқан мәселелерінің бірі. Діндер, мезхебтер, әлеуметтік экономикалық, мәдени және саяси әрекеттер әйел тақырыбына ерекше көңіл бөлген. Огюст Конт, Эрнест Ренан сияқты позитивисттердің әйелді тәңір дәрежесіне жеткізген философиялары мен қазіргі кездегі феменизм ағымы осы бағыттағы асыра сілтеушілік көзқарастарға мысал бола алады.
Адамзат тарихында әйел туралы жағымсыз көзқарастарды көп кездестіруге болады. Жаратылуы турасында әйел тікелей Алла тарапынан жаратылған адам деп саналмаған. Ерлердің қабырғасынан жаратылғаны немесе ерлерден көп уақыттан кейін жаратылғаны туралы айтылады. Тіпті әйелді туғаннан күнәлі деп санаған және ерлердің қылмыс істеуіне себеп болған деп санағандар да бар. Мысал ретінде христиандықтың негізгі қылмыс түсінігі бере аламыз. Бұл дін түсінігінде әйел тікелей емес, ерлердің бір элементі ретінде жаратылған. Дүниеге күнәһәр болып келген және ерлердің де күнәһәр болуына себеп болған. Яғни, әйел негізгі қылмыс элементі және күнәһар болып табылады. Олай болса ерлермен бірдей жаратылмаған, оған тең емес. Бұл түсінік соңғы ғасырларға дейін әйелдің христиан қоғамында төмендетілуіне, табиғи құқықтардың олардан тартып алынуына, тіпті XVIII ғасырда адам сану немесе санамау туралы пікір-таластардың туындалуына себеп болған. Христиан әйелдерге орта ғасырларда мектептер мен ғибатданаларда орын берілмеген, олардың ішінен абыройлар мен беделділердің ғана белгілі дәрежеде тәлім-тәрбие алу мүмкіндігі болған. Яхудилік пен басқа діндер де әйелдерге христиандарға қараған.
Адамзатқа жаңа өмір беру үшән түскен Ислам-Араб қоғамының және басқа да ұлттардағы осындай әйел түсінігіне үзілді-кесілді қарсы шығып, әйел құқықтарын өздеріне әперуге тырысты. Кейінгі кездері мұсылман қоғамдар да әйелге ерлердің бөлек статус бере бастады; оның құқықтарының көпшілігін қайтып алды. Яхудилік пен Христиан мәдениетінен маңызды өлшемде ықпалданып, түрленген бұл түсінік өкінішке орай мұсылман қоғамдарында әйелдің екінші қатарындағы болмыс деп санауы және патриархалдық бір дін түсінігінің үстем болуына әкеп соққан. Негізінде мұсылман ұлттар мен мемлекеттердің әйел құқықтары мен әйел статусы тақырыбын екі жақтан қолға алу керек:
1. Мұсылман діні болып табылатын Ислмдағы әйел затының статусы мен құқықтары
2. Мұсылман ұлттар мен мемлекеттердегі әйел статусы мен құқықтары
Мұндай болу міндетті түрде жасалу керек. Әйтпесе жауапкерді анықтауға Ислам діні әйелге адам ретінде қарайды. Әйелдің ерлер сияқты бір нәпсіден жаратылғанын, ер мен әйелден адам баласының пайда болғанын көрсетеді. Яғни, жаратылыста адам баласының негізгі екі элементі болғн әйел мен ер арасында айырмашылық жоқ екенін анықтайды.
Мұсылман мәдениетінде әйелдің жаратылысы мұндай есем, басқа діндер мен ұлттардағы түсінікке ұқсас сипатта. Әйелдің ерлерден пайда болғаны және соның бір бөлшегі ретінде түрленгені туралы түсінік бар. Адам пайғамбардың қабырға сүйгінен жаратылып түсіндірілгені сөз болады. Бұл көзқарас «әйелдің екінші дәрежеде санауына себеп болған. Ислам діні жеке және қоғамдық өмірде әйелге ерден бөлек статус бермегенмен, мұсылман ұлттар мен мемлекеттер тарихында әйелдің статусы мен құқықтары әрдайым пікір тарластырылған тақырып болған; әйел қоғамдық өмірден және белсенділіктен шеттетілген».
Жаратылуы туралы жағымсыз көзқарас әйелдің жетілуі және ғылым үйрену саларында да кездеседі. Әйелдің ерлер сияқты және ерлермен бірге құқығының болмағаны айтылады. Исламда адамның білім алуына байланысты үкімдер мен шақырулардың жалпы болуына қарамастан, басқарушылар да, ғалымдар да мұсылман ерлер мен әйелдер арасын бөліп қараған. Білім алуда да осы көзқарасқа сай әрбір адамға қажетті білім кейбір деп екіге бөлген. Ғибадат жасайтын әйелдің діни білімінің болуы және намаз сүресін білуі міндетті (парз-ы айн) білім, түрлі деп танылып, қабылданған.
Бұлардың нәтижесінде әйелдер жай-жай мектептен алыстатылған. Білімділер, әлеуметтік-экономикалық және саяси-мәдени өмірге үстемдік еткендер, ел басқарушылар ерлер болған. Әйелдің статусы екінші қатарға қойылған, құқықтары осыған орай белгіленген. Патриархалық дін мен қоғам түсінігі де осындан туындаған.
Міндеттер мен жауапкершіліктер саласында әйелге байланысты түрлі көзқарастар болған. Жалпы адамзат тарихында болсын, мұсылман ұлттар мен мемлекеттер тарихында болсын жұмыс немесе мамандық өмірінде, жанұяда, қызметтер мен жауапкершілік бөлінуінде, дін және сауда өмірінде әйелге ерлерден бөлек бір статус берілген; бұл салаларда ерлермен тең статус пен құқыққа ие болмағаны туралы түсінік басым болған. Білім және мәдениеті төмен әйелдер бұл түсінікке қарсы шыға алмаған, өздерінің алынған құқықтарды қайта алу үшін күрес жүргізе алмаған. Бұл жағдай әйелдің статусының төмендуіне, ерлерге бағынуына, үй әйелі, көмекші немесе қызметші жағдайына түсуіне әкеліп соққан. Осы жағдай мұсылман мемлекеттердің қаржылық, сауда және ғылыми ұйымдарына да жағымсыз ықпал тигізген.
Адамды негізге алатын Ислам діні осы мәселеде әйел мен ерге тең қараған. Міндеттерін атқарып, жауапкершілік түсінігімен әрекет еткен адамдарды мадақтаған, ал мұндай болмаған адамдарды айыптаған. Ата-ана, қыз және ер балалар, балиғатқа жеткен ерелер мен қыздар, ізгі іс жасаған, жихад еткен, тура және шыншыл болған әйелдер мен ерлер түрінде айтылып, олардың сипаттары мен міндеттері көрсетілген. Әйелдерді әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, діні және сауда-саттық өмірден шеттететін, оларға бұл салаларда міндеттер жүктелмеген түсіндіретін аят немесе хадис кездеспейді. Негізінде Ислам жан-жақты дін болып табылады. Әйелдің статусы мен құқықтары мәселесінде, Исламның сенім және ғибадат негіздерінде ерлерден ешқандай айырмашылық кездеспейді.
Сенімдер мен ғибадаттар адамдарға тән. Бірақ әйелдер мына негіздерге, ерлер мына негіздерге иман етеді; әйелдер мына ғибадаттарды, ал ерлер мына ғибадаттарды жасайды деп бөлінбеген. Міндетке қарай діни жауапкершіліктер жүктеген. Бұл жерде негізгі нәрсе оның әйел немесе ер болуы емес, міндет және жауапкершілік жүктелетін дене және ақылдық жағдайда болуы немесе болмауы. Хз. Мұхаммед (с.ғ.с.) кезеңінде де осылай болған.
Бірақ, Хз. Мұхаммед (с.ғ.с) қайтыс болғанан жарты ғасырдан кейін, халифалықтан сұлтандыққа өтумен бірге, Исламның әйелге берген құқықтары түрлі себептермен олардың өздерінен алына бастаған. Білім алу саласындағыдай ғибаттарда әйелге ерлерден бөлек статус беруге тырысқан. Жамағатпен жасалатын ғибаттардан, ғибадатханалардан шеттетілетін мұсылман әйелдер мешіттерде жамағатпен бес намазды оқи алмаған, ең маңызды парыз намазы болып табылатын жұма намазы, айт намазы және жаназа намаздарынан босатылған.
Осылайша мектеп пен ғибадатханадан алыстатылған мұсылман әйелдер өз тағдырларына надандық пен кедейлікке, ерлердің үстемдігіне бас июге мәжбүр болған.
Ал негізінде ғибадатты парыз қылған – Алла. Алланың парыз қылған ғибадаттарын ешкім ешқандай себеппен алып тастай алмайды. Ешкімнің көзқарасымен ғибадат парыз қылынбайды не алынып тасталмайды. Бірақ кейбір мұсылман ғалымдар бұл тақырыпта өздерін жауапты деп санап, мешітке келіп, ерлермен бірге намаз оқыса,
« бүліктің шығуына себеп болады» деген оймен әйелдерді жамағатпен оқылатын күнделікті намаздар мен Жұма, айт және жаназа намаздарынан шеттеткен. Христиандар әйелді негізгі қылмыс элементі деп санаса, кейбір мұсылман ғылымдар оны « бүліктің себебі» деп санап, қоғамдық өмірден алыстатқан. Кейіннен бұл патриархалдық ойға, жұма намазының парыз болуы және жасалу шарттарына «ер болу» шартын қойып, дұрыс, дұрыс еместігі тартыс мәселесіне айналған болатын. Сөйтіп, олар Хз. Мұхаммедтің дұрыс хадис екенлігі туралы күмәнді болып табылатын және бір адамның ған тарапынан риуаят етілген бір – екі хадисін дәлел ретінде келтіріп, діннен сүйеніш тапқысы келді. Нәтижесінде өздерінің қателіктерін Исламға артуға тырысқан еді.
Адамзат тарихында мораль негізінің тұрғысынан да әйел мен ерлердің арасындағы арасында айырмашылық қойылған болатын. Осы дәстүрдің ықпалында өмірн сүрген мұсылман ұлттар да Ислам дінінде ешқандай бөліп қараушылық жоқ болсада, әйел мен ерлерге бөліп қараған. Еркектік пен әйелдікті дұрыс бағаламаған. Ерлер моральға жат әрекет жасаса (мысалы зинақорлық) оны айыптамаған. Ал әйел сол нәрсені жасаса, оған түрлі материалдық және рухани жаза берілген.
Бұл жағдай әйелдің мұсылман қоғамдарында да көңіл көтеру және ойын-сауық құралы ретінде қолдануына себеп болған. Алайда, Исламият зинақорлық жасаған әйел мен ерге, ұрлық жасаған ер мен әйелге, өтірік айтқан ер мен әйелге бөліп қарамай, бұларды жасауды қылымыс деп санап, жасаған адамның кім болса да жазалануы керектігін көрсеткен.
Қорытынды ретінде, мынаны айтқым келеді, Ислам уахиге сүйенген, адамды негізге алатын, жан-жақты дін болып табылады. Негізі адам болғандықтан, әйел мен ер тең көрсетіледі, екеуінің де құқықтарын белгілеп, адамдарға бір-бірінің құқықтарын сыйлауды бұйырады. Бірлік пен тұтастықта өмір сүру де алдымен барлық адамның құқығы мен жауапкершілігін білу, басқалардың құқықтарын сыйлаумен және бір-бірімен мейірімділікпен, түсінікпен және жылы қатынаста болуымен мүмкін болады.