Кіріспе
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: "Білім беру жүйесінің басты міңдеті — ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықгар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау;... оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу"—деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді [1]. Бұл міндеттерді шешу үшін, мекгеп үжымдарының, әрбір мүғалімнің күнделікті ізденісі арқылы, барлық жаңалықгар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды.
Бүкіл дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оку-тәрбие үрдісіне нақгы өзгерістер енгізумен қатар жүргізіледі. Елімізде болып жатқан тұрлі бағыттағы өзгерістер білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуетін дамытудың, мүғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда үйымдастыруды талап етеді. у
Тәуелсіз ел болып, өз алдына дербес мемлекет алғанымыз үлкен жетістік. Ендігі жерде жас мемлекетіміздің әлем кеңістігінде өркениентті ел ретінде танымал болып, экономиканы өркендетіп, халықгың әлеуметтік жағдайын, білімі мен ғылымы, өнері мен мәдениеті өркендеп, халықгың әлеуметтік жағдайы дүние жүзі мемлекеттерімен теңесуі үшін ел мүддесі жолында аянбай тер төгіп, мағыналы да, маңызды жүмыстар атқару — Республикамыздың әр азаматының парызы. Сондықган бүгінгі таңда өмірдің жалғастырушысы — ертеңгі болашағымыз ел мен жердің иесі — жас үрпақгы лайықгы тәрбиелеп өсіріп, сапалы білім беру қажеттілігі туындайды [2].
Сондай-ақ қазіргі қоғамымызда әр мүғалім ез іс-әрекетінде қажетті өзгерістерді әр тұрлі тәжірибелер жөніндегі мағлүматтарды жаңа әдіс-тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дүрыс пайдалана білуі керек. Сонымен қатар мектептегі оку-тәрбие жүйесі, мүғалім— окушы арасындағы қарым-қатынас жалпы оқытуды үйымдастыру талапқа сай елеулі өзгерістерді қажет етіп отыр.
Мектеп тәжірибесінде жаңаша жүмыс істеп жаңашыл технологияларды пайдаланып жүрген мүғалімдер бар. Бірақ олардың пікірінше жаңашыл әдіс-тәсілдерді іс жүзінде нәтижелі қолдану жолдарын, инновациялық үрдістерді бір жүйеге келтіріп оның педагогикалық негіздерін анықгау, оларды білім беруді дамытудың негізгі факторларына айналдыру мәселелерін шешу
қиындық тудырады [3].
Сондықган келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі [4].
Инновациялық үрдісті зерттеу барысында жүйенің бір жағдайдан екінші бір жағдайға көшуі жөне жаңалықгы енгізу процесіне басшылық жасау мәселелерін зерттеу маңыздылығы М.В. Кларин, А.В. Лоренсов, М.М. Поташник, П.И. Пидкасистый, Л.И. Романова, В.И. Загвязинский, А.Я. Найн, Т.И. Шамова, О.Г. Хомерики, Н.Р. Юсуфбекова және т.б. зерттеулерінде қарастырылған [5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15].
Бірақ, бұл еңбектерде мектеп мұғалімдерінің инновациялық іс-әрекетін қалыптастырудың және оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың педагогикалық шарттары ғылыми тұрғыда қарастырылып жеке мәселе ретінде зерттелмеген. Осы мәселе білім беру жүйесін және оның қүрамының өзгеруін қажет ететін "ескі" мен "жаңаның" арасындағы әлеуметтік педагогикалық қайшылықгарын және педагогикалық қауымның оқу-тәрбие барысында жаңаны игерудегі мүмкіндіктері мен шынайы жағдайының арасындағы қарама-қайшылықгарды анықгауға мүмкіншілік тудырады [16].
Осы қарама-қайшылықгарды шешу инновациялық іс-әрекеттің педагогикалық негіздерінің мәнін теориялық тұрғыдан ойластырып мектеп мүғалімдерінің бүл үрдіске дайын болу шарттарын анықгауды қажет етеді. Оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың педагогикалық шарттарының түбегейлі тұрде қарастырылмағаны және көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі біздің зерттеу тақырыбымызды "Оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары" деп түжырымдауға негіз болды.
Ертеңгі қоғам қүрылысшылары, үстаз, ғалым, өнер және мәдениет қайраткерлері, мемлекет басшылары, бәрі — бүгінгі балабақша бүлдіршіндері, мектеп, гимназия, лицей, колледж окушылары, жоғарғы оку орындарының білімгерлері. Демек, саналы да салауатты адамзат тәрбиелеп өсіру — қай қоғамның болса да бүкіл азамат дүниесіндегі абыройлы борышы болып қала береді [17].
Кдзақстанның білім беру жүйесін реформалаудың жаңа кезеңі ел басы Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" стратегиялық жолдауында, Үкіметтің, Білім және ғылым министрлігінің күжатгарыңда көрсетілген идеялар кешенін енгізуді талап етеді. Мүның мәні 1999 жылы маусьщда қабылданған Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңында, 30 қыркүйек 2000 жьшғы "Білім" мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгеніндей қоғамның
экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерілеуінің маңызды факторы ретінде білім берудің үлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға калыптастыруға дағдылану, ақыл-ой қорын жинау сияқгы мақсаттарды көздейді [18]. Ол Қазақстан Республикасы жариялаған білім беру басымдылығындағы, "жалпыға білім беру" моделінен "әр адамға таңцау бойынша білім беру" моделіне көшуге негізделген. Сонымен қоса, бағдарлама жалпы орта білім берудің басты аспектілерін танытып осы саланың нақгы жағдайына баға берді, оны ретке келтіру мен одан әрі дамытуға қажетті шаралар мен басым бағыттарды нүскайды [19,20,21].
Жалпы білім берудің Қазақстандық моделі берік негізді болуы үшін оқушылар санасына өз халқының тарихи тамырын, рухани және адамгершілік қағидаларын азаматтық және отан сүйгіштік идеяларын басқа халықгарға деген ізгі көзқарастарын сіңіру қажет. Соңдықган да белгілі бір білімдер мен дағдылар жиынтығын меңгерген адамдар ғана емес, қазақстандылық діл мен дүние тану негізінде азаматтық көзкарасы қалыптасқан, әлеуметтік белсеңділігі жоғары отаншыл тұлғалар тәрбиелеп өсіруге баса назар аударуымыз кажет және жас ұрпаққа біздің үлттық дәстұріміз бен әдет-ғұрыптарымыздың жалпы азаматтық құндылықгармен ұштасып жатқанын аңғартудың мәні зор. Өйткені қазіргі заманғы мектептердің өсіп келе жатқан түлғаны қандай бағытта дамытатындығы, жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық мүмкіндіктерін ашуы еліміздің дамуы мен гүлденуіне қатысты [22,23,24].
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Конституциясының, "Білім туралы" заңына және "Білім" мемлекеттік бағдарламасына сәйкес қазақстандық білім беру жүйесінің үлттық үлгісін дамыту үшін жағдайды қалыптастыру жөніндегі жүмыстар жоспарлы тұрде жүзеге асырылуда [25].
Бүл үрдіс білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді. Білім берудегі ескі мазмүнның орнына жаңасы келуде. Я.А. Коменский-дің, И. Гербарттың дәстұрлі объеісг-субъектілі педагогикасының орнына жаңа педагогикалщқ технологиялардың келуі, балаға оку қызметінің субъектісі ретінде, өзін-өзі өзектілендіруте, өзін танытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға үмтылатын дамушы түлға ретінде бағытталған. Мүндай жағдайда педагогикалық үрдістің маңызды күрамы оку ісіндегі субъекгілер- оқытушы мен оқушының түлғалық - бағытталған өзара әрекеті болып табылады [26,27].
Бүгінгі таңда жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, оның түлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Сондықган да қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшелігі - баланың түлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға үмтылуы.
Ал, қазіргі кезеңде жалпы білім беретін мектептерде белең алып отырған кемшіліктер жетерлік:
• білім сапасынын төмеңдігі;
• білім саласындағы мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенмен оқытудың нәтижесінің болмауы;
• дерективтік қүжштар көптеп шығарылғанымен оның мардамсыздығы;
• окушылардың өздігінен білім дағдысының болмауы;
• окушылар мен оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбегінің төмен дәрежеде болуы;
• ұстаздардың мектеп әкімшілігі тарапынан жаңаша жұмыс істеу талпынысының айтарлықгай дәрежеде болмауы.
Бұл тығырықган шығудың бірден-бір жолы оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу, оқушылардың білімге деген қызығушылығын талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол салу [52,53,54,55].
XX ғасырда педагогика саласында көптеген инновациялық педагогикалық технологиялар ашылғанымен, қазіргі уақытта оларды жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде қолданудың жолдары сараланып көрсетілмеген. Сондықган көптеген мектептер жаңа педагогикалық технологияны меңгергенімен оны тәжірибеде қолдануда қиындықгарға тап болады. Себебі, оку-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді қоддануда қойылатын талаптар мен шарттар әлі күнге дейін зерттелінбеген. Сол себептен, зерттеу жұмысының тақырыбын "Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары" деп алдық.
Зерттеу объектісі: мекгептегі оку-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: мектептің оку-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсіддерді пайдалану.
Зерттеудің мақсаты: жалпы орта білім беретін мекгептердің оку-тәрбие үрдісінде оьдытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдалануды теориялық тұрвыдан негіздеу және педагогикалық эксперименттік жүмыста тиімділігін сынақган өткізу арқылы әдістемесін жасап, пракгикаға ендіру.
Зерттеудің болжамы: мекгептердің оку-тәрбие үрдісінде, оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдердін пайдалану тиімді болады, егер де:
• Әрбір оқушының жеке даму ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісі мен жеке танымдық әрекетіне тән дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса;
• Әрбір окушының пәнге деген қызығушылығы мен білімге
мұғалімдермен, білімгерлермен, окушылармен әңгімелесу, эксперимент жүргізу (сауалнама, тәжірибе сабақгары) және тәжірибелік жұмыстар нәтижелерін статистикалық өндеу, қорытындылау.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
1. Мектептердің оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық, теориялық негіздері айқындадды;
2. Мектептердің оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттарының өзара жүйелік бірлігінің моделі жасалып, бағыттары көрсетілді;
3. Мектептердің оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың ерекшеліктері мен мүмкіндіктері, жүзеге асыру жолдары көрсетіліп, әдістемесі жасалды;
4. Мүғалімдердің инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруінің өлшемдері мен көрсеткіштері анықгалды.
Зерттеудің практикалық мәні: зерттеу материаддарын жалпы орта білім беретін мектептерде, педагогикалық колледждерде, педагогикалық жоғарғы оқу орындарының бастауыш білім беретін теориясы мен әдістемесі бөлімінде, сондай-ақ мүғалімдердің кәсіби білімін жетілдіру саласында пайдалануға болады. Зерттеу жүмысының нәтижесі мектептің оку-тәрбие жүмысы практикасына енгізілді.
Қорғауға мынадай қағидалар үсынылады:
1. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздемесі;
2. Оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері;
3. Мекгептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары мен әдістемесі. ~
Зерттеудің негізгі кезеңцері:
Бірінші кезеңде (1996-1999 ж.ж.) зерттеу жүмысы бойынша материалдар жиналып жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат анықгалып, оның мақсаты, міндеттері, әдістері айқындалды зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық оқу-әдістемелік әдебиеггерге талдау жасалынды. Мектептердің оку-тәрбие үрдісінде гуманитарлық пәндерді оқытуда инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланған көпшілік және алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелер зерттелінді.
Бүл кезеңде оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың теориялық негіздері анықталынып және оларды іске асыру жолдары қарастырылды.
Екінші кезеңде (1999—2001 жж.) мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың бағыттарын, жолдарын көрсете отырып, мектеп окушыларының ғьшыми көзқарастарының, окуға деген қызығушылығы мен жауапкершілігін арттырудың, білім сапасы мен үлгерім дәрежесінің көтерілу жолдарын қалыптастыратын игі жүмыстар іске асырылды.
Инновациялық озық әдіс-тәсіддерді пайдаланып жатқан озат мекгептер мен жаңашыл мүғалімдердің іс-тәжірибелері зерттелініп, арнайы тәжірибелік-эксперимеютік жүмыстар жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2001—2003 ж.ж.) зерттеу нәтижелері жүйеге келтірілді. Деректер статистикалық өндеуден өтті. Пайдаланған әдебиеттер жүйеге келтірілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: зерттеу объектісіндегі негізгі бағыттарының әдіснамалық тұрғыда дәйекті дәлелденуімен, теориялық және тәжірибелік материалдардың таддануымен, эксперимент тәжірибелік жүмыстың педагогикалық мақсатта сәйкестілігі мен бастапқы және соңғы нәтижелердің дәлелді қорытындылау мен олардың тиімділігін жалпы білім беретін орта меьсгептердің оку-тәрбие үрдісінде тексерілуімен қамтамасыздандырылады.
Зерттеудің базасы: тәжірибелі эксперимент жүмысы: М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінде, "Әулие Ата" университеті мен Тараз қаласындағы Жамбыл атындағы №5 мектеп, №43 мектеп, №45 мектеп, Жамбыл ауданы Жеңістің 30 жылдығы атындағы орта мектептерінде өткізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақган өткізу мен іс-тәжірибесіне ендіру.
Жүмыстың негізгі мазмүны Шымкент қаласында өткен ОКДУ-нің 10 жылдығына арналғай "Білім беру мен ғылымның дамуының өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми конференцияда (Халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары. II кітап. — Шымкент, 2003), Жамбыл облыстық мүғалімдер білімін жетілдіру институтында өткізілген семинарлар мен курстарда, Тараз қаласындағы Жамбыл атындағы №5, №43, №45 мектептер мен Жамбыл ауданы Жеңістің 30 жылдығы атындағы орта мектептердің әдістемелік, педагогикалық Кеңестерінің отырыстарында талқыланды және жарық көрген мақалаларда, әдістемелік қүралдарда көрініс тапты.
Ю
Диссертацияның қүрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, болжамы мен міндеттері, әдіснамалық негізі, жетекші идеясы, зерттеу әдістері, зерттеу кезеңдері беріледі, ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні қорғауға үсынылатын қағидалар баяндалады.
"Оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың негіздері" атты бірінші бөлімде оқытудың мәні мен тиімді жаңа әдістері, педагогикалық технологиялардың тұрлері жан-жақгы ашылып, оку-тәрбие үрдісіне пайдаланудың педагогикалық теориялық негіздері айқындалды.
"Мектептің оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдалану жолдары" атты екінші бөлімде дамыта оқыту, деңгейлеп оқыту және модульдік, блок-модульдік оқыту технологиялары жан-жақгы ашылып, оларды пайдалану, қолдану әдіс-тәсілдері, жолдары көрсетілді. Тәжірибелік-эксперименттік жүмыстың нәтижелері мазмүндалды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен түжырымдары мазмүндадды, әдістемелік үсыныстар берілді және қарастырылып отырған мәселенің келешеісге зерделенетін бағыттары айқындалды.
Қосымшада жаңа педагогикалық технологияны оқу-тәрбие үрдісіне ендіру мәселелері туралы мектеп мүғалімдеріне сауалнамалар және тест сүрақгары үсынылады.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектердің тізімі:
1. Қазақ тілін оқыту. (Жалғастырушы топтардың 1-2 курстарында қазақ тілін оқыту) Оқу қүралы. —Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақгың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2001, 225 б.
2. Окуға арналған мәтіндер (авторлық бірлестікте: П.Айтжанова, Б.ӨтешоваХ —Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақгың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2001, 148 б.
3. Дидактикалық материалдар. (авторлық бірлестікте: Б.Қүлмағамбетова, А.Досмырзаева, М.Тұрсынбаева.). -Алматы, Рауан, 1995, 142 б.
4. Орыс аудиторияларында септік жалғауларын оқыту. Ізденіс, 2002, Б. 236-240.
5. Іс қағаздарын қазақша жазып үйренейік. (авторлық бірлестікте: Т.К.Кенжебаев). Үлт тағлымы, 2002, №1, Б. 120-125.
П
6. Оку-тәрбие үрдісіңце инновацкялық әдіс-тәсілдер үрдісі. ОКДУ-нің 10 жыддығына арналған "Білім беру мен ғылымның дамуының өзекті мәселелері" атгы халықаралық ғылыми теориялық конференцияның материаддары. II ісітап, Шымкент, 2003, Б. 118-122.
7. Оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдалану жолдары. Вестник Высшей школы Казахстана, Ізденіс, 2004, №1, 262 б.
8. Шағын комплектілі мектептерде сабақ кестесін қүру. Бастауыш мектеп, 2004, №2, Б. 57-60.
9. Мектептің оқу-тәрбие үрдісіне инновациялық технологияларды ендіру жоддары. (авторлық бірлестікте: Т.К.Кенжебаев). Оқу-әдістемелік қүрал, Тараз, 2004, 68 б.
10. Оқыту тиімділігі - озық технологияларда. Кдзақстан мектебі, 2004, №1, Б. 28-29.
11. Оку-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсіддерді пайдалану — заман талабы. Республика аралық ғылыми конференция материалдары, КазҮУ, 2004, Б. 162-163.
12. Инновациялық оқытудың педагогикалық шарггары. Қ.А.Яссауи атындағы ХҚТУ Шымкент халыкаралық ғылыми-әдістемелік конференцияның материаддар жинағы, 2004, Б. 146-148.
12
Бөлім. ОҚУ- ТӘРБИЕ ҮРДІСШДЕ ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЬЩ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
1.1 Оңытудың тиімді инновациялыщ әдіс-тәсілдері мен педагогикалык, технологиялары
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан—2030" Қазақстан халқына арналған жолдауында "Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз үрпағының жауапты да, жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықгары мықгы өкіддері болады. Олар балаларының игі дәстұрлерін сақгай отырып, қазіргі заманғы нарықгық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады" деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш пен білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі мектеп окушылары. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақгы мүмкіндіктерін анықгап, соған негіздеп оқыту — бүгінгі күннің өзекті мәселесі [56].
Оқыту жүйесінің қандай тұрі болмасын, олар белгілі бір әдістемеге негізделеді. Әдістеме жан-жақгы және өз орнында дүрыс қолданылса, өтілетін әрбір тақырыптың мазмүны да ойдағыдай ашылып, окушылардың меңгеруіне жеңіл тиеді. Әдетте әдістеме өздігінен келе қоймайды. Ол көп жылдар бойғы ұстаздық қызметінің іс-тәжірибесімен, күнделікті сабақ беру процесімен тығыз байланысып жатады. Осылардың негізінде әр мүғалімнің бойында, ойында әдістеменің озық үлгілері жинақгалады. Сонымен қатар^ олар күнделікті жүмыс тәжірибесінде озат мүғалімдердің шеберліктерінде пайдалана алатын болады. Бүлардың барлығы, сайып келгенде, әдістемедегі белгілі бір жүйелікті қалыптастырады.
Білім беру саласы ьдызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты міндеттемелердің бірі — оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіру. Жаңашыл мүғалімдер лекция, семинар, практикум, конференция, іскер ойын сияқгы әдістерді дәстұрге енгізіп отыру. Мүның өзі оқытушының бірыңғай мақсатын — өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеудегі еңбегін ортақ арнаға тоғыстырады.
Еліміздегі тәуелсіздіктің әсері қоғам дамуының барлық салаларын қамтып, әлемдегі жаңа мазмүнды озық тәжірибелерге негізделген оқу-тәрбие жүйесінің қалыптасуына ықпал етті [57,58,59].
Әрбір өсіп келе жатқан үрпаққа тәлім-тәрбие беру, олардың рухани жаңарып жандануына тірек те, тетік те болатын мектеп екендігі бәрімізге белгілі.
13
Сондықган да оқушылардың ой-өрісін, үлттық мәдениетін, үлттық рух пен сана-сезімін дамытып, алғыр түлғаны калыптастыруда тәрбие жүйесіндегі инновациялық іс-әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде.
Бүгінгі ғылыми-техникалық прогрестің қарыштап өскені, кезінде өндірісті автоматтандыру, компьютерлендіру мәселесімен тығыз байланысты өркендетіп отырған өтпелі кезенде мектеп оқушыларына ғылым негіздерін меңгеруде білімді әлемдік стандартқа жақындату, оқытудың мазмүны мен әдістерін жаңарту арқылы білім сапасын көтеру мемлекеттік мәселе болып отыр. Бүл мәселелерді ойдағыдай шешу мектептің материалдық базасына, оқу-әдістемелік қүралдардың ғылыми-әдістемелік негізде жасалуына, мүғалімдердің үстаздық еңбекті жаңа технологиялық тұрғыда үйымдастыруына, сонымен бірге мектеп басшыларының педагогикалық білгірлігіне, сөйтіп, оқу-тәрбие жүйесін бүгінгі күн талабына сай шебер үйымдастыра білуімізге байланысты болмақ.
"Қазақстан тағдыры, келешегі мол ел болуы мектептің қандай негізге қүрылуына тірелді. Мектебімізді сау, берік һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізге қүра білсек, келешегімізге тайынбай сертесуіне болады. Ал сондай негізге күра алмасақ, келешегіміз -күңгірт" — деп Үлы педагог М. Жүмабаев айтқан [60]. Сондықган мектеп — мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның білім беру саласына сүраныстарын қанағаттандыратын қоғамдық-мемлекеттік жүйе. Өсіп келе жатқан үрпақгың тәрбиесінің, дене және жан сулулығының, интеллектуалды әлеуетінің қамын ойлау — тәуелсіз Қазақстанның алдында тұрған ең маңызды мәселенің бірі [61,62,63].
"Білім туралы" Заңымызда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың интеллектуалдық дамуы, психологи5ілық-физиологи5шық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықгың барлық деңгейіндегі білімге қол жеткізді; ...білім берудің зайырлы сипаты,... білім ізгілікті және дамытушы сипаты делінген [17, 1-тарау,3-бап].
XXI ғасыр табаддырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңінде — білім беру прогресінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп жетті.
Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту Түжырымдамасында қазіргі мектептер:
1) практикалық қызметте жинақгалған барлық игіліктердің сақгалуы;
2) қоғамның интеллектуалдық қуатын жетілдіру;
3) еліміздің материалдық-қаржылық әл-ауқатын әрі қарай дамыту;
4) орта білім беру жүйесін әрі қарай дамыту т.с.с. міндеттерді көздейді.
14
Сондықган да оқушылардың ой-өрісін, үлттық мәдениетін, үлттық рух пен сана-сезімін дамытып, алғыр түлғаны калыптастыруда тәрбие жүйесіндегі инновациялық іс-әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде.
Бүгінгі ғылыми-техникалық прогрестің қарыштап өскені, кезінде өндірісті автоматтандыру, компьютерлендіру мәселесімен тығыз байланысты өркендетіп отырған өтпелі кезенде мектеп оқушыларына ғылым негіздерін меңгеруде білімді әлемдік стандартқа жақындату, оқытудың мазмүны мен әдістерін жаңарту арқылы білім сапасын көтеру мемлекеттік мәселе болып отыр. Бүл мәселелерді ойдағыдай шешу мектептің материалдық базасына, оқу-әдістемелік қүралдардың ғылыми-әдістемелік негізде жасалуына, мүғалімдердің үстаздық еңбекті жаңа технологиялық тұрғыда үйымдастыруына, сонымен бірге мектеп басшыларының педагогикалық білгірлігіне, сөйтіп, оқу-тәрбие жүйесін бүгінгі күн талабына сай шебер үйымдастыра білуімізге байланысты болмақ.
"Қазақстан тағдыры, келешегі мол ел болуы мектептің қандай негізге қүрылуына тірелді. Мектебімізді сау, берік һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізге қүра білсек, келешегімізге тайынбай сертесуіне болады. Ал сондай негізге күра алмасақ, келешегіміз -күңгірт" — деп Үлы педагог М. Жүмабаев айтқан [60]. Сондықган мектеп — мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның білім беру саласына сүраныстарын қанағаттандыратын қоғамдық-мемлекеттік жүйе. Өсіп келе жатқан үрпақгың тәрбиесінің, дене және жан сулулығының, интеллектуалды әлеуетінің қамын ойлау — тәуелсіз Қазақстанның алдында тұрған ең маңызды мәселенің бірі [61,62,63].
"Білім туралы" Заңымызда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың интеллектуалдық дамуы, психологи5ілық-физиологи5шық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықгың барлық деңгейіндегі білімге қол жеткізді; ...білім берудің зайырлы сипаты,... білім ізгілікті және дамытушы сипаты делінген [17, 1-тарау,3-бап].
XXI ғасыр табаддырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңінде — білім беру прогресінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп жетті.
Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту Түжырымдамасында қазіргі мектептер:
1) практикалық қызметте жинақгалған барлық игіліктердің сақгалуы;
2) қоғамның интеллектуалдық қуатын жетілдіру;
3) еліміздің материалдық-қаржылық әл-ауқатын әрі қарай дамыту;
4) орта білім беру жүйесін әрі қарай дамыту т.с.с. міндеттерді көздейді.
14
Бұл міндеттерді шеіпу үшін мектеп үжымдары, әр мүғалім күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықгар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық кдрым-қатынас жасаулары керек. Оқыту тұрлерін, әдістері мен құралдарын одан әрі жетілдіріп, тиімді тәсілдерді ңәтижелі қолданудың жолдарын іздестірулері қажет.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықгалып табылған оқыту үрдісінің нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдері, тұрлері көбінде жаңашыл, инновациялық деп атайды.
Мектеп практикасымен танысу барысында мұғалімдердің инновациялық технологияларды игеруге ұмтьшатындары байқалды. Бірақ та олар инновациялық әдіс-тәсілдердің жалпы әдістерден айырмашылығы, оларды қодданудың тиімді жолдарын айқындауда қиыншылықгарға тап болады. Соңдықган, бүл мәселені шешу қажеттілігін көре отырып, біз ең алдымен педагогикалық инновация қалай дүниеге келіп, қалай дамыды? Оның қолдану ерекшеліктері қандай? деген сүрақгарға жауап іздегенді жөн көрдік. Жүмысымыздың жүру барысында тарихи негізге сала отырып, біз ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттедік.
"Инновация" үғымы педагогиканың сөздік қорына ежелден енген екен. Ол кейбір ғалымдардың еңбектеріне "жаңа" "жаңалық енгізу" деп көрсетіледі екен. Кейбіреулер оны "өзгеріс" деген терминмен анықгайды. Біздің ойымызша, бүл түсініктер кең мағынадағы терминдермен білім беру жүйесіндегі кез-келген өзгерісті сипаттайды [64,65,66,67,68].
Инновация термині қазірде білім берудің теориясы мен практи-
нақгылы анықгамасы белгілі бір категория ретінде берілмеген. Берілетін анықгамалардың көпшілігі бүл үғымды кеңінен терең таныта алмайды. Инновацияны "білім беру жүйесіндегі жаңалық енгізу" деп айтсақ, "Введение принципиального в образовательную систему" үғымының мағынасын тарылтқан болар едік.
Инновация үғымы ең бірінші XIX ғасырда мәдениет танушылардың зерттеуінен пайда болды, яғни бір мәдениет тұрлерін, екінші ел мәдениетіне енгізу дегенді білдіреді және бүл үғым этнографияда әлі күнге дейін сақгалған.
Инновация (латын сөзі іп-в, поұіз - жаңа) жаңа, жаңалық, жаңарту дегенді білдіреді екен. С.И. Ожегов сөздігі бойынша; инновация бірінші рет шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған, бүрынғының орнын басатын, алғаш ашылған, бүрыннан таныс емес енгізілген жаңалық [69,70].
"Инновация" үғымын әр елде әртұрлі түсінген, кейбір мемлекеттерде (АКДІ, Нидерлаңды) бүл термин кең тараған, ал Арабия, Жапония тәріздес мемлекеттерде "инновация" үғымын
15
здіктерде кезіктіру мүмкін емес. Соңдықган әр елде бүл
кубылысқа қандай көзқарас қалыптасқанын анықгау мақсатымен
ылыми-педагогикалық техникалық саяси әдебиеттерді, баспа
ттерін зерттей келе, Ресейде, шет елдерде, ТМД елдерінде,
зақстан мемлекетінде "инновация" ұғымына берілген
аныктамаларды жинадық.
"Ғылымның қайнар көзі" — Ресейде "инновация" ұғымына өте
іікпен қараған: XIX—XX ғ. басындағы бірде-бір білім
^ормаларында бұл термин кездеспейді. Негізінде реформа жүзеге
аскдн, яғни инновациялық үрдіс өткен, бірақ "инновация" термині
еш жерде аталмайды.
Инновация деген ұғымның өзін қарастырсақ, ғалымдардың көбі оған әртұрлі аныкрамалар берген. Мысалы, инновация ұғымының әр елдегі, әр тұрлі уақытта берілген анықгамалары: "инновация" ұғымына берілген ең ескі емес анықгама, бұл салада американдықгар мен европалық көлемді зерттеулер иесі Э.М.Роджерс инновацияны былайша түсіндіреді: "Инновация — нақгылы бір адамға жаңа болып табылатын идея".
Майлс пікірі бойынша "Инновация" — арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешілуін күтеміз" деген.
Америка ғалымдары Биль және Болен педагогикалық иннова-цияны "құрамына материалдық өзгеруіне ғана емес, сол материалды қолданудағы көзқарастардың комплексті өзгеруін білдіретін үлкен өзгеріс", — деп түсінеді екен.
Найхоз инновацияны үрдіс деп есептейді де, "инновация қандай да бір идеялардан басталатын, өзгерістерге әсерін, түтынушылардың не қолдауы, не бас тартуымен аяқгалатын үрдіс", - дейді. Марклунды өзінің соңғы еңбектерінде инновация мен өзгеріс арасындағы айырмашылықгарды айқындаған. Инновация және өзгеріс үғымдарын көбіне синонимдік қатынаста қарастырады, егер бүл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны инновация деуге болады. Бірақ кез-келген өзгерісті инновация деп тағы айта алмаймыз. Инновация болу үшін алдын ала қойылған мақсаттардың оңцы нәтижесін, жемісін көру қажет. Инновация үғымының негізін салуға көп үлес қосқан неміс ғалымдары В. Замбарт, Метчемек және австралиялық экономист И. Шумбеертді жатқызуға болады. Бірақга, олар бүл үғымды саяси экономикалық, технологиялық үрдістерге байланысты қолданған [71,72,73,74,75,76].
Кейіннен "инновация" үғымы "білім беру жүйесіне жаңаны енгізу" мағынасында педагогикалық еңбектерде кезіге бастады.
Іб
1957—1964 ж. он жылдық тарихқа американдық білім жүйесіндегі инновациялар және өзгерістер кезеңі енеді.
1) Ағылшын ғалымдарының пайымдауынша, жаңалық көзі арнайы қодданған деректерде, дамушы идеяларда, кітаптарда, педагогтардың білімді көтеруді ұйымдастырушыларда, т.с.с.
2) Өз зерттеулерінде ағылшын ғалымдары мынандай қорытындыға келеді: "Әрбір жоғарғы сатыдағы мұғалім әрдайым жаңалықгы бастаушы ретінде іс-әрекет жасауы тиіс" — дейді.
3) Инновациялық технологияларды қолданып дамыту мәселелерін басқа еддердің педагогтары да қарастырады.
90-іиы жылдардың бас кезінде орыс ғалымдары Днепрова В.И., Золвязинский, Лазареваның еңбектерінде "инновация" ұғымы пайда болады. Олар "инновация" ұғымы білім беру жүйесінде жаңалықгарды жасап шығару, игеру, қоддану және тарату іс-әрекеті деп сипаттайды. М.М. Поташник, А.С. Доренсов "жаңалық" дегенді құрал ретінде (яғни жаңа әдіс, жаңа технология) ал, "инновацияны" осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп санайды [77,78].
Қазақстан мемлекетінде "инновация" ұғымын пайдалану соңғы бес жылдыққа жатады. Ең алғаш "инновация" ұғымы қазақ тілінде анықгалған ғалым, профессор Немеребай Нұрахметов. Ол былай дейді: "Инновация, инновациялық үрдіс деп отырғанымыз білім беру мекемелерінің жаңалықгарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға байланысты бір бөлек қызметі" [79].
Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың — "инновация", "нововедение", "новшество", "новое", т.б. қазақша аудармаларын жасаған, Ы. Алтынсарин атындағы білім проблемаларын ғылыми-зерттеу институты әдіскері К. Құдайбергенова болып табылады. Өз еңбектерінде "инновацияны" — нақгы қойылған мақсатқа сай салынған жаңа нәтиже деп есептеп. Төмендегідей аудармалар жасаған: "ИННОВАЦИЯ" - жаңарту, "НОВОВЕДЕНИЕ" - енген жаңалық, "НОВОЕ" - жаңа, "НОВШЕСТВО" - жаңалық, "ИННОВАЦИОННЫЙ ПРОЦЕСС" - жаңарту үрдісі.
Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықгамалар берілген: "инновация" сөзі латын тілінен енген — новый, яғни аударғанда "обновление — жаңарту", "новинка — жаңалық", "изменение — өзгеріс" деген мағына береді.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықгы енгізу, яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды, жаңа концепцияларды жасап, оларды қолдану деп анықгалған [80,81,82,83,84,85,86,87].
Жоғарыдағы мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей қорытынды шығаруға болады:
17
Инновация ұғымын ғалымдар әртұрлі түсінеді екен.
1) жаңалық, жаңаны енгізу, жаңарту үрдісі;
2) өзгеріс;
3) құрал, әдіс.
"Инновация" ұғымын анықгайтын нақгылы анықгама әлі де жасалмаған. Ал, біз өз зерттеу жұмысымызда Ш. Таубаева және Қ. Қүдайбергенова берген анықгамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни "инновация" — бұл нақгы қойылған мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже. Нақгы мақсат дегеніміз не? Нақгы мақсатқа қандай әдіс-тәсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы акдарат алуға мүмкіндік алады. Демек, мақсат пен нәтиже — жаңалыққа бет бүрудың кілті.
Соңғы кезде білім берудің орталығында жаңа үрдіс — педаго-гикалық инновация орын алып отыр. Инновация үғымы ең бірінші XIX ғасырда мәдениеттанушылардың зерттеулерінен пайда болды, яғни бір мәдениет элементтерін, екінші ел мәдениетіне енгізу дегенді білдіреді және бүл үғым этнографияда әлі күнге дейін сақгалған.
Инновация термині қазірде білім берудің теория-практикасында кеңінен қодданылуда. Бірақ ғылымда бүл терминнің нақгы анықгамасы белгілі бір педагогикалық категория ретінде берілмеген. Көптеген ғылыми педагогикалық еңбектерінде "инновация" үғымын білім беру жүйесінде жаңалықгарды жасап шығару, игеру, қолдану және тарату іс-әрекеті деп сипаттайды. Атап айтсақ, Н.Р. Юсуфбекова "О педагогической инноватике" деген еңбегінде "Инновация — білім беру жүйесіндегі жаңартудың үрдісі" деп көрсетеді. Сонымен қатар, ол инновациялық үрдіс дегеніміз жаңалықгарды жасау, оны педагог қауымның оқыту мен тәрбие беру тәжірибесіңде қолдануы деп түсіндіреді. Автордың пікірі бойынша педагогикалық инновацияға үш блок түсініктер мен идеяларды енгізуге болады: біріншіден, жаңалықгы жасау классификациясы, "жаңалық критерийлері", екіншіден, оларды қабылдау проблемасын зерттеу, педагогтардың берген бағасы, үшіншіден, жаңаны білім беру жүйесінде қолдану. Яғни, инновациялық үрдіс дегеніміз педагогикалық жаңалықгардың динамикалық бірлігін педагогтардың тәжірибесінде ғылыми негізде қолдану [88,89,90,91].
Профессор А.И. Кочетов инновацияны былай анықгайды: "бүл үсынылып отырған деңгейге жеткізетін педагогикалық іс-әрекетті жаңартатын біртүтас теориялық, технологиялық және методологиялық түжырымдама" [92,93].
18
Ал ғалымдар Влод Латкин мен Вадим Кваша бүған келіспей, мынандай анықгама береді: "Кәсіби іс-әрекетті мүлдем жаңа сапалы деңгейге жеткізетін, норманың шегінен артатын іс-әрекеттің принципиалды жаңа үлгілерін құру" [94,95,96,97].
Ғылыми әдебиетте "жаңалық" немесе "жаңа нәрсе", "инновация", "жаңалық енгізу" үғымының айырмашылығы болады. Жаңарту — бүл әдіс (жаңа тәсіл, бағдарлама, әдістеме т.б.). Ал ігановация осы жаңарту әдісінің қалыптасу үрдісі [98,99].
Инновациялық үрдістің негізі — жаңалықгарды қалыптастыру, колданылу, жүзеге асырудың түтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бүл яғни, бір мүғалім үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық басқа мүғалім үшін өтілген материал тәрізді. XVII ғасырда Я.А. Коменскийдің жасаған класс — сабақгық жүйесі, А.С. Макаренко және В.А. Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері, сондай-ақ В.Г. Шаталовтың кодданған тірек-конспектілері, С.Н. Лысенкованың оза отырып окыту әдістері, М.М. Жанпейісованың модульдік оқыту технологиясы т.б. жаңалықгары, ой-идеялары өз уақытында да, казірде де қолдануды тиімді деп тауып отыр [100,101,102,103,104,105,106,107,108,109,110].
Инновация мәселелерімен айналысып жүрген бірқатар
ғалымдардың еңбектерін, жазған анықгамаларын қарастырып,
галдай келе біз бүл үғымның түп-төркінін белгілі уақыт арасында
каңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп айтқанды жөн көрдік.
Гәл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа
ағытта үсынылса, мүның өзі инновациялы деп аталған. Осыларды
негізге ала отырып, инновацияны "жаңалық", "жаңа әдіс",
"өзгеріс", "әдістеме". "жаңашылдық", ал инновациялық үрдісті
"жаңа әдістеме қүралы" деп үғатын боламыз.
Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады.
Кейінгі кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне
аңалықгарды енгізіп, тарату мәселесін қарастырады. Н. Апатова,
•I. Поташник, В.Я. Ляудис т.б. ғалымдар мүғалімнің жаңалыкқа
білеттілігіне ерекше көңіл бөлді. Авторлардың көбі
педагогикалық инновацияның негізгі міндеті енгізіліп отырған
^аңалықгарды топтау, жіктеу деп санайды [111,112,113]. Ол үшін ең
астысы — мектеп жүмысын дамытудың аймағын қарастыру керек
іейді. Енгізіліп отырған жаңа әдістеменің ерекше жағын көре білу,
түсіне білу және оның басқа әдістемелермен қандай байланыста
:енін білу керек. Яғни педагогикалық технологиялардың
19
жетщціршуі мен пайдалану кезеңцерін қарастырамыз.
Кесте 1
Жаңа педагогикалық технологияны жетілдіру және пайдалану
кезеңдері.
№
Жетілу кезеңцері
Үлес қосқан ғалымдар
Мазмұны
Пайдалануы
I
2
3
4
5
1.
1920-1930 жылдар
С.Т. Шацкий
Педогогикалық технология оқу-төрбие үрдісінде көрнекіліктері жөне оқу зертханалық жабдықгарды пайда-лану. Педогогикалық технология оқу-төрбие үрдісін жүйелі және нөтижелі ұйымдасты-руға бағытталған әдіс-төсілдер жиынтығы.
1920 жылы американдық ғалым Прессни бақылау тап-сырмаларын тексерудің арнайы механи-калық құрыл-ғысын ойлап тапты.
2.
1940-1950 жылдар
Білім беру мен оқытудың технологиясы. Педагогикалық технология негізінде бағдарламалы оқыту жүйесі қалыптасты.
Оқу-төрбие үрдісінде оқытудың техникалық қүралдар пайдалана бастады.
-
1960-1970
жылдар
Т.А.Ильина, С. Г. Шаповаленко, Л.Салаи, М.Кларин
Педагогикалық технология 2 бағытта қарастырылды. 1. Педагогикалық технология бағдарла-малы оқытудың техно-логиялық әдіс-төсілде-рін пайдалану. 2. Оқытудың жөне оқу-үрдісінің технологиясы. Педагогикалық технологияның үш ерек-шелігі байқалады: 1. Қазіргі заманғы технологияны білу және меңгеру; 2. Аудиовизуалдық техникамен жүмыс істеуді үйрену. 3. Жаңа техноло-гияны шығармашылық пен жүйелі де, нәтижелі қолдана білу.
20
1
2
3
4
5
4.
1980 жылдар
Ф.А.Фрадкин, И.Я.Лернер, В.П.Беспалько, М.А.Кларин, И.Марьев, С. И. Архангельский
Педагогикалық техно-логия — оқушы мен мұғалімнің мақсатқа жетудегі жүйелі, бірізді іс-әрекеті. Педагогикалык технология, іс-әрекеттің адамның жоғары ойлау сатысындағы "адам-техника" бағытында ұйымдастыру әдіс-тәсілдері. Педагогикалык технология оку-төрбие үрдісіңце жоғары нөтижелі әдіс-тәсілдерді айқындау.
5.
1990 жылдар
В.М.Монахов, Т.С.Назарова, М.В.Кларин, В.М.Симонов
Информацшшық технологшшардың жобасын төжірибеде қолдану — инфома-циялау. Педагогикалық технология оқу-төрбие үрдісін жан-жақты жүйелі ұйымдастыру-дағы оқушы мен мұғалімнің өзара қолайлы да, тиімді іс-өрекетінің модельдік жүйесі.
Магниттік дискілер, дискеттер, окушьшар үшін компьютерлік дәптерлер 4;
6.
1990-2003 жылдар
Н.Р.Юсуфбекова, П.Эрдниев, А.К.Ахметов, Ш.М.Қаланова, Ж.А.К,араев, Ш.Т.Таубаева, С.Н.Лактионова, М. М.Жанпейісова, В.Я.Ляудис
Оқушының жеке, дара, дербес қабілеттерін ескеру жөне "адам-компьютер" негізінде оқушының логикалық ойлау қабілетін шындау барысында шығарма-шылық, ізденіс қабіле-тін қалыптастыру
Электрондық оқулықтар, интернет негізінде білім алу, электрон-дық ақпарат-тық жүйесі
1-кестеде жаңа педагогикалық технологияның 1920-2000 жылдар аралықгарындағы жетілдіру және пайдалану кезеңдеріне талдау жасалынды.
Инновациялар классификациясы негізінде білім беру мекемелерінің қызметіндегі туындайтын саналы педагогикалық ой-идея жүйесі жатыр.
Сонымен, мүғалімнің инновациялық әрекетке көшуі бірден-бір көкейкесті мәселе деп есептейміз. Білімнің ағартушылық жүйесінде мұғалім субъект динамикалық үрдісі мұғалімнен шығармашылықгы,
21
модельдері, мектептерге
кабинеттік оқыту, жас
инновациялық әрекетті талап етеді. Мүндай талап етушілікте, мүғалімнің дәстұрлі деңгейі, қазіргі мектеп, қоғам қажет ететін шығармашыл, жаңашыл-мұғалім арасында қарама-қайшылық туындайды.
Мектеп өмірінде болып жатқан өзгерістер, олардың инновациялық бағытқа бет бұруы болашақ мұғалімдерді даярлаудағы әдістемелік өзгеріспен тығыз байланысты. Инновация көлемділігі оның жүйелілігі мен классификациясын тудырады. Ғылыми жолда бүл мәселе толық анықгалмаған. Осындай мәселелердің шешімін іздеу жолында еңбектеніп жүрген ғалымның бірі — О.Т. Хонерин. Ол инновацияны мынандай тұрлерге жіктейді:
1) модификациялы, яғни педагог қауымның идеяларынан туындаған. И.В. Волков, Е.Н. Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Г. Шаталов жаңашыл педагогтар;
2) комбинаторлы;
3) радикалды, инновациялық жолмен оқытудың колледж, гимназия, лицей сынды дәстұрлі альтернативалар.
Владимир Мужич инновацияға топпен оқыту, оқыту, жеке жүмыстарды жатқызса, Манро үзбей ерекшелігін есепке ала оқыту, "алыстан" оқыту немесе радио арқылы оқыту деп бөледі. Зита Гловашкин инновацияларды білім берудің көлемді секторларына байланысты топтайды:
1) үйымдастырудағы инновациялар;
2) технологиядағы инновациялар;
3) бағдарламаларды өзгерту.
Дрогомир Аранжинович мағынасына, мазмүнына, нәтижелігіне қарай үш категорияға бөлді:
1) меьсгеп жүйесінің инновациялары;
2) оқыту тәрбиелеу жүмысының жоспарлары мен бавдарламаларының мазмүны мен қүрылысына жататын инновациялар;
3) оқыту қүралдарымен байланысқан жүмыстың үйымдастыру тәсілдеріне жататың инновациялар.
Аналогиялық жағынан жаңалықгарды былай жіктеуге болады:
• әрекет пен идеялар толығымен жаңа, бүрыннан таныс емес;
• белгілі, таныс кең көлемді ой-идеялар мен әрекет;
• бүрыннан белгілі идея мен әрекеттің жаңа жағдайда, басқаша жаңа тұрде қолданылуы [114,115,116,117].
Жаңалықгарды сонымен қатар, қолданылу кезеңіне байланысты жіктеуге болады. Соған байланысты, "қолдану", "мүмкіндік", "өзгеріс" деген үғымдарды пайдаланамыз. "Қолданылу" сөзі жаңалықгы әр тұрлі мақсатта қолданғанда айтылады.
22
Инновациялық 'әрекет жаңалық пен жаңа енгізуден туындайтын сүрақгар шешімін де қарастырады: нақгы жаңалықгың алдын ала жобасы бола ма, егер бар болса, қандай жағдайда үйымдастырылған, егер жоқ болса, басқа білім аймағына тән тұрі бар ма?
Ал оку-тәрбие үрдісінде педагогикалық инновация басқадай қаралады:
а) алты күндік немесе бес күндік оку аптасы сақгалғандай білім беру мекемесін түгастай ұйымдастыру әрекеті (мектеп — бала-бақша, мектеп — оқу-тәрбие жиынтығы, мектеп — жоғары оқу орны);
б) мүғалімдер жұмысын үйымдастыру: оқу-тәрбие үрдісінің үйымдастыруымен сабақ берудегі әдіс пен әдістемелердің өзара байланысы, сабақ пен сабақган тыс жүмыстар ерекшелігі;
в) белгілі бір бағдар берушілік пен мемлекеттік білім деңгейін қамтамасыз ететін оқушылар жүмысын үйымдастыру: жеке бас қызығушылығы мен мүмкіндікгерін дамыту үшін жағдай жасау.
Оқу-тәрбие үрдісіндегі инновациялық әрекетті мына төмендегідей етіп суретпен көрсетуге болады: Сурет 1
Сыртіды факторлар
Оку-тәрбие үрдісі
Ішы факторлар
Жаңалықгар нәтижесі
Инновациялық үрдісті іс жүзінде асыру басшылыққа тығыз байланысты. Сондықган, мектеп басшыларына ең бірінші жаңартуларды, өзгеріс бүрынғы немесе қазіргі оқу-тәрбие үрдісіне қажеттігі жағынан қарастыру барысында нәтижелі болады. Жоғарғы
23
оку орындарымен, білім жетілдіру институттарымен тығыз байланыста болу керек.
Қазіргі кезде шет елдердегі эксперименттік мектептер өз жүмыстары үшін көмекті педагогикалық институттардан алып отыр. Олар радикалды өзгерістерді қажет етіп, косметикалық операциялардан бас тарту керек дейді.
Кез-келген білімнің жаңа саласы бірталай әдістемелік мәселелер тудырады. Жаңа ғылыми сала пәні, құрылымы мен қызметі жағынан белгілі білім беру жүйесінің қайта құрылуын, педагогикалық жаңалықгарды жасауын қажет етеді. Сонымен, инновациялық жаңалық ашумен байланысты, зерттеуші ғалымдардың айтуы бойынша кез-келген жаңалық бірден жақсы нәтиже бере алмайды. Себебі, 1) жаңа тәжірибе әр уақытта көкейкесті мәселелерді шеше бермейді. 2) кез-келген жаңалық белгілі бір педагогикалық мәселені шешу үшін пайдаланылады.
Қазіргі кезеңдегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі жаңалықгарды топтастырады.
Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Ал жаңа педагогикалық технологияның тұрі, қолдану ерекшелігі, одан туындайтын білгір мәселелер бүгінгі танда әлі нақгыланып белгілі бір жүйеге түспеген дүние.
Зерттеуіміз көрсетіп отырғандай, мектептердегі бүгінгі үлгерім көрсеткіші, берілген білім сапасы формализм мен субъективтіліктен әлі арыла алмауда, осыған орай, ғалымдар, жаңашыл-мүғалімдер бүл мәселелерді шешу бағытында біршама істер атқаруда. Дегенмен әлі ісүнге дейін инновациялық қызмет жайлы бірыңғай түжырымдама, теория жасалды деп айту қиын.
Еліміздегі атаулы мекгептердегі (лицей, гиназия, т.б.) жекелеген инновациялық ізденістер бар болғанымен ғылыми негіздегі жүйеге түспеген, ғылым мен тәжірибе, кіріктірудің жайы мектептерде, әсіресе, ауыл мектептерінде қанағаттанғысыз деңгейде. Олай дейтініміз, көптеген жерлерде жаңашылдықгың атын өзгерту, яғни педагогикалық қызметтің берілуі мазмүны мен формасына аздап өзгеріс енгізу деп түсіну салдарынан оның негізгі ішкі мәнінің ашылмауы көрініс табуда. Ал инновация дегеніміз — белгілі бір жүйедегі ішкі өзгеріс. Педагогикалық инновация — педагогикалық жүйедегі жаңашыддық.
Педагогикалық жүйе қүрылымын кей ғалымдар (И.П. Подласый, В.П. Беспалько, т.б.) оқушылар - тәрбие мақсаты - тәрбие мазмүны - тәрбие үрдісі - мүғалімдер - тәрбие жүмыстарын үйымдастыру формалары тұрінде қарастырады (тәрбиелей отырып оқыту жағдайында). Біздіңше, білім беру үрдісінің негізгі бөліктері: мақсат - мазмүн — форма - әдіс —
24
оқыту көрнекілігі тізбесі жаңа мазмұнға ие болғанда ғана педагогикалық жүйедегі жаңашыддыққа жол ашылады. Ал жаңа технолгияны қолдану төмендегі кезеңдер арьдылы іске асады: оқып үйрену - меңгеру - өмірге ендіру -^ дамыту [108,109,110].
Біз өмірде бастапқы кезеңцерден әлі аса алмай жүрміз. Жаңа технолошямен жұмыс істеу үшін төмендегі алғы шарттар қажет:
- оқу үрдісін интенсивтендірудің жаппай қолға алу;
- оқушылардың сабақгастылығын болдырмау шараларын кешенді тұрде қарастыру. Оның ғылыми-әдістемелік, оқыту-әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне үнемі талдау жасап, назарда ұстау;
- жаңа буын оқулықгарының мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын игеру арқылы окушыларға білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде игертуге қол жеткізу;
- оқыту үрдісін ізгілендіру мен демократияландыруды үнемі басшылыққа алу.
Кез-келген елдің экономикалық куаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарьшығы, дүние жүзілік қауымдастықгағы орны мен салмағы сол елдің технологиялық даму деңгейімен анықгалмақ. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа технологияны енгізу сапалылығы осы елдегі білім беру ісінің жолға қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі. Экономикасы күшті дамыған елдердің тәжірибесі білім беру жүйесін акдараттандыру экономика, ғылым және мәдениеттің қарқынды дамуының негізгі кіпті екендігін көрсетіп отыр. Ендеше қазіргі заманның ақпараттық және телекоммуникациялық технологиясын игеру
міндетіміз.
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде білім беру саласыңда жүріп жатқан демократияландыру мен ізгілендіру мектепті осы кезге дейінгі дағдарыстан шығаратын куатты талпыныстарға жол ашады.
Қазіргі кезде біздің Республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бүл педагогика теориясы мен оку-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгереді, білім берудің мазмүны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым-қатынас, өзгеше менталитет пайда болуда:
- білім мазмүны жаңа үрдістік біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақгыланумен байи түсуде;
- ақпараттың дәстұрлі әдістері — ауызша және жазбаша, телефон және радиобайланыс — қазіргі заманғы компьютерлік қүралдарға ығысып орын беруде;
25
- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына, азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
- мектеп, отбасы және қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі бірлігіне ұмтылыс жасалуда;
- қоғамдық біліммен бара-бар педагогикалық технологияның кеңінен қолданылуына және ғылымның рөліне мән берілуде.
Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық-педагогикалық бағыттағы негізгі ой-түжырымдары төмендегіше сипаттадық:
- есте сақгауға негізделген оқып білім алудан, бүрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын окуға көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу;
- окушыға орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту бағдарламасына өту.
Қазіргі Республика оку орындары, педагогикалық үжымдары үсынылып отырған көпнүсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сәйкес кез-келген үлгі бойынша қызмет етуіне мүмкіндік алды. Бүл бағытта білім берудің әртұрлі нүсқадағы мазмүны, қүрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықган әртұрлі оқыту технологияларын оқу мазмүны мен окушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңцап, тәжірибеде сынап қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оьдытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақгы маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мүғалімнің интеллеісгуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді үйымдастыруына көмектеседі.
Қазіргі кезде педагогикалық технология үғымы біздің педагогикалық лексиконымызға бірақ еніп келеді. Дегенмен, оның мән-мағынасы туралы пікірлер алуан тұрлі. Түсіндірме сөздікте: "Технология — бүл қаңдай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы" делінсе, Б.Т. Лихачев педагогикалық технологияны оқу процесіне белгілі бір мақсат көздей әсер ететін педагогикалық ықпал деп түсіндіреді. Ал, технологиялық үрдісті нақгы педагогикалық нәтижеге жетелейтін бірліктердің (өлшемдердің) белгілі бір жүйесі ретінде көрсетеді және педагогикалық технология түпкілікті өзгермейтін механикалық қүрылым емес, қайта "бала мен мүғалімнің үнемі тұрленіп отыратын өзара қарым-қатынасының өзегі, мазмүнды үйымдастырушы қүрылым" дейді [111].
26
ЮНЕСКО-ның анықгамасы бойынша, педагогикалық технология — бүкіл оқыту үрдісі мен білімді техникалық және адам ресурстарын олардың бір-біріне өзара әсерін, білім берудің формасын оңтайландыру міндеттерін ескере отырып меңгеруді жүзеге асырудың жүйелі әдісі. М.В. Кларин "Педагогикалық технология — бүл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті", — деп жазады. [112,113]. Біздің пікірімізше, педагогикалық үрдіс технологиясы дегеніміз мақсат-мүддені анықгаудың жалпы әдіснамасы негізінде мемлекеттің қазіргі таңда білім беру саласына қойып отырған талаптарына сәйкес анықгалып, іріктеліп, реттелген оқытудың мазмүн, форма, әдіс-амалдарының, дидактикалық талаптарының психологиялық-педагогикалық нүсқауларының жиыны. Оқыту технологиясы мектепте оку үрдісіне қажетті әдіс, тәсіл, амал, дидактикалық талап секілді психологиялық іс-әрекеттердің жүйелі кешені ретінде пайдаланылады. Ол оқушылардың тәртібіне, оқуға ынтасына, оку іс-әрекетіне игі әсер етумен қатар, педагогиканы нақгы ғылымға жақындату, мүғалімдердің интеллектуалдық, шығармашылық қызметі болып табылатын педагогикалық іс-тәжірибесінің нәтижелігіне, жинақылығына үтымды әсер ететіндей оқу-тәрбие процесінің басты күре тамырының ролін атқарады. Былайша айтқанда, педагогикалық технология — оқу-тәрбие процесінің шығармашы-лықпен терең ойластырылған көптеген факторлардың үйлесімділігі оқыту мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін жанды күрамдас бөлігі (компоненті).
Бір технологияның өзі әртұрлі атқарушылардың шеберлігіне байланысты әрқилы жүзеге асырылуы мүмкін. Қазіргі кезде әдебиеттерден қазіргі заманғы білім берудің даму бағыты мен теңденцияларын қамтитын 50-ден астам педагогикалық технология қолданылып жүргендігі мәлім. Бірақ мүғалімдер оны өз тәжірибелерінде жүйелі -қолдануға дағдыланбаған және оны әдістемеден ажырата алмайды. Сондықган біз оқытудың жаңа технологияларын таңцаудың М.М. Поташник үсынған өлшемдерін көрсете отырып, олардың (технологиялардың) кейбіреуіне талдау жасаймыз [114]. Өлшемдер (критерийлер):
- елдің, аймақгың, қаланың талап-тілегі — мектепке әлеуметтік сүраныс;
- мектептің дамуы туралы мемлекеттік қүжаттар мемлекеттік сүраныс;
- қазіргі ғылымның адам туралы жетістіктері мен табыстары;
27
- педагогикалық озат тәжірибе;
- мүғалімдердің, мектеп басшыларының іс-тәжірибесі, интуициясы, шығармашылығы;
- мектептің жұмыс үрдісі мен нәтижелерінің талдамасы. Бұдан педагогикалық технология барысында:
- алынып отырған технологияның мектептің мүмкіндігі мен нақгы жағдайға сай болуы;
- жүйелілігі;
- тиімділігі т.б. ескерілуі керек деген қорытынды шығады. Педагогикалық технология оқу үрдісімен — мұғалім мен
оқушының іс-әрекетімен тығыз байланысты. Оның қүрылымына мыналар кіреді:
а) түжырымдық негізі.
ә) оқыту мазмұндық бөлімі:
- оқытудың нақгы және жалпы мақсаты;
- оқу материалдарының мазмүны.
б) үрдістік бөлім-технологиялық үрдіс:
- оку үрдісін үйымдастыру;
- окушылардың оқу қызметінің әдістері мен формалары;
- мүғалім жүмысының әдістері мен формалары;
- мүғалімнің материалды меңгеруді басқарудағы іс-әрекеті;
- оқу-үрдісінің диагностикасы.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологияның негізіне жататындар:
- әрбір окушының жеке және дара ерекшеліктерін ескеру;
- окушылардың қабілеттері мен шығармашылықгарын арттыру;
- оқушылардың өз бетінше жүмыс істеу, іздену дағдыларын қалыптастыру.
Жаңа педагогикалық технологиялар:
- ынтымақгастық педагогикасы;
- білім беруді ізгілендіру технологиясы;
- проблемалы оқыту технологисы;
- тірек сигналдары арқылы оқыту технологиясы;
- түсіндіре басқарып озат оқыту технологиясы;
- деңгейлік саралап оқыту технологиясы;
- міндетті нәтижелерге негізделген саралап оқыту технологиясы;
- модульдік оқыту технологиясы;
- жобалап оқыту технологиясы.
Ынтымақгастық педагогикасының негізгі мақсаты — талап ету педагогикасынан қарым-қатынас педагогикасына көшу, балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оқыту мен тәрбиенің ажырамас бірлігі.
28
Ынтымақгастық педагогикасының ерекшеліктері:
- мұғалім — оқушы, оқушы — мүғалім, окушы — окушы. Окушы да субъект, мұғалім де субъект;
- окушының жеке басына ізгілік қарым-қатынас;
- оқушы мен мүғалім арасындағы өзара түсінушілік, ынты-мақгастық қарым-қатынас [115,116].
Білім берудің ізгілендіру технологиясының негізін қалаған Ш.А. Амонашвили. Білім берудің ізгілендіру технологиясының мақсаты — баланы оны азамат етіп тәрбиелеу, баланың танымдық күшін қалыптастыру және дамыту, баланың жаны мен жүрегіне жылулық ұялату [117,118,119,120].
Проблемалы оқыту технологиясының негізгі мақсаты — окушыны өз бетімен ізденуге үйрету, олардың танымдық және шығармашылық икемділіктерін дамыту. Проблемалы оқыту технологиясының ерекшеліктері:
- окушының белсенділіктерін арттыру;
- оқу материалында баланы къізықгыратындай қүпиясы бар мәселе туғызу;
- окушы материалды сезім мүшелері арқылы қабылдап қана қоймайды, білімге деген қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында меңгереді [121,122,123,124].
Тірек белгілері арқылы технологияның негізін қалаған В.Ф. Шаталов болып табылады. Тірек белгілері арқылы оқыту технологиясы төмендегіддей мақсатты көздейді:
- білім, білік, дағдыны қалыптастыру;
- барлық баланы оқыту;
- оқытуда жеделдету.
Тірек белгілері арқылы оқыту технологиясының ерекшеліктері:
- үнемі қайталау, міндеті кезеңдік бақылау, жоғары деңгейдегі қиыншылық , блокпен оқыту, тіректі қолдану;
- жеке бағдарлы қарым-қатынас, ықпал;
- ізгілік, еркімен оқыту;
- әр окушның жобасының жариялылығы, түзетуге, өсуге, табысқа жетуге жағдай жасау;
- оқыту мен тәрбиенің бірлігі [125,126,127].
Түсіндіре басқарып оза отырып оқыту технологиясының авторы - жаңашыл мұғалімдердің бірі, ресейлік мұғалім С.Н. Лысенкова. Бұл технологияның негізгі мақсаты — барлық баланы табысты оқыту [128]. Түсіндіре басқарып оза отырып оқыту технологиясы төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады:
- оку материалдарының бірізділігі, жүйелілігі;
- саралау, әр оқушыға берілетін тапсырманың қолайлығы;
- бағдарламаның, кейбір тақырыптардың қиыншылығын
29
жеңу, қиын тақырыптарды біртіндеп оңайлату әдісін қолдану: сабақгы пысықгауға әуелі озаттар, сосын орташалар, ең соңынан нашар оқушылар қатыстырылады;
- бірте-бірте толық дербестікке жету;
- сыныпта қалыпты жағдай қалыптастыру: түсіністік, өзара көмек, ынтымақгастық қарым-қатынас;
- окушының қателігін ескерту, бірақ еш жазғырмау;
- үй тапсырмасы тек әр окушының мүмкіндігіне қарай (әркім өзі орындай алатын жағдайда ғана) беріледі;
- білім, білік, дағдыны дамыта меңгерту;
- түсіндіруді қабылдау [129,130,131,132].
Міндетті нәтижелерге негізделген деңгейлік саралап оқыту тех-нологиясы төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады:
- білімнің базалық деңгейінің барлық оқушылар үшін мін-деттілігі;
- оқушыларға берілген тапсырманың саралануы: тапсырма оқушының күші жететіндей және қолайлы болуы шарт;
- білімнің базалық деңгейі оқытудың жаңа технологиясының механизмі ретінде оқушының бірте-бірте өрістей дамуына мүмкіншілік жасауы тиіс;
- окушыға оку деңгейін тавдауға ерік беру;
- оқушы өз мүмкіндігіне орай тек міндетті деңгейден кем емес білім алуға ерікті.
Модульдік технология дамыта оқыту идеясына негізделген. Модульдік оқытудағы негізгі мақсат — оқушының өз бетінше жұмыс істей алу мүмкінділігін дамыту, оқу материалын өңдеудің жекелеген тәсілдері арқылы жұмыс істеуге үйрету [133].
Модульдік оқытудың өзегі — оку модулі. Оқу модулі:
- ақпараттардың аяқгалған блогынан;
- бағдарламаны табысты жүзеге асыру бойынша берілген мүғалімнің нұсқауларынан;
- окушы іс-әрекетінің мақсатты бағдарламасынан тұрады. Модульдік оқыту білім мазмүны, білімді игеру қарқыны, өз бе-
тінше жұмыс істей алу мүмкіндігі, окудың әдісі мен тәсілдері бойынша оқытудың дербестігін қамтамасыз етеді [134,135,136,137].
Барлық жаңа технологияның алдына қоятын мақсаты — окушының жеке басының дара және дербес ерекшеліктерін ескеріп, олардың өз бетінше ізденуін арттырып, шығармашылықгарын қалыптастыру.
Жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмысымыздың барысында қазіргі кездегі оқыту технологияларын төмендегідей етіп жіктедік.
2-кестеде қазіргі кездегі оқыту технологияларының классификациясы көрсетілді.
30
Кесте 2.
Кдзіргі кездегі оқыту технологияларының классификациясы
Оқыту технологиялары
Филосо-фиялық негізі
Психологиялық негізі
Педагоги-калық негізі
Мүғалім-нің ролі
Окушының ролі
1
2
3
4
5
6
1. Иллюстрациялы түсініктемелі оқыту технологиясы. 2. Лекция семи-нарлық сынақ жүйесі. 3. Ірі блокпен оқыту технология-сы (Эрдниев) 4. Перспективті дамыта оқыту технолгиясы (Лысенкова)
Д.ЖЛокк "Бала тақтайдай таза жанмен туылады
Рефлекторлық теория И.М.Сеченов, И.П.Павлов
Я.А.Комен-ский педагогика-сы XVII ғ.
қағидалары: оқытудағы ғылымилық, көрнекілік, табиғат-тәнділік, кезектілік саналылық, белсенділік
Шебер
"қалай
істеу керек" екендігін біледі.
Окушы "үлкендер дің қалай ойлап, қа-лай орын-дайтынды ғына" еліктеп солай орындауға тырысады, қайталай-ды
Оқушы әрекетін жандандыру және қарқындату негізіндегі оқыту технологиялары
5. Проблемалық оқыту технологиясы 6. Ойын арқьілы оқыту техноло-гиясы
7. Оқу материа-лын сызбалар мен арнайы таңбалар негізінде қарқын-ды оқыту техно-логиясы
Ассоциация + іс-әрекет (қабылдау, есте сақгау — қоддану қорыту — жүйелеу жөне іс-әрекет).
Саралап-деңгейлеп оқыту технолгиялары
8. Сынып ішіндегі ; деңгейлеп-саралап оқыту технология-сы (Н.П. Гузик) 9. Міндетті нөти-желер негізіндегі саралап оқыту технологиясы (В.В. Фирсов)
Өзін-өзі
басқару, бағалау
Репититор Кіші топтар + репититор
әр баланы қабілеті мен мүм-кіндігіне қарай оқыту
Бейімделу
Дербес оқыту технологиялары
10. Бағдарламалап оқыту технологиясы 11. Ақпараттық оқыту технологиясы 12. Үжымдық тәсілмен оқыту технологиясы (В. Дьяченко)
Өзін-өзі дамыту, шығарма-шылық
Репититор Альтернаттивті академиялық + клубтық, жеке топтар
Ассоциативі -рефлек-горлық геория И.М. Сеченов, И.П.Павлов Б.С. Блум
Ізгіліктік
31
1
2
3
4
5
6
13. Модульдік
оқыту технологиясь;
(М.Жапейісова)
14. Проблемалық
— модульдік окъггу
технологиясы.
15. Д.Б.Эльконин,
Бала оқу
Оқушымен
Песталоци
Іс-әрекеті
В.В. Давыдовтың
іс-әрекеті-
қарым-
и.,
теориясы
дамыта оқыту
нің
қатынасты жөне
Дистерверг
ассоциа-
технологиясы
субъектісі
оқу іс-әрекетін
-
А.,
тивтік
16. В.Занковтың
(толвіғы-
қалыптастыра-
К.Д.
даму + іс-
дамыта оқыту
мен емес)
ды, жасайды,
Ушинский
әрекет
жүйесі
(манипу-
орнықгырады.
17. Шығармашыл-
ляция)
Мұғалім
дықпен дамыта
мақсат қояды,
білім беру
оқушы оны
технологиясы
қабылдайды
(И.П. Волков)
Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін қолдануда жеке тұлғаның бойында төмендегідей қабілеттер қалыптасады:
- ізденімпаздық;
- зерттеушілік.
Инновациялық әдіс-тәсілдерді қоддануда мұғалім сабақгы дайын күйінде бермей, окушының өзі ізденіп, ғылым негіздерін өз бетінше игеруді, зерттеуді көздейді, ал мүғалімнің негізгі міндеті — оқушының іс-әрекетін бақылаушы болады.
Оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін қолданудың ерекшеліктері 3-кестеде беріледі.
Кесте 3
Оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерінің ерекшеліктері.
Оқыту технологиясы
Инновациялық әдіс-тәсілдердің ерекшеліктері
Ізгілендіру технологиясы
Педагогика ғылымының алдынғы қатарлы ғылыми жаңалықгарң, тәжірибеде "бала-субъект", "бала-объект" тұрғысынан енгізіле бастайды да, ал ғылыми білімдер оның тұрмысының өлеуметтік жағдайымен іс-әрекетінің әлеуметтік нәтижесінің бірлігінде қарастырады.
Ақпараттық бағдармалап оқыту
Оқытудың мазмұның пән аралық байланыс тұрғысынан ұйымдастыру: - қоғам мен табиғат зандьшықтарын интеграциялық негізде меңгеру; - адамның іс-әрекет сферасы тұрғысынан техника жаңалықгарын енгізу.
Иллюстрациялы түсіндірмелі оқыту
"Адам-қоғам-табиғат" гармониялық бағытта дүние танымының жүйелі, саналы мәдениеттің қалыптасуы.
32
Саралап
деңгейлеп оқыту технологиясы
Оқытудың мазмұны мен әдістері шығармашылық — ізденіс іс-әрекет жасау негізінде және адамның инновациялық қабілеттерінің қалыптасуына бағытталады:
- инновациялық қабілет;
- оқытушы білмейтін шығармашылық ізденіс ______негізінде өмірге келген жаңа қабілет.__________
Дербес оьдыту технологиясы
Оқу-тәрбие үрдісінде ғылымның негіздерін игеруде ізгілік, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыра отырып, жеке тұлғаның әлеуметтік жауапкершілігін арттырып, өз бетінше жүмыс істеуге үйрету._________________________
Дамыта оқыту технологиясы
Оқу-тәрбие үрдісівде сабақты "оқушы-субъект — мұғалім-объект" тұрғысынан қарастырып, окушыны ұдайы шығармашылық ізденіске бағыттау:
- мұғалім-бағыттаушы, оқушы-ізденуші;
- мұғалім-ізденуші, оқушы-зерттеуші.
3-кестеде көріп отырғанымыздай оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді қолдануда "оқушы-объект" тұрғысынан, "оқушы-субъект" негізіне көшеді.
4-кестеде "оқушы-субъект" және "окушы-объект" тұрғысынан қарағанда окушы мен оқытушының іс-әрекеттерін салыстырмалы тұрде көрсетеміз.
Кесте 4
"Оқушы-объект" және "окушы-субъект" тұрғысынан алғавдағы окушы мен мүғалімнің іс-әрекеттері
Оқушы-объект, субъект
Оқушының іс-өрекеті
Мұғалімнің іс-әрекеті
Окушы-объект
Мұғалімнің берген "дайын" білімін меңгереді
Оқушыға "дайын" білімді береді
Оқушы - субъект
Оқушы білімді өз бетінше меңгереді: - окушы өз бетінше ізденеді; оқушы ~ шағын зерттеулер жүргізеді.
Мұғалім оқушының білімді өз бетінше меңгерулеріне жағдай жасайды: - мұғалім окушының өз бетінше білімді игеруіне бағыттайды; - мұғалім окушының зерттеуіне ізденістер жасайды.
Зерттеуіміз көрсеткендей оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсіддерін пайдаланғанда оқушыны субъект тұрғысынан қарастырғанда оқытудың нәтижелі, білімнің сапалы болатындығы және ең бастысы, окушылардың пәнге деген жауапкершілігі, қызығушылығы артып, оқушының өз бетінше жүмыс істеуге ынтасы оянып, оқушының ізденушілік-шығармашылық, зерттеушілік қабілеттері артады.
33
1.2 Оіоытудың жновациялық әдіс-тәсілдеріне крйылатын педагогикалык, талаптар мен шарттар
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың "Кдзақстан—2030" Қазақстан халқына арналған жолдауында көрсетілгеңцей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі щрлы болуына ыкдал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын күдіретті күш тек білімге ғана тән. Жас мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі мекгеп окушылары. Оларға талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақгы мүмкіндіктерін анықгап, соған негіздеп оқыту — бүгінгі күннің өзекті мәселесі [138].
Келе жатқан жаһандану дәуірі: үлттық бәсеке, акцараттық сайыс, гуманитарлық технологиялар, психологиялық өзгерістермен ерекшеленетін тәрізді. Сол кезеңге сай интеллектуалды, дені сау, ой-өрісі жоғары, халықаралық деңгейде білімі бар азаматты өсіру — мемлекеттің ең маңызды стратегиясы. Осыған орай, бүгінгі қазақ мектебі мүғалімдерінің кәсіби парызы — төмендегідей төрт істің басы касыңда болып, жүзеге асыруыңда жатыр деп білеміз. Оның біріншіеі, өркениетгі қарым-катынас дағдыларын мектеп босағасынан бастау; екіншісі, жас ұрпақгы ұлттық рухта, өз ана тілінде, өз ата салтыңца, заман талабына сай сапалы оқытып, сауатты тәрбиелеу; үшіншісі, барлық оку орындарыңда оқыту үрдісін балабақша бүддіршінінің, мектеп окушысының, студенттердің психологиялық дамуына сәйкестендіру; төртіншісі, мемлекеттік тіддер туралы саясатты білім беру жүйесі арқылы іске асыру, тілді меңгерем деген еліміздің азаматтарына тиімді әдіс-тәсіддерді үсыну, т.б.
Жасыратыны жоқ көп мүғалімдердің кәсіби дайындықгары ауыз толтырып айтатын жоғары деңгейде емес, жоғары әдістемелік сабақгар саны санаулы. Жаңашыл жол іздеп, қиналып жаткан мектептер саны аз. Ағылшын тілі, информатика, экономика, күқықгану пәңдерін терендетіп оқыту, бизнестік білімдеріне арналған сыныптар аіпу, біреулердің дайын тәжірибесін пайдалана салу; кәсіби әзірлік болмаса да небір атаулы технологияны, әдде біреудің сабақ беру әдісін "үжымдық оқыту", "сын тұрғысынан ойлау", "деңгейлік оқыту" деп сабақгың тақырыбына, тағы басқа педагогикалық, психологиялық жағдайларға мән бермей, окушылардың жас ерекшеліктеріне қарамай күштеп ендіру, т.с.с. [139].
Бүдан біз оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдеріне қойылатын педагогикалық талаптар мен шарггарды ескеру қажет демекпіз.
Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты мшдеттерінің бірі — оқытудың әдіс-тәсіддерін үнемі жетілдіру [140].
34
V
V
Қазіргі кезде біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бүл барлық білім көздерін кредиттік технологиялық окуға көшіру, білім сапасын арттырады, ол жоғарғы оку орнының оқытушыларының пән бойынша білім сапасына жауапкершілігін әдістемелік және техникалық жағынан жабдықгау білімгерлердің жүмысын бақылауға жеке жұмыс жүргізуге әрдайым кеңес беріп отыруына мүмкіндік туады. Бүгінгі мемлекет алдындағы негізгі міндет — білім беру жүйесін жаңаша құру, барлық әлем азаматтарына білімнің бірдей мүмкіндіктерін беру. Білімгерлердің жүмыс мазмұны өзгереді, олардың тиянақгы білімге деген талпынысы артады. Білімгерлердің өмірге деген реалистік көз қарасы қалыптасады [141]. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзкарас, жаңаша карым-кщынас пайда болуда:
- білім мазмүны жаңа үрдістік біліктермен, ақпаратты кабыддау кабілеттершің дамуымен, ғылымдағы шығармашьшық және нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақгыла-нуымен байи түсуде;
- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінң рухани баюына азамат тұлға ретінде кэлыптасуына көңіл бөлінуде;
- мектеп, отбасы және қоршаған ортаның бала тәрбиесіндегі бірлігіне үмтылыс жасалуда;
- қоғамның біліммен бара-бар педагогикалық технологияның кеңінен қолданьшуына және ғылымның роліне мән берілуде. Мемлекеттік білім стандарты деңгейіңде оқыту үрдісін
үйымдастыру жаңа педагогикалық технолоияны ендіруді мшдеттеқді. Ғалымдарымыз казіргі кезде қолданылып жүрген педагогикалық технология терминін әр қырынан ашып көрсетуде.
В.А. Беспалько "практикада іске асатын нақгы педагогикалық жүйе-жоба" десе. Монахов "педагогикалық технология — оқыту үрдісін жобалау, үйымдастыру және өткізудің ойластырылған моделі" деген анықгама береді [142].
Әрбір педагогикалық технология жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, оның өзіңдік, шығармашылық кабілетгерін арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін-өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға қажетгі объективті әдістемелік мүмкіңдіктерді камтиды.
35
Жаңа технологияны қолдану төмендегідей кезеңцер арқылы іске асады:
I кезең: оқып үйрену
II кезең: меңгеру
III кезең: өмірге ендіру
IV кезең: дамыту.
Жаңа технологиямен жүмыс істеу үшін төмендегідей алғы шарттар қажет:
- оку үрдісін интенсивтеңціруді жаппай қолға алу;
- окушылардың сабақбастылығын болдырмау шараларын кешенді тұрде қарастыру. Оның ғылыми-әдістемелік, оқыту әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне үнемі талдау жасап, назарда ұстау;
- жаңа буын окулықгарының мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын игеру арқылы окушыларға білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде игертуге қол жеткізу;
- оқыту үрдісін ізгілеңдіру мен демократияандыруды үнемі басшылыққа алу [143].
Өйткені оқыту тәрбиенің негізі.
Сондықган оқыту да қоғамдық құбылысқа жатады. Оқытуды екі тұрлі мағынада карауға болады. Біріншісі — мектепте арнайы пәндерді оқыту. Екіншісі — өмірде оқыту, өмірге үйрету. Тәрбиелеу, оқыту егіз үғым. Оқыта отырып тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып оқытамыз. Оқыту тәрбиеге қарағанда нақгылау. Оьдыту үйрету арқылы іске асады. Бүл оқытудың маңызы. Оқыту — тәрбиенің құрамды бөлігі, қайнар көзі, жүйелі тұрі. Оқыту арқылы тәрбиенің саналылығының, руханилығын, әсемділігін, әсерлігін, адамгершілікке баулу жолын, еңбекшілдігін т.б. айқындап толықгыруға болады. Оқыту — тәрбиенің интеллектуалды тұрі [144]. Сондықган мектеп мүғалімдерінен, бұл мәселені жан-жақгы үрдіс ретінде қабылдауын және инновациялық технологияны пайдалануға ықпал ететін көптеген шартты жағдайларды танып білуі талап етіледі, зерттеуіміздің ғылыми болжамына сәйкес, оқытудың жалпы инновациялық технологияның әдіснамалық талаптарын, салаларын, қүрлымын, қолдану деңгейлері мен кезеңдерін саралай отырып, мектептегі гуманитарлық пәндерді оқытуда пайдаланудың педагогикалық шартгарының мәнін, әдістерінің, іс-әрекеттерінің өзара жүйелік бірлігінің моделін жасап сурет арқылы өрнектедік. Ол 2-суретте көрсетілген.
36
Жаңа технологияны қолдану төмеңцегідей кезеңцер арқылы іске асады:
I кезең: оқып үйрену
II кезең: меңгеру
III кезең: өмірге ендіру
IV кезең: дамыту.
Жаңа технологиямен жүмыс істеу үшін төмендегідей алғы шарттар қажет:
- оку үрдісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу;
- окушылардың сабақбастылығын болдырмау шараларын кешеңді тұрде карастыру. Оның ғылыми-әдістемелік, оқыту әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне үнемі талдау жасап, назарда үстау;
- жаңа буын окулықгарының мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын игеру арқылы окушыларға білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде игертуге қол жеткізу;
- оьдыту үрдісін ізгілендіру мен демократияандыруды үнемі басшылықкд алу [143].
Өйткені оқыту тәрбиенің негізі.
Соңдықган оқыту да қоғамдық құбылысқа жатады. Оқытуды еьсі тұрлі мағынада кдрауға болады. Біріншісі — мектепте арнайы пәндерді оьдыту. Екіншісі — өмірде оқыту, өмірге үйрету. Тәрбиелеу, оқыту егіз ұғым. Оқыта отырып тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып оқытамыз. Оқыту тәрбиеге қарағанда нақгылау. Оқыту үйрету арқылы іске асады. Бұл оқытудың маңызы. Оқыту — тәрбиенің кұрамды бөлігі, қайнар көзі, жүйелі тұрі. Оқыту арқылы тәрбиенің саналылығының, руханилығын, әсемділігін, әсерлігін, адамгершілікке баулу жолын, еңбекшілдігін т.б. айқындап толықгыруға болады. Оқыту — тәрбиенің интеллектуалды тұрі [144]. Сондықган мектеп мұғалімдерінен, бұл мәселені жан-жақгы үрдіс ретінде қабылдауын және инновациялық технологияны пайдалануға ықпал ететін көптеген шартты жағдайларды танып білуі талап етіледі, зерттеуіміздің ғылыми болжамына сәйкес, оқытудың жалпы инновациялық технологияның әдіснамалық талаптарын, салаларын, кұрлымын, қолдану деңгейлері мен кезеңдерін саралай отырып, мектептегі гуманитарлық пәндерді оқытуда пайдаланудың педагогикалық шартгарының мәнін, әдістерінің, іс-әрекеттерінің өзара жүйелік бірлігінің моделін жасап сурет арқылы өрнектедік. Ол 2-суретте көрсетілген.
36
Сурет 2
Оку-тәрбие үрддсіңде окщудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары
Инновациялық әдіс-тәсіддёр жайлы білім
Жаңалықгың
өмір сүру
сатыларын
Инновациялық ізденіс қажеттілігі
Инновациялық
әдіс-тәсілдердің
тиімді жоддарын
карастыру
Гуманитарлық пәндер жүйесінде оқытудың инновациялық әдіс-
тәсілдерін
пайдаланудың
педагогикалық
шарттары
Инновациялық әдістерді меңгеру
Инновациялық
әдіс тәсіддердің
нәтижесінің
болуы
Инновациялық
әдіс-тәсіддерді
пайдалану және
білім беруді ұйымдастыру
формалары
--І
Инновациялық әдіс-тәсіддердің
озық
тәжірибелерін пайдалану
Педагогика ғылымдарында баланы оқыту мен тәрбиелеудің мівдеті жан-жақгы дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықган, жаңа технология бойынша әдістемелік жүйенің басты бөлігі — оқытудың мақсаты болып табылады.
Сондықган танымдылық іс-әрекеті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет. Бұл әдістемелік жұйенің басқа бөліктерінің де (мазмұнын, әдіс, оқыту тұрі мен кұралдарының), өзара байланысы қалпында өзгертілуін талап етеді.
Жаңа технологияның мақсаты — оқытуды ізгілендіру, яғни оку кұралдары окушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай болуы керек.
Жаңаша оқытудың негізгі тұрлері: оқытудың дербес және топтық тұрлері табылады. Бүл жерде алға қойылатын басты мақсат — окушыға деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп беделі мен кадір-қасиет сезімін дамыту.
Оку-тәрбие үрдісінде қолданып, айтарлықгай нәтиже беріп жүрген жаңа педагогикалық технологиялар:
- дамыта отырып оқыту әдістемесі (Л.В. Занков,
37
Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, В.В. Репин, В.А. Левин);
- оза отырып оқыту (С. Н. Лысенкова);
- іс-әректті бағалау (Ш.А. Амонашвили, И.П. Волков);
- тірек және тірек конспектілері арқылы оқыту (В.Ф. Шаталов);
- саралап оқыту;
- шоғырландырып қарқыңдап оқыту жүйесі;
- деңгейлік тапсырмалар ақылы дамыта оқыту;
- жобалап оқыту технологиясы;
Жаңа технологиялардың педагогикалық негізгі кдғидалары:
- балаға ізгілік іүрғысынан қарау;
- оқыту мен тәрбиенің бірлігі;
- баланың танымдық күшін қальштастыру және дамыту;
- баланың өз бетімен әрекеттену әдістерін меңгерту;
- баланың танымдылық және шығармашылық икемділігін дамыту;
- әр окушыны оның кдбілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту;
- барлық окушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу;
- оқу үрдісін окушының сезінуі.
Жаңа педагогикалық технологияның салыстырмалы талдауын 5-кестеден көрсетуге тырыстық.
Кесте 5
Педагогикалық инновациялық технологияның жалпылама
салыстырмалы талдауы
РС
Педагогикалық технология
Мақсаты
МазЕъшасы
Іс жүзіне асьфу әдістері
1.
Дамыта оқыту
Окушының таным белсеңцілігі мен өз бетінше іздену шығар-машылық деңгейін калыптастыру
Оқытудың танымды-лық мақсатын жүйе-лі, бірізді қоя білу негізінде білімді белсенді меңгеру
Ішінара
іздену өдістері
2.
Деңгейлеп оқыту
Окушьшың ^дайындық деңгейін есепке алу және таным белсенді-лігін артгыру
Оқушының дайындық деңгейінің дөрежесіне сәйкес тапсырмалар-ды орындау
Оқытудың жеке, дара әдістері
3.
Модульдік, блок модуль-дық оқыту
Оқушының жеке басы-ның дара ерекшелікге-рін ескеру және оның дайыңдық деңгейін есепке алу Әр оқушының жөне сыныптың жеке ерекшеліктерін ескеру
Оқушының оқу бағ-дарламасына сәйкес өз бетінше жеке жұмыс жасауы Оку бағдарламасын кажетті мөлшерге дейін жүйелі "сығым-дау"
Оқытудың жеке, жеке-топтық өдістері
38
Жаңа педагогикалық технологиялар окушының шығармашылық кдбілетгерін артгыруға өз үлесін қосады. Окушылар шығармашылығын артгыруда деңгейлік тапсырмалардың маңызы бар. Деңгейлік тапсырмалардың ауқымы өте кең. Окулықгағы жатүътгүіш^ — өтшген. ережелер боіашш.а к?ій.тааіа^, тгысъжуау, бе^іту жұмыстарына арналған тілдік, грамматикалық жүмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар кұрамына мәтіңцер, сөзжұмбақ, қызықгы грамматика, тестік сұрақгар, іскерлік ойыңцар мен тренингтер жүйесі қамтылады. Бұлар оқытудың деңгейіне сәйкес оқушыны саралап оқытуға ыңғайлы, әрі оку бағдарламасы бойынша оқушының жас ерекшелігі мен білім деңгейіне сай құрылып, окулықка қосымша пайдалануға беріледі [145,146,147,148].
Окушыны деңгейге бөліп оқыту үшін сабақ жаңаша жоспарланады. Окушыларға деңгейлік тапсырма беру арқылы сан тұрлі жұмыс жүргізіледі. Окушының алған білімін жүзеге асыра алатындығы тексеріледі. Өз бетімен жұмысты орындауға бейімділігі бақылауға алынады. Қорытындысында деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жасаудың тиімділігі байкалады. Оқушының белсенділігі мен іскерлігі артып, шығармашыллыққа үмтылады. Деңгейлік оқыту барысыңда біліктілікке жетеді.
Бірінші деңгей — тапсырмалары білімнің минималдық шегі, мем-лекеттік стандарт талабына сәйкес бағдарлама мөлшерінен аспайтын, окушының жас ерекшелікгеріне сай болады. Сынып бағдарламасына сәйкес лексикалық тақырыптар мен грамматикалық тапсырмалар, тілдік ережелер, жазба жүмыстарын орыңдайды. Мәтінмен жұмыс жасайды.
Екінші деңгей — тапсырмалары тұрленіп, күрделене түседі, сынып бағдарламасына сай лингвистиканың барлық тұрлерімен жұмыс істейді. Окушы өз бетімен керегінше қызмет етеді. Оку мотивтері кднағаттанарлық дәрежеде. Ықыласы жоғары. Окушының қабылдауы, жазба жұмыстарын орындау көрсеткіштері міндетті деңгейден әлдекайда жоғары болады.
Үшінші деңгей — шсуінылардың шығармашьілықкд деген мотивтердің айқын көрінуімен, логикалық ойлау дәрежесінің жоғары болуымен, өз жеке басының белсенділігімен, ісіне талдау жасай білуімен, білімді жаңа жағдайға пайдаланумен сипатталады. Оқушы талдау, салыстыру жұмыстарын жүргізеді. Танымдық-іздену (эвристикалық) тұрдегі жүмыстарды ізденіп өз бетімен орындайды.
Төртінші деңгей — дарынды, ізденімпаз, кңбілеті жоғары, талапты балаларға арналады. Оңдай окушыларға мұғалім тек тақырыбын ғана береді, окушының өзі мақсатын қояды, әдістерін іздейді. Нәтижесіне жетеді, жазба жұмыстарын өз бетінше орындайды.
39
Жаңа педагогикалық технологиялар окушының шығармашылық қабілеттерін артгыруға өз үлесін қосады. Окушылар шығармашылығын арттыруда деңгейлік тапсырмалардың маңызы бар.
Деңгейлік тапсырмалардың ауқымы өте кең. Окулықгағы жаттығулар — өтілген ережелер бойынша қайталау, пысықгау, бекіту жұмыстарына арналған тілдік, грамматикалық жұмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар құрамына мәтіңдер, сөзжұмбақ, қызықгы грамматика, тестік сүрақгар, іскерлік ойындар мен тренингтер жүйесі қамтылады. Бұлар оьдытудың деңгейіне сәйкес окушыны саралап оқытуға ыңғайлы, әрі оку бағдарламасы бойынша оқушының жас ерекшелігі мен білім деңгейіне сай қүрылып, окулыққа қосымша пайдалануға беріледі [145,146,147,148].
Окушыны деңгейге бөліп оқыту үшін сабақ жаңаша жоспарланады. Окушыларға деңгейлік тапсырма беру арқылы сан тұрлі жұмыс жүргізіледі. Оқушының алған білімін жүзеге асыра алатындығы тексеріледі. Өз бетімен жұмысты орындауға бейімділігі бақылауға алынады. Қорытыңдысында деңгейлік тапсырмалар арқылы жүмыс жасаудың тиімділігі байкалады. Окушының белсеңділігі мен іскерлігі артып, шығармашыллыққа үмтылады. Деңгейлік оқыту барысыңда біліктілікке жетеді.
Бірінші деңгей — тапсырмалары білімнің минималдық шегі, мем-лекеттік стаңдарт талабына сәйкес бағдарлама мөлшерінен аспайтын, окушының жас ерекшеліктеріне сай болады. Сынып бағдарламасына сәйкес лексикалық тақырыптар мен грамматикалық тапсырмалар, тілдік ережелер, жазба жұмыстарын орындайды. Мәтінмен жұмыс жасайды.
Екінші деңгей — тапсырмалары тұрленіп, ьсүрделене түседі, сынып бағдарламасына сай лингвистиканың барлық тұрлерімен жұмыс істейді. Окушы өз бетімен керегінше қызмет етеді. Оку мотивтері қанағаттанарлық дәрежеде. Ықыласы жоғары. Окушының қабылдауы, жазба жұмыстарын орыңдау көрсеткіштері міндетті деңгейден әлдеқайда жоғары болады.
Үшінші деңгей — оқушылардың шығармашылыққа деген мотивтердің айқын көрінуімен, логикалық ойлау дәрежесінің жоғары болуымен, өз жеке басының белсеңділігімен, ісіне талдау жасай білуімен, білімді жаңа жағдайға пайдаланумен сипатталады. Окушы талдау, салыстыру жұмыстарын жүргізеді. Танымдық-іздену (эвристикалық) тұрдегі жұмыстарды ізденіп өз бетімен орындайды.
Төртінші деңгей — дарыңды, ізденімпаз, кдбілеті жоғары, талапты балаларға арналады. Ондай оқушыларға мүғалім тек тақырыбын ғана береді, окушының өзі мақсатын қояды, әдістерін іздейді. Нәтижесіне жетеді, жазба жұмыстарын өз бетінше орындайды.
39
Оку-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды пай-далану сөзсіз білім сапасының артуына алып келеді, сондықган жаңа технологияны әрбір үстаздың пайдалануы — өмір талабы болмақшы.
Педагогикалық технология үғымы үш деңгейде қодданылады:
Жалпы педагогикалык, — педагогикалық жүйе үғымының синонимі. Оған: мақсат, мазмұн, оқытудың құралдары мен әдістері, оқыту процесінің субъектілері мен объектілерінің әрекет алгоритмі кіреді.
Салалык, (пәндік) — бір пән шеңберіндегі оқыту, тәрбие мазмұнын жүзеге асыруға негізделген әдістер мен құраддар жиынтығы.
Локальдік (модулъдік) — жеке әрекеттер технологиясы, ұғымды қалыптастыру; дара кдсиеттерді қалыптастыру және дамыту сабағының технологиясы; жаңа материадды меңгерту технологиясы; қайталау және бақылауды ұйымдастыру технологиясы; жеке жұмысты ұйымдастыру технологиясы.
Салалық (пәндік) және локальдық (модульдік) деңгейлеп оқыту әдісімен үндес, тек айырмашылық технологияда процессуалдық өлшемдік, сапалық және вариативтік-бағдарлық компоненттерге басым көңіл бөледі.
Технология әдістемеден оқыту әрекеттерінің өңцеуге болатындығымен ереьапеленеді.
Педагогикалық технология құрылымы:
1. Концептуалдық негізі.
2. Мазмүвдық бөлігі:
а) жалпы оқыту мақсаты;
ә) нақгы оқыту материалының мазмұны.
3. Процессуадды бөлігі — технологиялық процесс:
а) оқыту процесін үйымдастыру;
ә) окушының оку әрекетінің әдістері мен тұрлері;
б) ұстаздың оку материалын меңгеру процесін басқару әрекеті; г) оку процесін диагностикалау.
Сонымен бірге, кез-келген педагогикалық технология негізгі методологиялық талаптарды кднағаттандыруы керек. Методологиялық талаптар:
1. Концептуалдық негізінің болуы. Қандай технология болса да философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми түжырымдамаға негізделуі тиіс.
2. Жүйелілігі. Педагогикалық жүйенің барлық бөліктерінің логикалық байланыста болуы шарт.
3. Баскдруға (щгайлығы. Диагностикалқ болжау жасауға, жоспарлауға, нәтижені өңцеу, өзгеріс енгізу мақсатында әдіс-тәсілдерді кезектеп пайдалану мүмкіндігі болуы керек.
4. Тиімділігі. Білім беру стандартын кднағаттандыруы тиіс.
40
5. Кдйталауға жарамдылығы. Баска үжымда дәл осы күйде қолдануға мүмкіндікгің болуы.
Педагогикалық технологияның даму көзі мен құрамдас бөліктері болып:
- әлеуметтік өзгеріс және педагогикалық жаңаша ойлау;
- педагогика, психология, қоғамдық ғылымдары,
- отандық, шетеддік тәжірибелер, ескі мен жаңа;
- этнопедагогика болып табылады.
Әлемдік білім беру кеңістігіндегі педагогикалық технологиялардың ғылыми философиялық негізін мыналар кұрайды:
Сцентизм — адамзат қоғамының мәдениет жүйесінде ғылым мен техника рөлін даралап бағалау.
Табиғаттәнділік — адамның табиғи мүмкіндіктерін ескеруді уағыздаушы көзқарас, адам мен табиғаттың үйлестігін басшылыққа алу.
Гуманизм (шіліктік) — әлеуметтік құбылыстарды бағалау өлшемі, адамның жағдайы, қоғам қағидасы — тендік, әділеттілік.
Теософия — діни бағытгағы мектептердің негізі. Ол үлттық педагогикадан терең тамыр алады, жастарды жақсылық пен жамандық аражігін ашуға тәрбиелейді.
Антропософия — адамның рухани құндылығын зерттеуші бағыт.
Прагматизм — тұлғаның интеллектуадды және адамгершілік сапалары, оның табиғи жаратылысы. Оның көрінуі тек даралық ерекшеліктеріне байланысты. Олар адамгершілік сапаларды калыптастыру емес, табиғи берілген қабілетті дамытуды өзін-өзі реттеу жағдайының алғы шарты деп есептейды.
Экзистенциализм — адам өзін-өзі жасаушы деген ойды басшылыққа алу.
Педагогикалық технологияларды мьшавдай топтарға жинақгауға болады:
1. Педагогикалық қарым-қатынасты демократиялық және ізгілік негізінде күру педагогикалық технологиясы:
- ынтымақгастық педаТогикасы;
- ізгілікті-тұлғалы оқыту технологиясы;
- адамгершілікгі калыптастыруға негізделген әдебиетті оьдыту жүйесі (Е.Н. Ильин).
2. Оқушы әрекетін жандандыру және жетілдіру негізіндегі оқыту технологиясы:
- ойын-сабақ технологиясы;
- проблемалық оқыту;
- модульдік оқыту технологиясы (М.М. Жанпейісова);
41
- Шаталовтың тірек конспектісі негізінде оқыту технологиясы;
- Е.И. Пассовтың коммуникативтік оқыту жүйесі.
3. Оку процесін үйымдастыру және басқару тиімділігіне негізделген оқыту технологиясы:
- бағдарламалап (программалап) оқыту;
- дифференциалдап оқыту;
- даралап оқыту;
- ұжымдық және топтық оқыту тәсілдері;
- компьютерлік технология.
4. Әдістемелік жетілдіру және дидактикалық қайта өңдеу негізіне қарай қүрылған оқыту технологиясы:
- ірілендірілген дидактикалық бірліктер (П.М. Эрднеиев);
- "Мәдениет диалогы", (В.С. Библер, С.Ю. Курганов);
- "Экология және диалекгика" жүйесі, (Л.В. Тарасов);
- ақыл-ой әрекетін сатылап дамыту теориясын жүзеге асыру технологиясы (М.Б. Волович).
5. Табиғаттәнділік, үлттық педагогика әдістерін пайдалануға негізделеген оқыту технологиясы:
- "Салауаттылыққа тәрбиелеу" — Кушир технологиясы;
- М.Монтессори технологиясы.
6. Алтернативті оқыту технологиясы:
- Вальдорф педагогикасы (Р. Штейнер);
- Еркін еңбек технологиясы (С. Френе).
7. Кешенді политехнологиялар
- "Школа самоопределения" (А.Н. Тубельский);
- "Школа ддя всех" (Е.А. Ямбург);
- "Школа парк" (М. Балабин).
"Педагогикалық жүйе — бір-бірімен байланысты әдістер, педаго-гикалық процестер, жеке тұлға кэлыптастыруға әсер ететін нақгы мақсатгы, бағытты педагогикалық әсер" делінген Беспальконың "Слагаемое педагогическая технология" еңбегінің 13-бетіңце.
Педагогикалық жүйе тәжірибеде: а) дңдактикалық мақсат; ә) оқыту технологиясы арқылы жүзеге асады.
Кдзіргі таңда оқылатын пәндердің балалардың болашағы, таңдайтын мамандығына қарай бағытталуына, яғни мақсатты білім беру ісіне ерекше назар аударуда. Сондай-ақ, жеке тұлға, яғни дарынды, шығармашылық тұлға қалыптастыру білім мен тәрбие берудегі мемлекеттік істің ең маңыздысы болып отыр. Кәсіпке дайындау, мақсатты білім беру — тұлға дамуын жүзеге асыратын мәселелер. Педагогикалық технология оқыту мақсатына жетудің тиімді, нақгы жолдарын көрсетеді.
42
1. Сабақ мақсатын айқындау, оған қойылатын талап жаңалық емес. Ал педагогикалық технология ерекшелігі, оның талабы осы мақсатқа жету, оқушының өзі арқылы, оның оқу іс-әрекетін үйымдастыру арқылы, ойлау дағдыларын дамыта отырып жүзеге асыруды қарастырады. Окушылардың окудағы іс-әрекеті арқылы, олардың ойлау дағдыларын жетіддіре отырып мақсат қою технологиясын былайша көрсеттік (Блумның жүйесі).
Кесте 6
Дағдылар
Аныщпама
Окушының іс-әрекеті
Білім
Түсіну
Қолдану
Талдау
Синтез (бір
нәрсе жасай-
ды, жинақ-
тайды)
Баш (сбін, ш-
йымдау)
Берілген жаңа түсінікті ұғу, еске үстау, бұрьшғы білімді еске түсіреді.
Жаңа материалда берілетін бшіэдці
түсіну, өзінше түсіндіру немесе болжам
жасау.
Жаңа білімді тәжірибеде, яғни нақгы
жаңа жағдайға пайдалану.
Алған білімді жіктеу, саралау, ең негізгі түйінді дәнін бөліп ала білу. Ягаи, бүтіңді бөлектерге жіктеу арасывдағы байланысты айқындау, т.с.с.
Жеке бөлшектерден, дара ұғымдардан түтас дүние жасау (жалқыдан жалпыға).
Жаңа үтым, жаңа материалдың құндьшығьш, керектігін анықгау, пайымдау.__________________
Тыңцайды, қабыддай-ды, еске сақгайды, ойлайды.
Түсіндіреді, айтады, көрсетеді, жазады.
Бұрынғы білім негі-
зіңце соны ]
пайдалана
отырып,
жаңа
проблема шешеді.
Ойланады,
салыс-
тырады,
табады,
талқыяайды,
ашады,
ізденеді.
Ойлап
табады,
қүрастырады,
шығарады,
байла-
ныстырады.
бағалайды,
талқы-
лайды, өз
талабын
айтады.
Бүл жүйені әрі кдрай жете түсіну үшін мұғалім қандай тірек ұғымдағы сөздерді пайдалануы мүмкін, соған тоқгалайық.
Білім Түсіну, үғу
Қолдану
Анализ (таддау)
Синтез Баға
Айтьщцар, жазыңдар, атап беріңдер, орнына қойыңцар.
Өз ойларыңды айтьщцар, түсіндірщдер, үқсастық, айырмашылығьш көрсетіңдер, мөнін түсіндіріндер.
Қолданыңыздар, табыңдар, пайдаланындар.
Былай карағанда, салыстырғанда, баскаша ойластырғавда, басқаша ерекшелігін табыңцар, негізгі қасиетін дәлелдеңцер.
Құрайық, ойланайық (жаңа нәрсе), керісінше, мүмкін
Бөрінен жақсы, бәріне жаман, неге солай, пікірдің біреуіне келісемін, сьш айтыңдар.______________________
43Тәжірибеде осы жүйе бойынша қалай мақсатқа жетуге болады, еңці соған тоқгалайық. Әдебиет сабағынан бір мысал келтірейік: С.Сейфуллин. "Нұра", 7-сынып.
Білім Түсіну, ұғу
Қоддану
Таддау
Синтез
"Нұра" табиғаты туралы өлең бе, әлде туған жер, Отан туралы өлең бе? Басқа да каңцай мәселелер келтірілген
"Бұрынғы иең — байғүсың" деген жоддарға қара. Бұрынғы иесі неге байқұс? Оған жауапты өлең шумақгарынан ізде. "Мазаққа қалған сорлылар кімдер?" Сорлы емес, байғұс та емес, баскд иелері бар ма? Ол кімдер?
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты туралы тарихтан не білесіддер. Осы өлеңце соның көрінісі бар ма? Өлең шумақгарьшан мысал келтір.
Лирикалық кейіпкердің бұрьшғы Нұраны жырлау сезімін, көңіл күйіндегі ерекшелігін сарала, себебін дәлелде. Қ. Аманжоловтың "Туған жер" өлеңімен салыстыр. Үқсастық, айырмашылығын дәлелде.
Өлеңге өзің ат қойып, енді оны қара сөзбен суреттеме етіп жаз. Өлеңдегі өзіңе үнаған бейнелі сөздерді суреттемеде пайдалануға болады 2. "Өзімнің Нүрам" (басқа да ат қоюға болады) тақырыбына өз туған жерің туралы өлең немесе шығарма-суреттеме жаз.
Нұра келбетін суреттейтін бейнелі сөздер сөздігін жасап, олардың өлендегі негізгі ойды ашудағы орньш айқында.
С. Торайғырой. "Шығамын тірі болсам адам болып".
Білім Түсіну
Қолдану Талдау
Жинақгау Баға
Өленде қандай мәселелер келтірілген? Ақынның өмір сүру мақсаты.
"Адам болу" дегеңді қалай түсінесің? Ақынша "адам болуға" қандай касиеттер кедергі жасайды? Кдңцай касиеттер оған жақыңдатар.
Ақын өлеңінің бүгінгі таңда маңызы бар ма? Өлеңнің өздеріңе әсері арқылы ойларынды айтарсындар.
Қалай ойлайсыңдар, ақын арманына жетті ме? "Ддам болу" мақсаты орындалды ма? Ойларыңды ақын өмірі, артқыға калдырған мүрасы арқылы дәлелдеңдер.
"Ақын арманы" немесе өз қалауларың бойынша ат қойып, шағын шығарма-толғау жазывдар. "Адам болу — мүратым" атты ауызша сүхбат жүргізіп, пікірлесіңдер.
Ақын өлеңінің бүгінгі таңда маңызы бар ма? Өлеңнің өзіңе әсері арқылы ойларыңды айтарсыңдар.
44Енді қазақ тілінен мысал келтірейік. Сын есім туралы түсінік.
Білім
Түсіну
Қолдану
Тадцау
Жинақгау
Баға
Сын есімге анықгама беріндер. Қандай сүрақгарға жауап беретінін айтыңцар. Сын есімнің тұрлерін ажырата біліңцер.
Мьша берілген сөйлемдерден сын есімдерін табыңцар.
Берілген сьш есіоддерді пайдаланып, сөйлем қүрастырыңцар. Мәтіннен сьш есімді табындар.
Зат есіммен салыстырып, сьш есімнің өзіндік ерекшелігін саралаңцар.
"Көгілдір көктем" тақырыбына шағын шығарма суреттеме жазындар. Суреттемелерінде сын есімдерді пайдаланындар.
Абайдың "Күз", "Жаз" өлеңцерінен сьш есімді тауып, ақын поэтикасыңцагы орньш дөлелдендер.______________
Зер сала қарасақ, оқушының білімді меңгеру деңгейі анализдан бастап синтез, бағада жоғарылай түседі. Егер білім түсінік, қолдану, берілген білімді ұғу, меңгеру, пайдалану дәрежесінде ғана болса, (репродуктивтік қызмет) ол анализден бастап іздену, проблема шешу, жаңа хабар алу, өнімді, жемісті әдістер, іс-әрекеттер арқылы жүзеге асады екен. Беспальконың еңбегінде окушының білімді меңгеру сатысы төмендегі үлгіде сурет арқьшы былай көрсетілген.
Сурет 3
IV Ш II I
шығармашылық дамыту
эвристикалық — өмірге ендіру
алгоритмдік — меңгеру
оқушы деңгейі — оқып үйрену
Бұл суретте жоғарыда біз сөз еткен мақсатты қою технологиясы білімнің бастапқы окушы деңгейінен шығармашьілыққа дейінгі жобасы айқын көрсетілген. Бірінші сатыда (окушы деңгейі) мұғалім көмегімен окушы алдындағы мақсатты шешеді, орындайды, оқушыға бұрынғы білімі көмекке келуі мүмкін болса, екінші алгоритмдік сатыда (көмексіз, аідыл-кеңессіз) окушы мақсатқа өз бетінше жетеді (алдыға қойылған мақсат, ситуация анық болаған жағдайда).
Ал мақсат айқын, ситуация түсініксіз болса, оны оқушы өздері шешсе, өз еңбектерімен жаңа мәлімет, білім алса, ол эвристикалық саты болмақ. IV саты — ең жоғарғы саты шығармашылық саты.
45Мақсат нақгы емес, жалпылама, окушы мақсатты айқындап, сол арқылы шешуге кіріседі, жаңа білім игеріледі, тың мәлімет шешіледі. Іс-әрекеттің ең өнімдісі осы III—IV саты. Оның технологиясы бойынша оқушының осы шығармашылық сатыға жету жолдары тек мұғалім арқылы емес, окушының өзі, іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Технолошяның негізгі ерекшелігі де, тиімділігі де осында. Бала білімін окушы деңгейінен шығармашылық деңгейге жетелеуде дамыта оқыту (развивающее обучение) проблемалық оқытудың атқарар орны ерекше.
Қазіргі педагог ғалымдар әдістерін төмендегідей жүйеледік.
1. Түсіндірмелі иллюстративтік.
2. Программалық.
3. Эвристикалық.
4. Проблемалық.
5. Модельдік.
Бүл әдістер — мүғалімдерге жете таныс, тәжірибеде жиі пайдаланып, өнімді нәтижелер беріп жүрген әдістер. Модельдік әдістерге ойындары, сабақ тұрлері (баспасөз сабағы, сот сабақгары, т.б.) жатады.
Белгілі ғалымдар Эльконин мен Давъщовтардың дидактикалық жүйесі дамыта оқыту соңғы кездерде жаңашыл, ізденімпаз ұстаздардың тәжірибесіңде негізінен енуде. Дамыта оқыту технологаясын барлап қарасақ, ол ең алдымен "нені дамыту керек?" деген сұрақгарға жауап іздеттіреді.
Сурет 4
Сезімін, түйсігін
Оқу іс-әрекеттін, дағды, машықгарын
Кдбылдауын,
тұшынуын,
ынтасын.
Зейінін, еске үстауын
Үғынуын
Дамыту
Жауапкершіл ігін,
дербестігін, өз бетінше
ізденісін (жеке адам
қасиеттері)
Ойлау, щялдау, болжау, қабілетін
Ерік-қайратын
46Дамыта оқыту ең алдымен өтілгелі отырған оку материалының негізіңце, оның басты ерекшелігіне байланысты жүзеге асады.
Екіншіден, оку мақсатын шешу кезіңце, яғни мұғалім мен окушы іс-әрекетінің негізінде жүзеге асады. Бүл процесте окушы белсенді субъектіге айналады да, ал мүғалім көмек беруші, ұйымдастырушы, бағыт беруші деңгейінде болады. (Мысалы: түсіндір, дәледце, сарала, салыстыр, қорытынды жаса). Эльконин мен Давыдовтың дидактикалық жүйесі бойынша ДО моделін былай беруге болады.
Кесте 7
1. Проблема — ізденіс
2. Пікір таласы, дау, айтыс, талдау, қорытынды сөз
Проблема қойылды, нұскду беріледі. Проблема шешу үшін оқушы өзі белсене кіріседі, оны шешу жоддарын іздестіреді.
Кдрама-кайшы ұғым, түсініктер ұсыньшады. Ал окушы өз идеясының, өз үсынысының авторы болып, өз пікірін қорғайды, баскд пікірлерді сьшайды. Шындықка жету үшін ізденеді. Әр тұрлі көзқарастарды салыстырады, не сьшайды, не жоққа шығарады.
ДО моделіне барлап карасақ, оның, әсіресе, талдау, жинақгау, бағалау сынды мақсаттар жүйесін жүзеге асыруда, білім деңгейін шығармашылық сатыға жеткізуде тиімді екеніне көз жеткіземіз.
Сонымен оқыту технологиясы бұрыннан келе жаткңн классикалық педагогика жетістіктерінен іздене отырып, оны жаңа өнімді әдістермен байытуды, білім алуды окушының өз іс-әрекеттерін үйымдастыру арқылы жүзеге асыруда талап етеді екен.
Демек, өркениетті еддердегі білім берудің басты шарты - қажетті білім беру екендігі, ұлттық мүддеден туындайтыңдығы, үлттық мақсат-мүратка бағышталатыңдығы айқындалады. әсіре қызьш — білімнің үлт мәдениетін қожыратып, әдет-ғүрыпы мен салт-дәстұріне нүқсан келтіретін, үлтқа жат моральдік-этикалық үрдістерді калыптастыратын бағамбауға болады. Сонымен кдтар К.Д. Ушинский "пайдалы" және "үнамды"л білімге қызығушылықгың басқа үлтка тәуелді ететінін көрсетіп, космополиттік білімнің залалды соқпақгарынан сақгаңцырған.
"Шығыс жолбарысына" айналған Сингапурдағы экономикалық ғажайыптың атасы Ли Куан Ю; "Біз батыстың моральдік күңдылықгарын ойланбастан қабьщдайтын болсақ, қоғамымызды үстап тұрған қүдыреттен айырыламыз" деп есептейді. Ал, моральдік қүндылықгардың мектепте егілетінлігін, оку-тәрбие процесінің мазмүнына түбегейлі өзгеріс енгізетіңдігін пайымдау қиын емес. қандай да болмасын халықгың қоғамдық қүдыретті күші-үстыны
47
оның ұлттық мораліңце, әдет-ғүрпы мен салт-дәстұріңце екеңцігін, ол халықгық педагогиканың дәстұрлі үрдістері арқылы берілетінің есте үстау, одан айнымау басты шарт.
Біз шартты тұрде казақ мектебіне қажетті білім мазмүны есебінде мына бағыттарды үстанғанды жөн деп есептейміз:
1. Жас үрпақгың үлттық генезисіне ана тілінің үшрайлы да күнарлы дәнін егіп ауыз әдебиеті мен фальклорының, классикалық жазба әдебиетінің әлем таныған нүсқаларын терең оқыту. Бөтен тілдерін ассимиляциялық зардаптарына сақгап, казақ тілінің әдебиетінің кұнарлы философиясына кднықгыру;
2. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан халықгық педагогика дәстұрлерінің үлттық философия, қазақ тарихы, адам-қоғам, логика, риторика (шешендік өнері) пәндерін еңдіру арқылы данышпаңдық мектебін кайтадан калпына келтіру;
3. Ғылым-білім пәндерін терең меңгерудің алғы шарты есебінде жасөспірімнің сезімталдық (хауас) қасиетін дамытатын фальклорлық музыка, үлтгық бейнелеу өнері, қолданбалы қол өнері пәңдерінің эстетикалық қажеттілік маңызын арттыра түсу, оларды оку мазмүнына кеңінен ендіру;
4. Қазақ халқының педагогикасының басты принципі — тәрбие процесін іздендіру (жәуанмартілік), адами қасиеттердің негіздерін — этика (әдеп), эстетика (сымбат) пәндері арқылы беру;
5. Жасөспірімнің физиологиялық даму процесінде кешенді ыкдал ететін үлтгық ойындар, денешынықгыру, хореография, азробшш, шмшсшт сабақгарыньгң пәрмендшігін калыптастыру;
6. Өнер мен мәдениеттану сабақгары - қазақ және дүниежүзі халықгарының көркем мәдениеті, әдебиеті мен музыкасы пәндерін ендіру арқылы жасөспірімнің руханиятын ізгілендіру, байыту;
7. Жаратылыстану пәндері мен экологиялық тәрбие шараларының интеграциялық бағДарламасын өндіріп, жасөспірімнің дүниетанымның ізгілеңдіру, имангүл (сүйіспеншілік) касиеттерін оятып, дамыту;
8. Кдзіргі заман талабына сай математика-информатика, экономика, әлеумеггану пәндеріне де белгілі дәрежеде білім мазмүнынан орын беріп, даралап оықгылуы тиіс.
Міне осылайша қазақ мекгебінің білім мазмүнына, оның үлттық табиғатына сай келетін қажетті бағыттарды белгілей отырып, лдымызға қойған мақсатымызды іс жүзіне асырмакдыз.
48
В.Я. Стоюнин: "... мекгептің "жансыз", "дәрменсіз" болуының басты себебі мектептің үлттылығы мен дербестігінің жоқгығында және космополиттік бағытты үстануында. Мектеп құрғаңца оның сол халықгың өмірімен, отбасының дәстірімен тығыз байланыста болуын қарастыру кажет, қоғамдық институтгардың талабына сай күру керек. ... мектептің бағыты сол үлттың мінезі мен жалпы тәрбие бағытына тәуелді болуға тиіс" — деп жазды. Автор қандай да болмасын басқа үлттың ыкдалындағы мектептің мәңгүрттік жолға түсетіндігін сол кездің өзінде-ақ дәледдеген болатын. Демек, оку-тәрбие процесінің мазмүның айқындаудың келесі шартының бірі — оның үлттылығы мен тәуелсіздігі болып табылады. Үлттық мектептің тәуелсіздігі оның үлттылығында, халықгық педагогика дәстұрлері мазмүнына күрылуыңда, үлттық менталитет калыптастыруында. Демек, үлттық мүдденің мектеп мүддесіне айналуы немесе мектеп мүддесінің үлттық түғырнамаға айналуы үлттық, мазмүны өркениеттік мектеп жасауға әкеледі.
Тұрлі үлттық деп отырғанымыз оқыту мен тәрбиелеу мазмүнының қазақ халықгық педагогикасы дәстұрлеріне күрылуы, ғылым-білім пәндерінің тек қазақ тілі күнарында көктелуі, үлттық тәрбиенің дербестігіне кепілдік беру, бөтен үлттардың ықпалынан ада оку-тәрбие процесін күру, сөйтіп жасөспірім бойында кдзақи менталитет калыптастыру.
Мазмүны өркениетгік деп отырғанымыз — дүниежүзілік ғылым-білім, мәдениет және техникалық өркениет жетістікгерін казақ мектебіндегі казақи үлттық менталитет арқылы көктете отырып, өркениетті біяім беру, сөйтіп, щзакң этноформаның щнарында дамыған үлтжаңцы униформа түлғасын қалыптастыру.
Мектептің "оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық негіздері" атты бірінші тарауда қазіргі заманғы жаңа педагогикалық технологияның оку-тәрбие үрдісінде пайдалану мүмкшдіктері мен ерекшеліктері ашылып, педагогикалық негіздері кдрастырылды.
Жалпы білім беретін мектептердің оку-тәрбие үрдісіңце оқытудың инноваци^шық әдіс-тәсіддерді пайдалану мүмкшдікгерін карастыра отырып, оқытудың жаңа технологиясына қойылатын педагогикалық талаптар мен шарттардың теориялық негізі айқыңдалды.
Оку-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияның тұрлері, әдістері, мақсаттары, міндеттемелері, мазмүны айқындалып, зерттелінді.
49
Қазіргі кезеңце жалпы орта білім беретін мектептердің оку-тәрбие жүйесінде пракгикада пайдаланып, оңды нәтижесін беріп жүрген жаңа педагогикалық технологияның классификациясы жасалынды.
Жаңа педагогикалық технологияларды жетіддіру және пайдалану кезеңдері (1920-2000 жылдар аралықгары) әр он жылдыққа бөлініп мазмұны мен пайдалану ерекшелікгері сараланды.
Жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдісіңде пайдаланылып жүрген оқьпудың инновациялық әдіс-тәсілдерінің ерекшеліктері анықгалынып, "оқушы-объект"; "оқушы-субъект" тұрғысынан алғандағы окушы мен мұғалімнің іс-әрекеттері салыстырмалы тұрде көрсетідді.
Қазіргі кезенде оку-тәрбие үрдісіңде кеңінен пайдаланылып жүрген педагогикалық технологшшардың өзара жалпьшама салыстырмалы анализі жасалынды.
Оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары анықгалынып, оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдеріне қойылатын педагогикалық талаптар жүйелі сараланды.
50ІІБӨЛІМ. МЕКТЕПТЩ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ
ИННОВАЦИЯЛЬЩ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРДІЕНДІРУ ЖОЛДАРЫ.
2.1 Дамыта окіыту технологиясы және дамыта ощітудағы окушылардың шығармашылык, щібілетін щлыптастыру жолдары
Қазіргі кезеңде Республиканың білім жүйесінің ең басты мәселесі — қазақ мектебі түлегінің білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге жуықгату. Ол үшін мектепке заман талабына сай мемлекеттік білім стандартын енгізу, соған сәйкес кәсіби шеберлігі дамыған кадрлармен қамтамасыз ету, өркениетті ғылыми-әдестемелік бағытқа ынталандыру, жаңа базистік оку жоспары мен жаңа буын окулықгарына көшу, орта білімді ақпараттандыру, тағы сол сияқгы білім беру саласыңда жүйелі жүмыстар атқару — еліміздегі ең маңызды әрі кезек күттірмейтін ауқымды істері.
"Өткенге қарап басымызды иеміз, ертеңге қарап білек сыбанамыз" демекші, бүгінгі бала — ертеңгі жаңа әлем. Демек бұрыннан қалыптасқан бағдарлама мен тәртіп ол үшін ескірген, тозған. Ал қазір ол барлық тұлғасымен жаңа тұрмысқа, жаңа оқуға, жаңа қатынастарға бейімделуі тиіс. Сондықган оған жүйелі жәрдем беріп, ынта-ықыласын дүрыс бағыттайтын, қабілет-қасиеттерін дамытатын мектеп шаңырағы қажет [153,154].
Дамыта оқыту — күрделі қүрылымды, біртүтас педагогикалық жүйе. Оның нәтижесіңде әр оқушының өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған лайық жағдайлар жасалады. Дамыта оқытудың дәстұрлі оқытудан айырмашылығы: көздеген мақсатында, мәнінде, мазмұнында, дамытудың негізгі факторында, мүғалімнің рөлі мен атқаратын қызметінде, әдіс-тәсілдерінде, оқушының білім алу белсенділігінің тұрінде, оқу үрдісінің мүшелерінің әрекеттестік ерекшеліктерінде, олардың қарым-қатынас сипатыңда, танып-білу үрдісін үйымдастыру тұрлерінде, т.б-
Әлемдік педагогиканың. көбінесе, жүгінетіні — Л.С. Выгот-скийдің идеяларына негізделген В.В. Давыдов пен Д.В. Эльконин және Л.В. Занковтың дамыта оқыту жүйелері. Л.С. Выготскийдің идеялары Еуропа елдерінің көптеген университеттерінің педагогика факультеттерінде оқытылады [155,156,157,158].
Бүл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда. Бірақ, жалпы білім беру мекгебінде іске асыру көптеген қиындықгар тудыруда. Өйткені, үсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік сипатта, сондықган кез-келген
51мектепте әр тұрлі ерекшелікті, қабілетті, дарынды балалар арасында қолдануын таба алмай жүр.
Сонымен қатар оқушы тұлғасын дамыту оқытудың мақсаты ма, әдде мақсатқа жетудің амалы ма (құралы ма) деген сауалға нақгылы түсінік берілмеген және түлға дамытудың өзіне тән тұрлі-тұрлі көзқарастары бар. Біздің елде білім беру мекемелері, мектеп мүғалімдері және көптеген педагогика ғылымының зерттеушілері тәлім-тәрбие беру үрдісінің негізгі мақсатын оқушы түлғасын дамыту деп таниды. Бірақ, түлға дамуы туралы ізденістегі психологтардың айтуы бойынша, әр адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру мақсатының басқа да түжырымы бар. Оқушы түлғасын дамыту, ол оның толық өзіндік қалыптасуының, өзіңдік жетілуінің амалы ретінде қарастырылады. Сондықган, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен мүмкіншіліктерінің өзіңдік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол үшін түлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін үйымдастырудың тұрлі әдістері мен амаддарын анықгап, жүзеге асыру қажет.
Бүдан шығар түйін: дамыта оқыту — білім беру мекемесінің әрбір сабақга, күнделікті қарым-қатынаста, мектепте және мектептен тыс істе асырылатын өзекті мақсаты, сонымен қатар, болашаққа болжаған окушы түлғасын өзіндік жетілдіруіне, өзіндік қалыптасуына жеткізетін амал. Окушы түлғасының дамуы түсінігіне, оның қалыптасуына, біртүтастығына және бөлек бөліктеріне (сезімділік, зерде, ерік қүндылықгар, білімділік және жеке тәжірибе, т.б.) позитивті өзгерістер енеді.
"Даму дегеніміз материалдық және идеялық объектілердің қайтымсыз, нақгы бағытталған, жаңа сапаның пайда болуына алып келетін заңцы өзгерісі. Егер жаңа сапа қандай да бір қатынасында ескіден озса, онда дамудың прогрестік, ал егер ескіге жол берсе, регрестік тұрі келбетінде тұрады" деп түжырымдайды 3. Қараев [159].
Біздің ізденісіміз прогрестік дамуды көздейді, оған жетелейтін — өнімді іс-әрекет. Өнімді іс-әрекет жан-жақгы ізденудің нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Мүндай жағдайда екінші бір жаңа, бүрынғыдан өзгеше мағлүматтар (өнімдер) туындайды. Дамыта оқыту идеясы өнімді іс-әрекет арқылы іске асатындығын талай ғалымдар дәлелдеген.
Ал бүгінгі мектеп оқушысы мүғалімнің баяндауын мүқият тындап, түсінуге тырысып немесе окулықган мәліметті өз бетінше
52оқып-танып, әр тұрлі зерттелетін объектілер мен күбылыстарды бақылап және дайын ережелерді, нұсқауларды басшылықкд ала отырып, әр тұрлі іс-әрекет жасайды. Мұндай оку-танымдық әрекет репродуктивтік іс-әрекет деп аталады. Бүл іс-әрекет алдын-ала дайындалған белгілі ережемен, алгоритм қолдану арқылы іске асады.
Профессор Б.Д. Эльконин пікірі бойынша "дамыта оқыту жүйесімен білім алған балалардың дүниеге деген қөзқарастары терең және көріп-білудің жаңа тәсілін игергендері көзге түседі, яғни, дүние және адам тану үрдісі баланың сол үрдіспен толық шүғылдану және қызығушылық таныту жағдаятында пайда болады. Қазіргі заманғы жаңашыл жағдайларда жаңашыл міндеттер туа бастайды, соның негізгісі — дамыта оқыту педагогикасын қалыптастыру, яғни, дамыта оқытудың педагогикалық не балалық психологиясын емес, дамытушы ағартудың (түзудің, білім берудің (образование) жүйесін қалыптастыру" [160].
Қазіргі кезде оқыту мектебін қалыптастыру жер-жерлерде ынталы жүргізіліп жатыр. Атап айтқанда Мәскеу, Санкт-Петербург, Харковь, т.б. қалаларда В.В. Давыдов пен Д.В. Элькониннің, Л.В. Занковтың дамыта оқыту жүйесі оку-тәрбие үрдісінде қодданылып жүр. Бірақ, біздің елде әсіресе, қазақ мектебінде бүл игі іс әлі айтарлықгай қолға алынған жоқ. Мүнда білім беру ісінде уақыттың көбі баланы жалықгырып жіберетін баяндау, түсіндіру, үлгіні көрсету сияқгы өнімсіз еңбекке жүмсалып жатады. Осының нәтижесінде мектептерде дағдыны қалыптастыру күні бүгінге дейін "осылай істе" деген үстаным бойынша танымал және тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған жалпы заңдылықгар мен интеллектуалды іскерлікті саналы қолдану негізінде емес, мүғалім берген үлгілерді үғынбастан орындау негізінде күрылып жүргені жасырын емес.
Әлемдік тәжірибеде бірнеше тұрлі өзара балама мектептер баршылық, әрбіреуінің үтымдылығы әр тұрлі. Мысалы, дәстұрлі мектеп түлектерінің білімділік деңгейі жүйелілік, теориялық, ғылымилық тұрғыдан қарастырғанда жоғары, бірақ сол білімдерін қоддануға іскерлік қасиет-қабілеттерінің шеңбері тар болып келеді. Ал қызығу мен қажеттілікке негізделген "еркін тәрбие" мектептеріндегі білім беру үрдісі оқушылардың еріктері мен танымдылық дамуын шектейді, мүнда психиканың механикалық еске сақгау қызметі жөнді дамымайды және кейбір қажетті дағдылар игерілмейді деген астарлы пікір бар. Сондықган, болашағы мол болып көрінетін дәстұрлі оқыту элементтері мен балама оқыту әдістемеліктерінің үйлестірілген тұрі керек. Мүнда
53тасада қалдырмайтын мәселе — қайсысынан қандай элементтер, қандай негізде таңцалынып, қандай қатынаста қүрастыры-латындығы.
Оқушы тұлғасының дамуына айтарлықгай ықпал жасауды дәстұрлі мектеп іргесінде іске асыру — қазіргі кездегі білім беру жүйесінің дамуындағы елеулі бағыт, яғни, мемлекеттік білім беру стандарты бойынша, базистік оқу жоспарына негізделген, сыныпты-сабақгы үстанымын сақгайтын, бірақ үнемі өзгерістегі, заманға қарай икемделудегі білім беру жүйесі және психологиялық-педагогикалық жетістіктерге ашық мектеп болуы керек.
Окушы тұлғасының дамуына максималды себептер болу үшін дамыта оқыту идеясы бойынша ұстанымдар жүйесі қалыптасқан. Соның ішінен сабақ беруде басшылыққа алып, қолдануға ыңғайлысын келтіре кетейік.
1. Оқыту үрдісінде танып-білу арналған материалға және оны игеру уәжіне оқушының қызығуын тудыру.
2. Мұғалім білім беру мазмұнын өңдеп жоспарлағанда оқыту үрдісін оқушы есептің шешуін табу, не басқа оқу мәселесін шешу барысында өзінің өзекті даму аймағына сүйенетіндей етіп, ал нәтижесі оның жаьдын даму аймағына әкелетіндей етіп жасау керек. Басқаша айтқанда, оқыту үрдісі оқушының өзіне берілген есепті шешу барысыңца оны шешуге қабілеті, білімі жеткендіктен оны үжымдық талқылап, ойланып, гипотеза үсынып, оны тексеруіне, қосымша әдебиеттермен жүмыс істеуіне негізделуі қажет.
3. Оқушының тиімді даму жолдарын ашу үшін олардың әрқайсысының "жеңістік жағдаятын" алдын ала ескеру қажеттігі туады, яғни, оларға өз күштерімен шығара алатын есептер мен атқара алатын оқу тапсырмаларын беру керек. Сонда бала өзін жеңімпаз, қиын шыңның басына өтуші, меншікті жеңісті иеленуші ретінде сезінеді.
4. Жүмысты тексеруде баға окушының жеткен нәтижесіне емес, оның еңбегінің мөлшеріне сәйкес қойылуы керек.
5. "Сырттағы" білімді "іштегі" білімге алмастыруға арналған іс-әрекеттер тізбектерін алдын-ала болжау қажет. Бүл нәтижеге топтық талдау, пікірталастар және т.б. жеткізеді.
6. Дамыта оқыту үрдісінде білім дайын берілмеуі тиіс, окушы білім тереңіне қарқынды ой еңбегін қажет ететін тапсырманы орындау арқасында өзі жетуі керек.
Зерттеу жүмысымызда дәстұрлі және дамытушы оқытуды салыстырдық (8-кесте). Кесте 8
54
Дәстұрлі
және дамытушы оьдытуды салыстыру кестесі
Дәстұрлі педагогша
Дамытушы педагогика
Мәні
Білім, ептілік, дағдыны меңгерту
Баланың өзін өзі субъект ретінде өзгертуі
Мақсаты
Білім, ептілік, дағдыны игерту
Әрбір оқушыға оқып тану үрдісінің өзіндік өзгерістің субъектісі ретінде дамуға жағдай жасау, қасиет қабілеттерін дамыту
Дамытудың негізгі факторы
Білім, ептілік, дағдының дәрежелері
Соған қоса маңызды психикалық қызметтерін ақыл-ой жүмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үрдіс
Мұғалімнің рөлі
Дайын білімді түсіндіруші, бақылаушы, бағалаушы, тәртіпті қадағалаушы, білім насихатшысы
Танымды іс-өрекетті, үйымдастырушы, үжымдық істердің үйытідысы, кеңесші
Педагоггтің негізгі талабы
"Мен сияқты істе"
Ойлап істе
Педагог қызметі
Білім беру
Адамды "өсіруші"
Әрекеттестік стилі
Авторитарлы
Демократиялы
Мұғалім мен окушының өзара қарым - қатынастық стилі
Монологты (мүғалім жағынан)
Диалогты
Оқытудың басым өдісі
Мөліметтілік
Ізд еністі - зерттеушілік
Сабақты үйымдастыру тұрі
Фронтальды, топтық
Жеке бастық, топтық
Мазмүнының негізі
Адамның кейбір саладағы іс-әрекеттерін қүрастырудың жалпылама үстанымдарына сүйеніп, анықталған мәселелерді шешудің дайын әдістері
Дамыту үрдісіндегі оқушылардың игеретін іс-өрекеттерді қалыптастыру үстанымдарын анықгайтын ғылыми түсініктер
Әдіс-тәсідцер
Көрсету-түсіндіру-жаттықгыру-бақылау-бағалау
Оқу мақсаттарының қойы-луы, іздеушілі-зерттеушілік әрекеті, табылған шешімді дәлелдеу, шешімді тексеру
Әрекеттестік тұрі
Басқарушымен бағынушы
Іскерлік-серіктестік, ынтымақтастық
Әрекеттестіктегі қызметтер
Мүғалім—жетектеуші, оқушы-орындаушы
Қызметтер бөлінбейді, бірлескен ізденіс
Педагогтың мате-риадды түсіндірунге кеткен уақытымен салыстырғандағы оқушының өзіндік жүмысының уақыты
Өте аз
Салыстырмалы
Окушы позициясы
Қызығу аз, пассивті
Қызығу бар, активті, ынталы, шабытты
Оқуға деген мотив
Эпизодты тұрде туын-
Әрқашан жөне мақсатты
55
дайды
туындайды
Сабақтағы жанға жайлы сөттер
Кей кезде пайда болады
Әрдайым және мақсатты бағытталған
Дамыта оқыту идеясы бойынша окушыға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде ешқандай дайын берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақгау арқылы жүзеге асады. Мұғалім — сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзішне дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын біддіріп, пікір айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тындалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дүрыс бола бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Осындай негізде қүрылған іс-әрекеттер бір-бірімен тығыз байланысты: "Кджеттілікті анықгау, оның мотивін шығару, мақсат қою, мақсатқа жету жолдарын ашу, мақсатқа жету үрдісі (әрекет, операциялар), нәтижесін шығару".
Бүгінгі кезде жоғарыда жазылған барлық сипаттаушы қасиеттерін игерген мекгеп саны жоққа жуық. Бірақ, бүл мақсатқа ынталанған мектептер бар (В.А. Караковский, Е.А. Ямбург, А.Н. Тубельский, т.б. мектептері).
Сонымен, жалпылап айтқанда, оқушы түлғасының дамуына ықпал жасайтын сабақгар үлгісінің бәріне жүктелетін міндеттер жүйесі төмендегідей:
• оқушылардың базалық білім, ептілік, дағдыларын (білім беру стандарты бойынша) игеру жүйесін жетіддіру;
• оқыту үрдісінде окушының теориялық және өнімділік ой қүрастыру әрекеттерін, танымдық қабілеттерін белсендіру;
• оқушылардың танымдық қызығуларын, оқуға деген мотивін дамыту;
• оқу материалын игеруде және оку іс-әрекеттерінде жете үғынуға талпындыру;
• белгілі бір мәселе шедіуде окушылардың ынтымақгастығын үйымдастыру;
• көбіне оқу жүмысының топтық тұрлерін қолдану;
• оқушылардың өзіндік жүмыстарының ізденісті-зерттеу тұрлерін үйымдастыру;
• оқу үрдісінде компьютерлік технологияларды қолдану;
• оқыту барысында әр тұрлі шапшандықпен және әр тұрлі көлемді (стандартқа сәйкес) оқу материалын игерудің мүмкіншілігін ашу;
• дамытушы оқытуға арналған ойыңдарды қолдану;
56• жаттығу сабақгарын сапалы үйымдастыру (коммуникациялық жаттығулар, зейін, ес, ойлау және т.б. дамыту жаттығулары).
Осы міңдеттерге жүгіне отырып, дәстұрлі білім беру жүйесінде де окушы дамуына жәрдемдесетін кейбір қажетті қасиеттерді анықгадық. Олар:
• мектепте және әрбір сыныпта, оқу тобында мүғалімдер мен оқушылардың күш-жігерлерін біріктіретін оңтайлы жағдай тудыратын тілектестік жүмыс жағдайын қалыптастыру;
• окушы мен мүғалімнің қарым-қатынасы (өзара сыйлау, түсінісу) әрекеттестік үстаныммен жеке түлғалық түсінушілік негізінде іске асырылуы;
• оқыту үрдісінде репродуктивтік және шығармашылық іс-әрекеттер оқушылардың жеке бас ерекшеліктерімен, уақытша жағдаймен, оқыту материалының деңгейімен анықгалуы;
• оқыту деңгейінің анықгалған бірізділікті-біртіндеушіліктің болуы (оқыту жылдарына байланысты, нәтижелеріне байланысты, білім беру стандарттарына сәйкес, т.б.);
• оку материалы бөлек-бөлек пәндерге бөлінуі және соған қоса кіріктірілген курстардың да болуы (табиғаттану, әлеуметтік ғылымдар, қоршаған орта және т.б.);
• оқушылардың шығармашылық мүмкініиілігін тудырып, қабілеттерінің жан-жақгы дамуына ынталандыруды көздеген әр тұрлі әдіс-тәсілдерінің кең қолданылуы (диалог-сабақгар, ғылыми жоба қорғау сабақгары, пікірталас, іскерлік ойын сабақгары, т.б.);
• окушылар әжептәуір уақыт аралығында мысалы, (бір, не бірнеше жыл) белгіленген бір тұрақгы топтарда сабақгасуы. Бүл топтардың ішінде аз санды топтар қалыптасып уақытша (бір, не бірнеше сабаққа) қызметтесуінің мүмьсіндігі және жүппен жүмыс, жеке оқушымен жүмыс жүргізілуі;
• балалардың эмоциөнадды-сезімділік және абстрактілі, логикалық ой күрастыруын дамытуға ықпал етілуі;
• үкіметтің білім беру саласындағы стандарттары бәріне бірдей екендігін естен шығармай жалпы білім беруді кемсітпей, оқыту үрдісінде әрбір окушының қажеттіліктері мен қызығуларының ескерілуі;
• оқу жоспарларында міндеттелген және таңдап оқитын пәндердің үйлесімді қосылуы; оқушылардың танымдық қызығуын арттырып және білім алу нәтижелерін жүйелі талдаудан өткізіп, бағалау;
57
• оқушылардың өздершщ жетістіктерін өздеріне талдатып, өздік бағалау әрекеттерінің ұйымдастырылуы.
Қазір біздің елдің мектептерінде осының бірталай баптары игерілу үстінде. Олар: мектептерде өзіңдік басқару үйымдары, топтық жұмыс істеу әдістері мен тұрлері, таңдап оқитын курстардың санының көбеюі, т.б.
Балама мектеп идеяларын дәстұрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол таза әлеуметтік бағатталған мақсаттан (жас өспірімге мәдени-тарихи тәжірибені жеткізіп, оны қоғамдағы еңбекке дайындау) тұлғалық бағытталған мақсатқа (оқушы түлғасының дамуына жәрдемдесу) ауысуында.
Баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан-жақгы дамыту керек және оны тек оқыту үрдісі кезінде ересектердің басшылық етуімен жүзеге асыруға болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, кабілеті жоқ адам болмайды деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың кабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек мектеп қана мақсатты тұрде ыкдал ете алады. Еңді осы бірінші сыныптан бастап балалардың шығармашылық кабілеттерін дамытуға мүмкіндік беретін кандай жұмыс тұрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген мәселе. Бұнда ең алдымен, біздіңше, окушыға тұрлі тақырыпта, мазмүңды шығарма жаздырту жүмысы орын алады. Бұңда ескеретін бір мәселе — бұл окушыға алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек жоба беру. Себебі, кез-келген окушы бірден шығарма жазуға қиналатыны сөзсіз. Екіншіден, ересектердің ыкдалынан күткару мақсатыңда окушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту. Үшіншіден, ерекше бір ескеретін мәселе — бүл окушы еңбегін бағалау. Бүңда мүғалім ең алдымен, оқушының ізденісін, айтайын деген ойын бағалай білуі тиіс. Себебі, бүл жастағы балалар көптеген грамматикалық қателер жіберетіні белгілі. Сол себепті де уақытты үнемдей отырып, оқушылармен жеке дара жүмыс үйымдастыру өте тиімді және бүл арада мүғалімнің оқушымен қарым-қатынасы, тіл табысуы да ерекше рөл аткарады. Өйткені, окушының ар-намысына сын келтірмей, оған керісішпе, кеңесші бола отырып, жіберген қателікгерін сыпайы да саналы тұрде жеткізе білу кез-келген мүғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді 161, 162.
Окушылардың ой шапшандығын, сөз байлықгарын дамытып, шығармашылықка баулитын жүмыстардың екішпі тұрі — бүл өлең қүрастыру. Бүнда өлеңцегі үйкастырды табу, үйқас варианттарды
58
ойлау, өз бетімен өлең күрастыру сияқгы жүмыс тұрлері орын алады. Бүл орайда окушыларға сондай-ақ "Санамақ" өлең жолдарына сүйене отырып, оның жаңа вариантын өз ойынан сөз үйқастарып келтіре отырып күрастыру өте тиімді. Бүл бағытта еркше орын алатын жүмыстардың бірі — бүл ертегі, әігіме күрастыру. Алдымен бүл жүмыс тұрі ауызша тұрде өткізіледі де, кейін окушылардың өз ойын, қиялын қағаз бетіне түсіруге жаттықгырады. Әңгіменің мазмүны күнделікті өмірдегі қоршаған күбылыстардан бастала отырып, окушы қиялын, арманын суреттейтін тақырыптарға дейін қамти алады. Бүнда мүғалімнің негізгі мақсаты окушыға әңгіменің тақырыбын таңдауға бағыт беріп отыруы, окушы қиялын дамытуға мүмкіндік жасауы. Ал ертегі күрастыруда ең аддымен, окушылардың білетін, оқыған ертегілерінің мазмүнын қайта жаңарта отырып, ертегінің соңын өздерінше аяқгауларына талап етіледі. Кейін оқушылар тұрлі мазмүнда ертегілер қүрастыруды еркін меңгеріп, өз бетімен шығармашылық бағытта ізденіп жүмыс жасай алады 163.
Баланың ойын дамытып, оны шапшандыққа, тапқырлыққа баулитын жүмыстың тағы бір тұрі — бүл жүмбақгар, шытырман, сөз жүбақгар күрастыру. Бүл оқушыдан салыстыру, жоспарлау сияқгы бала үшін қиындау тәсіддерді қолдануды талап етеді. Соңдықган да мүғалімнің үлгі, тірек жобасы, кеңесі кажет болатыны сөзсіз. Алайда мүғалім окушыны шығармаіпылық бағытта өз бетімен жүмыс жасауға тек бағыт беруші екенін естен шығармауы керек. Сол себепті де шамадан тыс қамқорлық пен көмектің пайдасы мен зияны бар екенің үмытпауы тиіс. Аталған жүмыс тұрлеріне бөлек сағат бөлінбейтіні сөзсіз. Сондықган бүл жүмыс тұрлерін күнделікті сабақ кезінде сабақ тақырыбына сәйкес немесе сергіту сәттеріңде, сабақган тыс кезде тиімді пайдаланған мүғалімге беретін нәтижесі мол. Сол себепті де шығармашылықпен іздене білген мүғалім болашақга өзіндік көзқарасы толық калыптасқан, дүниетанымы кең, білім, білікжағдысы жоғары, шығармашылық бағытта өз бетімен жүмыс жасай алатын жас жеткіншекті тәрбиелей алады. Ал бүның өзі жоғары сыныптапда оқушының кез-келген пәнді жете меңгеріп, мектепті үздік бітіруіне жол ашады [164,165].
Авторлық бағдарламаның негізгі үстанымдарының бірі оқушыларды оку әрекетіне үйрету. Дәстұрлі оқыту үрдісіңце теориялық білім окушыға мүғалім әдісі арқылы дайын күйінде үсынылады. Дамыта оқыту үрдісінде окушы оку әрекетімен шүғылданып, теориялық ойлауға икемделіп, білімді өзі меңгеруі керек. Мүғалім әдісі окушыға берілу керек. Міне, осы түста туындайтын "Мүғалім әдісі окушыға қалай беріледі, оку әрекеті қалай
59ойлау, өз бетімен өлең күрастыру сияқгы жұмыс тұрлері орын алады. Бүл орайда окушыларға соңцай-ақ "Санамақ" өлең жолдарына сүйене отырып, оның жаңа вариантын өз ойынан сөз үйқастарып келтіре отырып күрастыру өте тиімді. Бүл бағытта еркше орын алатын жүмыстардың бірі — бүл ертегі, әігіме күрастыру. Алдымен бүл жүмыс тұрі ауызша тұрде өткізіледі де, кейін окушылардың өз ойын, қиялын қағаз бетіне түсіруге жаттықгырады. Әңгіменің мазмүны күңделікті өмірдегі қоршаған күбылыстардан бастала отырып, окушы қиялын, арманын суреттейтін тақырыптарға дейін камти алады. Бүнда мүғалімнің негізгі мақсаты окушыға әңгіменің тақырыбын таңдауға бағыт беріп отыруы, оқушы қиялын дамытуға мүмкіңдік жасауы. Ал ертегі күрастыруда ең алдымен, окушылардың білетін, оқыған ертегілерінің мазмүнын қайта жаңарта отырып, ертегінің соңын өздерінше аяқгауларына талап етіледі. Кейін окушылар тұрлі мазмүнда ертегілер қүрастыруды еркін меңгеріп, өз бетімен шығармашылық бағытта ізденіп жүмыс жасай алады 163.
Баланың ойын дамытып, оны шапшандықка, тапқырлыққа баулитын жүмыстың тағы бір тұрі — бүл жүмбақгар, шытырман, сөз жүбақгар қүрастыру. Бүл окушыдан салыстыру, жоспарлау сияқгы бала үшін қиындау тәсіддерді қолдануды талап етеді. Сондықган да мүғалімнің үлгі, тірек жобасы, кеңесі кажет болатыны сөзсіз. Алайда мүғалім окушыны шығармашылық бағытта өз бетімен жүмыс жасауға тек бағыт беруші екенін естен шығармауы керек. Сол себепті де шамадан тыс камқорлық пен көмектің пайдасы мен зияны бар екенің үмытпауы тиіс. Аталған жүмыс тұрлеріне бөлек сағат бөлінбейтіні сөзсіз. Сондықган бүл жүмыс тұрлерін күнделікті сабақ кезінде сабақ тақырыбына сәйкес немесе сергіту сәттерінде, сабақган тыс кезде тиімді пайдаланған мүғалімге беретін нәтижесі мол. Сол себепті де шығармашылықпен іздене білген мүғалім болашақга өзіндік көзқарасы толық калыптасқан, дүниетанымы кең, білім, білікжағдысы жоғары, шығармашылық бағытта өз бетімен жүмыс жасай алатын жас жеткіншекті тәрбиелей алады. Ал бүның өзі жоғары сыныптапда оқушының кез-келген пәңді жете меңгеріп, мектепті үздік бітіруіне жол ашады [164,165].
Авторлық бағдарламаның негізгі үстанымдарының бірі окушыларды оку әрекетіне үйрету. Дәстұрлі оқыту үрдісінде теориялық білім окушыға мүғалім әдісі арқылы дайын күйінде үсынылады. Дамыта оқыту үрдісінде окушы оку әрекетімен шүғылданып, теориялық ойлауға икемделіп, білімді өзі меңгеруі керек. Мүғалім әдісі оқушыға берілу керек. Міне, осы түста туыңдайтын "Мүғалім әдісі окушыға калай беріледі, оку әрекеті калай
59
ұйымдастырьшады?" деген сүрақгардың шешімін беру зертеуіміздің мақсаты болды.
В.В. Давьщов ілімі бойынша оку әрекеті - өзіндік құрылымы бар жүйе. Оку әрекетінің мазмұны мен құрылымын бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын үш бөлікген тұрады: оку-танымдылық қажеттілік, мотив, оку міндеті; соған сәйкес әрекеттер және операциялар. Оку-танымдылық қажеттілік дәстұрлі оқьпудағыдай сыртқы тұрткі (мадақгау, баға т.б.) арқылы емес, окушының өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай жасалу қажет. Оку материалы балада "Бұл не?" деген рефлексия тудырып, әрі қарай оны танып-білуге тұрткі болуы қажет. Осы танып-білуге құштарлық, мотив оқу міңцетін шешуді мақсат етеді. Оку міндеті мотивті шешуге бағытталатын әрекет, тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни окушы біртүгас нысан пайда болуын ашады, оын ойша елестетеді. Оку міңдетін шеіпу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды кджет етеді. Оку әрекетінің бүл үшінші бөлігін орывдау мынадай операциялардан тұрады: міндет шартгарын қайта жасау; модельдеу; болініп алынған қатынастардың моделін қайта жасау, жеке міндет жүйесін шешуді кұру; алдынғы әрекетгің орындалғаның бақылау; жалпы тәсілді менгергенін бағалау.
Міне, осындай құрамдас үш бөліктен тұратын оку әрекет жүйесімен шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі саналы меңгеру үрдісі білімді кажеттілікке айналдырады. Жаңа буын окулықгарында осы негіздегі оку әрекетіне үйрету жолдары 1-сыныптан бастап бастауыш буын аяқгалғанға дейін (4-сыныпка дейін) окушылардың жас ерекшелігіне сәйкес жүйелі, бірте-бірте күрделеңдіру жолымен жүргізіледі. Мысалдар келтірейік. 1-сынып "Әлішіесіңде" әрекеттер жүйесі суретті-модельдер арқылы беріледі. Мысалы, "Бұлттан әріптер жауғаңда" деп аталатын модельмен (5-сурет) жұмыс жасауда балада оку әрекеті мынадай жүйеде өтеді (9-кесте):
Сурет 5
Бүлттан әріптер жауғанда
60
Кесте 9
"Бүлттан әріптер жауғанда " суретті-моделі бойынша орындалатын оку әрекеті
Реті
Оқу әрекетінің компонентгері
Мазмұны
а)
Оку танымдылық қажеттілік, мотив
Суретті-модель балада бірден "Бұл не?" рефлексиясын тудырады. Бақылау, ойлау, басталады, қызығушылық пайда болады
ә)
Оқу міндеті туындайды:
Мотивті шешудің міндеттерін ойша іздей бастайды: бұлттан түсіп келе жатқан тамшы-әріптердің қандай әріптер екендігіне ой жібереді, сол тұста екі әріпттерді іштей қосып та үлгереді. Шыққан сөзді (не буынды) торға орналастырады, оқиды. Мүғалім жәрдемімен міңцеттер нақтыланды: - Бұлттан әріптер таңцап қосу, оқу; - оның сөз не буын екенін ажырату (мағынасын салыстыру арқылы); - торға жазып, қайта оқу; - тексеру
б)
Мінденттерге сәйкес орындалатын операциялар
Балада ойлану әрекеті барысында мынадай операциялар орындалады: - Белгіленген дауыссыз дыбыспен қай дауыстыны қосуды ойлау үстінде оның таңбасын (әрпін) тани түсіп, бекітеді. - Екі әріпті қосып, тура, кері оқиды. - Қайсысы мағыналы сөз, қайсысы буын екендігін ойлап, анықтайды. - Сөзді тандап алады. - Мағынасын түсіндіреді. - Әріптерді ретімен торға қойып, жазады, трансформациялайды. - Дүрыстығына көз жеткізеді, тексереді. - Дыбыстық талдау жасайды.
1-сыныпқа арналған жаңа буын "Әліппеде" дәстұрлі "Әліппедегідей" білім дайын күйіңде берілмейді (сөздер алдын-ала жазылмаған), окушы оны өзі іздеп, күрастырып алады. Міне, осы әрекеттің өзі сауат ашу кезінде-ақ баланың таным әрекетінің белсенделігін арттырып, өздігінен баулиды. Оку әрекеті үстіңде окушы бақылау, талдау, жинақгау, абстракциялау, салыстыру, нақгылау операцияларымен айналысады. Бүл — теориялық ойлаута алып баратын жол [166].
2-сыныпта да оку әрекеті жобамен жүмыс жасау арқылы жүзеге асады. Енді суретті жобалау бірте-бірте сызба-жобаға ауысады. Оқушыларға ғылыми-грамматикалық үғымдарды меңгертуде 2-сыныптан бастап, қазіргі ғылыми танымға тән көрнекті-концептуальды модель кэлыптасыратын абстракцияны күшейтуді
Бі
ескере, заттың, құбылыстың белгілерін тұтастықга таныту мақсат етіледі. Окулықга "Заттың атын, сынын, санын, қимылын білдіретін сөздер" тақырыбынан үғымдар дәстұрлі окулықгағыдай бөлек-бөлек берілмей, түгастықга, сызба-жоба арқьшы беріледі (6-сурет).
Сурет 6
Затгың атын, сынын, санын қимылын білддретін сөздер
^-—^
,___
ЗАТ
аты
сыны
саны
кцмылы
1
г
кім? не? кімдер?
нелер?
кандай? қай?
неше? қанша? нешінші?
не істеді не қылды? қайтті?
Бұл сызба-жоба бойынша жүмыс жасау окушының білімді саналы өзі меңгеруіне, оку әрекетімен жүйелі айналысуына мүмкіндік туады. 1-сыныптан айырмашылығы оку міндеттері окулықга жазылады, оқушы өзі оқып, әрекеттенуіне болады. Сызба-жобамен жүмыс жасауды оқу әрекеті кұрылымымен талдап көрсетейік (10-кесте).
Кесте 10
"Оқушының заттың атын, сынып, санын, қимылын білдіретін сөздердің тірек сызбасымен жұмыстағы оқу әрекеті"
Реті
Оку әрекетінің компоненттері
Мазмұны
а)
Оқу танымдық қажеттілік, мотив
Сызба-жобаны қарау ой тудырады, бақылау басталады. Зат бақыланбайды, сызба-жоба бақылау нысаны болады да, ойландырады? Бақылауда "Неге былай сызылған?" деген рефлексия тудырады.
ә)
Оқу міндеті
Сызба-жобаны танып-білгісі келгеннен туған мотив оқулықгағы оқу міндетін көрсетіп тұрған тапсырмаға еріксіз лазар аудартады. Сызба-жобаны танып-білу үстінде оқушының орындайтын оперциялары: - затты атап, сызбамен белгілерін анықтайды, сұрақтарын біледі; - сурет орнына басқа сурет қойып, қайта модельдейді; - нәтижесінде "кез-келген заттың белгілері болады" деген жалпылауды үйренеді; - осы таным өрекетін басқа жағдайда қолдана білуге жаттығады; - тұрлі белгілерді салыстыру үрдісін өткізеді; - үғымдар байланысын сезінеді.
62
Грамматикалық ұғымдарды оқу әрекеті арқылы меңгерудің бүл жолын эксперимент арқылы байқау бұл тақырыптарды дәстұрлі оқытуда меңгертуге кететін уақыттың өзін үш есе кемітетіндігін көрсетті, оқушылар жалықпай, қызыға меңгерді танымдық әрекеттерінің белсенділігі артып, осындай әрекеттерді өздіктерінен орындауға құмартады. Кез-келген мәтіндегі заттық үғымдағы сөздерді өз белгілерімен танып, талдай алады, білімді тәжірибеде саналы қолдана білуге икемді болады. Мүғалім басшылығы, жетегі азаяды.
3-сыныпта оқушыларды оқу әрекетімен шүғылдануға үйретуде окулық алдына қойылатын мақсат күрделірек. Окулық түгас қүрылымымен окушыны өздігінен оқу әрекетімен шүғылдана жүмыс жасауға арналған. Алғашқы бетінің мазмүны-ақ оқушыны өздігінен жүмыс жасауға бағыттайды.
Оку әрекетінің қүрылымы оқулық мазмүнында толық (алдыңғы екі сыныпқа қарағанда) берілген. Мотив үлкен тарау басында, бүл білімнің не үшін қажеттігі туралы жағдаятты әңгіме тұрінде не ертегі тұрінде беріледі. Мысалы, "Сөйлем қарағанда", "Сөйлемнің бірыңғай мүшелері" тақырыптарын қамтитын білім алдында "Арай мен Айбек қандай қателер жіберді?" деген әңгіме мотивтік қызмет атқарады да, сондағы жіберілген қателерді жөндеу үшін аталған тақырыптарды меңгеру айтылады.
Жаңа материалдарды меңгертудегі оқу әрекетінің міндеттері мынадай жүйемен бердік:
• Сызбаны оқып үйрен
• Сызбамен талдап үйрен
• 1-сызбамен жүмыс
• 2-сызбамен жүмыс
• Өздегінен жүмыс
• Қандай икемділіктерді меңгердің? (өзіне-өзі баға беру).
Әр міндетті шешудің операциялары алгоритмдік жүйедегі тапсырмалар ретінде беріліп, оқушыны мақсатқа жетуте жетелеп отырады. Оку әрекетінің қүрылымымен жазылған жүйені оқулық мазмүны арқылы ғана анғару қажет екендігін ескере, оқулықган қарауды үсынамыз (67-74 беттер).
4-сыныпта оқу әрекетімен шүғылдануға үйрету бүрынғыдан да күрделене түседі. 3-сыныптан өзгешелігі екінші жарты жылдықган бастап оқу әрекеттері, "міндеттер" деген үғымдарға қоса, "түжырымға сүйену", "пайымдау", "үғым", "үғымдар байланысы"
63деген сөздер қолданылады. Оқу әрекеттері 7-10-ға дейін белгіленіп, талқылау арқылы берілген ойлау жүйесі бойынша жүргізіледі. Оқу әрекетері тұрліше жолмен беріледі. Мысалы, "Сөйлесе білу-өнер" тақырыбын меңгеру мынадай оку әрекеттері арқылы жүзеге асады:
• Сөйлеуге байланысты 2-сыныпта өткенді еске түсіру;
• Сөйлеу тілмен байланысты болғандықган, 4-сыныпта өткен "Тілдің қызметкері" тақырыбымен байланыстыру;
• Осы ұғымдар берілген сызбалардың арасындағы байланысты анықгау үшін ойлану;
• Оның шешіміне жету үшін екі сызбаны салыстыру;
• Қорытынды жасау үшін сүрақгар қойып, жауап іздеу;
• Қортынды жасау;
• Білімді меңгергендігін байқау;
• Бүгінгі сабақгағы ғылыми үғымдарды нақгылап талдау;
• Ойымды жазбаша бере білу;
• Білімді меңгерудегі айналысқан оку әрекеттерін жүйелеп айта, жаза білу.
Сөз таптарын оқып-үйрену әрекеттері барлық сөз таптарына ортақ болып келеді. Олар:
• Сызбаны оқып, ұғымдарды анықгау;
• Үғымдардың мәнін ашу;
• Үғымдарды салыстырып, айырмашылығын білу;
• Мысалдарды үғымдар арқылы берілген ережемен салыстырып талдау;
• Өз мысалдарын келтіріп, оның дұрыстығын сызбамен салыстырып дәлелдеу;
• "Ойланатын сүрақгардың" жауабын табу;
• Қорытынды жасау.
4-сынып оқулығындағы мотив тудыру көбіне тақырып басталар алдында берілетін "Кіріспе"іепеттес қысқаша бағдарламалық әнгіме мен топтама сызба арқылы жүзеге асады [167,168].
Сонымен, окулық оқу әрекетінің құрылымы арқылы оку үрдісінің сценариі іспетті қызмет атқарып, оқушы сол сценарий жүйесімен бірізді, жүйелі білімді өзі меңгеруге талпынады. Оқытудың әдіс-тәсілі осылайша окулыкқа ауысады, яғни окулық әдістемелік аппаратпен жазылған. Мүндай окулық құрылымы мен мазмүны дәстұрлі оқыту үрдісіне көшу жолында қызмет етеді. Оны былай көрсетуге болады (7-сурет).
64
Сурет 7
Дәстұрлі оқытудан дамыта ощлтуға көшу Дәстұрлі оқыту Дамыта окдоту
Теориялық білім
Теориялық білім
Эмпирикалық ойлау
Теориялық ойлау
Мүғалім әдісі
Оқу әрекеті
___
1 2 мүғалім — окушы —
3 окулық
1 2 окушы — окулық —
3 мүғалім
Суреттен көрініп отырғаңцай, дамыта оқыту үрдісінде оқушы субъект ретінде бірінші орынға шығады. Оқулық оқу әрекеті жүйесімен жазылғандықган, оқушының негізгі құралына айналып, өздігінен ізденудің көзі болады. Ал мұғалім оқу үрдісінде нұсқаушы, ұйымдастырушы рөліне көшеді. Бүдан мүғалім қызметі жеңілдейді деген пікір тумау керек, керісінше, оқу үрдісінде өтіп жататың психологиялық, педагогикалық жағдайларды бірден танып, әр окушы ерекшелігіне қарай іпебер үйымдастырушы психолог — мүғалім болу жауапкершілігі артады [169,170].
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы әлемнің түпкір-түпкірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі.
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез-келеген мазмүнда сыни тұрғьщан қарап, екі үкғарым бір пікірдіц біреуін тандаута саналы шешім қабыддаута сабақгарды үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты, "Сорос-Қазақстан" қоры арқылы келген бүл технология мектеп тәжірибелеріне ене батады.
Сын тұрғысынан ойлау — сынау емес, шыңдалған ойлау. Бүл деңгейдегі ойлау тек ересек адамдарға, жоғары сынып окушыларына ғана тән деп ойлау аса дүрыс түсінік емес. Жас балалардың да бүл жүмысты дүрыс үйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сәйкес ойы шындалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз. Оған осы жобамен жүмыс жасау барысында көз жеткіздік.
Аталмыш бағдарламаның ішкі күрлымында ерекшелік бар. Бүл күрылым 3 деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің жобасы. Білімнің болашақга пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақгай отырып, ішінен қажеттісін алута үйретеді.
Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықгы ояту, мағынаны таңдау, ой толғаныс кезеңдерінен түзеледі.
65
"Оку мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту" жұмыс жасауды бастаған мұғалімдер бүл сабақгар баланың танымдық белсенділігін арттыруға, өз бетінше білім алуға, шығармашылығын қалыптастыруға ықпал ететіндігін атап өтсе, окушылар — окудың (сабақгардың) қызықгы, жеңіл өтетіндігін, ұжымды бірлесіп жүмыс жасауға үйрететіндігін, білімнің тереңдігі әрі тиянақгылығы артатындығын баяндайды [171].
Мектеп өмірінің мүғалімдердің аталмыш жобамен жүмысқа дейінгі және кейінгі кезеңін (аралығын) салыстыру окушылардың окуға деген ынта-ықыласының артқандығын, адами жақсы қасиеттердің қалыптасқандығын, мүғалімнің шыдамдылық, төзімділік сияқгы сапаларымен қатар оқушылардың басқаны қабыддау, түсіну, сыйлауды үйренгендігімен сипатталады... (8-9 суреттер) Сурет 8
Күтілетін нәтиже
Практикалық
іс-әрекетте
болу
Білім іскерлік
дағдыны қалыптастыру
Басқаларды тындай білу
Белсенділік
Қажет болса
көзқарастар
өзгерту
Сыни тұрғысынан
Қарым-қатынас жасауға үйрету
Ел алдында
шығып өз
ойынды айтуға
үйретеді
Әдістері
Өз ойын түжырымдай білу
Сурет 9
Сабақ қурлымының жоспары
1. Кдозығушылықгы
ояту Стратегиялары
2. Мағынаны
ажырату Стратегиялары
Әлем- Топ- Топ-
ді қа тас-
шар- бөлу тыру лау
Ой
шақыру
1
3. Ой толғаныс
Стратегиялары
1
Ин- Венн серт диа-грам-ма
Бес Автор
жол- орын-
ды дығы өлең
Эссе
Окушы шығармашылығы
66
Сын тұрғысынан ойлау сабақгарына тоқгалайық. IX сыныптағы әдебиет сабағыңда сын тұрғысынан ойлау сабағын қарастырайық.
1. Сабақгың тақырыбы: Айтыс.
2. Сабақгың білімділік мақсаты: айтыс тақырыбын оку және жазу арқылы сын тұрғысынан ойлап талқылауға үйрету. Осы мақсатқа жету үшін пайдаланылатын стратегиялар бізді маңызды істерге бастайды.
1. Бір-бірінін пікірін күрметтейтін ортаны қамтамасыз ету.
2. Окушыларға анық та нақгы мақсат қоюға мүмкіндік береді.
3. "Айтыс" тақырыбын талқылауға белсенділікпен қатысуға үйретеді.
4. Шығармашылықпен жұмыс істеуге үмтылдырады.
5. Айтыс ақындарына деген қүрмет сезімін нығайтады.
6. Өздерінін айтқан, жазған жауаптарына толғаным ойлауын қамтамасыз етеді.
7. Окушыларды сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыту арқылы өз ойын тұжырымдауға және басқалардың көзқарасын сыйлауға үйрету. "Аитыс" Тақырыбын толық меңгеру үшін пайдаланылатын оқыту стратегиялары:
1. Ой шақыру. 2. Топтастыру. 3. Кубизм. 4. Вен диаграммасы. 5. Еркін жауап (мағынаны тану). 6. Түсініктеме күнделігі. 7. 5 жолдан тұратын қорытындылау тақпағы. 8 . Ой-толғаныс.
Әр стратегияның мақсатын сабақ жоспарын жазу барысында түсіндіремін.
Пәнаралық байланыс: тарих, музыка, қазақ тілі. Дамытушылық мақсаты: оқушыларды осы сабаққа дейін білетін акдараттар мен одан кейінгі білгенін үштастыру, жинақгау.
Көрнекіліктер: М. Әуезов, Біржан, Сара портреттері, айтыс жайында жазылған нақыл сөз, "Айтыс" (2 томдық кітап), М. Әуезов зерттеуі (18 томы), суреттер, сабаққа қажетті плакаттар, маркирлер, өлең долдары басылған қағаздар, т.б. Үйымдастыру: 1. Окушыларды топқа бөлу "Замандастар" тобы "Сырластар" тобы "Қүрдастар" тобы Осы жазылған сөздерді окушыларға таратып береміз де, үш топқа
67бөлеміз. Осы әрекетті жүзеге асыру, ұйымдастыру ісіне 1 минут уақыт бөлеміз.
I. Ой шақыру. 1 минут.
"Айтыс" атты ғажайып сөздердің сырына үңілейікші, балалар. Қазіргі сәттен бастап осы сөздің сыры өз қолдарында. Қане, ми қыртыстарын іске қосамыз.
II. Топтастыру әдісі. Топтастыру оқушылардың еркін ойлауға және тақырыпты ашық талқылауға бағытталған оқыту стратегиясы. Бүл жаңа идеяларды жинақгап бір-бірімен сабақгастыру үшін қажетті құрал. Топтастыру қызықгыруды ояту үшін қолданылып отыр. "Айтыс" тақырыбына байланысты ой тудырады күшейту үшін қолданылып отыр.
1. Окушыларға "Айтыс" тақырыбын бердік.
2. Алдарына дайын қағаз (плакат) қойылды. Уақыт 5 минут.
3. "Айтыс" тақырыбы бойынша ойыңызға келген сөздер мен сөз тіркесетін жаза бересіз. Топпен жұмыс істейді.
4. Орфографиялық ережелерге мән бермеңіз.
5. Берілген уақыт біткенше жаза береміз. Топ идяларды топтастырып жазады.
Сурет 10
Айтыс
ой
жылдамдық
сөз
:——--
үшқырлығы
маржаны
өнер
театр ч
\
сөз
—----
ғажап
тағдыр
барымтасы
талас
N.
^
қазақ
Айтыс '
1—-__
\
даналық -
майдан ч
N
Ч
халық
диалог
Саясат
жарыс
логикасы
І.Топ мүшелері ойын қорытып болған соң, уақыттың біткенің ескеретеміз.
2. Үш қатар да жазғанын тақгаға іледі.
З.Топ атынан шыққан окушы "Айтыс" анықгамасын оқып шығады.
68
4. "Айтыс" туралы кіріспе сөзде толық айтып кетеді. 8-9 минут уақыт беріледі.
III. Кубизм. Тақырыпты жан жақгы қамтуға мүмкіндік туғызатын оқыту стратегиясы. Кубиктің 6 жағы бар.
1. Суреттеп беріңіз.
2. Салыстырыңыз.
3. Зерттеңіз.
4. Қолданыңыз.
5. Бұл туралы ойлағанда көзіңізге не елестейді. Ауызша талдау.
6. Талқылаңыз, қолданыңыз, қарсы шығыңыз. І-топқа кубикті шиіріп тастау керек.
Суреттеңіз: Кубиктің осы беті түссе "Айтыс" тұрлерін атау қажет. а) бәдік айтыс, ә) жұмбақ айтыс, б) жануарлар мен иесінің айтысы, в) өлі мен тірінің айтысы, г) жар-жар айтысы, ғ) салт айтыс.
Салытырыңыз: 5 минут. Кубиктің осы беті түссе айтыс тұрлерін салытыру қажет:
• Бәдік айтысы мен жұмбақ айтысын салыстыра суреттеу.
• Қыз бен жігіт айтысын салыстыру.
• Жар-жар айтысы. Әнімен айту.
Бүл жерде қыз бен жігіттің сөздері арқылы олардың көңіл-күйін салыстыра талқылау.
Зерттеңіз:
4 минут. Жалпы айтыс туралы топ окушылары өздері білімдерін ортаға салады. Қазіргі айтыс ақындары туралы да білетіндерін ортаға салады.
Бүл туралы ойлағанда көз алдыңызға не елестейді?
Оқушы кдялы. Болжау.
Қолдаңыз, не қарсы шыгыңыз. Айтыс бізге керек пе, жоқ па? Факт келтіру, дәлелдеу. Оның болашағын болжау. Қолдаңыз. Қыздар мен үлдар болып айтысады.
IV. Венн диаграммасы 5-7 минут. Венн диаграммасы қабысып жатқан үш дөңгелектен тұрады.
Біржан мен Сара туралы білетіндерін өз дөңгелектеріне жазады. Ал, ал екеуіне ортақ қасиеттерін ортасына жазады. Туған жері, жылы, ақындығы, басқа да шығңармалары толық жазылады. Әр топ алдындағы қағазға толтырады. 3 минут + 2 минут = 5 минут.
69
Сурет 11
"Ъіржан меи Сара" Вета даатраммаш
Біржан
1834 жылы
туылған.
Көкшетау обл.
Ақындық, әншілік
кемеліне келген
шағы,
64 жаста қайтыс
болды.
Атақгы
ақындар
халық
Сара
1878 жылы туылған. Талдықоған обл. Өте жас еді Жиенқүлға атастырлған. Біржан азат етті. 38 жаста дүниеден өтті.
V. Еркін жауап (мағынаны тану). 8-10 минут.
Оқушылар "Біржан мен Сараның" өздеріне ұнаған жерлерін жаттап алады. оны сұраған кезде төмендегі нәрселерді ұмытпауымыз керек.
1. Есте сақгау қабілеті. 2. Дауыс ырғағы. 3. Өлеңнің мәнері. 4. Сөздің анықгығы. 5. Сөз көркемділігі.
VI. Түсініктеме күвделігі. 6-7 минут (9-кесте). Окушыларға бес шумақ өлеңді жазып беру керек.
Әр окушы өз мысалын талдауды (минут). Ауызша айту.
Кесте 11
Түсіндірме күвделік
Үзінді жазу.
Үзінді жайлы пікір.
Қырандай аспандағы желді күнгі.
Қыран биіктікті сүйеді, өте жоғары үшады. Желден де қорыкдайтын қайсар. Біржан өзін желді ьсүні үша алатын қыранға теңейді.
Тақтаға сызу қажет. Түсіндірген дүрыс.
70
VII. 5 жолдан тұратын қорытывдылау тақпағы (5 минут). Сэнкуэн.
Ақпаратты түйіңцеп айту, терең ойды, сезімді және сенімді қысқа сөзбен қамту. Кодоскоппен көрсету ыңғайлы. Нұскду.
1. Бірінші жол тақырыпты суреттейтін сөз. Ол зат есімнен болуы шарт.
2. Екінші жол сол тақылыпты суреттейтін екі сөзден тұруы керек. Екі сын есім.
3. Үшінші жол іс-әрекетті көрсететін үш жол болуы тиіс
4. Төртінші жол төрт сөзден тұратын мағыналы сөйлем.
5. Соңғы жол синоним болуы керек. Жасалу долы. Тақырып (Зат есім) Айтыс.
Суреттеу. (Еьсі сын есім) Ғажап. Тамаша Қимыл (үш етістік). Жарысады. Айтысады. Сайысады. Сезіну (төрт сөзден сөйлем). Айтыс — шешендік өнердің падишасы.
Синоним. Айтыс. Дода.
Үш топ талдайды.
VIII. Ой толғаныс. 10-13 минут. "Айтыс" туралы шағын шығарма жазу.
Қазіргі кезеңде оқу-тәрбие үрдісінде кеңінен қолданылып жүрген осындай сын тұрғысынан ойлау сабақгары дамыта оқытудың негізі болары сөзсіз.
Дамыта оқытудың Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жасаған жүйесінің әдіс-тәсілдері де окушының оқу белсенділігін үйымдастыру, талдап көмектесіп отыруды көздейді.
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталынады. Ол үшін бала өзінің бүған дейін білетін амал, тәсілдердің жаңа жағдайды шешуте жеткіліксіз екенін сезетіндей жағдайда төмендегідей үш құрамдас бөліктерден тұратын болады:
• оку мақсаттарының құрылуы;
• оны шешунің жолдарын бірлесе қарастыру;
• шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі дамыта оқытудың Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі компоненттері. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақгау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлінде. Шешім
71
табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретеді. Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік береді, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дүрыс бола бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылап үйренеді.
Л.В. Занков жасаған жүйе дәстұрлі оқытудан төмендегідей ерекшеліктерімен, өзгешеліктерімен айқындалады:
• Оқыту мазмұнындағы өзгешеліктер;
• Мақсаттардағы айырмашалақгар;
• Дидактикалық принциптердегі өзгешеліктер;
• Әдіс-тәсілдердегі ерекшеліктер;
• Оқытуды ерекше ұйымдастыру;
• Мұғалім еңбегінің нәтижелігін анықгаудың жаңа көрсеткіштері;
• Мүғалім мен оқушы арасындағы жаңаша қарым-қатынас. Л.В. Занков жасаған жүйесіне сәйкес бастауыш мектептің
негізгі мақсаты — баланы жалпы дамыту және практикалық іс-әрекетті менгеру. Бүл жүйе дәстұрлі оідыту жүйесінен басқа дидактикалық принциптерге негіздедді.
Әдістемелік әдебиеттерде қазіргі жаңа технологияны қолдану жолының бірі дамыта оқыту екені көрсетіледі. Оқытудың бүл тұрінде оқушыларға білімді дайын күйінде бермей, оларды ойлантып, іздендіру арқылы меңгертуге үмтылу үсынылады.
Жоғарыда келтірілген ғалымдар мен әдіскерлердің көзқарастарынан, оқыту мәселесіне қатысты пікірлердің біржақгы емес екенін аңғаруға болады. Оқыту технологиясына байланысты әр ғалымның, әр мүғалімнің әр тұрлі белгілерді негізге ала отырып, өзіндік қырларымен көрінеді.
Әдіскер ғалымдардың зерттеу еңбектерінен мүғалім өзіне қолайлысын, оқушыларға тиімдісін ала отырып, оны өз сабақгарыңда қолдану үстінде кәсіби шеберлікгерін арттырып отырады. Соңцай-ақ жас үрпақгың ізденушілігі мен қызығушылығын арттыруына мәтіндер жинағының да тигізер көмегі зор. Мәтіндерден кереьсгі мәліметті ала отырып, жан-жақгы білім жинақгайды [121]. Бүл оку-тәрбие үрдісіңде танымдық қасиеттерге үлкен әсерін тигізеді. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін калыптастыруына мүмкіңдік береді. Оку үрдісінің жақсаруына үлкен әсерін тигізеді.
72
2.2 Деңгейлеп ощіту технологиясының окушылардың дара щсиетін дамытудағы педагогикалық ерекшеліктері
XX ғасырдың аяқ кезінде педагогикальщ ой-түжырымдардағы ізгілік идеялары, еркін білім беру, оқушының жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық әлеуетінің дамуы басты рөл атқарып отыр. Енді осы идеяларды дамыту үшін мектептің алдында оқытудың және тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдана отырып, жеке түлғаның дамуына мектеп ортасында қолайлы жағдай жасау қажеттілігі туындайды. Мектептің педагогикалық қүрылымында негізгі құндылық — окушы және оның жеке түлғасы.
Педагогика ғылымының докторы, профессор Ж. Қараевтың деңгейлік тапсырмалар дайындауға болады, өйткені қазіргі экономикалық жағдай оқытушыдан инновациялық үрдістерді талап етуде. Сондықган ғылыми ізденіс барысында лингвистика саласындағы оқытудың деңгейлік жүйесі окушыларға тіл меңгерудің негізгі тиімді жолы болып табылады. Деңгейлік оқытудың ерекшелігі — оқушылардың сабақ барысында бірнеше жүмыс жасай алатындығында. Сонымен бірге қазіргі жаңа технологиямен оқыту барысында компьютерлер мен оларды басқарушы алгоритмдер біздің қоғамымыздың маңызды бөлігіне айналды. Олай дейтініміз, бүгінгі таңдағы жаңадан інығып жатқан электронды окулықгар окушының жаңаша оқытылуын, жаңа оку әдістерін, жаңа мазмүнды қажет етеді [172,173].
Оқытудың жаңа технологиясының бірі — оқу орыс тілінде жүретін мектептерде казақ тілін деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту болып табылады. Оқушыларды деңгейге бөліп оқытуға бола ма, оның қандай тиімділігі бар, деңгейге бөліп оқытудың өзіндік ерекшеліктері қандай және жеке түлға тәрбиелеуде қандай көмегі бар деген сауаддарға тоқгалсақ, деңгейге бөліп оқыту кезінде оқушылардың тәжірибелік-теориялық дайындығын, оқуға деген ынтасын, дара қасиетін, әлеуметтік-психологиялық танымын, сүранымын ескеру талап етіледі. Сондықган да тиімді дәрежеге жету үшін оқушының білім мен деңгейіне байланысты жүмысты ғылыми тұрде үйымдастыру қажет.
Қазіргі базалық білім беру — жеткілікті білімнің төменгі шегі. Мүғалім баланы оқыту барысында окушыға тақпақ жататып, ережелерді оқытып, жаттығулар орындатып әр тұрлі жүмыстар жүргізеді. Оны талап етеді. Ол мүғалім үшін қиын жүмыс емес. Оқушы мүғалімнің айтқанын ктаптан оқып, тақпақгы жаттайды.
73
Деңгейлік тапсырмалардың ауқымы өте кең. Оқулықгағы жаттығулар — өткен ережелер бойынша қайталау, пысықгау, бекіту жүмыстарына арналған тілдік, граматикалық жұмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар құрамында мәтіндер, сөзжұмбақ, қызықгы граматика, тестік сүрақгар, іскерлік ойындар мен третингтер жүйесі қамтылды. Бұлар оқытудың деңгейіне сәйкес окушыны саралап оқытуға ыңғайлы, әрі оқу бағдарламасы бойынша оқушының жас ерекшелігі мен білім деңгейіне сай қүрылып, окулыққа қосымша пайдалануға беріледі [174].
Окушыны деңгейге бөліп оқыту үшін сабақ жоспарланады. Оқушыларға деңгейлік тапсырмалар беру арқылы сан тұрлі жұмыс жүргізіледі. Окушының алған білімін жүзеге асыра алатындығы тексеріледі. Өз бетімен жұмысты орындауға бейімділігі бақылауға алынады. Қорытындысында деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жасаудың тиімділігі байқалады. Оқушының белсенділігі мен іскерлігі артып, шығармашылыққа ұмтылады. Деңгейлік оқыту барысында біліктілікке жетеді [175].
Бірінші деңгей тапсырмалары білімнің минималдық шегі, мемлекеттік стандарт талабына сәкес бағдарлама мөлшерінен аспайтын, оқушының жас ерекшеліктеріне сай болады. Сынып бағдарламасына байланысты лексикалық тақырыптар мен грамматикалық тапсырмалар, тілдік ережелер, жазба жұмыстарын орындайды. Кейіннен жоғары сыныптарда оқыған кезде де есінде тұрақгы қалатындай бағытта сөздік минимумдарды меңгереді. Тыңдап, түсініп оқып, аударып, жаза алады. Айналадағы адамдардың айтқанын түсінеді, естігені бойынша сүрақгарға жауап береді. Естігенін қайталап айтады. Жеңіл ережелерді жаттап алады. Фонентиканы толық меңгереді. Грамматикалық, лексикалық тапсырмалар орындайды. Мәтінмен жүмыс жасайды.
Екінші деңгей тапсырмалары тұрленіп, күрделене түседі, сынып бағдарламасына сай лингвистиканың барлық тұрлерімен жүмыс істейді. Оқушы өз бетімен керегінше қызмет етеді. Оку мотивтері қанағаттанарлық дәрежеде. Ықыласы жоғары. Окушының сөйлеуі, хабарды түсінуі, қабылдауы, жазба жүмыстарын орындау көрсеткіштері міндетті деңгейден әлдеқайда жоғары болады. Бірінші деңгейден бастау алған сөйлеу тілін әрі қарай дамытады.
Үшінші деңгей оқушылардың шығармашылыққа деген мотивтердің айқын көрінуімен, логикалық ойлау дәрежесінің жоғары болуымен, өз жеке басының белсенділігімен, ісіне талдау
74
жасай білуімен, білімді жаңа жағдайға пайдаланумен сипатталады. Хабарлау, суреттеу, бейнелеу тапсырмаларын орындайды. Жағдаятқа байланысты әр тұрлі нұсқада диалог құрады. Мәтін бойынша сүрақ қояды. Талдау, жинақгау, салыстыру жұмыстарын жүргізеді. Танымдық-іздену (эвристикалық) тұрдегі жұмыстарды ізденіп, өз бетімен орындайды.
Төртінші деңгей дарынды, ізденімпаз, қабілеті жоғары, талапты балаларға арналады. Оқу орыс тілінде жүретін мектептің сыныптарында шығармашылық деңгейде жұмыс жасайтын окушылар санаулы болады. Ондай окушыларға мүғалім тек тақырыбын ғана береді, оқушының өзі мақсатын қояды, әдістерін іздейді, нәтижесіне жетеді. Жазба жұмыстарын орындайды.
Деңгейлеп оқыту технологиясы.
Оқыту практикасында деңгейлеп оқыту технологиясын енгізуге оку ақпараттары көлемінің ұлғаюуы, оқушыларға түсетін "салмақгың" артуы басты себеп болды.
Деңгейлеп оқыту — оқылатын ақпараттың азаюы арқылы емес, окушыларға қойылатын талаптардың әртұрлілігі арқылы жүзеге асырылады.
Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты: әрбір окушы өзінің даму деңгейінде оку материалын меңгеруін кдмтамасыз ету.
Басташды ғылыми идеялар.
1. Деңгейлеп оқыту әр окушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай жасап, мүмкіндік береді.
2. Деңгейлеп оқыту әртұрлі деңгейдегі балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай жүмыс істеуге мүмкіндік береді.
3. Деңгейлеп-саралап оқыту қүрылымында білімді игерудің негізгі үш деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей (минималды базалық), бағдарламалық, күрделенген деңгей.
Базалық деңгей — мемлекеттік стандарт бойынша анықгалған ең төменгі шек.
Сондықган оны әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Бүл деңгей оқушыға өзінің қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып, уақыты мен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.
4. Оқушының жеке тәжірибесіне негізделген деңгейлеп оқыту технологиясы тиімді де нәтижелі болу үшін:
• жеке түлға ерекшеліктеріне;
• психикалық даму ерекшеліктеріне (есте сақгау қабілетінің ерекшелігіне, ойлау, қабылдау, зейін ерекшелігіне, өзінің
75
эмоциясын басқара білуіне);
пән бойынша білімді игеру деңгейіне (оқушының білімімен
іс-әрекет тәсіліне назар аударып, көңід бөлу керек).
Кесте 12
Оқушы мен мүғалім іс-әрекетінің жүйесі
Кезендер
Мұғалімнің іс-әрекеті
Оқушының іс-әрекеті
Дайындық кезең
Оқушылардың оқу материалын базалық, бағдарламалық, күрде-ленген деңгейлер бойынша меңгеруін анықтау,
Диагностикалық кезең
Білімді меңгеру деңгейін анықгайтын тапсырмаларды дайындау. Оқушылардың білімді меңгеру деңгейін диагностикалау. Окушылардан сауал-нама алу, сынып жетекшілерімен, окушы-лар және олардың ата-аналары-мен әңгімелесу
Диагностика нөти-желері мен қызығушы-лықтары негізінде пәнді оқу деңгейі таңдалады. Оқушы өзіндік таңдау жасайды.
Оқушыларды топтарға бөлу кезеңі
Оқушыларды топқа бөлуді ұйымдастыру: Әр топ үшін оқу мазмұнын анықтау. Әр деңгейде оқытуға қойылатын нақты талаптарды дайындау. Дайындалған талаптарды оқушы-ларға ұсыну.
Белгілі топты окушы-ның таңдауы. Топтардағы оқыту талаптарының жобасын талқылауға қатысу.
Деңгейлеп оқытуды жүзеге асыру кезеңі
Оқушылардың топтардағы жұмысын үйымдастыру.
Таңдалған топта өзінің оқу іс-әрекетін ұйым-дастыру.
Деңгейлеп оқыту жағдайында білімді меңгерту нөтижелерін бағалау кезеңі
Атқарылған жұмыстар нәтижесі бойынша оқушыларды бағалау (Кері байланыстың дұрыс орнауы, жүзеге асуы) „
Жеткен нәтижелер бойынша өзара баға-лауды жөне өзін-өзі бағалауды жүзеге асыру.
Шектеулер:
1. Мектептің деңгейлеп оқытуды үйымдастырудағы мүмкіндігі (оқу кабинеттерінің, оқушылар топтарында бір пән бойынша параллель жұмыс жүргізетін мұғалімдердің жеткілікті болуы).
2. Әрбір топтар үшін талаптардың нақгы болуы.
3. Мұғалімнің бір деңгейдегі окушылармен жұмыс жүргізуі барысында топтың даму динамикасын меңгеру.
Н.П. Гузяк өз жүйесінің екі тұсын: деңгейге қарап
76
сыныпішілік саралап оқыту және дамытушы сабақгар циклі бар "қиыстырылған оқыту жүйесі" — деп атаған.
Әрбір тақырып бойынша өткізілетін сабақгар кезектесіп келетін бес типтен құралады.
Бірінші — тақырыпты жалпы талдау сабақгары (оларды лекциялар деп атайды).
Екінші — қиыстырылған семинар сабақгарда окушылардың өзіндік жүмысының процесінде оку материалдарының терендей талдануы. (Әрбір тақырып бойынша мұндай сабақгар бірнеше рет 3—5-ке дейін өткізіледі).
Үшінші — қорытындылау және білімді жүйелеу сабақтары (тақырыптық сынақгар деп те аталады).
Төртінші — практикум сабақгар.
Балалардың даму деңгейінің бірыңғай болмауына, жеке қабілеттеріндегі айырмашылықгар мен басқа да себептерге байланысты сыныпта оку үздіктері мен үлгермеушілері мен үлгермеушілер пайда болатыны белгілі. Сондықган да мүғалім сабақгың барлық кезеңцеріңде: жаңа материалды беру, бекіту, қайталау, білім, білік, дағдыны бағалау кезеңінде деңгейлеп-саралап оқытуды үйымдастырады.
Овда әртұрлі қиындық дәрежесівдегі үш типті "А", "В", "С" деңгейлеу бағдарламасы алынады.
Деңгейлеу бағдарламалары (деңгейлік тапсырмалар емес, тек бағдарламалар ғана) маңызды екі аспектіні, екі түсты қарастырады.
а) белгілі деңгейдегі білім, білік, дағдының меңгерілуін қамтамасыз етеді. (репродукгивті деңгейден шығармашылыққа дейін);
ә) балалардың белгілі деңгейде өз бетімен оқуына, білім алуына жағдай жасалады (мүғалім тарапынан көрсетілетін тұрақгы көмек, үлгі бойынша жүмыс, кеңес беруден бастап, өз бетінше толықжүмыс істеуге дейін).№
"А", "В", "С" бағдарламаларының арасында қатаң сабақгастық бар. Олардың баяндау логикасында үздіксіздікті, жартылай болса да негізгі үғымның бүтін суретін көрсететін әр тақырыптың міндетті минимумы беріледі.
"С" бағдарламасындағы тапсырмалар базалық стандарт тұрінде белгіленеді. Оларды орындай отырып, окушы пән бойынша қайталау деңгейінде нақгы материалды меңгереді. Материалды алғаш меңгеру жүмыстарының бүл деңгейінде өзіндік ерекшеліктер бар. Ол материалдың сан рет қайталануын, мағыналық топтпрды
77
бөлу, негізгі ойды табу білігін, есте сақгау тәсілдерін білуді т.с.с. талап етеді. Сондықган "С" бағдарламасының мазмұнына қарай оқыту керек, неге назар аудару керек, бүдан қандай қорытынды жасау керектігі туралы нүскаулар енгізіледі. Күрделенген тапсырмаларды бүл бағдарламадын кейінгі бағдарлама десе де болады орындауға кіріспес бүрын "С" бағдарламасындағы тапсырмаларды әрбір окушы орындауға міндетті. "В" бағдарламасы қолдануға арналған есептерді орындау үшін қажет, ол оқушылардың оку, ой әрекеттерінің арнайы тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етеді. Сондықган бүл бағдарламаға нақгы тапсырмалармен қатар бірінші деңгейдегі - материалды кеңейтетін, негізгі білімді дәлелдейтін суреттейтін, нақгылайтын үғымының қолданылуы мен жүмыс істеуін көрсететін қосымша мәліметтер кіргізіледі бүл деңгей мәліметтер көлемін кеңейтіп негізгі материалды терең түсінуге көмектеседі. "А" бағдарламасының орындалуы окушыларды алған білімді шығармашылық пен қолданатын деңгейге көтереді. Бүл бағдарлама оку жүмысы мен ой әрекетінің тәсілдерін және деректі оку материалын еркін игеруді көздейді. Оқушыға мектепте алған білім негізінде шешуге болатын мәселе түйініне жетуде материалы мен оның логикалық негізін терендете түсетін дамытушылық мәліметтер беріп, оның шығармашылықпен қолдану перспективасын ашады. Сондай-ақ, бүл деңгей балаға өзін қосымша жүмысқа көрсетуге де мүмкіндік береді. Материалды қайталауда әр деңгейдегі тапсырмаларды еркін тандау әдістемесі кеңінен қолданылады. Өзіндік жүмыс есептер шығару, зертханалық және сарамандық жүмыс тапсырмалары үшін дайындалатын дидактикалық материалдардың деңгейлік нүсқасын бөлуге болады. Бірінші (С) нүсқасы оқытудың міндетті нәтижесіне сәйкес. Екінші (В) нүсқасы окулықган қосымша есептер мен жаттығулардың енгізідуін көздейді. Үшінші (А) нүсқасы қосымша оку-әдістемелік әдебиеттерден алынған тапсырмалардан тұрады. Әр пәндегі оқу бағдарламасын тандау окушының өзіне үсынылады. Осылай ортақ базалық білім минимумы қамтамасыз етумен қатар әр жеке түлғаның шығармашылық дамуына да кеңістік ашылады. Білімді бақылау кезінде деңгейлеу терендей түсіп, әрбір окушының жетістігі есепке жеке алынады. Пән ішілік деңгейлеу әдістемесінің қағидалары мен мазмүның "толық меңгеру" әдістемесімен үқсас 176. Барлық окушы білім стандарты деңгейін толық игергеннен кейін ғана жаңа материалға ауысу жүзеге асырылады. Жалпы сыныптық топтық және жеке жүмыстар арасындағы үйлесушілік
78
базалық стандарт деңгейінде оқушылардың біліміндегі алшақгықгы анықгауға мүмкіндік береді. Ол үшін келесі сабақ тұрлері қолданылады: топтармен жұмыс (қатар бойынша, т.б.); ой толғау; сұхбаттасу (тұрақгы жұптар, динамикалық жүптар); модульдік оқыту; семинарлық сынақ жүйесі; сыныптан тыс қосымша жеке сабақгар; жеке көмек; кеңес.
Жаңа буын окулықгар бойынша "Ана тілі" пәнінен 3-ші сыныпта сын тұрғысынан ойлау тұрінде өткізілген деңгейлік тапсырмаларға тоқгалайық.
3-ші сынып оқушыларына
1. Міндетті деңгейлік.
2. Мүмкін деңгейлік тапсырмалар берідді. Оқушылардың барлығы дерлік мүмкін деңгейлік
тапсырмаларды бірден орындаса, міндетті деңгейлік тапсырмаларды түгел орындайды.
Мівдетті деңгейлік тапсырма.
1. Жасында Төле бидің қолында малшы болған хан:
а) Бөкей хан; ә) Әбілмансұр;
б) Тәуке хан;
в) Кене хан
2. Қазақ батырлары:
а) Төле, Әйтеке, Қазыбек;
ә) Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай;
б) Бейімбет, Ілияс, Сәкен;
в) Абай, Ыбырай.
3. Қазақ ғалымы кім?
а) Ыбырай; ә) Шоқан;
б) Ахмет;
в) Сәкен.
4. "Анау қалың ерінді, торсық шеке кімнің ұлы екен? Өзі де өзгеше маңғаз екен. Ойынға да араласпайды. Алысқа көз тігеді. Көкірегінде үміт сәулесі бар".
Кімге берілген сипаттама, қай мәтіннен? Бірдей түспен боя.
а) Қоңыр қозы — Мүхтарға;
ә) Бала Мұхтар мен Абай - Шоқанға;
б) Күйші Құрманғазыға;
в) Мүсінші Мысық - Абайға.
5. Қасқырмен айқасып "балуан бала" атанған:
79
а) Нүрмағамбет; ә) Қажымүқан;
б) Сәбит;
в) Тұрар.
6. Алып бала атанған:
а) Нұрмағамбет; ә) Қажымүқан;
б) Ахмет;
в) Сәкен.
7. Алғаш рет Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркетірін ұйымдастырған сазгер, өнер зертеуші:
а) Құрманғазы Сағырбаев; ә) Әлібек Дінішев;
б) Ахмет Жұбанов;
в) Латиф Хамиди.
8. Ел танудың басы неден басталды?
а) ата-текті білуден; ә) көп оқудан;
б) ізденуден;
в) көп әңгімелесуден.
9. Түңғыш қазақ ғарышкері, сынақшы ұшқыш:
а) Талғат Мүсабаев; ә) Тоқгар Әубәкіров;
б) Нүркен Әдіров;
в) Ләззат Асанова.
10. Мүхтарды не қызықгырады:
а) ойын;
ә) табиғат көрінісі;
б) атқа міну;
в) күрес.
Жауаптары: 1-ә; 2-ә; 3-ә; 4-ә-а; 5-а; 6-ә; 7-6; 8-а; 9—ә; 10-ә.
Осы тарау бойынша мүмкін деңгейлік тапсырмалар.
1. Алыс жол атты сынайды,
Ауыр жол ерді сынайды, — деген макдл қай мәтінде айтылқан?
а) Бала Абай;
ә) Мүсінші Мысық;
б) Райымбек бастауы;
в) Хан Абылай атаң.
2. Қүдайы қонақ болып боз үйге түскен жолаушы:
80
а) Құрманғазы; ә) Абай;
б) Ыбырай;
в) Шоқан.
3. Қайсысы артық:
а) Абай; ә) Барлас;
б) Әбілхан;
в) Байкөкше.
4. Сөз тіркестері қай мәтіннен алынған, сызықпен қос:
а) жауға кіріп кетіпті —Райымбек бастауы; ә) сүнгі сұқгы, сарбаздар — Әбілмансұр;
б) елтіп тындады — Мүсінші Мысық;
в) уақыттың қары — Біржан;
г) ағызған қызыл тілден шекер-балды — Бала Абай.
5. "Шешенің судай төгілген, тывдаушын бордай езілген" деген нақыл сөз қай мәтівде кездесті?
а) Бала Абай; ә) Күйші;
б) Бала Тұрар;
в) Қоңыр қозы.
6. Сегіз қырлы бір сырлы деген тіркес кімге қатысты айтылған:
а) Әбілхан; ә) Ахмет;
б) Мәншүк;
в) Талғат.
7. Сәкен Сейфуллиннің туған жылы:
а) 1814; ә) 1972;
б) 1894;
в) 1987.
8. Тоқгар Әубакіровтың әскери ұшқыш атағын алған уақыты:
а) 1982; ө) 1974;
б) 1997;
в) 1952.
9. Көктемнің күн шуағы молайып, жер беті түкті кілемдей кұлпырылған шақ:
а) Абай ауылының көрінісі; ә) Мұхтар ауылының көрінісі;
81
10. Шоқан Уәлиханов, Балуан Шолақ туралы кітаптар жазған жазушы:
а) Сәкен Сейфуллин; ... .
ә) Сәбит Мұқанов;
б) Мүхтар Әуезов;
в) Абай Құнанбаев.
11. Мүхтар сипаттама болатын сөздердің астын сыз:
а) қалың ерінді, ә) бадырақ көз,
б) торсық шеке,
в) сыйдиған, маңғаз.
Жауаптары: 1—6; 2—а; 3—б; 4—а-ә, б-г, в-б, г-в; 5—а; 6—ә; 7—6; 8-ә; 9-а; 10-ә.
3-сынып окушьшар "мүмкін деңгейлік" тапсырмаларды орындауға деген құлшыныстары құптарлық жәйт. Сондықган әр сабақга тек міндетті деңгейлік тапсырмаларды берумен ғана шектелмей, әрқашан да мүмкін деңгейлік тапсырмаларды беріп отырған жөн. Ал мүндай тапсырмалар окушылардың ойлау қабілеттерін дамытуға өз үлестерін қосары даусыз.
9-сыныпта М. Өтемісұлы шығармашылығын қайталауға арналған сабақга жаңа технология элементтерін, ойының ішінде дамыта және деңгейлеп оқыту әдісін қолдандық.
Сабақга окушылардың білімін тексеріп, Махамбет шығармалары бойынша алған білімдерін одан әрі жетілдіру және тереңцету олардың ізденімпаздылығын арттыру, ой өрісін кеңейту, шығармашылық қабілеттерін дамыту т.б. белсеңділікгерін артыру мақсаты көзделеді.
Сабақгың барысы
I кезең. "Бақытты сәт" ойыны арқылы М. Өтемісүлы шығармашылығына шолу жасау.
II кезең. Деңгейлік тапсырма орындау.
III кезең. Үжымдық жұмыс. "Егер де мен...".
IV кезең. Үй тапсырмасына байланысты шығармашылық жүмыстар жүргізу.
V кезең. Қорытынды тест.
Сабақ басталардың алдында окушылар екі үжымдық топқа бөлінеді. Бір оқушы сол ұжымның ұпайын есептеп отыратын топ басшысы болып тағайындалады. Оған арнайы дайындалған, окушының білімге қойыллатын үпайларын белгілеп отыратын мынадай кесте беріледі (13-кесте).
82
Кесте 13
Оқушылар біліміі
і бағалау
Рс
Оқушының Аты-жөні
I кезең
II кезең
III кезең
IV кезең
V кезең
1.
2. 3. 4. 5. 6.
Сабақгың I кезеңінде окушларға М. Өтемісүлы шығарма-шылығын кайталау мақсатында "Бақытты сәт" ойыны ойнатылады. Екі топ қойған сұрақгарға окушылар мүмкіндігінше жылдам жауап беру керек.
1-топқа арналған сұрақгар.
1. XIX ғасырдың 1-жартысынба Батыс Қазақстандағы халық азаттығы үшін болған күрестің шығу себебі.
2. М. Өтемісүлы көтерілістің мақсатын қай толғауларында жырлаған?
3. Махамбеттің "Хан емессің қасқырсың", "Баймағамбет сұлтанға айтқаны" өлендерінің идеясы не?
4. Ақын қай жырларында Исатай тұлғасын сомдады?
5. Қай толғауында Махамбеттің өз бейнесі көрінеді?
6. Махамбет өлендерінің дені қай жылдары шығарьшған?
7. Ақынның романтикалық сарындағы өлендері қайсы?
8. Романтизм дегенді қалай түсінесің?
9. Махамбетті баспа бетінде тұнғыш танытушы кім?
10. "Ерулі аткд ер салмай" атты толғаун жатқа айт. 2-топқа қойылған сұрақгар.
1. М. Өтемісүлы қашан, қайда туған?
2. И. Тайманов, М Өтемісүлы бастаған карулы соғыс қай жерлерде болды?
3. Көтерілістің рухани дем берушісі кім?
4. Қай толғауында соғыс көрінісі суретеледі?
5. "Қорлықга жүрген халқыма, бостандық алып беремін деп" деген үзіндік қай жырдан алынған?
6. "Ерулі атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай,
Ерлердің іс бітер ме?" — жолдары қай толғаудан алынған? Исатай қазасынан кейін қандай өлеңдер шығарды?
8. Махамбет өлеңдерінің жанры қаңцай? Қандай өлшеммен
83
өлеңцер жазды.
9. Үлы ақын образын қыл қаламда сомдаған суретші кім?
10. "Тарланым" өлеңін жатқа айт.
II кезең. Оқушылардың М. Өтемісүлы шығармашылығы бойынша алған білімін тексеретін негізгі бөлім. Мұнда оқушылар бір-бірінен көшірмеу, кедергі жасамау үшін әр қайсысына арналған деңгейлік тапсырма берілді.
1—деңгейлік тапсырма көтерілісінің мақсаты мен ақын арманың түсіндіруге арналған (3 ұпай).
2—деңгейлік тапсырма — Махамбет дауылпаз өршіл рухты ақын екендігі (4 ұпай).
3—деңгейлік тапсырма Исатай қазасынан кейінгі Махамбет тағдырына байланысты (5 ұпай).
Деңгейлік тапсырмалар жазылған екі кеспе қағаздың үлгісі беріліп отыр.
1—кеспе қағаз:
1. Көтерілістің мақсатын түсіндір. Ақын арманы қай толғауларында көрсетілген? Көтеріліс басшылары мен олардың қолдаушылары кімдер?
2. Махамбеттің айызы қанып жырлайтын жолдары. Азаттық тендік жолындағы күрес. Ереуілдің үраншысы кім, бүл қай жылдарында көрініс тапқан?
3. Жортуылдың сәтсіздігі. Халық мүны-мүқгажының ақын бойындағы көрінісі. Оған арнап қандай жырлар шығарды? Исатай қазасынан кейінгі Махамбет тағдыры.
2—кеспе қағаз:
1. И. Тайманов, М. Өтемісүлы бастаған бүқара кім үшін не үшін күреске шықгы кдй жырлары осыған арналған?
2. "Ей, Махамбет, жолдасым" өлеңнің мәнің түсіндір. Махамбет — елдік пен ерлік жыршысы. Махамбет жырларындағы Исатай бейнесі.
3. Көтерілістің сәтсіздікке үшырау себебі. Махамбеттің ереуілден кейінгі көңіл күйі. Бүл қай жырларында бейнеленген? Махамбеттің қазасы.
III кезеңде "Егер де мен..." деп аталатын үжымдық тапсырма берілді. Екі топқа берілетін тапсырмалар мынандай: оларға Махамбеттің шығармалар жинағы таратылады. Өлеңдерін пайдаланып, 1— топ "Азаттық, тендік жолындағы шайқаста көтерісшілер жеңуі мүмкін бе еді?" деген сүракқа жауап іздеу. 2— топ Исатай қазасынан кейін Махамбет өкінішінің мәніне үніліп,
84
оған талдау жүрпзу.
IV кезең. Үй тапсырмасын тексеруге арналады. Окушыларға шығармашылық жүмыстар жазып келу (өлең, мақал, реферат) тапсырылған. Мына жұмыс жоғары ұпай алды. Жылдар, ғасырлар жылжи келе талай оқиға үмыт қалары занды нәрсе. Ал Махамбеттің ісі мен жырына ондай уақыт қауіпі ешқандай төнбек емес. Өйткені оның ерлігі бір шайқастағы қайратты ғана емес жалпы адам бойындағы қайсарлық пен ерліктің символы. Оның жыр толғауы бір дәуірдің суреті емес — бүкіл адамзатқа тән азаттық пен тендіктің өшпейтің үраны.
V кезең. Махамбет Өтемісүлы шығармалары бойынша білімді қорытындылау мақсатында оқушыларға тест жазылған кеспе қағазы таратылады.
1. М. Өтемісүлы қай әдебиеттің өкілі? а) ауыз әдебиеті;
ә) жазба әдебиеті.
2. Көтерілістің мақсаты қандай?
а) ханнан жеке басының кегін алу; ә) "Қара қазан, сары бала қамы үшін".
3. Күрес күндерін суреттейтін жыры қайсысы?
а) "Мінкен ер";
ә) "Әй, Махамбет, жолдасым";
б) "Соғыс".
4. "Бүлықсып жүрген мырзадан Бүрынғы дәулет тайған күн.
Арқанын қиып алған күн. Бүландай ерді кескен күн, Буулы тенді шешкен күн, Сандық толы сары алтын
Сыпырып судай шыққан күн", — деген шумақгар қай толғаудан алынған?
а) "Ерлердің ісі бітер ме?"; ә) "Мен едім";
б) "Мүнар күн".
5. Байеке, сүлтан ақ сүйек, Қыларың болса қылып қал, —
Күндердің күні болғанда, бас кесермін жасырман? — қай өлеңнен үзінді?
а) "Тарланым";
85
ә) "Соғыс";
б) "Баймағамбет сүлтанға айтқаны"
6. "Арыстан еді-ау Исатай! Бүл фәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен?", кдй өлеңнен алынған?
а) "Толарсақган саз кешіп" ә) "Айныман"
б) "Тарланым"
7. "Желп-желп еткен ала ту, Жиырып алар күн қайда?! Орама мылтық тарс үрып, Жауға аттанар күн қайда?! Жалаулы найза қолға алып,
Жау тоқгатар күн қайда?!" — осы шумақгар қай жырдан алынған? қай кезде жазылған?
а) "Үлы арман" ә) "Қызғыіп күс"
б) "Еділ үшін егестім"
8. Махамбеттің қайтыс болған жері қайсысы?
а) Бекетай ә) Нарын
б) Қараой.
9. Іздеген жауы біз болып Жау қарасы көрінді Жиылған әскер білінді Исатайдың сол күнде Ақгабан аты астында Дулығасы басында Зығырданып қайнайды.
Әр сабақга нақгы мақсат қойып, сол мақсатына жетіп, оқушыға теориялық білімді жан-жақгы меңгерте отырып, нәтижесін өз дәрежесінде көру - әр пән мүғалімі үшін ең басты мәселе.
Деңгейлік тапсырмалар беру арқылы біз окушының өтілген тақырып бойынша білімін саралап, логикалық ойлау қабілеттерін дамыта отырып, шығармашылақпен айналысуға, сабақ кезінде мүмкіндікті пайдалануға жол аштық.
Сан есімді қайталауда (6 сынып) деңгейлік тапсырмалар арқылы өткен бір сабағымызды қарастыралық.
Сабақгың тақырыбы: Сан есімнен өткенді қайталау.
Сабақгың типі: қайталау сабағы.
86
Сабақгың мақсаты: 1) Сан есімнен өткенді окушының теориялық білімін практикамен ұштастыру; 2) талдауға алынған мысалдар арқылы ақал-ой, адамгершілік, ізеттілік қасиеттерге тәрбиелеу; 3) жүйелі ойлау, ойын тиянақгы, әсерлі жеткізу шығармашылық ізденістерін арттыруға ықпал жасау.
Сабақгың әдісі: Қайталау, іздендіру, сұрақ-жауап, шығамашылық жұмыс.
Сабақгың көрнекілігі: таблицалар, сөздер кестесі, халықгық педагогикаға негізделген буклет.
Пән аралық байланыс: математика, әдебиет.
Сабақтың барысы: I Үйымдастыру бөлімі: оқушыларды түгелдеу; сынып бөлмесінің тазалығы; оку-қүралдарының толықгығы; оқушылардың сабақ бастауға көңіл күйі; оқушы назарын толық сабаққа аудару.
Үй тапсырмасын тексеру. Сүрау-жауап әдісі арқылы үй жүмысы тексеріледі.
III. Білімді тексеру кезеңі.
I деңгей. Сұраймын, жауап бер.
II деңгей. Ойла,ойлаң, ойлаңцыр.
III деңгей. Жалғастыр.
IV деңгей. Шығармашылық деңгей. Бір мен екі алмаңдар,
Үшке алданып қалмандар. Кілең төрттік алғандар,
Бесті ғана армандар, — деген тақгадағы өлең шумағы арқылы окушы санасын оятып, тапсырмалар түсіңдіріліп беріледі.
I деңгей. Сұраймын, жауап бер. Қазақгың сөздік қорындағы "сан" деген үғымының қандай баламаларын білесін? Сан есім дегеніміз не?
ә) сан есімнің мағынасы мен қызметіне қарай бөлінуін айт. Әр қайсысына мысал келтір.
б) "сан" сөзінен бірнеше түбірлес сөздер жаса.
2. қүрамында сан есімдері бар бірнеше сөйлем оқылады.
Сан есімді дер кезінде жазып, мағынасына ажырату.
II деңгей. Ойла, ойлаң, ойлаңдыр.
а) сан есімнің емлесін еске түсіре отырып қатені түзе. Мысалы, 10 нан — 15, 500 — 31, 5 мектеп, VI сынып, 20 дәптер, 30 дара, мыңға таяу, алтау, 85 (сегізден бес).
ә) асты сызылған сөздердің мағынасын түсіндір.
Етектейін ерніннен,
Екі елісі қалыпты.
87
Қиғаш қамыс құлақган, Бір тұтамы қалыпты. Жалбыраған жалыннан, Жалғыз қарыс қалыпты. Бір құлаштай құйрықган, Бір уыстай қалыпты. ("Ер Тарғын" жырынан).
III деңгей. 1. Мақал—мәтелдерді мән—мазмұнына қарай тиянақгау, сан есмідердің астын сызу.
а) ... — қырықжыл азық.
ә) төрт аяқгыда бота тату, ...
б) екі жүзді пышақган сақганба, ...
в) бір жаман мың қолды ірітер, ...
г) көнбейін иесі екеу: ...
ғ) тоғыз қабат торқадан, ...
д) сексен де сегіз байлық, ...
е) алты жасар бала алыстан келсе, ...
2. Халқымыз жеті санынан тала-талай мағыналы мазмұны терең мән тапқан. Жеті санына байланысты киелі, аталы ұғымдарды ата, мағынасын түсін әрі түсіндір.
IV деңгей. Шығармашылық деңгей.
"Бала тілі — бал" тақырыбына сан есімнің тұрін қатыстыра отырып ой толғау.
Бекіту кезеңі. Қарға тамырлы қазақгың үрпақ тәрбиесінде сан . есім сөз тобының да алатын орны ерекше. Жас баланың тілін дамытуда да өзіндік орны бар — "санамақ" өлеңі (ойын) емес пе? Кәне балғын шақгы еске алып, "санамақгы" айтайық.
Үйге тапсырма. Бірден жетіге дейін сан кездесетін жеті мақал мәтел жазу.
Жоғарыда қарастырылған сабақгарда деңгейлі оқыту технологиясының мәні жан-жақгы ашылып көрсетілді.
Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі мәні — оқушыларды өз бетінше білім алуға үйретеді, дербестігін қалыптастыру, шығармашылығын арттыру. Ол үшін дидактикалық материалдар жинағы, сөз жүмбақгар, анаграмма т.б. ойын тұрлерін көптеп қолдану керек. Бүл оқушының ой-өрісін, сана-сезімін, арттырып шығармашылыққа тәрбиелеуде жақсы нәтижеге жеткізетіні сөзсіз.
Ең басты, деңгейлеп оқыту технологиясы баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің баюына, азамат, түлға ретінде қалыптастыруына зор көңіл
2.3 Модулъдік, блок-модульдік ощыту технологиясының ощуітудың танымдык, щбілетті арттырудағы маңызы
Модульдік оқыту технологиясы — окушы өзінше мақсатты жеке бағдарламамен (толық немесе бөлімдермен) оқитындай етіп оқыту процесін өзгертеді, қайта құрады.
Модульдік оқытудың "өзегі" - оку модулі. Ол:
- ақпараттардың аяқгалған блогынан;
- оқушы іс-әрекетінің мақсаттты бағдарламасынан;
- бағдарламаны табысты жүзеге асыру бойынша берілген мұғалімнің нүсқауларынан тұрады.
Модульдік оқыту білім мазмұны, білімді игеру қарқыны, өз бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігі, окудың әдісі мен тәсілдері бойынша оқытудың дербестігін қамтамасыз етеді.
Модульдік оқытудың басқа оқыту жүйелерінен ерекшелігі мен айырмашылығы:
1. Оқу мазмұнының меңгерілуі қойылған мақсатқа сәйкес жүзеге асатын жекелеген кешендер тұрінде үсынылады. Мақсат оқушы үшін қойылып, онда тек оқылатын мазмұн көлемі ғана көрсетіліп қоймай, оны меңгеру деңгейі де анықгалады. Сонымен қатар оқушы мүғалімнен жұмыс істеудің тиімді жолдары көрсетілген жазбаша нүсқау алады.
2. Мүғалімнің оқушылармен қарым-қатынас тұрі өзгереді. Ол модульдер арқылы, басқарушы мен бағынушы арасындағы жеке қарым-қатынас процесі арқылы жүзеге асады.
3. Оқушы көп уақыт өз бетінше жүмыс атқарады, ол мақсат қоюға, өзін жоспарлауға, өзін үйымдастаруға, өзін бағалауға үйренеді.
Модульдік оқытудағы мақсат:
Оқушының өз бетінше жүмыс істей алу мүмкіндігін дамыту, оқу материалын оңдеудің жекелеген тәсілдері арқылы жүмыс істей білуге үйрену.
Бастапқы ғылыми идеялары:
1. Модульдік оқыту іс-әрекет принципіне негізделген; окушының кейде ғана емес, жүйелі тұрде белсенді іс-әрекеті болғанда ғана білім мазмүны саналы меңгеріледі.
Сондықган мүғалім тапсырмаларды дайындағанда оқушыларды оку мақсатына бағыттайды, оның қабылдануына жағдай жасайды, балалардың өзін-өзі бақылау және бағалау жүйесін анықгайды, сол арқылы өзін-өзі басқаратын рефлексивті оқыту процесін қамтамасыз етеді.
89 бөліне 2. Модульдік технология дамыта оқыту идеясына негізделген. Егер оқушы тапсырманы мұғалімнің немесе сыныптастарының
көмегімен орындайтын болса, (дем беру, бағыт көрсету), онда ол өзінің жақын даму аймағында деп есептеледі. Бұл баланың психикалық функциясының жетілуіне септігін тигізеді, өйткені ол бүгін басқалардың көмегімен орындаған тапсырманы ертең өзі орындай алады, яғни бір цикл аяқгалады да, окушы актуальды даму аймағына енеді. Осылайша жаңа деңгейде келесі цикл бастау алады. Модульдік оқытуда бұл цикл мұғалімнің окушыға беретін көмегінің мөлшері мен мазмұнын саралап, оқу әрекетін әртұрлі формада (жеке, топтық, тұрақгы жұптың және ауыспалы құрамда) ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.
3. Модульдік технология негізінде бағдарламалы оқыту алынған.
Бағдарламалы оқытудың мынадай белгілері: іс-әрекеттегі нақгылық логика, белсенділік және оқушының өзінше жұмыс істеу мүмкіндігі, жеке жүмыстың қарқынды мүмкіндігі, жеке жұмыстың қарқыны, нәтижелерді салыстыру (аралық және қорытынды), өзін-өзі бақылау мен өзара бақылау-модельдік оқытуға да тән.
4. Модульдік технологияның қарқындылығы, интенсивтілігі оқыту процесін оңтайландыруды, яғни аз күш, аз уақыт, аз құрал жұмсай отырып жоғары нәтижеге жетуді талап етеді [178].
Мүғалім мен окушы іс-әрекетінің жүйесі.
Модульдік бағдарлама жасаудағы мүғалім іс-әрекетінің жүйесі Бірінші қадам — оқу курсын жүйе деп қарастыру, оку мазмүнының алғашқы құрылымын анықгау.
- Мұғалім алдымен өзі, сонан соң әдістемелік бірлестікпен бірлесе отырып оқу пәнінің негізгі бағытын, өзегін анықгайды.
- Келесі әрекет — әрбір өзекгі бағыт бойынша әр сынып үшін оку мазмұны таңдалады.
- Таңцалған материал кесте тұрінде көрсетіледі.
Мұғалім осылайша әр сынып бойынша, сыныптан-сыныпқа ілгерілеуде өз пәнінің мазмұнын көрнекті тұрде елестете алады.
Екінші қадам — әрбір сынып үшін технологиялық карта жасалады.
Осы картаны жасау арқылы оқытудағы ерекшеліктер мен қиындықгар тұрғысынан мұғалім оқу мазмұның толық көре алады.
Үшінші қадам — модульдік бағдарламаны қүру. Оның негізгі құрамдас бөлімдері — дидактикалық мақсат және бағдарламаның модульдер жинағы болып табылады.
90 ді [177].
- әрбір модульдік бағдарламаға ат беріледі, ол тандалған үлкен тақырып немесе бөлімнің мазмұнын ашуын керек.
Содан соң үш деңгейдегі кешенді дидактикалық мақсат анықгалып, жазылады: алған білімнің тұлғаның рухани дамуына, өмірлік тәжірибесі мен өзінің кәсіп таңцауына әсері, білім, біліьсгілігі.
Төртінші қадам: — Кешенді дидактикалық мақсаттан (интеграцияланған) кіріктірілген дидактикалық мақсат бөліп алынады. Мұнда ақпараттардың аяқгалған блогын көрсететін мазмұны іріктеліп, анықгалған әрбір модуль үшін үш деңгейде мақсат анықгалады, сөйтіп модульдер жүйесі қалыптасады.
Бесінші қадам: Кіріктірілген дидактикалық мақсатты жеке дидактикалық мақсатарға жіктеу және модульді қүрайтын оку элементтерінің мазмұнын қалыптастыру.
Алтыншы қадам: Модульдің өзін күру.
• Модульді қүру әрқашан кіріктірілген мақсатты анықгаудан басталады. Оны кестеде оку әлементі ретінде "О" — деп белгілейміз.
• Оқушылардың жұмысқа дайындығын анықгайтын алдынғы бақылау тапсырмалары беріледі.
• Барлық жеке дидактикалық мақсаттар анықгалып, оқу элементтері құрылады. Оқу үстанымдарды басшылыққа алу қажет.
• Жеке дидактикалық мақсаттар жиынтығы модульдің кіріктірілген мақсаттарын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Барлық модульдегі кіріктірілген мақсаттардың жүзеге асуы-модульдік бағдарламаның кешенді дидактикалық мақсатына әкеледі.
• Жүзеге асырылған кері байланыс-білімді меңгеру процесін бақылау және басқару негізі.
Мүнда аддыңғы және -еоңғы бақылау мүғаліммен анағұрлым кдтар жүргізілсе, ағымдаға және аралық бақылау (оку элементтерінің тоғысуында) жүмсақ, өзіндік және окушылардың өзара бақылауы
• Модульді тұрғызуда оқушылардың білімді меңгеру - қабылдау, түсіну, есте сақгау, сақгау, қолдану, жинақгау және жүйелеу сияқгы логикасы қатаң сақгалады.
Модуль қүрылымы - сабақгың типіне сәйкес болады. Бірінші қадам — Модульдің кіріктірілген мақсатын анықгау. Екінші қадам — Сабақгың типіне қарай оқу элементтеріне бөлу.
91
Үшінші қадам — Әрбір оқу элементтерінің мақсатын анықгау.
Төртінші қадам — Әрбір оқу элементінің мазмүнын анықгау.
Бесінші қадам — Оқушыларға берілетін кеңестер мен нұсқауларды анықгау.
Оку элементінің ОЭ келесі тұрі өте тиімді екенін тәжірибе дәлелдеген.
Оқу модельдерін құру — тапсырмаларға, мүғалім мен окушы әрекеттеріне қойьшатын талаптар жүйесіне бағынышты.
Тапсырмалар пәнішілік және пәнаралық байланыстың үздіксіздігін қамтамасыз етеді, олар: мазмұны мен танымдық деңгейі сараланған; проблемалы, проблеманы қою және оны шешуге бағыттайтын; білімді игеру механизмін көрсететін және қайталау материалын қосатын (кесте қүрастыру, салыстырмалы мінездеме беру) болуы керек және ол модуль мақсатымен кіріктіріледі. Окушының іс-әрекеті оның жақын даму аймағында өтеді де, баланың өзін-өзі басқаруына бағыттайды, қарым-қатынас дағдысын қалыптастырады, уақытты тиімді пайдалануға мүмкіңдік береді, әр сабақга оқушының рефлексивті қабілетін жүзеге асырады.
Мұғалімнің іс-әрекеті түбегейлі өзгереді. Оның негізгі мақсаты — модульдік бағдарламаны, модульдерді қүру, сабақга ол үйымдастырады, үйлестіреді, кеңес береді, бақылайды, модульдік оқытудың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, оқыту рефлексивті басқарады.
"Оқытудың модульдік технологиясын таңдаған мүғалім оқушылардың жалпы оку біліһ жөнінде нені білуі керек?" деген зерттеу барысымызда ашқанымызды қарастырайық.
Оқыту — жалпы табиғаты жағынан және оны үйымдастыру ерекшеліктері жағынан алып қарағанда күрделі үрдіс. Бір жағынан ол алған білімін кез-келген жағдаятта жеңіл әрі саналы тұрде қоддана алуға үйретеді. Осы оқытумен параллель, әрі тығыз байланыста жүретін маңызды үрдіс бар. Ол білік, яғни оқушылардың білімді жеңіл меңгеруін, сонымен қоса оны өз бетінше ала білуін қамтамасыз ететін оку еңбегінің тәсілдері.
Сондықтан, бүл үрдістердің біреуін екіншісінен маңыздырақ деп бөлек қарауға болмайды. Окушының алатын білім қорын оқу білігін қалыптастыратын материал есебінде қабылдасақ, онда оқу кезінде қалыптасқан білікті осы қорды жаңа біліммен толықгыруға мүмкіндік жасайды деп айтуға болады.
Оқу білігінің екі тұрі болатынын көрсек, жалпы оқу білігі кез-
92
келген пәнді оқытуға қажет болса, арнайы білік жеке пәнді оқытуда қажет.
Біз жалпы оку білігіне тоқгалып өтуді мақсат етіп қойдық. Себебі, ол барлық арнайы біліктердін фундаменті болып табылады.
Сонымен, әрбір окушыға оку кезінде қалыптасуға тиіс жалпы оқу білігі дегеніміз не?
Олар:
• Оку — үйымдастырушылық;
• Оку — интеллектуалдық;
• Оку — акдараттық;
• Оқу — коммуникативтік деп 4-ке бөлінеді.
Осы аталған тәртіппен әрқайсысына қысқаша тоқгалып өтейік.
I. Оку-үйымдастырушылық білік.
Оқу еңбегінде әр оқушы өзін-өзі үйымдастыра алмаса, білімді меңгеруде үлкен жетістікке жетуі мүмкін емес. Сондықган да оқу -ұйымдастыру білігінің маңызы зор.
Бұлардың көпшілігі білім сатысының алғашқы басқыштарьшда-ақ қалыптасады.
Атап айтсақ:
• өз жұмыс орнын ұйымдастыра білу;
• ағымдағы жұмысты жоспарлай алу;
• қойылған міндетті орындауға өзін-өзі бағыттай білу;
• оку іс-әрекетінде өзін-өзі тексере білу, өз жұмысын талдай білу;
• ұжымда танымдық іс-әрекет жүргізу, оқу, тапсырмаларын орындауды бірігіп атқара білу (түсіндіре білу, көмек көрсете білу, берген көмекті ала білу т.б.).
II. Оку-интеллектуалды немесе жалпылогикалық білім.
Бұл білік — ең бастысы, әрі ең қиыны болып табылады. Себебі, осы білік сана ақыл-ойдың тереңдігін, икемділігін, тұрақгылығын қалыптастыруға жағдай жасайды.
Окушының интеллектуалдьіқ даму деңгейі келесі біліісгердің дүрыс қалыптасқандығы бойынша агықгалады:
• Оқу немесе кез-келген материалды диалектикалық тұрғыдан талдай білу;
• Объектілерді (нысаңцарды) салыстыра білу;
• Материалды топтай білу;
• Жалпылай, қорытындылай білу, түйінін табу;
• Абстракциялай білу;
• Ең негізгісі мен маңыздысын ажырата білу;
• Материалды синтездей білу;
93
• Себебі мен салдары арасындағы байланысты анықгау;
• Оқығанынан логикалық ойдың аяқгалған бөлігін таба білу, байланыс құрып, ол байланыстардың өзара тәуелділігін таба білу;
• Берілген тақырыпқа шығарма жаза білу;
• Зерттеушілік мүмкіндіктерді пайдалану (міндет қоя білу, гипотеза жасай білу, шешу, дәлелдеу, тексеру әдістерін таңцай білу).
III. Оку ақпараттық білік
Білімнің кез-келген саласын меңгеру білімді толықгыра түсетін әртұрлі ақпарат көздерін пайдалана білумен тікелей байланысты екені даусыз. Бұл білікке жататындар:
• Каталогты, компьютерлік ақпарат көздерін пайдалана білу;
• Сөздік, энциклопедия, анықгамалықгармен, алғы сөздіктермен, комментарийлермен (түсіндірме) жұмыс жүргізе білу;
• Картотека қүрастыра білу;
• Баспа және жалпыға бірдей акдарат — техникалық құралдарды пайдалана білу; (үнтаспа, теледидар, компьютер, т.б.);
• Жоспар, тезис, конспект, реферат, аннотация құра білу.
IV. Оку-коммуникативтік (қарым-қатынас) білік Оқу-коммуникативті білік дегеніміз-оқу жұмысы кезінде
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас процесінде қалыптасып, пайдаланатын білік.
Соған қоса жетілген оку-коммуникативтік білік қарым-қатынастың өзіне көмектеседі, оны мазмұнды, қызықгы етіп, мақсатқа бағыттай түседі.
Ол біліктер:
• Ең негізгісі — тыңдай білу білігі. Оку кезінде тындай білу — ойды бір жерге жинақгауды, біршама үзақ мерзімге біркелкі зейін қоя білуді талап етеді. Сондықган арнайы жүмысты қажет ететін нерв жүйесі мен психикасының тұрақгылығына байланысты болып келетін қиын біліктің бірі.
Біршама қиын біліктер қатары:
• мүғалімді тындай отырып, сол мезгілде оның айтқанының мазмүнын жаза білу.
• мәтінді оқи отырып мүғалімның нүсқауын білу;
• өз ойын әдеби тілмен жеткізе білу, оку пәнінің негізін қүрайтын ғылым сөздерін пайдалану;
94
• аудитория алдына шығып сөйлеу;
• шығып сөйлейтін сөзінің жоспарын жасау;
• тезисті айта білу;
• нақгылайтын сұрақ қоя білу;
• нақгы дәлел келтіріп, тындаушының көзін жеткізе білу. Жоғарыдағы аталған біліктер адамға жаңа білімді игеруге ғана
көмектесіп қоймайды, сонымен бірге ол нағыз білімділіктің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Модульдік оқыту технологиясының кұрылымы Оқу цикл ретінде ұдайы қайталанатын оку модулінің өз құрылымы бар. Ол үш бөлімнен тұрады:
1. Кіріспе.
2. Диалогиялық, сүхбат бөлімі.
3. Қорытынды бөлім.
Оқу модулін былай көрсетуге болады:
1. Балаларды оку мақсатымен таныстыру.
2. Берілген тарау (оқу бірлігі) бойынша сыныпты жалпы оку жоспарымен таныстыру.
3. Мүғалімнің материалды көбіне баяндау тұрінде оқытуы.
4. Диагностикалық тест бойынша ағымдағы тексеруді жүргізу.
5. Тескеру нәтижесін бағалау, тарау мазмұның толық меңгерген окушыларды анықгау.
6. Тарауды толық меңгермеген окушылармен "түзету" оқуларын жүргізу.
7. Диагностикалық тест жүргізу, оку бірлігінің мазмүнын толық меңгерген окушыларды анықгау.
Әр модульдегі сағаттар саны әртұрлі. Бүл бағдарлама бойынша тараулар тақырыптар блогына, тақырып берілген сағат санына байланысты. Сағаттар санына қарамай, кіріспе бөліміне 1-2 сағат (сабақ) жүмсау — оқу модулінің ерекшелігі. Қорытынды бөлімге де 2-3 сағаттан көп берілмейді. Қалған сағаттың (3 тен — 17 сағатқа дейін) бөліміне беріледі.
Мысалы, мүғалім 9 сағатқа арнап оку модулін күрса, 1 сағат — кіріспе бөліміне, 2 сағат қорытнды бөліміне, 6 сағат — сүхбат бөліміне арнап бөлінеді. Бүл әрбір окушының білімді меңгеру, дайындық деңгейіне қарай оку материалын 3 деңгейде қарастыру қажеттігінен туындаған.
Жаңа меңгерілген білімнің, біліктің өңін өзгертпей қайталау деңгейінде материалды оқыту тақырып бойы, тарау бойы, оку модулінің мазмүны бойы жүргізіледі.
Мысалы, 6-шы сыныпта "Қазақ тілі" пәнінен модульдік
95
тақырыптық күнтізбелік бағдарламаны төмендегідей етіп жасап, өткізу тиімді екенін тәжірибиемізден көрсетеміз (14-кесте). Кесте 14
6-шы сыныпта "Кдзақ тілі" пәнінен модульдік тақырыптық күнтізбелік бағдарламасы
^Ъщьірып модуль
Тақырыпшалар сабақгар
Грамматика
1 тоқсан
1. Бақытым. 3-бет
Ы-і, у-ұ-ү дыбыстарының
16 сағат
айтылу айырмашылығы
I. Білім.
2. Қазақ тіяі. 3-бет
Қазақ тілінің төл дыбыс-
тары.
3. Барлық білім кітаптары. 5-
Бүгін нешесі? қай жыл?
бет
4. Ана тілі сабағы . 18-бет
Сөздік жүмыс.
5. Ана тілі. 23-бет
Ілік септіктің жалғаулары мен
6. Анамның мерекесі. 23-бет,
сүрақтары.
Ана. 66-бет
7. —10. Нәтиже сабақтар:
Ана тілімді сүйемін
8. Шығарма.
9. Сүйікті кітабым туралы
айтқым келеді (диалог-
сүхбат).
10. Менің анам (шығарма
тындалым).
II. Қазақгың
І.Абай Құнанбайұлы. 14-
Тіл дамыту.
ақын-
бет,
жазушылары.
2. С. Мұқанов. 64-бет
Сан есім. Қанша? Неше?
Нешеде? Неше жаста?
3. П.Н. Кузнецов. 76-бет
Тіл дамыту.
4—6 Нәтиже сабақгар:
4. Қазақ жазушылары туралы
не білдім (шығарма,
тындалым, диалог).
5.Абай өлеңін жатқа айту.
Ән үйрену.
6. С.Мүқановтың "Өмір
мектебі" шығармасынан
үзінді оқу (қазақ тілінде).
III. Қазақгың
1. Қазағым ұшты ғарышқа.
батырлары.
12-бет.
2. Батырдан туған ұл. 13-
бет.
3. Ағыбай батыр. 32-бет.
Жатыс септік сүрақтары.
4. Ешкім де ұмытылмайды.
Сын есімнің қатыстық және
сапалық қасиеті.
5. Бауыржан Момышұлы.
55-бет.
6. Батыр қыз. 62-бет.
Сөздік жүмыс.
7. Дәулет Тұрлыханов.
Септікті қайталау.
8. —10. Нәтиже сабақтар:
Қазақ батырлары туралы
96
айтқым келеді.
Ғарышкерлер туралы
әңгімеле (монолог, диалог-
сүхбат).
♦ Алматы көшелері қазақ
батырлары атымен
аталған (шығарма).
♦ Үлы Отан соғысы туралы
не білемін (тындалым).
♦ Менің сүйікті спортшым
(спорт тұрі). (Әңгіме
кездесу).
IV. Қазақтың
1. Ғалым Шоқан. 29-бет.
Табыс септік сүрақтары,
зерттеуші
2.
жалғаулары.
ғалымдары.
3. Ахмет Байтұрсынов. 77-
Сөздік жүмыс.
бет.
4. Қаныш Сәтпаев. 113-бет
Барыс септік сүрақтары,
4-6 Нәтиже сабақтары.
жалғаулары.
♦ Қазақ ғалымдарының
өмірі туралы не білдім
♦ Қ.Сатпаевпен не А.
Байтұрсыновпен (сүхбат)
V. Қазақстан
1. Мен қазақтың баласы. 7-
ғ-г дыбыстарының айтылу,
Республикасы
бет.
жазылу, естілу ерекшеліктері
2. Қазақстан Республикасы.
Кім не істеп жатыр?
9-бет.
Сен білесің бе?
3. Тәуелсіздік. 20-бет.
Атау септік жалғаулары,
♦ Алматы көшелерінде.
сүрақтары.
123-бет.
4. Сарыарқа. 16-бет.
Жалпы және жалқы есімдер
5. Алматы қаласы. 50-бет.
Сын есім. қандай? Түсі дөмі
көлемі қандай?
♦ Мүхтар Әуезов. 112-бет.
Сөздік жүмыс.
6. Алматының жаңа
Сөздік жүмыс.
көшелері. 21-бет.
7. Медеу. 57-бет.
Сөздік жүмыс.
8. Астық. 13-бет.
Зат есімді қайталау, кім? не?
9-12 Нәтиже сабақтар:
сүрақтары.
♦ Қазақстан менің
Отаным.
♦ Жаңа Астанаға саяхат
(экскурсия сабақ).
♦ Қазақстанды шетел
қонағына таныстыру
(диалог-сүхбат).
9. -12
VI. Қазақтың
1. Әміре Қашаубаев.
Сөздік жүмыс.
өнері. Әншілер:
♦ Мария Жагорқызы.
Сөздік жүмыс.
2. Ғарифолла
Сөздік жүмыс.
Қүрманғалиев. 21-бет
3. Күләш Байсейітова. 72-
Жинақтық сан есім —ау, -еу,
97
бет.
-лап,-дер, -тап жұр.
4. Қазақтың бұлбұлы. 74-
Сын есімді қайталау.
бет.
5. "Қыз Жібек" операсы.
60-бет
Әртістер:
6. Серке Қожамқүлов. 38-
бет.
7-9 Нәтиже сабақгар:
♦ Қазақ әншілері туралы не
білдің? (шығарма).
♦ Қазақтың Абай атындағы
опера және балет театры
туралы өңгімелер
(монолог).
♦ Қазақтың М.Әуезов
театры туралы өңгімеле
(диалог, экскурсия сабақ
телехабар).
Күйшілер:
10. Дина Нүрпейісова. 61-
Реттік сан есім.
бет.
11. Құрманғазы Сағырбаев.
69-бет.
12.Әбілхан Қастеев. 23-бет.
Барыс септікті қайталау.
Суретшілер:
ІЗ.Молдахмет Кеңбаев. 49-
Ол кім? Қасында, үстінде,
бет.
ішінде, алдында.
14-16 Нәтиже сабақтар:
♦ Қазақ күйшілері туралы
шығарма (тындау).
♦ Менің сүйікті суретшім
(өңгіме-монолог).
♦ Көрмеде (диалог-сұхбат).
IV
1. Ағаш та өз мулкіміз. 15-
Сөздік жүмыс.
14 сағат
бет.
VII. Табиғат
2. Жаңа жыл қарсаныңда.
Сөздік жүмыс.
41-бет.
3. Наурыз мерамы. 57-бет. .
Сөздік жүмыс.
4. Туған елдің көктемі. 66-
Сөздік жүмыс.
бет.
5. Мамыр келді. 73-бет.
Сөздік жүмыс.
6-8 Нөтиже сабақ:
♦ Рөлдік ойындар.
♦ Наурыз мерекесін өткізу.
1. Адам — адамға дос. 25-
Кім неге барсын? Кім қайда
бет.
барсын?
2. Хат. 36-бет.
Шығыс септік жалғаулары,
сүрақтары.
3. Аңқау түйеші. 39-бет.
Сөздік жүмысы.
4. Әдепті бала. 39-бет.
Көмектес септік сүрақтары,
5. Түлкі мен құмыра. 42-
жалғаулары.
бет.
6. Атымтай Жомарт. 46-бет.
Көмекші есімдер.
98
7. Ел аузынан. 54-бет.
8. Нәтиже сабақтар:
Сын есімнің шырайлары.
♦ Рөлдік ойындар.
♦ Конкурс — бөйке (Сен
қазақша білесін бе?).
♦ Телехабар, сұхбат
интервью, пікірталас
сабақгар.
Мазмүнды ілгерілей отырып, бірнеше дүркін оралау — қарапайымнан күрделіге, репродуктивті білімнен шығармашылық ізденіске (кейде зерттеу элементіне дейін) жетуге, әрбір оқушыға оқу материалын "түсіну" денгейінен "білімді тасымалдау, көшіру" деңгейіне дейін меңгеруге мүмкіндік береді. Диалогтық, сүхбат бөлімінде танымдық процесс сыныпты 4-7 баладан тұратын топқа бөліп, окушылардың өзара әрекетін үйымдастыру негізінде, бүл бөлімге тұрлі ойын технологияларын кіргізу арқылы оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасы негізінде жүргізіледі. Мүғалім осылайша "ынталандырушы" рөліне ауысады.
Оқу моделін қүрастырудағы екінші ерекшелік — мүғалімнің модуль күруға дайывдық жүйесі. Мүғалім бір оқу модулі үшін сағат санын анықгап, оны қүрастыруға кіріседі: мақсатын, мазмүны мен нәтижесін анықгайды, сонымен қатар, берілген модульдегі сабақгарды үйымдастыру тұрін ойластырады.
Мүғалімнің дайындық жүмысы келесі қадам — әрекеттерден тұрады.
1-қадам: Берілген курс бағдарламасында анықгалған тарау, тақырыптар блогы немесе тақырып бойынша меңгерілуі тиіс міндетті білім, білік, дағдыны, мақсат пен міндетті анықгау.
2-қадам: Модульдегі бүкіл оқу материалының мазмүнын зерттеу, пысықтау.
3-қадам: Модульдегі мағыналық "жүкті көтеретін", негізгі үғымды бөлу, тақырыптағы негізгі ақпарат "жасырынған" рельефті сөздерді табу.
Олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін анықгау.
4-қадам: Тақырып бойынша тірек-сзбаларды салу (анықгалған негізгі үғымдар бойынша).
5-қадам: Оку модулінің бүкіл мазмүны бойынша 15-20 тапсырмадан тұратын тест қүрастыру.
6-қадам: Сынақ немесе пән ерекшелігіне қарай алынатын бақылау жүмысы үшін модульдегі бүкіл оқу материалының мазмүны бойынша сүрақгар мен тапсырмалар блогын қүрастыру.
99
7-қадам: Диалогтық, сұхбат бөлімі. Сабақгарды өткізу тұрі ойластырылады. Оқытылатын оку материалының мазмұнына қарай жеңіл деңгейдегі тапсырмалар, орта деңгейдегі, қиын деңгейдегі — зерттеу элементтері бар күрделенген тапсырмаларды әр окушы үшін дайындау 179.
Оқу жүйесіне оқытудың жаңа технологиясын енгізу дегеніміз оқушыларға дәріс берудің бүрынғы тұрін түбегейлі өзгертіп жаңарту енгізу деген. Үстаздар қауымы оқулықгы қайта қарап шығып, оқулықгағы тарауларды жинақгап, топтап 7-12 сағаттық модульдік сызба (үш бөлімнен тұратын: кіріспе, диалогтық бөлім, қорытынды) түсіреді. Модульдік сызбаға енген тақырыптарды тірек сызбасына түсіреді. 7-12 сағатқа арналған сабақгардың негізгі түйіні тірек сызбадан көрініс алады.
Мүғалім тірек сызбасы арқылы модульдік сабақгың кіріспе бөлімінде алдағы өтілетін сабақгарға түсініктеме жасап түсіндіреді.
Диалогтық бөлімінде сабақгың бірнеше типі мен тұрлері қойылған. Мүғалімдер тапсырманы жеңілден ауырлата отырып, тапсырманың беру мақсатын бірінші, екінші, үшінші деңгей дәрежесінде қүрып әкеліп оқушыларды жүптап, топтап оқытулы үйренді. Негізгі мақсат окушылардың өз бетінше жүмыстарын дамыту, олардың логикалы ойлау қабілеттерін дамытатын материалдарды тиянақгы, тапсырмаларға қарай топта, талдап, меңгерген білімді бағала, өзара білім деңгейінді бағала, қорыт деп окушылардың өз бетінше, қауымдасып, кеңесіп жүмыс істеулеріне мүмкіндік туғызу. Бүрынғы стандартты сабақгар бойынша сабақга мүғалім түсіңдіреді, 2 немесе 3, 4 окушы ғана орнында тұрып жауап беру, одан кейін жаңа сабақ түсіндіру, оны бекіту болса, бүл жаңа технологкяда мектеп оқушыларының өз бетімен жүмыс істеуі негізгі мәселе болып отыр. Мүғалім окушыларды бірнеше топқа (А, Б, С, Д) бөледі. Әр топқа үлестірмелі қағаз арқылы танымдық қабілеттерін дамытатын махериалдар береді. Барлық окушьшарға жүмыла қарауға, тапсырманы орындауға уақыт беріледі. Берілген уақытта топтағы оқушылар өзара сөйлесіп, кеңеседі. Тексеру әдісінің тұрлері арқылы мүғалім немесе оқушылар өздерінің бағалауы арқылы топтарға баға қойылады. Бір сабақга 10-15 тапсырма беріліп, орындау арқылы, жарыс ойындары, іскерлік ойындары, дәріс алу ойындары, проблема тудыру ойындары арқылы тапсырмалар орындалып, талданып, білімі бағаланады. Бірлесіп жүмыс жасауда оқушылардың өзара сыйластық, шығармашылық, дәлелдеп беруі қажеттілері қанағаттандырылады. Оқушылар еркін сөйлеп, дәлелдеп, ашық сөйлеуге үйренеді,
100
дайындығы мен жеңіп шығу арқылы олардың қызығушылығы артады [180].
Модульдік оқыту технологиясы оқушының жеке түлғасын дамытуға және қалыптастыруға мүмкіндік туғызды. Олар белсенді сөздік қоры, яғни ауызша сөйлеу мәдениетіне үйренеді, өзара көмек және қоддану үрдістерін бірге бастап өткізіп келеді, бағдарламада көрсетілген материалдар меңгеріледі. Оқытылып болғаннан кейін, модульдік қорытынды бөлімінде тестілеу, сынақ хат, бақылау жұмыстары, мазмұндама, шығарма қаралған. Бұл кезеңде оқушылар әркім өз бетінше жеке дара орындайды. Қорытынды бөлімде қаралған жұмыстардың өте нәтижелілігі мұғалім үшін де, окушы үшін де басты мәселе. Себебі оқушы бүл үшін баға алады, ол журналға қойылады. Оқушының жеке басының бағасы — мүғалім үшін оның іскерлігі мен шығармашылық әдіс-әрекеттерінің қорытындысы. Диалог бөлімінде берілген білім дамыту, пысықгау, бекіту, қорыту мақсаттарында бірлесіп білім алу оны жете меңгеру, ал топтар, жеке окушылар бағаланғанмен, бұл бағалар окушылардың танымдық қабілеттерін дамыту мен олардың танымдық үрдістерін анықгап алу, яғни қабілетті, орташа қабілетті, дарынды оқушыларды анықгап алу болып табылады. Ол бағалар қойылмайды. Журналға түсетін баға әр окушының жеке басының іскерлігі мен шығармашылығы үшін алатын қорытынды бөлімдегі баға. Модульдік оқытудың сапалық нәтижесі әлдеқайда жоғары екендігіне көз жеткіздік.
Сабақ өту барысында модульдік оқыту технологиясының ұтымды жақгарына көз жеткізуге болады. Технология ауқымында оку үрдісі мынадай бастапқы жағдайларға көз жеткізді: баланың көптеген тұлғалық психикалық қасиеттері оның жеке өзіндік, өзін қанағаттандыратын қызметі барысында айқындалып, қалыптасты. Танымдық қызметіне рахаттанып, қанағаттану — әр окушының соңында жоғары нәтижеге қол жеткізуінің маңызды факторлары болып табылғандығында.
Блок-модульдік оіфіту технологиясы
Оқытудағы басты мұратымыз — жас жеткіншіктерді ғылыми білім негіздері жүйесімен қаруландыру үрпақты патриотизмге, отаншылдыкқа, елді, жерді сүюге, қорғауға тәрбиелеу, жас өспірімдерді одан әрі дамыта түсу, сонымен бірге мамандық беру. Шәкірттер қаланың әртұрлі мектептерінде гимназияларында, лицейлерінде, мектеп жүйелерінде оқып тәрбиелетіндіктен белгілі мамандық иелерін даярлау барысында жалпы білім берудің
101
қиындығы жеткілікті. Сондықгын жалпы білім беретін мектептерде маман иелерін даярлау барысында бағдарламалы оқыту маңызды және қажет, мұндайда жалпы білім беру пәндерін оқыту бағдарламасына өзгертулер ендіру шарт. Бүл аталған күрделі мәселені шешудің бір жолы — блокты-модульдық әдіспен оқыту. Мұндай оқытудың мазмұны: оқытылатын-жалпы білім беретін пәндерді бағдарлама бойынша бөлімді тақырыпты сабақгастықгы бұзбай, қажетті мөлшерге дейін "сығымдау" жеке блок-модульдер және блок суреттерді конструкциялау: конструкциялы блок модульдер мен блок суреттерді арнаулы дәстұрлі оқыту әдістерімен шәкірттерге жеткізу.
Блок-модульдық оқытудың әдістемесі оку материалдары таьдырыптары мен бөлімдері, тарауларға қатысты жүйелі "Кванттарға" бөлінген. Жүйелі ьованттау және модульдеу үстамына — әртұрлі белгілеулер: тілді шартты белгілі, графиктік, т.б. үғындырулар арқылы оқытуды жақсарта түсу.
Жүйелі кванттау үстанымы оку материалын "сығымдау" теориясының әдіснамалық ірге тасын қалайды. Мысалы, қазақ тілі жалпы тіл жайлы мәліметтер, фонетика графика, орфоэпия, лексика, фразеология, сөз түзу, морфология, синтаксис, орфография, пунктуация стилистика — әрқайсысы бір блок-модуль, ал физика бойынша механика, малекулалық физика, электро динамика, тебелістер мен толқындар, кванттық физиканы жеке блок модуль етуге болады. Технологиялық бағыттағы оқу ақпаратын "сығымдау" жүмысы пәнді модульдеу арқылы күрлымды блок — сызба нүсқа, тірек конспектілер, белгілеулер, графиктік тұрде өрнектеулер көмегімен жасалады. Оқыту үрдісінде жүргізілген талдаулар блок-модульдық оқыту әдістемесінің артықшылықгарын және тиімділігін көрсетеді.
Біріншіден модульдік оқытуда оқу ақпараттарын берудің белгілі және сөздік нышандарына назар аударылады, блоктық-модульдық оқыту әдістемесінде суреттік және графиктік нышандары қоса беріледі. Сонымен Блок-модульдық өрнектеу толығады және олардың оқушыларға ықпалдары артады, бірінші кезекте естиді, екнішіден түсінік алады, бүдан соң сурет салады, жазылады, бекітіледі, қысқаша қайталанады. Екіншіден, блок-модулын күрастыру, түзу толығымен және нақгы сабақгаса оку материалын жинақгайды, түжырымдайды, "тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін" жеткізеді окушылардың ойлау қабілеттерін іске қосады және танымдық іс-әрекеттерін жаттықгырады.. Үшіншіден блок-
102
модульді сызу, қүрастыру, жасау белгілі психолгиялық педагогикалық заңдьшықгары мен шартты белгілерін сүйене келе есте сақгау, қабылдау, ойлау іс әреттерін дамытып оку материалын жеңіл жеткізе байланыстыра түсінуге, қайта шығара білуге үйрететін негізде болады, көру арқылы қабылданып, назарымызды өзіне тартып, зейін қоя ұғынуға баулиды [181].
Блок-модуль қүрамына мынадай негізгі элементтер енеді: 1) "кіріс" блогі; 2) қорытындылау блок; 3) теориялық блок; 4) біріктіру блогі; 5) "шығу" блогі. Оқыту барысында оқу материалдары қысқа уақытта қайталап , бірінші қорытынды жасап, аралық оқытуда — теориялық оқыту жүргізіп, шәкірттердің бәрін іске "қосып", бекітіп, үшінші — алған білімді біріктіру арқылы үғуға игеруге жеткізу блогымен тағы қорытындыланады [182,183,184,185].
Әрбір мұғалім окушыларының оку материалдарын терең ұғуларын, мазмұндарын түсініп қажетті білім алып тәрбиелі бола түсулерін, сонымен бірге іс-әрекеттерде пайдалана алуларына және шәкірттердің дамып, таддау жасай білуге жетулерін мақсат етеді. Блок—модуль әдісі үстаздардың сол мақсатты жүзеге асыруына мүмкіндік жасайтын тиімді әдіс.
Бүл әдісті үйрене келе оның ерекшеліктерін үға келе көрнектілігі мен нақгылығын көріп білу арқылы сабақгарда пайдаланулар оның маңыздылығын ең негізгісі шәкірттер шығармашылықпен білім алып тыңцау, жазу, сызу арқылы терең үғу, түсіну, игеру, білу, дамуға жетеді. Оқыту нәтижесі сапалы болу еселі еңбек етуге қанаттандыра түседі шығармашылық мақсат мүратқа бастайды.
6-сыныптағы "Зат есім" тақырыбы блокпен оқытуды қарастырайық.
Бірінші сабақ.
Меңгерілетін білім көлемі: зат есімнің жалғаулары. Зат есімнің көптік жалғаулары. Тәуелдік жалғаулары сөздің ілік жалғаулы сөзбен байланысы, оңаша , ортақ тәуеддеу.
I. Үйымдастыру.
II. Жаңа сабақгы түсіндіру.
№4 блокқа арналған көрнекілік негізіңде түсіндіріледі.
1) Көптік жалғаулары сөздің соңғы буынының жуан, жіңішке болуына және сонғы дыбыстың үндесуіне байлаысты жалғанады.
Оқулықгағы 130-беттегі кесте бойынша түсіндіру.
2) Зат есімнің кей бір тобы жалпылық мағынада қолданылып оларға көптік жалғау жалғанбайды. Олар:
103
а) Сүйықтық ұғым атын білдіретін зат есімдер, су, шай, шұбат, мүнай, т.б.;
ә) Газ тектес ұғым атын білдіретін зат есімдердің атауы: бүлт, түман, таң, т.б.
б) Даралап санауға келмейтін заттардың атауы: шаш, қант, шөп, қүм, т.б.
в) Жұптық үғымды білдіретін зат есім атаулары: көз, қол, етік, қолғап т.б. с.с.
3) Тәуелдік жалғау ілік септігі мен тәуелді сөздерді байланыстырады. Демек, тәуеддік жалғауы тіркескен сөзінің әрқашан ілік септікте тұруын талап етеді.
Ілік септікті сөзбен тәуелді жалғаулы сөздердің байланысында, ілік септігінің жалғауы бірде ашық, бірде жасырын айтыла беретінің де окушыларға тану қажет.
4) Тақгаға сөйлемдер жаздырып олар тәуелдік жалғаулы сөздерді, қарым-қатынасқа түсіп тұрған иелік сөздермен қоса толтырып ортақ оңаша тәуелдікте тұрғанына қосымшасына ажыратуға болады.
III. Окулықпен жүмыс.
51, 52, 53, параграфпен жүмыс, 130, 133, 134-беттегі сызбамен кестемен тақгадағы тірек белгіні салыстыру. Ережелерді дауыстап оку, түсініксіз жерлерін мүғалімнің көмегімен анықгау. Көптік жалғауына байланысты үндестік заңын еске түсіру.
IV. Жаңа сабақгы бекіту.
1) Арпа, бидай ас екен, алтын күміс тас екен.
2) Әкесінің баласы адамның дүшпаны
адамның баласы — бауырың. (Абай) бүл сөйлемдерден зат есімді таптырып өтілген тақырыпқа сай талдау.
3) Дос, Отан, кітап сөздерін І-нүсқаның оңаша тұрде, жекеше, көпше түлғада тәуелдеуін, ^кінші нүсқаның ортақ тұрда, жекеше, көпше, түлғада тәуелдеуін тапсыруға болады.
Үйге: 50, 51, 52 параграф, 279-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті тәуелдік жалғауларын қойып көшіру, талдау.
Ескерту. Меңгерілетін материал көлемі ауқымды болғандықган сабаққа белсене қатысқан окушыларды ауызша мадақгап бағалауды кейінгі сабақгың еншісіне қаддыруға болады.
Екінші, үшінші сабақгар.
Жаттығу—талдау .
Бүл сағатта оқулықга берілген жаттығуларды түтел қамту үшін
104
топпен жүмыс жүргізуге болады әр топта 5-6 окушы, әр топқа бір үлестірім тапсырмада үш сұрақ болады. Бірінші сұрақ зат есімнен алған теориялық білімдерін байқау, екінші тапсырма оқулықгағы жаттығуларды шартына сай талдай білуге бейімдеу, үшінші тапсырма—оқушылардың тілін дамыту.
Берілетін үлестірмелі тапсырмалар төмендегідей бағытта болуы мүмкін.
№1
1. Зат есімнің көптік жалғаулары.
2. 239, 286-жаттығуларды шартына сай талдаңдар.
3. Екі мақал мәтел жазып мағынансын түсіндіріп, өтілген тақырыпқа сай талда.
№2
1. Зат есімнің тәуелденуі. Оңаша, ортақ тәуеддеу.
2. 175-283-жаттығуларды талда.
3. Өздерін білетін екі жүмбақгы жаз. Шешуін тап, талда. Міне, осы бағытта үлестірмелі тапсырма жасалып топқа
үлестіріледі. Окушыларды топқа бөліп оқыту арқылы олардың қызығушылығын, белсенділігін артыруға болады. әр топтың жетекшісі болады, берілген тапсырманы орындауына басшылық жасайды.
Топқа бөлгенде окушылардың қабілеті мен мінез-күлқы ескеріледі. Топпен жүмыс жасау нәтижесінде:
1. Оқулықга талдауға берілген 10-жаттығуды түгел қамыуға болады;
2. Оқушылардың өз бетімен жүмыс жасау қабілеті қалыптасады;
3. Сөйлеу мәдениеті қалыптасып, өз ойын ашық, сауатты айтуға дағдыланады;
4. Теориялық білімді игеруде материалды қайталайды білімін жүзеге асырып, пайдалана білуге дағдыланады.
Жаттығу сабағының екініпі сағатын жарыс тұрінде, ойын тұрінде де өткізуте болады.
Көп үпай жинаған топ жеңімпаз аталса, баға оқушылардың жауаптарына жеке-жеке қойылады.
Төртінші сабақ.
Шығармашылық жүмыс.
Оқушылар білімді сабақ үстінде меңгеріп, іскерлік пен дағдыны сабақ үстінде алу керек. Егер олар тек тыңдаушы ғана болып отырса, бүл міндет жүзеге аспайды. Демек, сабақ үстінде
105
окушылардың өз бетімен істейтін жүмысына елеулі уақыт берілуі тиіс.
Өздігінен істейтін жұмыстарды жаттығу, зерттеу, шығармашылық жұмыстары деп топтастыруға болады.
Бүл жолға жүмысты шығарма арқылы жүргізуте болады. Бірінші вариантқа тақырыптың алғашқы сөйлемдері жазылған үлестірмелі тапсырма, екінші вариантқа тақырыптың соңғы сөйлемдері жазылған үлестірме тапсырма беріледі. Осы үлестірмелі тапсырмалар арқылы оқушылар шығарма мәтінің жазып шығады. №1
Ана тілі — арың бұл.
Аялдама. Жақып қарт қасында тұрған қазақ жігітіне "Балам, жанағы өткен қай автобус?" — деп сүрады. Жігіт "Не знаю, аташка"
- деп бүрылып жүре береді...
№2
Наурыз тойы.
Наурыз тойына әдейілеп шақырғандарына рахмет, қарақгарым деп батасын береді. №5 блок Бірінші сабақ.
Сабақгың тақырыбы: Септік жалғаулары. Жай септеу мен тәуелді септеу. Кейбір зат есімнің жіктелуі. Тәуелдік жалғаулы сөздерінің жіктелуі.
I. Үйымдастыру.
II. Өткен сабақгы еске түсіру.
1) Зат есімнің көптік жалғаулар.
2) Зат есімнің тәуелденуі.
3) Ортақ, оңаша тәуелдеу.
III. Жаңа сабақ ертегімен басталады.
"...Ерте, ерте, ертеде, сонау байтақ қазақ тілі елінде Септік қарт өмір сүріпті. Септік қарттың^жеті үлы бар екен. Күндердің күнінде Септік қарт үлдарын шақырып алып былай депті:
Балаларым мен қартайдым. Бүрынғы ата-бабаларымыз "Үлкен шаңырақган еншісін алып, бөлек шыққан отау үй көрікті",
— деген екен. Сол айтқаңдай, сендер де бақгарынды сынап, ел аралап, өздеріне лайық зат табындар. әркімнің тапқан тапсырмасына орай еншілерінді беріп бөлек шығарамын.
Жеті үлы тұрлі ілімді меңгеріп, ел аралап, жер танып уәделі күндері үйлеріне оралыпты. Тек үлкен үлы Атаудың қабағы салыңқы көңілсіз екен.
106
- Иә, балаларым. Не таптындар, не көрдіндер, байқадыңдар? — деп сүрайды Септік қарт. Үлкен үлы Атау үндемей, тұнжырап отырып қалды. қалған балалары өздерінің тапқан олжаларын ортаға салды. Барлық балаларының әкелгендеріне риза болған Септік қарт алты үлды алты отау етіп бөлек шығарып тұрып айтқан екен:
- Балаларым мына шаңырақгың иесі үлкен ұлым Атау, қазақга шаңыраққа үлкен немесе кенже бала ие болады менен кейінгі сендерге бас-көз болатын — мына ағаларын. Ол олжасыз оралды деп сөкпендер. Тату-тәтті өмір сүріндер...
Осы айтылғанды сабаққа арқау ете отырып оқушыларға "септік" деген үғымның не екенің түсіндіреміз. Яғни, септік бір сөздің сөз тіркесіндегі немесе сөйлемдегі басқа сөздерге қатынасын білдіретін форма. Қазақ тілінде жеті тұрлі септік формасы (атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес) бар екенін үлестірме тапсырмалардағы сөйлемдерді талдау арқылы түсіндіру.
Атау: кім? не? кімдер? нелер? Атау септігі басқа септіктерге негіз болады. Басқа септік жалғаулары атау септігіне жалғанып барып септеледі.
1. Кім? Дос жылатып айтады, дүшпан күлдіріп айтады. Не? Ақыл жастан, асыл тастан.
2. Ілік: кімнің ? ненің?
Адамның адамшылығы істі бастағаннан білінеді. (Абай)
3. Барыс: кімге? Неге? қайда? Талаптыға нүр жауар.
4. Табыс: кімді? Нені?
Ерді намыс өлтіреді, қоянды кдмыс өлтіреді?
5. Жатыс: кімге? Неге? қайда?
Мектепте Абай тойына қызу дайындық басталып кетті.
6. Шығыс: кімнен? Неден? қайдан? Наннан үлкен ас жоқ.
7. Көмектес: кіммен? Немен? Абай Әбішпен үзақ сырласты.
Осы сөйлемдерді талдау барысында ертегі мазмүнына қайта орала отырып, №5 тірек белгімен байланыстыра түсіндіру.
Сонымен бірге тәуелдік жалғаулы ілік септік жалғауымен байланыстығын меңгерту. Зат есімнің жай тұрі затты тек атап қана қояды. Тәуелелдеулі тұрі — заттың біреуге бір нәрсеге меншікті екенін білдіреді.
Зат есімнің жай тұрі Зат есімнің тәуелдеулі тұрі
Кітап Кітабым, кітабың, кітабы
107 Дос Досым, досың, досы
Мектеп Мектебім, мектебің, мектебі
Оқушыларды қатыстыра отырып осы ретпен талдау арқылы үш жақгың ерекшелігін, тәуелдік жалғауларын түсіндіру.
IV. Бекіту жүмысы.
1. №5 тірек белгімен жұмыс.
2. Окулықпен жұмыс. Окулықгағы ережені талдауларды п5 белгімен салыстыру.
3. Окулықгағы жаттығулармен жұмыс.
V. Қорыту.
1. Ережелерді жатқа айту.
2. Зат есімдердің септелулері, жіісгелуі, тәуелденуі.
VI. Үйге тапсырма.
Екінші, үшінші сабақгағы — жаттығу, талдау сабағы.
Жаттығу талдаудың салыстыру окушылардың өздерін өздері бақылау, топпен жүмыс, жеке оқушылармен жұмыс тұрінде орындатуға болады.
Төртінші сабақ.
Тіл дамыту.
Сабақгың тақырыбы: Септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғауларын тіл дамыту жұмыстарыңда пайдалана білу.
Сабақгың барысы:
I. Үйымдастыру.
II. Тіл дамыту.
— Балалар, өткен сабақгарда зат есімнің жалғаулары туралы әңгімеледік, жаттығулар жаздық. Біз бүгін жыл мезгілдері туралы әңгімелейміз. Аддымен әдебиеттен жьш мезгілдеріне, табиғатты суреттеуге арналған кімнің, қандай шығармаларымен танысып едік? Кәне, еске түсірейік".
— Дүрыс, Абайдың "Күз", "Қыс", өлеңі, С. Торайғыровтың "Шілде", I. Жансүгіровтің ^Көкгемде", С. Мүқановтың "Майға сәлем", И. Байзақовтың "Жазғы кеш", Ә. Сәрсенбаевтың "Алтын күз" т.б. өлеңдері.
Енді тақгадағы жыл мезгілдеріне арналған суреттерге көз салайық.
Окушьшарды қатыстыра отырып, тақгадағы көрнекілікпен (суреттер мен) сүрақ жауап арқылы ауызша жүмыс жүргізіледі.
Жылдың қай мезгілі?
- Табиғаттың қандай өзгерісін байқайсындар?
- Дәл осы сурет біз оқыған кімнің шығармасына үқсас деп
108
ойлайсың?
- Өзін жылдың қай кезін ұнатасын? Неге? Ауызша-сүрақ жауаптан соң Абайдың "Күз" бен "Қыс"
өлеңінен үзінді оқытуға болады.
Бүдан басқа Абайдың "Жаз", "Жазғытұрым", "Қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай" деген өлеңдері бар екенін айта кетуге болады.
Тақгаға "Көктем", "Жаз", "Күз", "Қыс" деген тақырыптармен бірге астына тірек сөздер жазылады.
Көктем. Күн жылыды. Қар еріді. Жыл қүстары. Қызғалдақ. Қүрғады. Жер жыртылды. Мал төлдеді.
Жаз. Ыссы. Суға шомылды. Демалды. Каникул. Көмектесті. Күз. Суатты. Жаңбыр. Мектепке келді. Қүрады. Егін жинады. Сарғайды.
Қыс. Боран. Сырғанақ. Қар күрелді. Аққала соқгы.
- Балалар жыл мезгілдері туралы біраз нәрселерді еске түсірдік. Тақгадағы тақырыптың біреуін ғана таңдап алыңдар. Астында жазылған тірек сөздерінің көмегімен шығарма жазындар. Сөйлем ішінде зат есімнің өздерін білетін жалғаулашры кездессе шартты белгілермен белгілендер.
- Оқушылар бүл жүмыс тұрін қызыға белсенділікпен орындайды. Мысалы:
Көктем басталды. Қар еріді. Жылғалардан су ақгы. Жыл қүстары келді. Алма ағаштар гүлдеді. Егіншілер жер жыртып егін екті. Оқушылар жүмыстарын аяқгаған соң дәптерлері жиналды.
III. Үйге тапсырма шешендік сөздерді жинастырып, оқып дайындалып келу.
Бесінші сабақ.
Сабақгың тақырыбы: шешендік сөздер сыр шертеді.
Сабақгың мақсаты: а) шешендік сөздердің данышпан, билердің халық ішіндегі орны, сөз қадірін түсінген ата-бабамыз туралы әңгімелеу.
ә) тапқырлыққа үтымды сөз тауып сөйлей білуге, сөзге тоқгай білуте үйрету.
б) ой-өрістерін молайту.
Сабақгың барысы:
I. Үйымдастыру кезеңі.
II. Балалар өткен сабақга жазба жүмыстарын жүргізген едік. Бүгінгі сабағымызда ата-бабамыздан қалған асыл сөздер әдемі ой орамдарымен танысамыз. Алдымен Қадыр Марзағалиевтің өлеңінен
109
үзінді оқиық. Бабамыздаң шоқ басқан табанымен,
Бірде екен жақсысын жаманымен...
Енді мына сахналық көрініске назар аударайық:
"Шернияз бен бай" Шернияз жолаушылап келе жатып бір үйге түседі.
Шернияз: — Ассалаумағалейкум, бай-еке! Жылынып шығуға рүқсат ет.
Бай: — Жоқ, өзім де жылқым өліп, жүдеп отырмын. Қонақ күтетін жайым жоқ.
Шернияз: — Қай туған боласыз?
Бай: — Не қыласың қай туған екенімді. Танысаң адаймын, танымасан құдаймын.
Шернияз (ызаланып):
Мен саған не қылайын адай болсаң
Жылқынды неге өлтірдің құдай болсаң!
Тарыдай талқанынды шығарыпты.
Қүдаймен аз ғана күн сыбай болсаң.
Бай: — Шернияз ақын сен екенсін ғой. Кешір ат шапан айыбы менен, — деп төрге шығарып құрметтеп қонақ қылыпты.
Тапсырма — сүрақгар.
1. Бай қандай адам?
2. Шернияз байды қалай женді? "Отын олжа, су нүрлық"
Сырым батыр 15 жасында бір арқа отын қүшақгап нүрлы ханның ауылының сыртынан өтіп бара жатса йығына шапан жамылып далада тұрған хан баланы шақырып алады:
- Ауыл сыртынан отын үрлап бала, есің неден кетті! — дейді
- Тақсыр даланың отыны олжа, суы нүрлық, елдің малы мен ақысын жеу — үрлық, — деп Сырым жүре беріпті
Тапсырма.
1. Сырым қаңдай адам?
2. Сырым туралы тағы қандай шешеңцік сөздер білесіңдер? Бірде Төле биден Түлкі есімді жігіт былай деп сүрайды
- Ата, алты алаш деген кім?
- Алты алаш — Алаш ханның балалары,
- Қазақ, Қарақалпақ, Қырғыз, Өзбек, Тұркімен, Жайылған — дейді Төле би.
- Үш жүз деген ьсім?
- Үш жүз қазақгың ағайынды үш басы
- Ағайын адамдардың өкпесі немен тарайды,
110
- Сағынысып көрісумен тарқайды — деген екен. Тапсырма.
1. Төле би туралы кдндай шешендік сөздер білесіңдер?
2. Қазыбек би, Әйтеке би туралы білетіндерінді айтындар? "Шешендік сөздер", "Үш пайғамбар", "Сөз тапқанға қолқа
жоқ" т.б. кітаптарды пайдалана отырып, шешендік сөздерді талдап, көркемдік ерекшелігін танытып халық ауыз әдебиетінің бір жанры, асыл қазынасы екенің түсіндіру. Нағыз шеіпен үшін сөзге шебер болу жеткіліксіз. Табиғатывда тауып сөйлейтің тапқыр топқа тайсалмай сөз бастайтын батыл, сөз айтысында саспайтын сабырлы болу қажет. Бұл туралы айтылған:
Көш бастау қиын емес—
Қонатын жерде су бар.
Қол бастау қиын емес—
Шабатын жерде жау бар.
Шаршы топта сөз бастау қиын,
Шешімін адам таппас дау бар, — деген сөз осыны аңғартады.
Сабақгы қорытындылай отырып шешендік сөздерді оқып мәнерлеп жатқа айтуға дағдылану керектігі ескеріледі.
№б блок
Бірінші сабақ
I. Сабақгың тақырыбы: Көмекші есім туралы түсінік, дара, күрделі зат есім. Зат есім емлесі, сөйлемдегі қызметі.
Танымдық мақсаты: Көрнекілік көмегімен көмекші есім, дара, күрделі зат есімдерді, зат есімнің сөйлемдегі қызметін түсіндіру.
II. Үйымдастыру. Жаңа сабақты түсіндіру.
№6 тірек схемасы арқылы жаңа сабақгы оқушыларға түсіндіру. Зат есімнің мағыналарын саралап түсіндіру, окушының тіл байлығын сөздік қорын байытып оларды дүрыс қолдана білуге дағдыландырылып тіл мідениеттілігін қалыптастырады.
Зат есімнің мүндай мағыналық ерекшеліктерін аңғартумен қатар бір алуан зат есімдерді бастапқы мағыналарынан жартылай айырылып көбінесе көмекшілік қызметіне жүмсалатын ерекшеліктері де ескерілуі керек. Мүндай зат есімдер өз алдына көмекші есімдер болып көмекші сөздер тобына жататынын айтылады. Көмекші есімдер дербес мағыналы сөздермен тіркесіп көмекшілік ьдызмет атқарып грамматикалық мағына түлға үстейді. Көмекші есімдер негізінен зат есім сөздермен тіркесіп үнемі гәуелдік жалғаулы түлғада жүмсалады. Үстелдің үсті, ауылдың шеті, мектептің маңы т.б.
111 Көмекші есімдер қандай тұлғада тұрсын оның тіркесетін сөзі үнемі ілік септік жалғаулы есімдер болып сөйлемнің күрделі мүшесінін қүрамына енеді. Окушылар мектеп алаңында жиналады. Мектеп сөзінде ілік септігі жасырын тұрде келіп, мектеп маңы (қайда?) деген сүраққа жауап беріп, күрделі мекен пысықгауыш болып тұр.
Зат есімдер қүрамы, құрылысы жағынан дара, күрделі болатыны меңгертіледі. Дара есімдердің бір сөзден жасалатын, күрделі зат есімдердің кім дегенде одан да көп сөздерден құралатыны айтылады. Күрделі зат есімдердің қүрамындағы сөздер алуан тұрлі түлғада жүмсалатыны талдау кезінде аңғартылады. Зат есімнің синтаксистік қызметівде бастауыш, анықгауыш, пысықгауыш, жіктік жалғаулы зат есімдердің баяндауыш қызметінде жүмсалатыны терең негізде түсіндіріледі.
Зат есімдер бастауыш, анықгауыш, толықгауыш, пысықгауыш қызметін атқарғанда қандай түлға қаңдай сөздермен тіркеске түсіп тұрғаның нақгылау — басты мәселе.
III. Окулықпен жүмыс.
49, 57, 58, 59 параграфтарды оку. Оқулықпен тірек схеманы салыстыру. Айтылған мәселелерді сүрақ қою арқылы пысықтау.
IV. Жаңа сабақгы бекіту.
1) Оқулықгағы 319-жаттығуды ауызша таддау.
2) 327-жаттығудың алғашқы үш сөйлемін сөйлем мүшесіне талдату.
3) 332-жаттығуды эстафеталық жолмен талдау.
V. Үйге тапсырма беру: § 49, 57, 58, 59. 273-жаттығу.
VI. Оқушы білімін бағалау. Екінші, үшінші сабақгар. Жаттығу, талдау.
Бүл сабақгарда оқулықга берліген жаттығуларды орындатуға болады. Олардың саны — 15. Дактикалық тапсырмалар. Баспа сөз, газет материалдары бойынша жүмыс жасауға, оқушының бос уақытын қалай өткізетінің білу мақсатында сауалнама (анкета) үйымдастыруға болады.
Мүндай жүмыс тұрін орындағанда оқушылар дара күрделі зат есімдерді таба білу, зат есімнің қай сөйлем мүшесі болып тұрғандығын айыра білу шарт. Мақсат орындалса, жаттығу жүмыстарының өз дәрежесінде орындалғандығы.
Төртінші сабақ.
Сайыс сабақ.
112
Танымдық мақсаты. Зат есім тарауынан алған білімдерін бекіту әдет ғұрып салт дәстұрді халық өнеірн ардақгай білуге үйрету.
Тәрбиелік мақсаты: Оқушыларды үйымшылдыққа, бірлікке тапқырлыққа баулу.
Дамытушылық мақсаты. Ойлау белсенділігін арттыру.
Сабақгың жабдықгалуы: сайыс сүрақгары салынған сандықша рет саны белгіленген асықгар, қоржын, қамшы, әр топтың белгісі т.б.
Әдіс-тәсіл: Сұрақ-жауап, т.б.
Сабақгың барысы:
I. Үйымдастыру кезеңі.
II. Ойынды жүргізу тәртібі.
Оқушылар алдын ала екі топқа бөлініп көш басшыларын сайлап, топтарына ат қойып белгілерін қадап шығады. Мысалы: "Шаңырақ", "Тұлпар" топтары. Әділ қазылар алқасы тағайындалады. Олар осы сайыстың өту барысына сын қөзбен қарап ұпай белгілеп отырады.
Көшбасшылары алдымен қоржындағы асықгы алып, асықгың номеріне сәйкес келетін тапсырманы сандыкдіадан алады. Топпен ақылдасып жауап беретін оқушы қамшы көтереді (әр тапсырманы орындауға уақыт шектеліп беріледі) көш белгісін, атын қорғау. Тақгадағы ілінетін көрнекілік шамамен мына бағытта боғаны дүрыс: ақ сандығым ашылды... (15-кесте)
Кесте 15
Үпай беру
Тапсырма-лар топ Аттары
Ереже білесіз бе?
Сөйлем талдау
Үйқа-
сын
тап
Жұм-
бақ
сыры
Білгенге маржан
Ойнайық
та,
ойлайық
Бар-лық ұпай саны
Алған орны
"Шаңырақ" "Тұлпар"
III. Топ басшыларының сайысы.
Сайыстың өту барысы жайлы шағын хабарлама немесе мақал жазу. Ішінен зат есімнің жалғаулары мен жүрнақгарын тауып шартты белгілермен белгілеу.
Әділ-қазылар бүл сайыста негізге алатыны:
1. Жүмыстың сауаттылығы;
2. Өз ойын шебер жеткізе білуі;
3. Өтілген материалдарды практикада қолдана білу.
IV. Сабақ қорытындысын шығару.
113
Оқушы білімі жеке жеке бағаланады, ерекше көзге түскен оқушы мадақганады, көп ұпай жинаған топ жеңімпаз аталады.
V. Окушылардың еңбегін бағалау.
VI. Үй тапсырмасы. "Зат есім" тарауын қайталау, бақылау диктантына дайындалу.
Бесінші, алтыншы сабақгар.
Бақылау диктанты.
Негізінде мектеп бағдарламасында 5 сыныпта жазатын диктанттағы сөз саны 90-100 болуы керек.
Бұл бақылау диктантының сөз саны 60-70-тен асырмай алуға болады.
Диктантты жазғызып болған соң, қалған уақытқа белгілі бір сөйлемдерден зат есімдердің жалғаулары мен жұрнақгарын таптырып шартты белгімен белгілетуге болады. Теориялық білімді практикалық жүмыспен ұйымдастыра білуге жүмылдыру керек.
6-сабақга қатемен жүмыс жүргізіліп, жіберген кемшілігтеріне орай, оқулыкден жұмыс жүргізуге болады.
"Зат есім" тарауы бойынша қалған сағаттарды сыныптың материалды меңгеру деңгейіне қарай қазақ тілі курсы тұрғысынан оқушылардың сөйлеу-жазу дағдысының сапасына қарай мүғалім өз қалауы бойынша тақырыптық есепке алу сынақ сабағын ауызша, жазбаша тіл ұстарту сабағын, дәстұрлі қайталау сабағын т.с.с. сабақ тұрлерінің бірін таңдап өткізуге болады. Ірі блокпен оқыту әдісінің тиімділігі неде?
1. Тақырыптық күрделі материалды бір 45 минутта беру арқылы оқушылардың белгілі бір тарау материалын ойдағыдай меңгеруіне дайындық жасайды.
2. Алғаш білімді берген соң негізгі білім дағдылары бекіту, меңгерту, қайталау мақсатында тұрлі талдау жаттығу жүмыстарын, шығармашылық тіл үстарту жүмыстарын тиянақгы жүргізуге мүмкіндік береді.
3. Оқушыларды оқулықпен, топпен жүмыс жасату арқылы білімді өздігінен толықгырып алған білімдерін практикада қолдана білуге дағдыландырады.
Блокты—модульды оқыту барысында, оқушы бойында бүрыннан қалыптасқан еңбек іс-әрекет тәсілдерін өзара жинақгау нәтижесінде оқушылар бойында шығармашылық іс-әрекеттері қалыптасады. Зерттеуіміз көрсеткендей-ақ, мүғалімдердің көбісі блок—модульдық оқыту технологиясымен пайдаланып окушылардың білім көрсеткіштерін едәуір арттыруға жол ашты.
114
2.4 Оку-тәрбие үрдісінде оңытудың инновациялык, әдіс-тәсілдерін ендіру бойынша жүргізілген эксперимент нәтижесі.
Жаңа технологияларды енгізу кезінде
Мұғалім нені білуі керек? Не істей алуы керек? Қандай іс-әрекетті дүрыс ұйымдастыра алуы керектігін әрбір технология туралы баяңдағанда айтқан болатынбыз. Әйтсе де, оқу үрдісінде жаңа оқыту технологиясын енгізу кезінде мұғалімдердің даярлығы жөніңде, оларды жаңаға оқыту мазмүны жайында білгені дүрыс болатындығын зерттеуіміз көрсетіп отыр. 16-кестеде жаңа технологияның инновациялық әдіс-тәсілдерін меңгеруде мұғалімнің іс-әрекеті сараланып көрсетілді.
Кесте 16
Инновациялық әдіс-тәсілдерді меңгерудегі мұғалімнің іс-әрекеті.
Мұғалім нені
Мұғалім не істей алуы керек?
Мүғалім қандай
білуі керек?
іс-өрекетті
дүрыс
үйымдастыруы
қажет?
І.Жаңа
1. Оқу бағдарламасының тұрлен-
І.Жаңа
технология
дірілген нұсқаларын құрастыру:
технологияда
көмегімен
- дамыта оқыту бағытында;
пайдаланатын
шешілетін
- модульдік курс үшін;
жекелеген
мөселелерді;
- әлеуметтендіру бағытында;
әдістер мен
2. Жаңа
- үжымдық жүйедегі оқыту;
тәсіддерді
технологияны
- басқа да технологиялар үшін.
қолдану.
қолдану
2. Күнтізбелік — тақырыптық жос-
2.Әртұрлі
арқылы
парлау.
типтегі
алынатын
3. Әр сабақты жоспарлау.
сабақтарды
нетижелерді;
4. Жаңа технология бойынша жүр-
өткізу.
3. Жаңа
гізілетін әртұрлі типтегі сабақ
3. Өткізілген
технология
жоспарларын жасау.
сабақтарға
мәнін,
5. Оку модулін қүрастыру.
талдау жасау,
алынатын
6. Модуль бойынша оқушылардың
жіберілген
нәтижелердің
өзіндік жүмыстары үшін таратпалы
кемшіліктердің
теориялық
материалдарды дайындау.
жасырын
негізін;
7. Модульдерге байланысты оку-
себептерін
4. Жаңа
шыларға арналған өзівдік
анықтау.
технологияда
тапсырмалар қүрастыру.
4.Жаңа
мүғалім
8. Окушылардың топтық жүмысы
технологияда
қолданатын
үшін берілетін тапсырмаларды
қолданылатын
115
әдіс -тәсілдерді;
дайындау.
оку
5. Оқушылар-
9. Оку жобаларының мазмүның
әрекеттерінің
дың жұмыс
анықтау.
әдістерін оқу-
өдісін;
10. Оқу жобалары бойынша
шыларға
6. Оқушылард
окушыларға арналған тапсырма-
үйрету.
ы жаңа тех-
ларды құрастыру.
5.Педагогика-
нологиямен
11. Оқушылардың жаңа материалды
лық диагности-
жұмыс істеуге
меңгеру бойынша өз бетінше
каның
үйрету әдісін;
орындайтын деңгейленген жаттығулар
қарапайым
7. Мұғалім
жүйесін жасау.
әдістерін
мен оқушы-
12. Ағымды және қорытынды бақылау
қолдана
лардың жаңа
алу үшін тапсырмалардың жаңа
отырып, жаңа
технологияны
мәтінің құрастыру.
технологияны
меңгерту
13. Оқу әрекеттерін сөзбен бағалау
пайдалану
кезеңцерін.
көрсеткіштерін анықтау.
тиімдігін
14. Компьютерлік бақылау үшін
бағалау.
тапсырмалар дайындау т.б.
Мұғалімдерге жаңа технологияларды үйрету әдістерін қарастырамыз.
Жаңаға үйрету үрдісінде төмендегідей кешенді міндеттер шешіледі:
1. Педагогикалық қызметтің өзекті мәселелері.
2. Жаңа технологияны меңгеруге ынталандыру.
3. Жаңа технология туралы жаңа білім беру.
4. Технологияны практикада қолдану дағдысын қалыптастыру.
5. Жетіспейтін дидактикалық құралдарды жасау дағдысын қалыптастыру.
6. Жаңа технологияны сынақган өткізуді үйрету.
7. Жаңа технологияны қолдану нәтижелерін бағалауға үйрету. 17-кестеде мүғалімдердің жаңа технологияларға үйрету
әдістерінің мүмкіндіктерін көрсеттік.
Кесте 17
Мұғалімдердің жаңа технологияға үйретудегі әдістерінің мүмкіндіктері.
Жаңаны үйрету, ощлту тұрлері мен әдістері
Оку мівдеттері
1
2
3
4
5
6
7
Мектепшілік бақылау үрдісіңде оқыту, үйрету
+
+
Теңді-теңмен бағалау
+
+
116
Проблемалық-іскерлік ойын
+
+
Рефлексивті-рольдік ойын
+
+
+
+
Сынақ мерзімін өзгерту
+
+
Педагогикалық шеберханалар
+
+
+
Мастер-класс
+
+
+
Жұмысшы топ құрамындағы жүмыс
Панорамалық сабақ
Лекция
+
Семинар
+
Практикалық сабақ
+
+
+
+
Педагогикалық окулар
+
Оқылған кітаптарды талқылау
+
+
Педагогикалық ринг
+
+
+
Педагогикалық идеіілар аукционы
+
+
Бейне таспаға түсірілген сабақгарды көру
+
+
+
Жеке және топтық кеңестер беру
+
Ашық сабақтарға кіру және талқылау
+
+
+
+
+
Өзінің ашық сабақгарында үйрену
+
+
Зерттеу жұмысына Жамбыл облысы Жамбыл ауданы Аса ауылы Жеңістің 30 жылдығы атындағы орта мектептің, Тараз қаласындағы №5 және №43 орта мектептерінің мүғалімдері мен окушылары, М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті мен "Әулие Ата" университеттің болашақ мұғалімдері — білімгерлері қатысты. Барлығы 338 мұғалім, 2438 оқушы мен 308 болашақ мұғалімдер білімгерлер қатысты. Зерттеу барысында барлық мұғалімдерге төмендегідей сауалнама қойылды.
Сүракщар:
1. Инновациялық әдіс-тәсілдер мен педагогикалық технологиялармен хабардар болғыңыз келе ме? Білгіңіз келе ме?
2. Инновациялық әдіс-тәсілдер мен педагогикалық технологияларды зерттеп, үйренгіңіз келе ме?
3. Инновациялық әдіс-тәсілдер мен педагогикалық технологияларды өз практикаңызда пайдаланғыңыз келе ме?
Әр тұрлі жауаптар алынғаннан кейін белгілі бағдарламаны негізге ала отырып жүмыстар жүргіздік (18-кесте).
117
Кесте 18 Оқу-тэрбие урдісінде оқытудың инновациялъщ әдіс-тәсілдерін ендіру
жолдары. Багдарлама (30 сағат)
Рс
Мазмүны
Сағат саны
Тұрі
1.
Қазіргі білім беру үрдісінің өзекті мәселелері
4
Лекция, дөңгелек үстел, еркін талқылау
2.
Оқу-төрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсіддер үрдісі
2
Лекция
3.
Оку-төрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың ерекшеліктері
2
Лекция
4.
Оқу-тәрбие үрдісінде озық технологияларды пайдалану оқытудың тиімділігін арттырады
2
Лекция
5.
Деңгейлеп, дамыта оқыту технологияларының шығармашылық көрсеткіштері
2
Лекция, еркін тальдылау
6.
Модульдік, блок-модульдік оқыту технологияларының маңызы
4
Лекция, дөңгелек үстел
7.
Озық тәжірибелі мүғалімдердің сабақ өту үлгілері
4
Сабаққа қатысу
8.
Тәрбие сағаттарында қолданылатын әдіс-тәсілдердің педагогикалық негіздері (төрбие сағаттарының жаңаша өту тұрлері)
4
Лекіщя, еркін
талқылау
9.
Оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану төрбиенің тиімді жолдарының негізі
2
Лекция
10.
Мектептің оқу-тәрбие үрдісінде инновацшшық педагогикалық технологияларды ендіру нәтижелері
4
Лекция, дөңгелек үстел
Бүл бағдарлама оқу-тәрбие үрдісінде мүғалімдердің білімін жетілдіруде, жаңа педагогикалық технологияларды ендіру барысында елеулі үлес қосты.
Зерттеу барысында мүғалімдердің инновациялар әдіс-тәсіддер мен жаңа педагогикалық технологияны пайдаланудағы білімдері мен біліктері 19-кесте бойынша анықгалады.
118
Кесте 19
Мүғалімдердің инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруінің өлшем көрсеткіштері.
Компоненттер
Танымдық
Ішкі құрлымдық
Іс-әрекеттік
Көрсеткіштер
Репро-
дуктивті
(төмен)
Эврис-
тикалық
(орта)
Шығар-
машылық (жоғары)
-\
-V
• Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың жаңа әдістәсілдерін меңгеруге ұмтылуы. • Инновациялық іс-әрекеттің қажеттілігін түсінуі. • Инновациялық іс-әрекеттің көбіне нәтижелі болатындығын сезінуі.
г
п
\
• Инновациялық әдіс-төсілдердің тиімдісін тандай алуы. • Инновациялық өдіс-төсілдерді мақсат-ты, тұрақты, саналы пайдалана білу. • Педогогикалық міндеттерді шешудің инновациялық тәсілдерін іздестіре алуы.
г
\
• Инновациялық әдіс-тәсілдерді меңгеруде жаңа идеяны пайда болуы. • Инновациялық әдіс-тәсілдерді қолдануды өзіндік (авторлық) жаңалықтар енгізе алуы. • Инновациялық өдіс-тәсілдерді анықтап, талдау жасай білу. • Инновациялық өдіс-тәсілдерді нәтижелі пайдалануы.
і
Инновациялық іс-өрекет
і
г
• Жаңаны қолдануға шешім қабылдау; • Жаңаны енгізуге қолайлы жағдайлар жасау; • Кездесетін қиыншылықтарды анықтау, оны шешудің жолдарын анықтау; • Жаңалықты шығармашылықпен қолдану
Ғылыми жұмыстың зерттеу процесі бойынша бірінші кезеңінде ең алғаш рет мүғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны меңгерту деңгейлері анықгалынады. Бақылау жұмысы төмендегідей міндеттерді алға қойды:
119
1. Инновациялық педагогикалық технология білімін анықгау;
2. Инновациялық педагогикалық технология жөнінде хабардарлығын анықгау;
3. Инновациялық әдіс-тәсілдерді практикада қоддану деңгейін анықгау.
Сауалнама сүрақгары №1 қосымшада берілді. Сауалнамаға эксперименттік топта 168 мұғалім, ал бақылау топтарында 170 мұғалім қатысты.
Берілген сауалнама сүрақгары бойынша мұғалімдердің басым көпшілігінің инновациялық педагогикалық технология бойынша білімдерінің бар екендігін көрсетті, бірақ тәжірибеде қолдана алу жағы төмен деңгейде екендігіне көзіміз жетті.
Мұғалімдермен жүргізілген сауалнама жауаптарын математикалық талдай келе төмендегідей көрсеткіштерге қол жеткіздік.
Мұғалімдердің жаңа инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруінің біліктілік деңгейі (бастапқы кезең).
Кесте 20
Бағыттары
Жоғары
Орта
Төмен
Экспери-
Бақылау
Экспери-
Бақылау
Экспери-
Бақылау
менттік
топтары
менттік
топтары
менттік
топтары
топтар
170
топтар
170
топтар
170
168
мұғалш,
168
мүғалім,
168
мұғалім,
мұғалім, %
%
мұғалім, %
%
мұғалім, %
%
жаңа
48,4
46,9
32,1
30,4
19,5
22,7
педагогикалық
технология білімі
бойынша
жаңа
51,6
50,2
34,8
32,4
13,6
17,4
педагогикалық
технологияны
меңгеру
белсенділігі
бойынша
жаңа
58,2
57,4
27,6
39,8
14,2
2,8
педагогикалық
технологияны өз
тәжірибесінде
пайдалану
белсенділігі
бойынша
Орта есеппен
52,7
51,5
31,5
34,2
15,8
14,3
120
Жоғарыда берілген 20-кестенің нәтижелерін диаграмма тұрінде 12-суреттен көреміз.
Сурет 12
70 60 50 40 30 20 10 0
■ ЖПТБ
ІИЖПТМБ ПЖПТТПБ
Жоғары Орта Төмен
Жүргізген зерттеу жұмыстарын талдай келе төмендегідей нәтижелерді алдық. Мұғалімдердің жаңа педагогикалық технология білімі бойынша эксперименттік топтың жоғары деңгейі 48,4%-ті қүраса, ал бақылау тобында 46,9% болды, орта деңгейдің көрсеткіші эксперименттік топта 32,1% болса, ал ол бақылау тобында 30,4% процент болды. Төменгі деңгейдің эксперимент тобы 19,5% көрсетсе, ал бақылау тобында 22,7% болды.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру белсенділігі жоғары деңгейде 51,6% болса, орта деңгейде 34,8%, ал төменгі деңгейде 13,6%-ті көрсетті.
Мұғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны өз тәжірибесінде пайдалану белсенділігі жоғары деңгейде 58,2%, ал орта деңгейде 26,6% көрсетсе, төменгі деңгейде 14,2% болды. Ал орта есеппен алғанда мұғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны меңгеруінің жоғары деңгейі 52,7%, орта деңгейі 31,5% болса, ал төменгі деңгейі 15,8% болды.
Мүғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны меңгеруінің біліктілік деңгейі (соңғы кезең 21-кесте).
121
Кесте 21
Бағыттары
Жоғары
Орта
Төмен
Экспери-менттік топтар 168 мүғалім, %
Бақылау топтары 170 мұғалім,
%
Экспери-менттік топтар 168 мұғалім, %
Бақьшау топтары 170 мұғалім,
%
Экспери-менттік топтар 168
мұғалім, %
Бақылау топтары 170 мұғалім,
%
жаңа педагогикалық технология білімі бойынша
54,6
47,4
38,2
32,4
7,2
20,2
жаңа педагогикалық технологияны меңгеру белсенділігі бойынша
64,2
51,8
34,2
35,6
1,6
12,6
жаңа педагогикалық технологияны өз тәжірибесінде пайдалану белсенділігі бойынша
69,5
52,4
29,4
36,5
1,1
ПД
Орта есеппен
62,8
50,5
33,9
34,8
3,3
14,7
Мүғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны меңгеруінің біліктілік деңгейі соңғы кезеңін 19-кестенің нәтижесін диаграмма тұріңде 13-суреттен көреміз.
Сурет 13
80 70 -і 60 50 40 30 20 10. *
01
■ ЖПТБ іИЖПТМБ ІПЖПТТПБ
Жоғары
Орта
Төмен
122
Жүргізілген эксперименттің соңғы нәтижесі төмендегідей болды: мұғалімдердің жаңа педагогикалық технологиялық білімінің жоғары деңгейі 54,6%, орта деңгейі 38,2%, ал төменгі деңгейі 7,2%. Мүғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны меңгеру белсенділігі жоғары деңгейде 64,2% болса, орта деңгейі 34,2%, ал төменгі деңгейі 1,6% болды.
Мұғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны өз тәжірибесінде пайдалану белсенділігі жоғары деңгейде 69,5% болса, орта деңгейде 29,4%, ал төменгі деңгейі 1,1% болды. Орта есеппен алғанда мұғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны меңгеруінің жоғары деңгейі 64,8% болса, орта деңгейі 33,9%, ал төменгі деңгейі 3,3% болды.
Эксперименттің бастапқы және соңғы кезеңдері нәтижесін салыстырғанда мұғалімдердің жаңа педагогикалық технологияны меңгеруінің жоғары деңгейі 52,7%-тен 62,8%-ке көбейген, яғни 10,1%-ке артса, орта деңгейі 31,1%-тен 33,9%-ке артқан, ал төменгі деңгей 15,8%-тен 3,3%-ке кеміген.
Зерттеу барысында оқушылардың үлгерім көрсеткіші мен білім сапасы да есепке алынып отырды. Зерттеу жүмысына Тараз қаласындағы №5 Жамбыл атывдағы мектептен 618 оқушы, №43 мектептен 598 оқушы, №45 мектептен 612 оқушы, ал Жамбыл ауданы Жеңістің 30 жылдығы атындағы орта мектебінен 610 оқушы, барлығы 4 мектептен 2438 оқушы қатыстырылды. Зерттеу барысында бақылау топқа 1220 оқушы, ал эксперимент топқа 1218 окушы қатыстырылды.
Зерттеу жүргізілген 1996-2003 оқу жылдарында әр мектептің окушыларының білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштері есепке алынып, салыстырылып отырды. Окушылардың білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштері де 3 деңгейде анықгалынды (22-кесте).
I деңгей — төменгі деңгей — орташа оқитын оқушылар — орташалар
II деңгей — орташа деңгей — жақсы оқитын оқушылар — екпінділер III деңгей - жоғары деңгей - өте жақсы оқитын оқушылар - үздіктер
22 кесте.
Оқушылардың білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштерінің деңгейлері.
Деңгейлер
Оқушылар тобы
Төмен Орта Жоғары
Орташалар Екпінділер Үздіктер
123
Зерттеудің алғашқы кезеңінде, яғни 1996-1999 оқу жылдары эксперимент топтарында төменгі деңгейдегі орташалар үлесіне 20,4% келсе, жоғары деңгеде үздіктердің үлесі 18,2% болды, ал зерттеудің соңғы кезеңінде, яғни 2001-2003 оқу жылдары эксперимент топтарындағы төменгі деңгейдегі орташалар үлесі 4,8% қүрап, 4,3 есеге азайса, ал жоғары деңгейдегі үздіьсгер 39,6% күрап, 2,2 есеге артты.
Ал оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың дәстұрлі әдіс тәсілдерін қолданған бақылау топтарындағы көрсеткіштер мардымсыз болды.
Зерттеудің бастапқы кезеңінде, яғни 1996-1998 оқу жылдарында бақылау топтарындағы төменгі деңгейдегі орташалар үлесі 17,5% болса, жоғарғы деңгейдегі үздіктердің үлесі 23,2% болуы, ал зерттеудің соңғы кезеңінде, яғни 2001-2003 оқу жылдарында төменгі деңгейдегі орташалар үлесі 3,8% болып, не бары 1,3 есеге ғана кеміген, ал жоғары деңгейдегі үздіктер 24,8% қүрап, не бары 1,07 есеге ғана артқан.
22 кестеде зерттеу жүргізілген мектеп окушыларының білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштері даму кезеңцеріне сәйкес көрсетіледі.
Зерттеу қорытындысы көрсеткендейақ, оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланған эксперимент топтарындағы оқушылардың білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштерінен әлде қайда жоғары. Бүдан шығатын қорытынды — оку-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін қолданған әлде қайда тиімді (диаграмма).
23 кесте
Зерттеу жүргізілген мектеп окушыларының білім сапасы мен үлгерім
көрсеткіштерінің даму кезеңдері
Рс
Кезендер
Төменгі*яеңгей
Орташа деңгей
Жоғары деңгей
Эксп. топ %
Бақылау топ %
Эксп. топ %
Бақылау топ %
Эксп. топ %
Бақылау топ %
1.
1996-1999 жж
20,4
17,5
61,4
59,3
18,2
23,2
2.
1999-2001 жж
11,2
16,7
62
60,9
26,8
22,4
3.
2001-2003 жж
4,8
13,8
46,6
61,4
39,6
24,8
Бүл эксперимент жүмысы нәтижесі бойынша диаграмма түзілді. Диаграмманы 14-суретте көрсетеміз.
124
Сурет 14
Кезендер (жылдар есебінен)
Зерттеу барысында эксперимент жүргізілген 4 мектептің де окушыларының білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштерінің салыстырмалы динамикасы жасалынды.
24,25 -кестелерде зерттеу жүргізілген мектептердегі оқушылардың білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштерінің, салыстырмалы динамикасы көрсетідді.
Зерттеу қорытындысы төмендегідей болды.
Кесте 24
Зерттеу жүргізілген мектептердегі окушылардың білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштерінің салыстырмалы динамикасының
(бастапқы кезең, процент есебімен).
Рс
Мектептер
Деңгейлер
Төмен
Орта
Жоғары
Эксп. топ %
Бақылау топ %
Айы-рым ы
Эксп. топ %
Бақыла
у топ %
Айы-рымы
Эксп.
топ %
Бақыла
у топ %
Айы-рым
ы
1
№5 мектеп
19,0
16,2
2,8
56,8
52,2
4,6
24,2
31,6
-7,4
2
№43 мектеп
20,5
16,6
3,9
59,2
60,8
-1,6
20,3
22,6
-2,3
3
№45 мектеп
20,4
17,8
2,6
61,0
54,6
6,4
18,6
27,6
-9
4
Жеңстің 30 жылдығы мектебі
21,6
19,4
2,2
68,6
69,4
-0,8
9,8
11,2
-1,4
125
Кесте 25
Зерттеу жүргізілген мектептердегі оқушылардың білім сапасы мен үлгерім
көрсеткіштерінің салыстырмалы динамикасының
(соңғы кезде, процент есебімен)
Рс
Мектептер
Деңгейлер
Төмен
Орта
Жоғары
Эксп. топ %
Бақылау топ %
Айы-рымы
Эксп. топ %
Бақылау
топ %
Айы-рымы
Эксп. топ %
Бақылау
топ %
Айы-рымы
1
№5 мектеп
3,9
15,1
-11,2
42,6
67,6
-25
53,5
17,3
36,2
2
№43 мектеп
4,2
13,4
-9,2
44,8
60,9
-16,1
51
25,7
25,3
3
№45 мектеп
5,4
14,2
-8,8
50,6
59,4
-,8,8
44
26,4
17,6
4
Жеңстің 30 жьш-дығы мектебі
5,8
12,6
-6,8
48,2
57,8
-9,6
46
29,6
16,4
24,25-кестелерде зерттеу жүргізілген мектептердегі окушылардың білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштерінің салыстырмалы динамикасы көрсетілді.
Зерттеу қорытындысы төмендегідей болды.
1. Тараз қаласындағы №5 Жамбыл атындағы мектептің оқушыларының білім сапасы мен үлгерім көрсеткіші эксперимент топтарында зерттеудің алғашқы кезеңі мен соңғы кезеңі аралықтарында төменгі деңгейдегі орташа оқушылар үлес салмағы 19,0% -тен 3,9%-ке дейін төмендеп, 4,9 есе кемісе, ал жоғары деңгейдегі үздіктердің үлесі 24,2% -тен 53,5%-ке артып, 2,2 есеге көбейген.
2.№43 мектептің оқушыларының білім сапасы мен үлгерім көрсеткіші эксперимент топтарында зерттеудің бастапқы кезеңінде төменгі деңгейдегі орташалар үлесі 20,5% болса, ал зерттеудің соңғы кезеңінде 4,2% болған, яғни 4,9 есеге кеміген; сондай-ақ зерттеудің бастапқы кезеңіде эксперимент топтарындағы оқушылар білім мен үлгерім көрсеткіштері жоғары деңгейдегі үздіктер үшін 20,3% болса, зерттеудің соңғы кезеңінде ол 51% қүраған, яғни 2,5 есеге артқан.
3. №45 мектептің оқушыларының білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштері эксперимент топтарында зерттеудің бастапқы кезеңінде 20,4% болса, ал зерттеудің бастапқы соңғы кезеңінде ол 5,4% болған, яғни 3,8 есеге кеміген, ал бақылау топтарында осы көрсеткіш сәйкесінше 17,8%-тен 14,2%-ке кеміп, тек 1,3 есе ғана артқан. Ал зерттеудің бастапқы кезеңінде эксперимент топтарындағы оқушылар білім мен үлгерім көрсеткіштері жоғары деңгейдегі үздіктер үшін 18,6% болса, ал бақылау топтпрындағы үздіктердің үлес салмағы 27,6% болып, 1,5 есеге көп болғанына қарамастан, зерттеудің соңғы кезеңінде оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әді-тәсілдерін пайдаланған эксперимент топтарындағы
126
білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштері 51%жетіп, яғни 2,7% болып. керісінше 1,1 есеге кеміген.
4. Жеңістің 30 жылдығы мектебінде оқушылардың білім сапасы мен үлгерім көрсеткіштері зерттеудің алғашқы кезеңінде эксперимент топтарындағы төменгі деңгейдегі орташалар үлес салмағы 21,6% болса, ал зерттеудің соңғы кезеңінде ол 5,8% болып, 3,7 есе кеміген, ал бақылау топтарында осы көрсеткіш сәйкесінше 19,4%-тен 12,6% кеміп,, тек 1,5 есе ғана азайған. Ал зерттеудің соңғы кезеңінде эксперимент топтарындағы жоғары деңгейдегі үздіктердің үлес салмағы 46% қүраған, яғни зерттеудің бастапқы кезеңдері, 9,8%-тен 4,7 есе артқан, бақылау топтарындағы үздіктердің үлес салмағы 11,2%-тен 29,6%-ке артып, бар болғаны 2,6 есе ғана көбейген.
Эксперимент топпен бақылау топтарының көрсеткіштерінің айырымдары негізінде 15 сурет түзілді.
Сурет 15
томен орта
-х— Женістін 30 жылдығы мектебі ■А— №45 мектеп ■■ - №43 мектеп -♦- ■ №5 мектеп ~
жо^ары
Төмен
Орта
Жоғары
Зерттеуіміз көрсеткендей оку-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық педагогикалық технологияны пайдаланғанда оқушылардың білім сапасы айтарлықгай өсті. Жаңа инновациялық әдіс-тәсіддерді, педагогикалық технологияны пайдаланған Тараз қаласы №5 мектептің бастауыш сыныптарының білім сапасы зерттеудің бастапқы кезеңінде 57,9%-тен зерттеудің соңғы кезеңінде 70,2%-ке көтерідді.
127
Эксперименттік тәжірибенің қорытындысында оку-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық педагогикалық технологиялар мен оқытудың жаңа әдістерін пайдаланудың окушылардың білім сапасын арттыруда алатын орнының зор екендігіне көз жеткіздік.
Сауал-сұрақ жүргізу барысында біз мұғалімдерден инновациялық әдістерді күнделікті қолдану қажет пе деген сұраққа жауаптарын білгіміз келеді. Олардың 43 пайызы оның бәлендей керегі жоқ деп жауап берді. Ал жауап берушілердің 19 пайызы инновациялық әдістерді дұрыс қолдану туралы ешқандай білімдерінің жоқгығын байқатты. Бірақ, олардың 69 пайызының өз беттерінше ғылыми-әдістемелік әдебиеттер арқылы бұл мәселемен танысуға тырысатынын анықгадық.
Сондай-ақ зерттеу барысында инновациялық іс-әрекетпен байланысты қызмет атқаратын жаңашыл мұғалімдердің инновациялық іс-әрекеттерді неде екенін мұғалімдер қаншалықгы білетіндерін анықгауға байланысты да бірнеше сүрақ қойдық. Мүғалімдердің жауаптары бізді өте таңырқатты: Лысенкованың инновациялық іс-әрекеті туралы жауап берушілердің тек 31 пайызы ғана білетін болып шықгы, ал Амонашвили туралы ешнәрсе білмейді екен. Ол — ол ма, дамыта оқыту әдістемесін респонденттердің 31 пайызы білмеймін деп жауап берсе, олардың 14 пайызы ғана тек естіген екен.
Мүғалімдердің жауаптарын таддай отырып, біз мынадай қорытындыға келдік:
- жауап берушілердің 80,8 пайызы инновациялық әдістерді қолдануға байланысты қазақ тілінде оқыту-әдістемелік нұсқаулардың жоқгығын айтты;
- 45 пайызы мектеп кітапханаларында бүл мәселеге байланысты кітаптар жоқ деп жауап берді;
- 42,3 пайызы қазақ тілінде шығатын журналдарда бүл туралы нүсқаулар жалпылама тұрінде ғана берілетінің алға тартты;
- мектептердің әдістемелік бірлестіктерінде инновациялық мәселелер талқыланбайды дегенді мүғалімдердің 19 пайызы айтса, 54 пайызы инновациялық әдістерді қоддану қажет деген ойларын білдірді.
- Осыған қарағанда, бүгінгі күні мүғалімдерді инновациялық әдістерді қоддануға дайындау — өте маңызды, өте өзекті және күрделі мәселе деуге толық негіз бар.
"Мекгептің оку-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерін ендіру жоддары" атты II бөлімде қазіргі кезеңде мектептің оку-тәрбие үрдісінде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологиялар:
- дамыта оқыту;
128
- деңгейлеп оқыту;
- модульдік, блок-модульдік оқыту
жан-жақгы ашылап, оларды сабақга пайдаланудың үлгі жоспары берілді.
Дамыта оқыту мен дәстұрлі оқытудың ерекшеліктері көрсетіліп, дидактикалық принцип тұрғысынан сараланды.
Деңгейлеп оқыту технологиясы төрттік деңгейде қарастырылып, әрбір деңгейде окушы мен мұғалімнің іс-әрекеттер жүйесі салыстырмалы тұрде көрсетілді.
Деңгейлік тапсырмаларды қүру үлгілері көрсетіліп, деңгейлік оқыту технологиясын сабақга қолдану жолдарының әдіс-тәсілдері берілді.
Модульдік оқыту технологиясының құрылымы:
• оқу-үйымдастырушылық;
• оқу-интеллектуалдық;
• оку-ақпараттық;
• оқу-коммуникативтік біліктіліктері жан-жақгы ашылып көрсетілді.
Блок-модульдік оқыту технологиясының негізгі элементтері анықгалынып, олардың тәжірибеде ендіру жолдары көрсетілді.
Сондай-ақ II бөлімде мектептің оку-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану бойынша жүргізілген эксперимен нәтижесі көрсетілді, мүғалімдердің жаңа технологияны үйрену әдістерінің мүмкіндіісгері мен олардың инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруінің біліктілік деңгейлері анықгадды (№14, №15 кестелер).
Осы зерттелінген жағдайларға байланысты оқыту технологияларының оқушыларды дамытуға баса көңіл аударғандығына мән бергенде бүл технологиялар:
• окушы түлғасының танымдық қабілеттерін дамытуға;
• танымдық үрдісті (жады, ойлау, зейін, елестету т.б.) дамытуға;
• оқуға жағымды қызығушылық қалыптастыруға;
• белсенді сөздік қорын, ауызша және жазбаша тілін дамытуға;
• түлғаның қиындықгарға даяр болу жөне оны жеңе білу, қарым-қатынас, ойын, танымдық, қауіпсіздік, сыйласу, шығармашылық, өзін-өзі өзектілендіру, өзін-өзі бекіту қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етеді.
Бүл технологияларды мектептерде қодданғанда бағдарламалық материалдарды "жақсы" және "өте жақсыға" меңгерген окушылардың саны едәуір артқандығын көрсетті.
Зерттеулер мүндай феноменнің негізгі себептерін анықгауға мүмкіндік берді.
129
Қорытынды.
Қазіргі кезеңце Республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалынып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бүл педагогика теориясы мен оку-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр.: білім деру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмүны жаңарып, жаңа бағыт пайда болды.
Осы тұрғыдан алғанда бұл бағыт мектеп мүғалімдерінің алдына жаңа міндеттер қойып отыр: оқытудың мазмұны мен әдістерін жаңарту арқылы білім сапасын көтеру.
Осындай міндеттерді шешуде зерттеу жұмысы өз үлесін қосары сөзсіз.
Зерттеу жұмысында мектептің оку-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың теориялық педагогикалық негіздері жан-жақгы ашылды; жаңа инновациялық әдіс-тәсілдер мен педагогикалық технологиялар бойынша жазылған ғылыми еңбектерге талдау жасалынып, олардың ішіндегі білім сапасын арттыруға көмектесетін тиімділері анықгалды.
Зерттеу жүмысында оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдеріне қойылатын педагогикалық талаптар мен шарттар анықгалды және қазіргі кездегі оқыту технологияларының классификациясы жасалды (2 кесте).
Мектептің оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді ендірудің жолдары көрсетіліп, оқытудың жаңа технологиялары:
- дамыта оқыту;
- деңгейлеп оқыту;
- модульдік, блок-модульдік оқыту
жан-жақгы ашылап, оларды сабақга пайдаланудың үлгі жоспары үсынылды.
Деңгейлеп оқыту технологиясы төрттік деңгейде қарастырылып, әрбір деңгейде оқушы мен мүғалімнің іс-әрекеттер жүйесі салыстырмалы тұрде кө^сетілді (10 кесте).
Дамыта оқыту технологиясы дәстұрлі және дамытушы оқытуды салыстыру негізінде ашылды (6 кесте).
Зерттеу жүмысында:
• Жаңа педагогикалық технологияны жетілдіру және пайдалану кезеңдері (1920-2000 жылдар аралығы) салыстырмалы тұрде сараланды (1 кесте).
• Оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерінің ерекшеліктері анықгалды (3 кесте).
130
• Жаңа педагогикалық технологияны пайдаланғанда "Окушы-объект" және "Оқушы-субъект" тұрғысынан алғандағы оқушы мен мүғалімнің іс-әрекеттері өзара бірлікте салыстырылып, ерекшеліктері ашылды (4 кесте).
• Жалпы орта білім беретін мектептерде қазіргі кезеңде кеңінен қолданылып жүрген педагогикалық инновациялық технологияның жалпылама салыстырма анализі жасалынды (5 кесте).
• Мектептің оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың жолдары көрсетілді.
Зерттеу жұмысында мұғалімдердің жаңа технологияны үйрету әдістерінің мүмкіндіктері ашылып, мұғалімдердің инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруінің білікгілік деңгейлері анықгалды. (14, 15 кестелер)
Мектептің оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану бойынша жүргізілген эксперименттің нәтижелері көрсетілді (16, 17, 18, кестелер мен 1, 2, 3, суреттер).
Зерттеу барысында оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдердін ендіру барысында окушылардың үлгеріміне, білімдерінің сапасының артуына жол ашатындықгары дәлелденді.
Совдай-ақ, зерттеу барысында мүғалімдердің инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруге, үйренуге, пайдалануға деген ынталары, қүлшыныстары бар екендігі анықгалды, олардың жаңа технологияны меңгерудегі біліктілік деңгейлері анықгалды.
Зерттеу барысында оку-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық инновациялық технологияны пайдалану мүғалімдерді жаңаша жүмыс істеуте, оқушылардың дербес және логикалық ойлау қабілетін арттыруға, оларды шығармашылық жүмысқа итермелейтіні анықгалды.
Жалпы білім беретін мектептерде инновациялық педагогикалық технологияны тиімді пайдажнудың нәтижесі мол. Сондай-ақ мектеп өміріндегі жаңа бағыт-бағдарларға байланысты әлі де зерртеуді қажет ететін қомақгы мәселе екендігін айта кетеміз.
131
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы баптары бойынша түсіндірмелері және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. —Астана, 2000.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл.
3. Нағымжанова Қ.М. Бастауыш сынып мүғалімінің инновациялвық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертацияның авторефераты. —Алматы, 2003. —9 б.
4. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тркырымдамасы. Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі үлттық Кеңес бекіткен, 7 шілде 1994 жыл.
5. Кларин М.В. Инновации в мировой педагогике: обучение на основе исследования, игр, дискуссий. Рига: НПЦ "Эксперимент". -1995. -176 с.
6. Хомерики О.Г., Поташник М.М., Лоренсов А.В. Развития школы как инновационный процесс: Методическое пособие для руководителей образовательных учреждений. Под ред. М.М. Поташника. —М.: Новая школа, 1994. —64 с.
7. Дьяченко В.К. Сотрудничество в обучении. —М., 1991.
8. Поташник М.М., Лоренсов А.В. Развития школы как инновационный процесс: Методическое пособие для руководителей образовательных учреждений. Под ред. М.М. Поташника. —М.: Новая школа, 1994. —64 с.
9. Арстанов М.Ж., Пидкасисты П.И.,Хайдаров Ж.С. Проблемно-модельное обучение: вопросы теории и технологии. — Алматы, 1980.
10. Шамова Т.И., Малинин А.Н., Тюло Г.М. Инновационные процессы в школе как содержательно-организационная основа механизма её развития. М., 1993.
11. Хомерики О.Г. Инновации в практике обучения Педагогика. —1993. —№2.
12. Жарықбаев К., Қалиев С. Қазақгың педагогикалық ой-пікірлер антологиясы. Т. II. —Алматы: Рауан, 1995.
13. Юсуфбекова Н.Р. Педагогическая инноватика как направления методологических исследовании. Педагогическая теория идеи и проблемы: сб. науч. тр. (Отв. ред. В.С. Шубинский. -М.: ИТПИМНО, 1992. -С. 20-26.
14. Юсуфбекова Н.Р. Тенденции и законы инновационных процессов в обрвазовании. Новые исследовании педагогических наук вып. 2(58) Сост. И.К. Журавлев, В.С. Шубинский. -М.:
132
Педагогика, 1991. -С. 6-9.
15. Аубакирова Л., Нағымжанова. Инновация ұғымы, теориялық сипаты, инновациялар типологиясы. Ізденіс №4-5, 1999, —59-62 бет.
16. Таубаева Ш.Т. Диссертация на соискание ученой степени к.п.н. на тему: "Система деятельности институтов о совершенствования учителей по изучению, обобщению и использованию передового педагогического опыта". С.32.
17. Беркімбаева Ш. Алдағы мақсаттарды айқьшдайды. ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2001 жылы атқарған жұмыстарының және 2002 жылға арналған міндеттері туралы ҚР Министрлігінің алқа отырысындағы баяндамасынан Қазақстан мұғалімі. №8-9, 13 наурыз 2002 жыл.
18. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан - 2030" Ел Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы. —Алматы: Республикалық "Кітап" өндірістік бірлестігі, 1998.
19. Жанпейісова М.М. Технология модульного обучения. — Акгобе, 1999. С. 4-5 бет.
20. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. —Алматы, 2002. 6-7 бет.
21. Беркімбаева Ш. Үлттық мектептің ұлы мүратын ұмытпайық. Егемен Қазақстан. 11 желтоқсан 2002 жыл.
22. Беркімбаева Ш. Алдағы мақсаттарды айқындайды. ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2001 жылы атқарған жұмыстарының және 2002 жылға арналған міндеттері туралы ҚР Министрлігінің алқа отырысындағы баяндамасынан Қазақстан мұғалімі. №8-9, 13 наурыз 2002 жыл.
23. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан — 2030" Ел Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы. —Алматы: Республикалық "Кітап" өндірістік бірлестігі, 1998.
24. Назарбаев Н.Ә. Заманның сыншысы да, тарихшысы да — бүгінгі жастар. Орталық Қазақстан. —2001, 7 ақпан №6.
25. Қазақстан Республикасьшың "Білім туралы" заңы баптары бойынша түсіндірмелері және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. —Астана, 2000.
26. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. —Алматы, 2002. 4-бет.
27. Кенжебаев Т., Одияк Б., Кенжебаева А. Методы педагогического исследования. Высшая школа Казахстана. —2000. №6. -57 б.
28. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. —М.: Педагогика, 1989. -С. 192.
29. Қараев Ж., Қуанбаева Б. Жетілдірілген педагогикалық жүйені
133
жобалаудың дидактикалық шарттары. Ізденіс. —2004. №1. —233 б.
30. Көшімбетова С.А. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдалану жолдары. Ізденіс. —2004. №2. -262 б.
31. Кларин М.В. Инновации в мировой педагогике: обучение на основе исследования, игр, дискуссий. Рига: НПЦ "Эксперимент". -1995. -176 с.
32. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. —Алматы: Мектеп, 1987.
33. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. Учебное пособие для педагогических вузов и институтов повышения квалификации. —М. Народное образование. —1988. — 255 с.
34. Эрдниев П. Укрупнение дидактических единиц как технология обучения (В 2-х частях. Часть 2. —М.: Просвещение. — 1992. -255 с.
35. Занков Л.В. Дидактика и жизнь. —М., 1968.
36. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. — М.: Знания, 1974.
37. Педагогикалық ізденіс. —Алматы: Рауан, 1990.
38. Амонашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. —М., 1984.
39. Шаталов В.Ф. Эксперимент продолжается. —М.: Педагогика, 1989.
40. Жанпеисова М.М. Технология модульного обучения. — Актобе, РИПК СО, 1999.
41. Вазина К.Я. Коллективная мыслительная деятельность — модель развития человека. —М. —1990. —196 с.
42. Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного процесса. —Волгоград: Перемена, 1995.
43. Беспалько В.П. Программированное обучение. Дидактичекие основы. -М., 1970.
44. Инновационное обучййие и наука: научно-аналитический обзор. В.Я. Ляудис. -М.: НИОН, 1992. -С. 52.
45. Орлов А.А. Мониторинг инновационных процессов в образовани. Педагогика. 1996, №3.
46. Шаметов Н. О проблемах преемственности содержания технологического образования по специальности "Технологая" в системе непрерывного профессионального образования. Ізденіс, 2004, №1. 231 б.
47. Қошанова Н. Оқытудың психологиялық процесі. Үлт-тағлымы, 2004, №1. 91 б.
48. Таубаева Ш.Т. Теоретические основы педагогической
134
инноватики. Перспективы развития современной казахстанской школы. Материалы научно-практической конференции. 24-27 ноября 1992 г. -Караганда: Карагандинский обл. УО, обл. ИПКРО, 1992. -С . 49-58.
49. Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика к:ак теория и практика нововведений с системе образования: яаучный фонд и перспективы развития. Книга 1 —Алматы: Научно-издательский центр "Ғылым", 2001. —С. 296.
50. Жанпейісова М.М. Технология модульного обучения. — \кгобе, 1999. С. 4-5 бет.
51. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны щмыту құралы ретінде. —Алматы, 2002. 6-7 бет.
52. Нағымжанова Қ.М. Бастауыш сынып мұғалімінің шновациялвық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық парттары. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертацияның івторефераты. —Алматы, 2003. —9 б.
53. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. —Алматы, 2000.
54. Юсуфбекова Н.Р. Общие основы педагогической шноватики: опыт разработки теории иннвоационных процессов в )бразовании. Методические пособие. -М.: ЦСПО РСФСР, 1991.
55. Жарықбаев К., Қалиев С. Қазақгың педагогикалық ой-іікірлер антологиясы. Т. II. —Алматы: Рауан, 1995.
56. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан — 2030" Ел Президентінің Сазақстан Халқына Жолдауы. —Алматы: Республикалық "Кітап" •ндірістік бірлестігі, 1998.
57. Көшекбаев Н. Оқыту әдістемесі. —Алматы, 1976. —8 бет.
58. Управление развитием школы. Под ред. М.М. Поташника, .С. Лазарева. -М.: Новая школа, 1995.
59. Нурахметов Н. Жаңаша оқыту талаптары. Қазақстан іектебі. —1997, №3.
60. Жұмабаев Н. Педагогика. —Алматы: "Ана тілі", 1992.
61. Тәжибаев Т. XIX ғ. II жартысындағы Қазақстанда ағарту :үмысы мен педагогикалық ойдьщ дамуы. п.ғ.д. ғылым дәрежесін пу үшін дисс. авторефераты. —Алматы, 1995. —69 бет.
62. Лихачев Б.Т. Педагогика. Курс лекций: Учебйое пособие для гудентов педагогических учебных заведений и слушателей ИПК и ШК. -М.: Прометей, Юрайт, 1998. -С. 104-110. (технология тебно воспитательного процесса).
63. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. —М.: [едагогика, 1986.
64. Таубаева ІП.Т. О структуре инновационного процесса в жоле. Проблемы повышения уровня обучения и воспитания в азахстанской школе. Материалы республиканской научно-
135
практической конференции. 14-15 мая 1996 г. —Алматы, 1996. — С. 54-58.
65. Юсуфбекова Н.Р. Инновационные процессы в образовании: сущность, законамерность, тенденция. Материалы научно-практической конференции: "Проблемы образования в Казахстане реальность и перспектива" приуроченой 60-летию института. (1993 14-15 октября) -Алматы, 1993. -С. 106-107.
66. Юсуфбекова Н.Р. Педагогическая инноватика как направления методологических исследовании. Педагогическая теория идеи и проблемы: сб. науч. тр. (Отв. ред. В.С. Шубинский. -М.: ИТПИМНО, 1992. -С. 20-26.
67. Юсуфбекова Н.Р.Тенденции и законы инновационных процессов в обрвазовании. Новые исследовании педагогических наук вып. 2(58) Сост. И.К. Журавлев, В.С. Шубинский. —М.: Педагогика, 1991.-С. 6-9.
68. Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и праьсгика нововведений с системе образования: научный фонд и перспективы развития. Книга 1 —Алматы: Научно-издательский центр "Ғылым", 2001. —С. 296.
69. Генбарский Г. Инноватика — новая междисциплинарная область Центр по усовершенствованию управленческих кадров. — Варшава, 1971.
70. Дьяченко В.К. Новая педагогическая технология учебно-воспитательного вопроса. —Усть-Каменогорск, 1992. —С. 182.
71. Инновационное обучение и наука: научно-аналитический обзор. В.Я. Ляудис. -М.: НИОН, 1992. -С. 52.
72. Инновационное обучение: Стратегия и практика. Под ред. В.Я. Ляудис. -М., 1994.
73. Ляудис В.Я. Новая пародигма педагогической психологии и практика инновационного образования. Вестник Московского университета. —Серия 14, 1998.
74. Табылдиев Ә. Халық ғылымы Қазақгың халық педагогикасы және тәрбиесі -Алматы: "Қазақуниверситеті", 1992.
75. Таубаева Ш.Т. Передовой педагогический опыт: от теоретического осмысления к практике. —Алматы: Республиканский издательский кабинет, 1997. —С. 122.
76. Таубаева Ш.Т. Теоретические основы педагогической инноватики. Перспективы развития современной казахстанской школы. Материалы научно-практической конференции. 24-27 ноября 1992 г. -Караганда: Карагандинский обл. УО, обл. ИПКРО, 1992. -С . 49-58.
77. Генбарский Г. Инноватика — новая междисциплинарная область Центр по усовершенствованию управленческих кадров. —
136
Варшава, 1971.
78. Линчевская Г.А. Становление и развитие школ инновационного типа Республики Казахстан. Дис.к.п.н., —Алматы, 1998. -С. 110.
79. Ляудис В.Я. Новая пародигма педагогической психологии и практика инновационного образования. Вестник Московского университета. —Серия 14, 1998.
80. Бүзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. — Тараз: ТарМУ, 2003. -7 б.
81. Тализина Н.Ф. Управление персоналом, усвоение знании. — М., 1975.
82. Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: инновационная деятельностъ. -М.: ИЧП. Изд-во "Магистр", 1997. -С. 224.
83. Әбиев Ж.Ә., Бабаев С.Б., Құдиярова А.М. Педагогика. -Алматы, "Дарын", 2004. 94 б.
84. Педагогикалық ізденіс. —Алматы: Рауан, 1990.
85. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. —Алматы: Мектеп, 1976. -234 бет.
86. Шаталов В.Ф. Куда и как исчезли тройки. —М.: Педагогика, 1980.
87. Шаталов В.Ф. Эксперимент продолжается. —М.: Педагогика, 1989.
88. Лернер И.Я. Процесс обучения и его закономерности. —М.: 1980.
89. Ляудис В.Я. Новая пародигма педагогической психологии и практика инновационного образования. Вестник Московского университета. —Серия 14, 1998.
90. Ильина Т.А. Педагогика. —Алматы: Мектеп, 1977.
91. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения. —М.: Просвещение, 1988.
92. Педагогикалық ізденіс. -Алматы: Рауан, 1990.
93. Подласый И.П. Педагогика: Новый курс. Учебник для студентов ВУЗов. В 2 кн. —М.Т Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001. —Кн. 1: Общие основы. Процесс обучения. —С. 576. ил; Кн. 2: Процесс воспитания. —С. 256. ил.
94. Беспалько В.П. Программированное обучение. Дидактичекие основы. —М., 1970. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. —М.: Педагогика, 1989. -С. 192.
95. Подласый И.П. Педагогика: Новый курс. Учебник для студентов ВУЗов. В 2 кн. —М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001. —Кн. 1: Общие основы. Процесс обучения. —С. 576. ил; Кн. 2: Процесс воспитания. —С. 256. ил.
96. Лихачев Б.Т. Педагогика. Курс лекций: Учебное пособие для
137
студентов педагогических учебных заведений и слушателей ИПК и ФПК. -М.: Прометей, Юрайт, 1998. -С. 104-110. (технология учебно воспитательного процесса).
97. Клинберг Л. Проблемы теории обучения. пер. с нем. — М., 1984.
98. Управление развитием школы. Под ред. М.М. Поташника, В.С. Лазарева. —М.: Новая школа, 1995.
99. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения. —М.: Просвещение, 1988.
100. Педагогикалық ізденіс. —Алматы: Рауан, 1990. ЮІ.Амонашвили Ш.А. Как живете дети? —М.: Просвещение,
1986.
Ю2.Амонашвили Ш.А. Здраствуйте дети! —М.: Просвещение, 1983.
ЮЗ.Педагогикалық ізденіс. —Алматы: Рауан, 1990.
104. Педагогика школы. Под ред. Г.И. Щукиной. —М.: Просвещение, 1977.
Ю5.Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. —М.: Педагогика, 1989. -С. 192.
106. Махмутов М.Ш. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. —Алматы: Мектеп, 1981.
107. Педагогикалық ізденіс. -Алматы: Рауан, 1990. Ю8.Шаталов В.Ф. Куда и как исчезли тройки. —М.: Педагогика,
1980.
109. Шаталов В.Ф. Эксперимент продолжается. —М.: Педагогика, 1989.
ПО.Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения. —М.: Просвещение, 1988.
Ш.Өміртаева К. Деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыта оқыту. Қазақстан мектебі. —2001, №3, —33-35 бет.
П2.Фирсов В.В. Дифференциациа на основе обьязательных результатов обучения. —М., 1994.
ПЗ.Жанпеисова М.М. Технология модульного обучения. — Актобе, РИПК СО, 1999.
И4.Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного процесса. —Волгоград: Перемена, 1995.
П5.Моисеев А., Поташник М. Многообразия школ: плюсы и минусы Народное образование. —1997. —№4. —С. 47-53.
Пб.Инновационное обучения и наука: научно-аналитический обзор. В.Я. Ляудис. -М.: НИОН, 1992. -С. 52. *
П7.Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. —М.: Педагогика, 1989. -С. 192.
П8.Бегалиев Т.Б. Педагогика. —Тараз: ТарМУ, 1999.
138
П9.Дидактикалық материалдар. (Авторлық бірлестікте). Алматы: Рауан. —1995. —142 бет.
120. Каменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1955.
121.Ильина Т.А. Педагогика. —Алматы: Мектеп, 1977.
122.Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения. —М.: Просвещение, 1988.
123.Көшімбетова С.А., Айтжанова П., Өтешова Б. Окуға арналған мәтіндер. —Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Респбликалық баспа кабинеті, 2001.
124. Выбор методов обучения в средней школе. Под ред. Ю.К. Бабанского. —М., 1981.
125.Выготский Л.С. Избр. психол. исследования. —М., 1956.
126.Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. —М.: Педагогика, 1986.
127.3анков Л.В. Дидактика и жизнь. —М., 1968.
128.3анков Л.В. О предмете и методах дидактического исследования. —М., 1962.
129. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. — М.: Знания, 1974.
ІЗО.Выготский Л.С. Избр. психол. исследования. —М., 1956.
ІЗІ.Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. — М.: Знания, 1974.
132.Көшімбетова С.А., Айтжанова П., Өтешова Б. Оқуға арналған мәтіндер. —Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақгың білім академиясының Респбликалық баспа кабинеті, 2001.
ІЗЗ.Шаталов В.Ф. Эксперимент продолжается. —М.: Педагогика, 1989.
134.Бөлеев Қ.Б. Терең тәрбие тамыры. . Қазақстан мектебі. — 1996. №6.
135.Бүзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. — Тараз: ТарМУ, 2003.
ІЗб.Тализина Н.Ф. Управление персоналом, усвоение знании. — М., 1975.
137.Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного процесса. —Волгоград: Перемена, 1995.
138.Тализина Н.Ф. Управление персоналом, усвоение знании. — М., 1975.
139. Юсуфбекова Н.Р. Тенденции и законы инновационных процессов в обрвазовании. Новые исследовании педагогических наук вып. 2(58) Сост. И.К. Журавлев, В.С. Шубинский. —М.: Педагогика, 1991. -С. 6-9.
140. Кенжебаев Т.К., Көшімбетова С.А. Мекгептің оку-тәрбие үрдісінде инновациялық технологияларды ендіру жолдары. -Тараз:
139
ТарМУ, 2004.
Ш.Аңламасова Г.А. Мектеп оқушыларын адамгершілік құндылықгар негізінде әлеуметтендіру. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. —Тараз, 2003. —36 б.
142. Төрениязова С.М. Бастауыш мектеп оқушыларының сыныптан тыс оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негіздері. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. —Алматы, 1999. —14 б.
143.Аудакадирова С. Қазақстан педагогикалық газеттерінің окушылардың білім сапасын арттырудағы рөлі. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. —Шымкент, 1998. —5 б.
144. Көшеров Н.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. —Тараз, 2000. —10 б.
145.Кенжанова А.М. Бастауыш сынып мұғалімі мен окушылар арасындағы қарым-қатынас стилін қалыптастыру. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. —Алматы, 1999. —54 б.
Нб.Таубаева Ш. Научные основы формирования исследовательской культуры учителя общеобразовательной школы. Диссертация на соискание ученой степени д.п.н. —Алматы, 2001. — С. 135.
147.Таубаева Ш. Система деятельности институтов усовершенствания учителей по изучению, об общению и использованию передового пед. опыта. —Алматы, 1991. —С. 32.
148.Нағымжанова Қ.М. Бастауыш сынып мұғалімінің инновациялвық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертацияның авторефераты. —Алматы, 2003. —9 б.
149. Кертаева Г. Егемен Қазақстан. "Білімнің бесігі - мектеп". -2003.
140