Шығарманың тілі



ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ
құжаты

ПОӘК

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013

ПОӘК
Ежелгі дәуір әдебиеті пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар
______2013 жылғы
№ 3 басылым

5В011700 Қазақ тілі мен әдебиеті, 5В012100- Қазақ тілінде
оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
мамандықтарына арналған

Ежелгі дәуір әдебиеті

ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2013

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 1-беті

Мазмұны

1 Глоссарий
2 Дәріс сабақтарының мазмұны
3 Тәжірибелік сабақтардың мазмұны
4 Студенттердің оқытушының басшылығымен орындайтын жұмыс
шеңберіндегі тапсырмалар
5 Студенттердің өз бетімен орындайтын жұмысы шеңберіндегі
тапсырмалар
6 Студенттердің өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары
7 Емтихан сұрақтары

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 3-беті

Глоссарии.
1. Томирис-1) Сақтардың патшасы;2) Сақтардың жерін парсы әскерінің шапқыншылық әрекетінен сақтап қалу тақырыбын жыр еткен шығарма.
2. Алып Ер Тоңға-1) Тұран елінің билеушісі, сақтар әскерінің қолбасшысы;2)Сақтардың тарихынан сыр шертетін қаһармандақ жыр.
3. Көг өлшемі-түркі тайпаларының байырғы поэтикалық өлшемі.Көне түркі поэзиясының көг өлшемі негізінен а-а-а-ә;б-б-б-ә;в-в-в-ә түрінде болып келеді.
4. Атилла-1) Батыс ғұн империясының әміршісі,әскери қолбасшы;2)Қыпшақ даласының перзенті Еділ (Атилла) батырдың жорықтарын баяндайтын қаһармандық жыр.
5. Бәйіт-қос тармақты өлең шумағы.Низами, Науаи дастандары бәйіт үлгісінде жазылған.
6. Ғазал-кемі үш,көбі он екі бәйіттен түзелетін бірыңғай ұйқасы бар өлең.Түркі тілдес әдебиетте ғазалдың айтулы шебері Әлішер Науаи болған.Қазақ поэзиясында бұл өлең түріне Ақан Сері, Әсет ақындар назар аударған.Мысалы Ақан Серінің Көңіл тілегі атты өлеңін алуға болады.
7. Мәснәуи-араб сөзі-қосарланған деген сөз.Араб, парсы, түркі тілді әдебиеттердегі қос тармақты шумақ қолданылатын өлең түрі. Фирдоусидің Шахнамасы, Низамидің Хамсасы (Бес дастан) шығармаларында.Осы үлгі қолданылған.
8. Наме-шығыс поэзиясының термині.Эпистолярлық жанрдың бір түрі.Хат үлгісінде жазылады.Мысалы:Мәжнүннің Ләйләға;Шырынның Фархадқа хаттары соған мысал. Наме сөзі сонымен бірге кітап, дастан, өлеңмен жазылған шығарма деген мағына береді. Шахнаме, Бабыр наме, Оғыз наме
9. Кодекс Куманикус-латын сөзі Кумандардың кітабы, Қыпшақ туралы жинақяғни Қыпшақ тілінің сөздігі
10. Шежіре-(арб шәджәрә) халықтың құрамына кіретін тайпа рулардың тегін таратып, бір-бірімен туыстық дәрежесінайыратын тізбе.

Дәрістердің қысқаша сипаттамасы

Дәріс 1 Сақтардың қаһармандық дастандары
Дәрістің мақсаты: Алып Ер Тоңға, Шу дастандарының негізгі тақырыптары мен ерекшеліктерін және олардың зерттелуін, насихатталуын түсіндіру.
Жоспар:
1Сақтар-көшпенділер
2Алып Ер Тоңға дастаны
3Шу дастаны
Дәрістің қысқаша мазмұны
Сақтар-көшпенділер. Ежелгі түркілердің арғы ата-тегі саналатын
сақтар-қазіргі Қазақстан, Орта Азия мен Шығыс Түркістан жерін біздің заманымыздан бұрынғы (қысқаша- б з. б.) бірінші мыңжылдықта мекен еткен ежелгі тайпалар. Көне грек тарихшылары сақтарды скифтернемесе азия- лык скифтер деп те атағаны мәлім. Ал парсылар сақтарды кезінде сақ, сақа, саға деген. Осыған орай, сақтар елін Сахстан деп те жазатын болған.
Адамзат тарихында алғаш жазылған қадым заман кітаптарынын бірі Авестада сақтар мен олардың мекенін Тұр деп атаған. Фирдоусидің әлемге әйгілі эпопеясы

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 4-беті

Шахнамада сақтар елін Туран деп көрсетеді. Ал қытайлар сақтардың отанын Тукиу дейтін болған.
Көшпелі сақтар Евксин (Қари теңіз) мен Азов теңізі аралығында жатқан ұлан-ғайыр өлкені де бұдан үш мыңжылдай бұрын мекен еткен екен. Бұл туралы көне грек тарихшысы Геродот жазып қалдырған мол деректер бар.
Біздің заманымыздан бұрынғы IX-III ғасырлар аралығында сақтардың этникалық құрамын қалыптастырған көптеген тайпалар болғаны көне тарихтан жақсы мәлім. Олар: кемерлер, массагеттер, асылар, дахтар, т. б. тайпалар.
Сақтардың Еуропаға қоныс аударған алғашқы легін тарихта кемерлер немесе кемерліктер деп атап кеткен. Өйткені олар біздің заманымыздан бұрынғы II-I ғасырларда-ақ Қара теңіз жағалауын, яғни теңіз кемерін өздеріне мекен еткен. Еуропаға алғаш көшіп барған сақтардың осы тобы Қара теңіз бен Азов теңізі аралығында көшіп-қонып жүріп, мал бағумен айналысқан көшпенділер болған.
Бір қызығы- Қара теңіз жағалауында, яғни теңіз кемерінде тұрған сақтарды кезінде кемерліктер (орысша Киммерийцы) дейтінін біз жоғарыда айттьқ. Ежелгі Эллада елінің ұлы ақыны Гомер өзінің Одиссея деп аталатын эпопеясында осы кемерліктер, яғни теңіз жағалауында тұратын сақтар туралы зор шабытпен жырлайды:

Біз ақыры терен, мұхитқа жеттік,
Қалың тұмандар арасынан өттік.
Жағалауда кемерліктер тұрады екен,
Күн шұғылалыГелиосқа қарай кеттік.
(Гомер. Одиссея. II жыр)
Шырақ батыр. Парсы елінің патшасы Дарий I 700 мың нөкері бар батыр калың қолмен сақтар еліне тұтқиылдан шабуыл жасайды. Ол кезде мұншалықты көп әскерді көз көріп, құлақ естімеген екен.
Міне, Шырақ дастанында сақтардың Дарий әскеріне қарсы қаһармандық күресі аңызға айналған тарихи деректер негізінде жырланған. Алайда дастанның өзі сақталмаған. Тек дастанның негізгі сюжеті ғана проза күйіңде бізге жеткен. Шырақ дастанының сюжетін қағазға түсіріп, бүгінгі ұрпаққа жеткізген грек тарихшысы Полиэн (б. з.б. II ғасыр)еді. Ол өзініңСоғыс тактикасы деп аталатын кітабында Шырақ батырдың ерлігін осы дастан бойынша жазып отырғанын айтады.
Шырақ дастанының сюжеті темендегідей оқиғалардан басталады. Парсы елінің патшасы жер қайысқан қалың қолмен сақтар еліне жақындап келеді. Елдің қауіпсіздігіне қатер төнеді. Сақ әміршілері Омарг, Саксфар, Оамирис жауға қарсы қалай күрес жүргізуді өзара талқылып жатыр еді.
Алып Ер Тоңға дастаны
Алып Ер Тоңға - түркі халықтарының арғы ата-тегі саналатын сақтар тарихынан сыр шертетін, көне түркі ауыз әдебиетінің дәстүрлі талаптарына сөйкес емірге келген қаһармандық жыр.
Бүгінгі күнге дейін Алып Ер Тоңға дастанының жалпы сюжеті мен жекелеген үзінділері ғана жеткен. Әйтсе де сол үзінді түрінде сақталып келген жыр жолдарының өзінен-ақ бұл дастанның сюжеттік жслісі, басты идеясын, көркемдік дәрежесін аңғару қиын емес. Дастанның басты қаһарманы - Алып Ер Тоңға. Алып Ер Тоңға - аты аңызға айналған тарихи тұлға, Тұран елінің билеушісі, сақтарәскерінің қолбасшысы, ержүрек батыры. Дастанда оны елдің көреген көсемі ретінде де бейнелейді.
Тұран әскері қолбасшысының атына қосылып айтылатын алып сөзі сол замандакүшті, батыр, каһарман, ержүрек деген мағынаны білдірген. Алып - сақтар мен ғүндар заманынан бері ел қорғаған батырлардың, қолбасшы ерлердің атына қосылып айтылып келе жатқан мәртебелі есім. Түрік қағанаты тұсында бұл сөз әскери титул мағынасында да қолданылған. Ежелгі түркі халықтары өз батырларының атына
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 5-беті

алып сөзін қосып айтатын болған. Мәселен: Алып Тегін, Алып Арслан, Алып Бамыс (Алпамыс), Көк Алып сияқты қол бастаған батырлар болған. Алып Ер Тоңға - түркі елінің аты аңызға айналған көсемі, билеушісі, батыры, даңқты қолбасшысы, оны парсылар Афрасиаб деп те атаған.
Бұл дастандағы батырдың есіміне қосып отырған ер сөзі ежелден-ақ батыр, каһарман, жаужүрек деген ұғымдарды білдіретінін аңғару қиын емес. Сақтар дәуірінің осы дәстүрі сан ғасырлар бойы сақталғаны, бертін келе қазақтар да ез батырларынаер сөзін қосыпайтқаны жақсы мәлім. Мәселен, Ер Тарғын, ЕрҚосай, Ер Көкше, ЕрСайын, т. б. батырлар есімі бұл сөзізге дәлел.
Кезінде Тұран мен Иран елдері арасында болған соғыстарда Алып ЕрТоңға сан рет Тұран әскерін басқарып, талай мәрте ғажайып жеңістерге жеткен. Бұл жайында Фирдоуси өзінің әйгілі Шахнамасында кеңінен толғайды. Тұран елінің батыры Алып ЕрТоңғаны ұлы шайыр өз дастанында Афрасиаб деп атаған. Көне парсы тілінде Афрасиаб сөзі дүлей қара күш иесі деген мағына береді.
Біз Алып Ер Тоңға дастанының көне тарихи шежірелерде сақталған жұрнақтарын да, Фирдоуси өзінің Шахнамасында пайдаланған жеке-жеке үзінділерін де, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік кітабындағы Алып Ер Тоңғаға қатысты бейіттерін де, кейінгі кездегі зерттеулерде мысал ретінде келтірілген жеке жыр шумақтарын да жинақтау арқылы осы дастанның жалпы сюжеттік желісін айқындай түсуге әрекет жасадық.
Алып Ер Тоңға дастанының мүлдем ұмытыла бастаған конструкциясын белгілі бір дәрежеде айқындап алуға Махмұт Қашқаридің Диуани лұғ-ат түрік Жүсіп Баласұғының Құтты білік, Рашид-дин Фазлалахтың Маджма тауарих (Тарихи жинақ), Әбу Райхан әл-Бирунидің Сувар-и-акалим сияқты орта ғасырда жазылған еңбектерінің пайдасы тиді.
Сондай-ақ Алып Ер Тоңға дастаны жайындағы мәліметімізді толықтыра түсуге бұл салада жемісті еңбек еткен Түркия елінің Б.Аталай, Р.Арат, И. Ертайлан, Ф. Көпрулузаде, Н.Банарлы сияқты әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдарының еңбектері де көмектесті.
Сонымен, Алып Ер Тоңға дастанында айтылатын жоқтау салты араға мыңдаған жылдар салып барып, қазақтың батырлық жырларында, қазақ ақын-жырауларының толғау-өлеңдерінде өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапты.
Алып Ер Тоңғаны жоқтау (үзінді)
Алып Ер Тұңға өлді ме?
Опасыз дүние қалды ма?
Заман өшін алды ма?
Енді жүрек жыртылар...

Бектер аты болдырып,
Қайғы оларды солдырып,
Меңді жүзі сарғайып,
Запыран рең сүртілер

Бөрідей жұрт ұлысып,
Айқайын жаға жыртысып,
Өкірген шнін өшіртіп,
Жылаған көзден жас өрер.

Көңілім ішті жандырды,
Жазылған жарар жаңғарды.
Көшкен күндер көзге ұрды,
Күн-түн демей ізділер

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 6-беті

Шу дастаны
Шу дастаны - қазіргі түркі тектес халықтардың арғы тегі саналатын сақтардың шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен ерлік эпосы.
Шу дастанын ғылыми негізде дұрыс пайымдау үшін біздің заманымыздан бұрынғы төрт мыңыншы жылдың орта кезінде сақтар даласында болған кейбір тарихи оқиғаларға назар аударғанымыз жөн сияқты. Ол үшін алдымен сақтар тарихынан мол дерек беретін Берел қорымынан табылған археологиялық олжалар туралы бірер сөз айта кетейік.
Сақтар мен ғұндар дәуірінің ат әбзелдерін,онда бейнеленген мифологиялық құстар мен аңдардың бедерлі бейнелерін көрген соң ғана Алып Ер Тоңға, Шу, Аттила дастандарының біздің заманымызға жетпей қалған немесе түсініксіз болып келген кейбір оқиғаларды айқындап алуға мүмкіндік туып отыр.Көне дәуірді зерттеп жүрген тарихшылардың айтуыа қарағанда,біз сөз етіп отырған сақтар мен ғұндар дәуірінде ежелгі гректерде де,парсылар да,,қытайлар да ертұрман дегенді мүлдем білмеген.Сақтар мен ғұндардың жоғарыда аталған батырлық жырларында батырдың мінген аты ерекше киелі қасиеті бар,құдіретті күш иесі ретінде бейнеленген.Сақтардың сенімі Қытай жазбалары арқылы жеткеен мәлеметтер бойыншы,сақтар өз мемлекетінің ұлан-ғайыр бір аймағын Шу өлкесі деп атаған екен. Шу дастанын ғылыми негізде дұрыс пайымдау үшін біздің заманымыздан бұрын төрт мыңыншы жылдың орта кезінде қазіргі Қазақстан жерінің Шу өзені маңайында болған кейбір оқиғаларды білген жөн.Әлемдік әдебиетттер тарихында түрлі аңыздарды өзінің сюжеттік желісіне арқау етіп алған дастандарды ұзақ жылдар бойы зеттеген ғалым Н.С.Банарлы түрік дастандары негізінен тарихта орын алған маңызды оқиғалардан елес беретінін ескертеді.
Аса даңқты түрік билеушісі,есімі кезінде әлемге мәшһүр болған дарынды қолбасшысы Шу батыр сақтар мемлекеттік бірлестігіне қарасты Шу аймағында өмір сүргені мәлім.Ал сақтар-қазіргі Орта Азия ,Қазақстан, Шығыс Түркістан жерін біздің жыл санауымыздан бұрынғы дәуірлерде мекен еткен тайпалардың бірі.Иран тарихшылары сақтарды үш топқа бөліп қарастырды.Солардың ішінде, Арал теңізі төңірегін, Қаратау мен Жетісу жерін, Яксарт (Сырдария) пен Оксус (Әмудария) өзендеріне дейінгі аймақты мекен еткен сақтарды кезінде парсылар өз тілінде: Тьяй-пара-дарая (яғни теңіздің арғы жағындығылар) деп атаған.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Сақтар қай жерді мекен еткен?
2. Алып Ер Тоңға дастанының сюжеті не ?
3. Дүлей қара күш иесі деген мағына нені білдіреді?
4. Алып Ер Тоңғаның түркі халқы тарихындағы рөлі жоқтауда қалай көрінеді?
5. Алып Ер Тоңға ,Шу, Аттила дастандарының түсініксіз болып келген кейбір оқиғаларды айқындап алуға мүмкіндік неден туып отыр?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
4. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
5. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
6. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
7. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
8. Өтенияз Атилла А; – 2000 ж.
9. Өміралиев Қ. Оғыз-қоғам эпостың тілі А; – 1988 ж.
10. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
11. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
12. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 7-беті

Дәріс 2 Түркі жазба жәдігерліктері. Күлтегін және Тоныкөк
жырлары
Дәрістің мақсаты: Күлтегін, Тоныкөк жырларының жанрлық сипатталуын, М.О.
Әуезовтың бұл жырларға берген бағасын түсіндіру.
Жоспар:
1.Түркі жазба ескерткіштері
2.Күлтегін және Тоныкөк жырлары
Дәрістің қысқаша мазмұны
Орта Азия мен Қазақстан территориясында бірте-бірте патриархалды-феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер құрыла бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі Түрік қағандығы (552-745) еді.
Түрік термині тұңғыш рет 542 жылы аталды. Түрік этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата- тегі шонжар топтан немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Тарихи аренаға сақтардан кейін шыққан ірі тайпалық бірлестік саналатын үйсіндер мен қаңлылар да түркі тілінде сөйлеген. Түрік қағанаты тұсында түркі тілінің өрісі барынша кеңіп, ұлан-ғайыр өлкедегі негізгі тілге айналды. Түрік қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде-ақ, көне түрік таңбаларына , яғни ру символдарына ұқсас болып келетін түріктердің өз жазуы өмірге келді.Бұл жазу геометриялық пішіндегі 38 таңбадан тұрады.Ең бастысы- бұл жазу түрік тілінің фонетикалық ерекшеліктерін айна-қатесіз дәл жеткізуге мүмкіндік берді. Осы көне түрік жазуы бертін келе руна жазуы деп аталып кетті. Скандинавия халықтарының тілінде рунь деген сөз құпия, яғни сыр ашылмаған деген ұғымды білдіреді. Өйткені, XVIII ғасырдың 20-жылдарында Орхон-Енисей аңғарынан табылған көне түрік жазуын көпке дейін ешкім оқи алмады. Бұл жазудың сырын Дания ғалымы В.Томсен 1893 жылы ашты.
Ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби, мәдени өмірін жыр еткен ғажайып дастандар бар. Бұлар- Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жырлары деп аталады. Бұдан 1250 жыл бұрын үлкен құлпытастарға қашап жазылған осы әдеби ескерткіштер идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлері тұрғысынан да күні бүгінге дейін оқушысын таңдандырып, тамсандырып келеді. Руна жазуындағы жәдігерліктер жанры туралы соңғы кезге дейін әртүрлі пікірлер айтылып жүр. Бұларды біресе прозалық шығарма десе, екінші жолы поэзиялық туынды деп келеді.
Күлтегін және Тоныкөк жырлары
Күлтегін (684-731 жылдары өмір сүрген )- ежелгі түркі мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшы, сол дәуірдің белгілі қоғамдық қайраткері ретінде көне тарихтан жақсы мәлім. Ол Құтлұғ (Елтеріс) қағанның кенже ұлы. Қапаған қаған 716 жылы қаза тапқаннан кейін бүкіл түркі әскерін басқарады. Қапаған соғыста өлген соң, Күлтегін оның ұрпақтарын да қырып салып, өз ағасы Моголяны (кейінірек Білге қаған аталған) күллі түрік елінің қағаны етіп тағайындалды. Күлтегін талай-талай соғыстарды жеңіске жетіп, өзін қабілетті қолбасшы ретінде танытылады.
Көркемдік ерекшелігі: Орхон ескерткіштерінің жанрлық ерекшіліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын алып келді. Бірі Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке , соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп қарады. Екіншісі –руна жазуындағы бұл ескерткіштері поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды. Орхон ескерткіштерін, поэзия, ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі-академик-жазушы М.Әуезов болды.Ол руна жазуындағы ерскерткіштердің мазмұны мен сипаты туралы айта келіп, былай деп жазды: Олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы басым, аңыздың көркемдік түрі де осыған орайлас. Күлтегін, Тоныкөк
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 8-беті

немесе Суджа жазуларында қанша ерлік бейнеленген десеңізші?! Оларда әр алуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқастарының, соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар. Бұл жазба жәдігерліктер өзінің мазмұны мен пішіні жағынан ғана емес, ырғаққа, яки ритмге-үннің жүйелі , мерзімді, мөлшерлі қайталануына негізделуі тұрғысынан да поэзиялық сипатқа ие екенін тұңғыш рет И.В. Стеблева дәлелдеп шықты. Ол Орхон ескерткіштерінің өлшемі-әрі буын, әрі екпін екенін, ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ-сол буын мен екпінге негізделеді деп айтты. Мұндай пікірлердің теорялық және практикалық мәні зор еді. Өлеңде бірыңғай дауыссыз дыбыстардың қайталанып қиысуы, яғни аллетирация жырдағы үндестікті, мәнерлілікті күшейте түсетінін ежелгі түрік сөз зергерлері жақсы түсініп, бұл әдісті шебер меңгергені анық. Мысалы:
Қырқыз,құрықан, отуз татар.
Қытай, татабу қоп йағы ерміс.
Қаңым қаған бунча ... ... ...
Қырық артуқ иіті йолы сүлеміс
Аудармасы:
Қырғыз, құрықан, отыз татар,
Қытай татабы-бәрі жау еді.
Әкем қаған осынша (жауға)
Қырық жеті рет аттанды.
Мұндай жырлар да қазақ жырауларында да кездеседі. Мысалы Доспамбет жырау ( 16 ғ):
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым, өкінбен,
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым өкінбен.
Тобыршыға биік жай салып,
Дұшпан аттым өкінбен.
Тоныкөк жыры көлемді. Ол 313 өлең жолынан тұрады. Мұның өзі құлпытаста 62 руналық жазу жолына сыйып тұр. Жырдың жалпы оқиға желісін зерттеушілер 14 циклға,14 хикаяға бөлген. Күлтегін жырындағы сияқты мұнда да әрбір цикл үш элементтен: оқиғаның басталуы, оқиға желісінің өрістеуі және қорытынды бөлімнен тұрады.
Қорыта келгенде, түркі елінің V-VIII ғасырлардағы қоғамдық-әлеуметтік өмірін, түрлі түркі тайпаларының әдет-ғұрпын, наным сенімін, өзіндік поэзиясын, танып білуде Орхон ескерткіштерінің маңызы өте зор.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Түрік термині атауы тұңғыш рет қай жылы аталды?
2. Түрік этнонимі алғашқы кезде нені білдірді?
3.Күлтегін қай жылдары өмір сүрген ?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
7. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
8. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
9. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
10. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 9-беті

Дәріс 3 Қорқыт ата кітабы
Дәрістің мақсаты: Рухани мұраның зерттелуі мен насихатталуын, Қорқыт туралы аңыз
бен ақиқатты, туындыдағы дидактикалық-философиялық
толғаныстарды меңгерту.
Жоспар:
1.Қорқыт туралы аңыз бен ақиқат.
2.Қолжазба нұсқалары. Зерттелуі,аудармалары.
3.Композициялық құрылысы
Дәрістің қысқаша мазмұны
Қорқыт ата түркі халықтарының бәріне ортақ ұлы ойшыл-кемеңгер, жырау, күйші, қобызшы.Ол туралы деректер 3 түрлі жолмен жеткен:
1.Ел аузындағы аңыздан.
2.Тарихи шежірелерден.
3.Қорқыт ата кітабынан.
Қорқыт ата кітабы- түркі тектес халықтардың ежелгі тарихын, байырғы тұрмысын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ақындық дәстүрін танытатын эпикалық әрі тарихи мұра.Қорқыт ата хикаясы-VII-VIII ғасырларда Сырдария бойын мекен оғыз-қыпшақ тайпалары арасында туып, сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тараған, рухани қазына ретінде бүгінгі күнге дейін өзінің әдеби, тарихи, этнографиялық т.б. мәнін жоймаған, аса құнды көркем туынды.
Мазмұны жағынан сан қилы болып келетін аңыздардың бірінде де Қорқыт ата ажалдан қашып, мәңгі өлмейтін өмір ізейді. Сол үшін өзінің желмаясына мініп алып, дүниенің төрт бұрышын түгел аралайды. Ол қайда барса да алдынан көр, яғни мола қазып жатқан адамдар шыға береді. Олардан: Бұл кімнің көрі? -деп сұрайды. Бәрі де бірауыздан: Қорқыттың көрі-деп жауап береді. Қазақтың қиындық көрген кездегі сәттерде Қайда барсаң да Қорқыттың көрі-деп айтатыны осыдан қалса керек. Қорқыттың өлімге қарсы болған идеясы қазақтың бірнеше жазуында суреттеліп отырады. Ол әсіресе Қорқыт пен ажал деген халық аңызын суреттейтін поэмада толық айтылған. Ол былай басталады:
Қорқыт қашып ажалдан,
Аңыратты қобызын.
Қобызында көп арман-
Тоқсан толғау әдемі үн.
Желмаясын желдіртіп,
Ілгері басып келеді.
Тасы құлап жартастың
Жаңғыртты даланы.
Құйын боп та ұйытқыды,
Ну орманды шулатып,
Дауыл боп та жүйткиді.
Көл-өзенді тулатып,
Қас қаққанша кенеттен
Баурап бәрін биледі,
Боздағандай беубеулеп,
Жас төгеді күй легі.
Қорқыт ата мұрасын жан-жақты зерттеу ісі соңғы жылдары мықтап қолға алына бастады. Бұл сөзімізге дәлел: 1999 жылы Қорқыт ата деп аталатын энциклопедиялық жинақ жарық көрді. Қорқыт ата кітабының екі қолжазба нұсқасы сақталған. Солардың бірі-қазір Германиядағы Дрезден қалалық кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 10-беті

қорында сақтаулы тұр. Екінші нұсқасы Византиядағы Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жырдан құралған.
Қорқыт ата кітабының Дрезден қаласында сақталған толық нұсқасын зерттеу, Еуропа тілдеріне аудару ісі ХІХ ғасырдың бірінші жартысын бастаға еді. 1815 жылы немістің белгілі ориенталист ғалымы Г.Ф.Диц бұл шығарманың бір тарауын- сегізінші хикаясын неміс тіліне аударып, баспасөзде жариялады. Екінші неміс ғалымы Теодор Нельдеке Қорқыт ата кітабын неміс тіліне толық аударып шықпақ болды. Бірақ ол аяғына жеткізе алмады. Еңбекті өз шәкірті В.В.Бартольдке тапсырды. Ол кітаппен ондаған жылдар айналысты. Сөйтіп, 1922 жылы орыс тіліне аударып шықты.Бірақ ғалымның көзі тірісінде аудармасы жарық көрмеді. Бұл аударма 1962 жылы академик В.М.Жирмунский мен А.Н. Кононовтың редакциясымен басылып шықты.
Қазақстан ғалымдарынан зерттеу, аудару, насихаттау ісіне Ә.Марғұлан,Х.Сүйіншәлиев, Ә.Қоңыратбаев, Б. Ысқақов , М.Байділдашев, Ш. Ыбыраев белсене ат салысып келді.
Кітап 12 жырдан, басқаша айтқанда 12 оғыз-намеден тұрады.Қорқыт ата кітабындағы теңдесі жоқ алыптардың бірі-Оғыз Қазылық баласы Игенек. Оғыз Қазылық баласы Игенек туралы жырда оны Икенек-Бек деп те атайды. Игенек жырдағы басқа батырлардан ерекшелігі-ол сегіз қырлы, бір сырлы жігіт ретінде суреттеледі. Ол-әрі жойқын қолбасшы, қобызшы, ақын. Ел оны ерекше ұнатқан.Оғыз Қазылық жауға аттанып, соғыста жеңіліп, тұтқын болған еді.Бұл кезде Игенек әлі бір жасқа толмаған екен. Ол он бес жасқа толғанда Баяндүр ханға барып: Маған әскер берінің, әкемді тұтқыннан босатам-дейді.Сойтип қол бастап, жауға аттанады. Жолшыбай Игенек түс көреді. Түсінде нағашысы Игенекке үйіңе қайт, Дюзмюрд қаласына барма деп кеңес береді. Сонда нағашысына қарата:

Көтеріліп орныңнан тұрғанында,
Жауыңа қарсы жасақ құрғаныңда,
Мөлдір көз жігіттерді шақырмадың,
Бектермен тізе қосып ақылдасып,
Аттандап арыстандай атылмадың.
Бес теңгеге жалданған шал-шауқанмен
Қалаға әрең-әрең жақындадың.
Бастан дәйім кетпесе-дәулет жақсы,
Білгенін есте сақтаса-ауыл жақсы,
Қас жауынан қашпаса-батыр жақсы-дейді.
Сонда Игенек жанына тағы күш қосып, жауға аттанып, әкесін тұтқыннан алып шығады. Осылай жыр аяқталады.
Кітаптағы 12 жырдың әрқайсысы өз алдында жеке жыр болып, соңында жинақталып, бір жинақ болып, еңбек болып шықты. Қорқыт ата кітабының көне түркі тіліндегі түпнұсқасындағы сөздің ритмикалық құрылысы мен эмоциялық интонациясы үйлесіп,тұтасып жатады.
Сонымен, кітап Көк түріктер дәуірінің сан қилы қоғамдық-әлеуметтік көріністерін, салт-санасын, діни сенімін, әдет-ғұрпын, көркем сөз үлгілерін, ертедегі аңыздарын біздің заманымызға жеткен ғажайып туынды болып табылады.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Қорқыт ата туралы деректер бізге қалай жеткен?
2. Қорқыт ата деп аталатын энциклопедиялық жинақ қай жылы жарық көрді?
3.Қорқыт ата кітабы қай ғасырдан бастап зерттеле бастады?

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 11-беті

Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
4. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
5. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
6. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
7. Қорқыт ата кітабі А; – 1986 ж.
8. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.

Дәріс 4 Әбу Насыр Әл- Фараби (870- 950)
Дәрістің мақсаты:Әл-Фарабидің әдебиеттану, философия, тіл білімі, музыка салалары
бойынша жазған зерттеу еңбектерінің мазмұнын түсіндіру.
Жоспар:
1.Өмірі, шығармашылығы
2.Әл – Фараби туралы ой – пікірлер
Дәрістің қысқаша мазмұны
Әбу Насыр Әл- Фараби – дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельде кейінгі екінші ұстаз атанған данышпан, философ, энциклопедист ғалым, әдебиетші, ақын.
Ол Арыс өзенінің Сырдарияға құяр беріс сағасындағы ежелгі Отырар қаласында туылған. Отырар – бір жағы көшпелі мал шаруашылығын кәсіп еткен, екінші жағы отырықшы егіншілікпен айналысатын түрлі түркі ру – тайпаларын өзара байланыстырып тұрған буын іспеттес қала болған. Бұл шаһарды араптар Фараб деп атаған. Сол бойынша ұлы ұстаз Әл Фараби атанып кеткен.
Әл Фарабидің толық аты- жөні: Мұхаммед ибн Мұхаммад ибн узлағ Тархани – деп жазылатын болған. Мұндағы тархан сөзі екі нәрсені аңғартады: біріншіден, әл Фарабидің түркі тектес ру тайпалардан шыққанын білдіреді. Екіншіден, оның ата – бабасы дәулетті, қыпшақтар арасында есімі белгілі кісілер болғанын көрсетеді, өйткені қыпшақтардың атақтылары ғана дәстүр бойынша тархан деп аталатын болған.
Жастайынан асқан зерек, ғылым өнерге мейілінше құштар болып өскен әл Фараби алғашқы білімін туған жері Отырарда қыпшақ тілінде алады. Ол өсе келе өз заманының аса маңызды ғылым мен мәдениет орталықтары: Бағдат, Қорасан, Дамаскі, Каир, т.б. шаһарларда болды. Сол қалаларда оқыды, еңбек етті. Шығыстың осы шаһарларында олөз дәуірінің ең көренкті ғалымдары мен көркем сөз зергерлерімен танысады. Олардан тәлім- тәрбие алады.
Әл Фараби өзінің түркі тілімен қатар араб, парсы, грек, латын, санскрит тілдерін жетік білген жан. Ғылыми шығармаларын, өлең жырларын өз дәуірінің рухани ғылыми тілі саналған, араб тілінде жазды.
Ғұлама- ғалым ретінде әл -Фараби атсалыспаған, зерттеу жүргізбеген ғылым саласы жоқ деуге болады. Ол философия, логика, математика, астрономия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет теориясы, т.б. ғылым салалары бойынша көп ғылыми еңбектер жазды. Алайда оның көптеген шығармалары ел арасында қолжазба күйінде тарап, бірте- бірте жоғалып қала берген. Фараби еңбектерінің кейбір тізімдері ғана сақталған. Соның өзінде ұлы ғалым еңбектерінің саны жөнінде нақтылы деректер жоқ. Мәселен, Фараби шығармаларының санын неміс ғалымы Ш. Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А.Атеш 160, ал совет ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді.
Фарабидің Ақылдың мәні туралы трактат, Данышпандықтың інжу маржаны, Ғылымдардың шығуы, Философияны оқу үшін алдымен не білу керек, Аристотель еңбектеріне түсіндірме (Поэтика, риторика, Софистика т.б.) сияқты зерттеулері оның есімін әлемге философ ретінде танытты.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 12-беті

Әл Фарабидің әлеуметтік қоғамдық және этикалық көзқарастарын танытатын туындылары да аз емес. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, әсіресе, Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары, Бақыт жолын сілтеу, Азаматтық саясат, Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері, Бақытқа жету жайында деген сияқты еңбектерінің мәні ерекше зор.
Әл Фараби Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты кітабында қоғамдық, әлеуметтік ,этикалық мәселелерді сөз етеді. Ғалым бұл шығармасында мемлекеттің пайда болуы, ондағы теңсіздіктің өмірге келуі, идеал қала халқының моральдық бейнесі, мұндай қала әкімдеріне қажетті адамгершілік қасиеттер, әрбір адамның бақытқа жетуі үшін бүкіл қоғам болып, бірігіп тіршілік ету керектігі, т.б. мәселелер жайындағы өз пікірін ортаға салады.
Әл Фараби әдебиет теориясымен де жан – жақты шұғылданған ғалым. Өлең ырғағы туралы, Ырғақ пен өлең туралы сөз, Поэзия өнерінің негіздері туралы трактат, Өлең кітабы, т.б. және көптеген әдеби терминдерге анықтама береді.
Әл Фарабиді әлемге танытқан, музыка теориясына арналған шығармаларының бірі - музыканың үлкен кітабы атты еңбегі. Ғұлама бұл еңбекте математикалық тәсілдер пайдалану арқылы музыкалық дыбыстарды тұңғыш рет қағаз бетіне түсіріп, нотаны алғаш дүниеге әкелген. Ол тек музыка теориясын жазып ғана қоймай, музыкалық аспаптарды да қолдан жасап, сол аспаптарда керемет ойнай білген. Қазақ домбырасының атасы – асқан музыкант Әбу Насыр әл Фараби десек қателеспеген болар едік.
Араб музыкасының жалпы тарихын жазған белгілі ғалым Г. Фармер: Барлық ғылымдар саласында әл Фараби екінші ұстаз, ал музыка саласын алатын болсақ, әл Фараби бір өзі ғана бас кароль болып табылады. Басқаша айтқанда, музыка саласында әл Фарабиге үлгі боларлық бірінші ұстаз боларлық адам болмаған, дейді.
Сонымен қатар әмбебап, энциклопедист, ғалым әл Фарабидің жақсы дарігер болғаны белгілі. Ол медицина ғылымы жөнінде пікірлер айтып қана қоймай көлемді еңбектерде жазған. Жүрек- басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемеиді. Бұдан кейін ми келеді, бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес,- деп адам ағзасы мүшелерінің қызметін де айқындап берген. Әл Фараби ғылыми еңбектерді көп жазған. Бірақ өз еңбектерін жинап, тәртіпке келтіріп қоюға онша ұқыпты қарамаған тәрізді. Оның саяхатшылық өмірінің өзі де оның еңбектерінің жоғалып кетуіне себеп болған. Солай бола тұрса да оның жазған еңбектерінің белгілі санының өзі жүзден асады. Әл Фараби ғылымдарды төмендегідей топтарға бөледі:
Тіл туралы білім және оның бөлімдері
Логика және оның бөлімдері
Математикалық ғылымдар
Физика мен метафизика және оның бөлімдері
Азаматтық ғылым және оның бөлімдері, құқық және дін.
Әл Фараби бүкіл түркі дүниесінің ғұламасы. Оның еңбектеріне таң қалған әлем ғалымдары және ізбасар шәкірттері ол жайында көптеген естеліктер мен пікірлер айтқан. Ұлы ойшыл Ибн Сина тарихшы ғалымдардан Захируддин әл – Байхакий, Жамолуддин ибн әл- Кифтий, Ибн Әби Усайбиа, Ибн Халликон сияқты атақты ғалымдар өз шығармаларында ұлы философ әбу Насыр әл Фараби жөнінде кейбір мәлеметтер беріп кеткен. Белгілі шығыстанушы ғалым А. Ирисов солардың бірқатарын араб тілінен өзбекшеге аударып жариялаған екен.
Исламда Әбу Насырға тең түсер адам туған жоқ, оның ілімін қастерлегендер екінші ұстаз деп дәріптеді. Дүниеде төрт ғажап адам болған. Олар: Аристотель мен Александыр Афродизеиский және Әбу Насыр мен Әбу әли Ибн Сина,- дейді араб тарихшысы Захир ад- дин әл Байһақи .

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 13-беті

Әл Фараби Аристотельдің физикасын қырық рет, риторикасын екі жүз рет, жан туралы атты кітабын жүз рет оқыған екен, неткен таңғаларлық еңбек, деп немістің ұлы философы: Г. Гегель таң қалысын жасыра алмайды.
Қорыта айтқанда, азамат ақын М. Шаханов: Арман деп аталатын балладасын да жас Фарабидің Отырар өңірінде білімге құштар болып өсіп келе жатқанын кейіннен әлемге танымалы ғалым болғанын тамаша суреттеп жазған. Баллада аяғында ақын:

Ал, Әбуше?
Кеңге жайды ол қанатын
Әбуіміз әрі ғалым әрі ақын
Әбуіміз біздің ұлы бабамыз
Әбу Насыр Әл Фараби болатын.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Әл Фараби қай жерде қайтыс болады?
2.Еңбектері Еуропада қай ғасырда басылып шыға бастады?
3.Қай жылы Әл Фараби мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері атты еңбегін жазды?
4.Әл Фараби еңбектері алғаш қай тілге аударылды?
5.1869 жылы Ресейде Әл Фараби, оның өмірі мен шығармалары атты алғашқы кітапты
кім жарыққа шығарды?
6.Қай жылы ғалымның 1100 жылдығына орай ЮНЕСКО шешімі бойынша Алматыда халықаралық конференция өтті?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
7. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
8. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
9. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
10. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
11. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
12. Машанов Ә. Әл Фараби А – 1971 ж.

Дәріс 5 Махмұд Қашқари (XI ғасыр) Диуани лұғат ат-түрік
(Түркі сөздерінің жинағы)
Дәрістің мақсаты: Еңбектің негізгі тақырыбы мен идеясын, туындының маңызы мен
алатын орнын түсіндіру.
Жоспар:
1. Махмұд Қашқаридің өмірі
2. Диуани лұғат ат-түрік-энциклопедиялық сөздік
3. Басылымдары, зерттелуі
а) Сөздіктегі табиғат туралы өлең-жырлар
б) Сөздіктегі аңшылық туралы өлең-жырлар
в) Елдікті мақтау
г) Жоқтау өлеңдер
4. Дидактикалық сарындағы өлеңдер

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 14-беті

Дәрістің қысқаша мазмұны
Махмұд Қашқари – түркі халықтарының тұнғыш ұлы филологы, ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым. Оның толық аты-жөні: Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммадин Қашқари. Он бірінші ғасырда өмір сүрге ғалымның туған , қайтыс болған жылдары белгісіз.Қашғари Талас, Шу өзендерінің бойындағы Баасағұн,Барсхан кент-қалаларында болған. Махмұт Қашғари Барсхан қаласында туған. Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып Ер Тоңғаның баласы Барсхан салдырған.Алғаш Қашқар қаласында, сосын Бұхара, Нишапур, Самарқан, Мерв және Бағдат шаһарларында оқыған. Ерекше зейін қойып үйренгені – түркі рулары мен тайпаларының тілдері, фольклоры, этнография, әдет-ғұрпы, наным-сенімі. Махмұт Қашғари осы мақсатын жүзеге асыру үшін, бір жағы – Жетісу, Мауераннахр, Хорезм, ал екінші жағы- Еділ, Жайық, Қара Теңіз жағалауына дейінгі түркі тайпалары мекендеген ұлан –ғайыр өлкені аралап шығады. Сонын нәтижесінде қыруар көп тілдік, этнографиялық деректер, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап алады. Сөйтіп, Түркі тілдерінің жинағы өмірге келеді. Ол өзінің Түркі тілдерінің жинағы атты еңбегінің кіріспесінде былай деп жазады: ...Мен сол түріктердің қызыл тілге ең шешендерінен, ең әдемі әңгімешілерінен, ең бір зеректерінен, ең білгірлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан уа соғыс ісінде мықты найзагерлерінен болғандығымнан, олардың шаһарлары мен сахарасын бастан –аяқ аралап шықтам Түрік, түркмен, оғыз, шығыл, йағма, қырғыздардың сөздерін және (сөздерінің) қасиет, құпияларын анықтап шықтым, оларды пайдаландым. Мен бұл істерді осы тілдердегі әрбір кішігірім айырмашылықтарды парықтап білу үшін істедім. Сонымен , олардың әрқайсысының тілі менің көңілімде ұялап, берік сақталып қалды. Мен оларды мұқият реттеп, әбден тәртіпке келтіріп жүйелеп шықтым. Бұл бір мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас – түк естілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы кітапты тізіп шықтым да, оған Диуани лұғат ат- түрік - Түрік тілдерінің сөздігі деген ат бердім.
Диуани лұғат ат- түрік 1074 жылы жазылған. Қазіргі түркі халақтарының бәріне ортақ мұра. Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне бірдей ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға ғана қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер, мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сөз тудыру, сөйлем құру жүйелерін, әдеби тіл мен көріктеу құралдарынын өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.
Диуани лұғат ат- түрік - тіл білімінің ең басты салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған еңбек. Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек көрсетіп келеді. Мәселен, осы Диуани лұғат ат- түрік табылғаннан кейін ғана Құтты білік дастанын оқу, аудару және транскрипция жасау кезінде бұрын жіберілген қателер түзетілді.
М. Қашқаридің бұл сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ со лкездегі ру-тайпалар мен халықтардын қоғамдық- экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне, т.б. қатысты аса бағалы деректер берілген.
М. Қашқаридің Диуани лұғат ат- түрік атты зерттеуі тек түрікше-арабша түсіндірме сөздік қана емес, сонымен бірге ол ежелгі түркі тілдері мен мен ауыз әдебиетін зерттеп, танып-білу үшін аса қажетті, теңдесі жоқ ғылыми еңбек болып табылады. Біз үшін ең маңыздысы- біздің жыл санауымыздың бұрынғы қадым замандарда жасаған сақтар мен ғұндар дәуірінде және түрік қағанаты тұсында өмірге келген тұрмыс-салт жырларының үлгілерін, мақал-мәтелдерді, шешендік сөздер мен афоризмдерді М.Қашқари өз Сөздігіне мысал ретінде енгізген.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны –Қарахан мемлекетінің саяси-әлеуметтік бағыт-бағдарын айқындайтын Ата заңы сипатында жазылған этикалық-дидактикалық сарындағы көркем туынды болса, Махмұт Қашқаридің Түрік тілдерінің жинағы-бүкіл
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 15-беті

түркі халықтарының тіл мәдениетіне ортақ тілтану энциклопедиясы еді.
Диуани лұғат ат- түріктің көшірме қолжазбасы XX ғасырдың бас кезінде табылды. Бұл еңбектің автор қолымен жазылған түпнұсқасы сақталмаған. М. Қашқари кітабы жазылғаннан кейін, араға екі жүз жылдай уақыт салып барып, автордың өз қолжазбасынан көшірілген бір нұсқасы қазір Стамбулдың Фатих кітапханасында сақтаулы тұр. Оны көшірген хуснихатшының аты-Әбу Бәкір бин Абдулфотхат.
Диуани лұғат ат- түрік 1915-1917 жылдары Стамбул қаласындағыАхмет Рифат баспасынан үш томдық кітап түрінде жарық көреді. Міне, Махмұт Қашқари еңбегін жан-жақты зерттеу, басқа тілдерге аудару ісі осы кезден бастап қолға алынды деуге болады.
Белгілі шығыстанушы неміс ғалымы Броккельман бұл шығарманы неміс тіліне аударып, 1928 жылы Лейпциг каласында бастырып шығарады. Броккельман бұл еңбекті аудару кезінде шығармадағы жеке сөйлемдердің бәрін алфавит тәртібіне келтірді.
Неміс ғалымы Фриц Хаммел осы сөздікте ұшырасатын мақал-мәтелдерді неміс тіліне аударып, өз алдына жеке кітапша етіп бастырды.
Көрнекті түрік филологы Басым Аталай оны осман түріктерінің тіліне тәржіма жасап, 1939-1941 жылы Анкарада үш томдық кітап етіп шығарды.
Махмұд Қашқаридің бұл еңбегін зерттеуге , оны баска тілдерге аударуга, оған тілдік және әдебиет тұрғысынан түсініктер жазуга кеңес ғалымдары қыруар үлес қосты. Мәселен, тілші – ғалым С.Муталлибов Диуани лұғат ат- түрікті өзбек тіліне аударып, оны 1960-1963 жылдары Ташкенттегі Фан баспасынан үш кітап етіп шығарды. Ал көрнекті кеңес лингвист ғалымдарынан Н.А. Баскаков, А.Н. Кононов, А.К.Боровков, С.Муталлибов, В.Решетов т.б. осы сөздікке қатысты көптеген құнды зерттеулер жүргізді. Махмұд Қашқари қазақ тіліне аударған – А.Егеубай.
Алғашқы қауымда тіршілік еткен адамның ерекше назар аударған нәрсесі – табиғат құбылыстары болды. Өйткені адам әлі өзін қоршаған табиғатқа толық тәуелді еді. Сондықтан да ол жанға жайлы, арқар-киігі асыр салған көктем көріністерін мақтады, ал қаһарлы, мейірімсіз қыс аязына ызаланып, оған арнап озіңше өлең шығарды. Алғашқы қауым адамдары шығарған өлең- жырларда табиғат көріністері тірі жан ретінде суреттейді. Мәселен, төмендегі бір өлеңде аспандағы бұлт ыңырасып өреді, су мөңіреп ағады.
Түркі тілдер жинағында табиғат көріністеріне қатысты жыр жолдары көп. Мұнда бұлттар ойнай бастағанын, сай салаға су толғанын, түрлі түсті бәйшешек өсіп шыққанын, арқар-киік асы салғанын бейнелейтін өлеңдер жиі ұшырайды. Мәселен, Еділ өзені жайында төмендегідей жыр жолдары бар:
Жарқырап жұлдыз туғанда
Ұйқыны серпіп қарадым:
Бөлейді құстар думанға
Тыныштық күйін даланың.

Еділдің суы ағады,
Қаһарлы толқын тас ғажап.
Сайларға су толады,
Ойнайды су да ақ шабақ.
Алғашқы қауым адамдарының тіршілік көзі аңшылық болғаны жақсы мәлім. Түркі тілдері жмнағында халық ауыз әдебиетінің аңшылық жайындағы өлең-жырлары жиі ұшырайды. Бұл жырларда белгілі бір тайпа мүшелерінің аң аулау маусымына салтанатты түрде дайындалып жатқаны, аңшылыққа аттанар сәттегі қызу той-думан, сондай-ақ қанжығасы қанды болып қайтқан ағшылардың ойын-сауығы бейнеленеді. Әрбір өлең сонында жастарды аңшалыққа үйрету қажеттігі айтылып отырады. Мәселен, мына бір өлең жолдарынан аң аулауға шығайын деп тұрған адамдардың сауық-сайран құрып
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 16-беті

жатқанын көреміз:
...Жігіттерді жинайық,
Жеміс теріп сыйлайық.
Той қызығын тыймайық,
Аңға шығып, құс салып.
Төрт аяғын билетіп,
Құр атқа басын үйретіп,
Қырық кез құрық сүйретіп,
Киіккетазы қосайық.
Түлкіге қыран салғанда,
Тазыны қосып арланға,
Жеткендей мәз боп арманға.
Ерлік жоқ, сірә, жігіттер,
Осыдан асқан жалғанда!
Махмұд Қашқаридың Диуани лұғат ат- түрік атты түркі сөздерінің жинағы арқылы бізге жеткен алғашқы қауым адамдарының еңбек жөніндегі өлең-жырлары сол сол дәуір адамдарының аңшылық, егіншілік және мал өсіру саласындағы өмірін, еңбек процесін, тайпа мүшелерінің қауымдасқан тұрмыс-тіршілігін бейнелейді.
Түрік тілдерінің жинағында ерлікті, батырлықты мадақтайтын өлең-жырлары көп. Әрбір қадамы қатерге толы ежелгі дәуір адамы үрейлі аңдармен арпалыста немесе тайпалар арасындағы соғыста ерекше ерлігімен, қыруар күш-қуатымен, әскери айла-тәсілімен жұрт көзіне түсуді өзіне биік мәртебе санаған. Дәл осындай халық батырларының сом тұлғасын жасау – барлық халықтар эпосына тән құбылыс. Сөздікте мысал ретінде келтірілген шағын өлең жолдары қазақтың көнеден келе жатқан дәстүрлі дастандары- батырлық жырларындағы сюжетті баяндау сарынын, батырларды таныстыру тәсілін, жекпе-жекке шақыру мәнерін, қазалы үйге ат шаптырып келу дәстүрін т.б. еріксіз еске түсіреді.
М.Қашқари Сөздігінде ерлік тақырыбын жырлаған көлемді дастандардан ұзінділер көп. Солардың бірі – Маңлақ елін алғанбыз деген жыр үзіндісі болса керек. Небары 20 жолдан тұратын осы өлең үлкен шайқастан кейінгі жеңіс салтанатының дабылын қағып тұрғандай естіледі. Бұл жырдан жорық жанғырығы, жеңіс дабылы айқын сөзіліп түрған сияқты:
Тұрмады бектер алдасып,
Жекпе-жек шықты арбасып,
Қылыштың жүзін қан басып,
Қынабына қайта сыймайды.
Домалап жаудың бастары,
Иықтан түсіп қашқаны,
Әлсіреп дұшпан сасқаны,
Қылыштар қанға малынды.
Аяғыма келіп жалынды.
Сұрады жалғыз ғұмырды,
Ұяттан өліп бүгілді.
Тоқтатты мені осылай.
Бұл жырдан ежелгі түркілердің міне-құлықын, әдет-ғұрпын аңғару қиын емес.Ежелгі түркілер жеңіске жеткенде өзі жеңіп отырған жау аттарының кекілін, жалын, құйрығын кесіп тастайтын болған. Бұл арқылы ежелгі жауды ұдайы мұқатып отырған.
М. Қашқари Сөздігінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне мейлінше жақын тұрған жыр үзінділері бар. Бұлар көбінесе батырдың өліміне байланысты айтылатын жоқтау өлеңдер
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 17-беті

деуге болады. Сөздікте Тұран елінің әміршісі Алып Ер Тоңғаның қазасына байланысты айтылған ұзақ жоқтау бар. Бұл жоқтаудың басқа да ежелгі түркі поэзиясндағы жоқтаулардан ерекшелігі бар. Мұнда жоқтау басқа жоқтау өлеңдеріндегі сияқты қаза болған батырды іздеуден, сұраудан басталмайды. Өлең қайтыс болған батырдың бейнесін суреттеуден, оның елге жасаған жақсы істерін жіпке тізгендей етіп айтудан басталады:
Жаудың отын өшірді,
Дүниеден көшірді,
Дұшпанның қаны жосылды,
Шәйіт болды өзі, ер еді.
Жақсы істерге бас болған,
Дастарқанына ас толған,
Жаураса ел ақпаннан,
Дем беріп ылғи жебеді.
Аямады елден ас-дәмді,
Оғырақтар одан жасқанды,
Көзінен жаудың жас тамды,
Сол ерді ажал таңдады.
Негізінен ислам дәуіріндегі жазба әдебиетте қалыптасып, қазақ ақын-жырауларының терме-толғауларында өзінің шарықтау шегіне жеткен дидактикалық-философиялық поэзияның қайнар-бастаулары ежелгі түркі жырларында жатқан сияқты. М.Қашқари Сөздігінен дидактикалық-философиялық мазмұндағы жар үлгілерін жиі ұшыратамыз. Олар көбінесе замана жайлы, адамгершілік туралы, ақыл-парасат, білім хақында болып келеді. Мысалы:
Таққа шығып тұрсаң да, тәңіріңді ұмытпа,
Асып – тасқан көңілді, ақылыңмен шыбықта.
Ұлық болса еліне ізгі болар ер кісі,
Кішілік пен кісілік – ұлылықтың белгісі.
Дәулетті адам байи түсер, сый да алар, жарлы бектер жәрдем көрмей қиналар. Сондай-ақ көне дәуір ақыны өз тыңдаушысын оқу-білімге, ақылды адамдардан үйренуге үндейді. Төмендегі жыр жолдарында осындай философиялық өсиет-уағыз айтады:
Ұлым, ақыл тыңдасаң, білімсіздік жоғалар,
Білім қалар артыңда, ғұмыр сырғып жоғалар.
Қобалжығыш көңілдің ақылы да жоқ аса,
Мылжыңы көп адамның аспаны да аласа.
Көңіл толса, үйіңнің жарын жығар,
Білікті адам айтпай- ақ жаныңды ұғар.
Алтының мен күмісің болған сайын құнықпа,
Қу нәпсіге табынып, тәңіріңді ұмытпа!
Қорыта айтқанда біз бүгінгі күнге М.Қашқаридің Диуани лұғат ат- түрік атты еңбегі арқылы бізге жеткен табиғат, аңшылық, ерлік-батырлық жайындағы өлең-жырларға, сондай-ақ жоқтау, мақтау сияқты тұрмыс салт өлендеріне, мақал- мәтелдерге талдау жасадық. Сол арқылы біз ежелгі түркі дәуірінен жеткен көркем сөз үлгілері мен қазақ ақын-жыраулары поэзиясы араларындағы мазмұндық, тілдік-стильдік, модельдік бірлікті ашып көрсеттік. Көне жазба жәдігерлітеріндегі мақалдар мен қазақ ақын-жыраулары поэзиясындағы дидактикалық-философиялық, шешендік толғау өлеңдердің тілдік- стильдік, модельдік бірлігін айқындай түстік. Сөйтіп, қазіргітүркі тілдес халықтардың бәріне ортақ саналатын Әбу Наср әл-Фараби, Әбу Әли Ибн Сина жәнеӘбу Райхан әл-Бируни сияқты ақыл- ой кемеңгерлері жазып қалдырған ұлағатты сөздер, даналық ойлар, хикметтер, өлең-жырлар бертін келе қазақ ақын-жырауларының

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 18-беті

поэзиясында өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапқандығы өз мүмкіндігімізше дәлелдеп шықты.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Махмұд Қашқаридің толық аты-жөні қалай?
2. Диуани лұғат ат-түрік сөздігін неге энциклопедиялық сөздік дейді?
3. М.Қашқари сөздігін қазақ тіліне аударған кім?
4. Махмұд Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік сөзідін зертеуде үлес қосқан ғалымдар кімдер?
5. Сөздікте табиғат көріністерін қалай суреттейді?
6. Сөздіктегі жоқтау өлеңдерінің қандай ерекшеліктері бар?
7. Өзінің жыр-жолдарында қандай философиялық өсиет-уағыз айтады?
Әдебиеттер:
1.Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2.Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3.Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4.Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6.Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7.Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8.Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9.Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10.Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
12.Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
Дәріс 6 Жүсіп Баласағұн (11ғ.)Құтты білік
Дәрістің мақсаты: Дастанның негізгі идеясы жайында,еңбектің нұсқалары,
компазициялық құрылысын түсіндіру.
Жоспар:
1. Ақынның өмірі мен қызметі
2. Дастанның зерттелуі
3. Дастанның құрылымы мен сюжеті
4. Дастанның көркемдік ерекшеліктері
Дәрістің қысқаша мазмұны
Ақынның өмірі мен қызметі
Жүсіп Хас Хажыб Баласағүн - түркі халықтары тарихындағы қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ақыны, есімі күллі Шығыс елдеріне мәшһүр болған данышпан-ойшыл, атақты ғалым, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері.
Жүсіп Баласағүн есімі кезінде Шығыс пен Батыс елдеріне орта ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтсақ, файласуфи (философия), риезиет (математика), тибби (медицина), фэлэкият (астрономия), нужум (острология), тарих, оперганз, тіл білімі, әдебиеттану, т. б. ғылым салаларын жете меңгерген ғұлама ретінде жақсы мәлім болған.
Әйтсе де Жүсіп Баласағүнның есімін әлемге танытып, әдебиет тарихына мәңгілік өшпестей жазып қалдырған бірден-бір әдеби туындысы - Құтты білік дастаны.
Жүсіп Баласағүнның өмірі туралы мәлімет мүлдем аз сақталған. Құтты білік дастанының авторы жөнінде бірен-саран деректер осы шығармаға бірі қара сөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған алғы сөздерінде бар. Бірақ бұл алғы сөздерді Жүсіптің өзі емес, кейінірек дастанды көшірушілердің бірі жазған болса керек.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 19-беті

Жүсіп Баласағүн өз өмірі мен ақыңдық қызметі жайындағы кейбір деректерді Құтты білік дастанының соңғы үш тарауында қысқаша түрде, үстірт қана әңгіме етеді. Міне, ақынның осы сөзі жазған мәліметтерге қарағанда, Жүсіп Баласағүн орта ғасырда Қарахан әулеті билік жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағүн шаһарында туған. Академик В. В. Бартольдтың пайымдауынша, Баласағүн қаласы Жетісу өңіріңде, Шу өзенінің бойыңдағы Тоқмақ қаласына жақын жерде болған.
Ақынның Құтты білік дастанын Баласағүнда бастап, Қашқарда аяқтауы кездейсоқ жәйт емес. Бұл дастанға қара сөзбен жазылған кіріспеде ақын: Бұл кітапты жазған кісі Баласағұнда туған..., осы кітапты Қашқарда жазып бітіріп, шығыстың әміршісі Табғаш Қара Бограханға тарту еттім дейді.
Ақын Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанын хижра есебі бойынша 462 жылы, яғни жаңаша жыл санау есебі бойынша 1070 жылы жазып бітірген. Бұл жөнінде автордың өзі дастанда (6495 және 6623-бәйіттерде) екі рет ескертеді. Бұл көлемді дастанды он сегіз айда жазып бітіргенін автор шығарманың мәтіндерінде өзі айтады. Жүсіп Хас Хажыб бұл еңбегін жасы егде тартып қалғанда жазғаны белгілі. Ақын өзі туралы айта келіп: Елуге де кеп қалдық... Бір кезде қара қарға едік, аққуға аппақ айналдық (364-365- бәйіттерде) дейді. Жүсіп Баласағүн өз дастанын шамамен елу төртжасыңдажазыпбітірген. Демек, ақын 1015-1016 жыддары туған деп шамалаймыз.
Автор өз шығармасының кіріспесіңде дастанның қайсы тілде жазылғанын айта келіп, былай дейді:
Әрәбчә, тәжікчә китабләр укуш,
Бізніңг тілімізгә бу иумғи оқуш.
Мазмұны:
Арабша, тәжікше кітаптар көп,
Ал бұл - біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы.
Біздің тіліміз деп ақын түркі тілін айтып отырғаны мәлім.
Дастанның зерттелуі
Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнның Құтты білік дастанының бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі - Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бүл қолжазба қазір Венаның Корольдік кітапханасында сақтаулы түр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. Ал дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шаһарыңда көшірілген екен. Оны ұйғыр әрпімен көшірген адамның есімі- Хасан Қара Сейіл.
Екіншісі - Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әрпімен көшірілген. Оны Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы неміс ғалымы Б.Мориц тапқан. Белгілі орыс ғалымы В.В.Радлов Петербург Ғылым академиясының Азия Музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіртіп алады. Қазір бұл қолжазба Ресей Ғылым академиясы Шығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімшесінде сақтаулы тұр.
Үшіншісі - Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А. Валитова Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. Құтты білік дастанының араб әрпімен көшірілген, ең толық саналатын осы нұсқасы Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді.
Құтты білік дастаны жөнінде тұңғыш рет баспасөз бетінде хабар беріп, оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы Азия журналында бастырып шығарған француз ғалымы Жауберт Амадес болды. Бұл істі кейінірек венгер ғалымы Герман Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс тіліне аударды, оған түсінік беретіндей сөздік жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы Құтты білікті жеке кітап етіп шығарды. Құтты білікті кең көлемде зерттеу, оны басқа тілдерге аударма жасау саласында келелі істер тындырған академик В.В.Радлов болды. В.В.Радлов бұл шығарманы зерттеу, аудару, баспаға әзірлеу істерімен жиырма жыл бойы (1890-1910)
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 20-беті

айналысты. Құтты білік дастанын әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы тұрғысынан зерттеуге С.Е.Малов, Е.Э.Бертельс, А.Валитова, К.Каримов, С.Муталлибов сияқты көрнекті ғалымдардың мол улес қосқаны белгілі.
Дастанның құрылымы мен сюжеті
Құтты білік дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылған. Біріншісі - мемлекетті дұрыс басқару ұшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әдіддіктің бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі - бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі дастаңда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі - ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық рөлі уәзірдің баласы Өгдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі - қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Одғұрмыш бейнесі арқылы әңгіме болады:
Кітабында талай жайды айтады ол,
Бұл төрт ұлық сөздерінен байқалар.
Бірі оның - шындық жолы - әділет,
Екіншісі- құт пен ырыс, дәулет.
Үшіншісі - ақыл менен парасат,
Төртіншісі -ұстамдылық, қанағат.
Композициялық құрылысы жағынан дастан 6520 бәйіттен (екі жолдық өлең)тұрады. Бұл- 13000 өлең жолы деген сөз. Соның бәрі 85 тарауға бөліп берілген. Шығарманың негізгі бөлімдері екі жолдық месневи түрінде жазылған. Құтты білік дастанының сюжеті де автор алға қойған этикалық-моральдық, дидактикалық міндеттерге, яғни шығарманың әділдікті, бақ-дәулетті, парасатты, қанағатты бейнелейтін төрт қаһарманның іс-әрекетіне тікелей байланысты етіп құрылған.
Дастанның сюжеттік желісі мейлінше қарапайым болып келеді. Бұл дастанда көтерілген басты мәселе - шығарма қаһармандарының басынан өткізген оқиғаларында емес, сол қаһармандар арқылы айтылатын автордың өсиет-уағыздары мен ғибрат сөздерінде, сұрақ-жауаптарында жатыр.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында елді басқарған әкімнің басты міндеті - халыққа құт, бақыт, дәулет екелу, кедей халықты бай ету екендігі ерекше атап көрсетіледі. Дастанда айтылатын осы ой-пікірлер мен идеялардың түп-төркіні, қайнар-бастаулары Күлтегін жырларында жатқанын аңғару қиын емес.
Дастанның көркемдік ерекшеліктері
Құтты біліктің авторы түркі тілдес халықтардың ауыз әдебиетінің кәусар бұлағынан еркін сусындады. Сол арқылы ақын халық фольклорының қыруар мол мүмкіндіктерін (көріктеу құралдарын, мақал-мәтелдерін, қанатты сездерін, фразеологиялық сөз тіркестерін, т. б.) жазба әдебиеттің тәжірибесімен ұштастыра білді.
Құтты білікті оқып отырып, автордың Шығыс классикалық поэзиясының таңдаулы үлгілерімен, әсіресе ұлы Фирдоусидің Шахнаме дастанымен жақсы таныс екенін, одан үлгі-өнеге алғанын аңғару қиын емес. Мәселен, Жүсіп Баласағүн жырдағы әрбір сөздің мағынасын құбылтып, ойнатып пайдалануды, әрбір лексикалық элементті ажарлап, айшықтап беруді ұлы ұстазынан үйренген секілді.
Құтты білік дастанының авторы метафора, аллегория, гипербола, меңзеп яки астарлап сөйлеу сияқты көріктеу құралдарын зор шеберлікпен, білгірлікпен пайдаланып отырады. Сондықтан жырдағы сан қилы адам бейнелері, табиғат көріністері, қаһармандардың көңіл күйі мейлінше айқын, әсерлі шыққан.
Ақын табиғаттың кейбір сиқырлы құбылыстарын, жан-жануарлардың кейбір қасиеттерін адам мінез-құлқына ұқсата отырып, қаһарманның көркем бейнесін айқындай түседі. Сондай-ақ ол адамға тән қасиеттерді табиғат көріністеріне теңеу арқылы
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 21-беті
далаларды, асқар тауларды, тілсіз өзен-көлдерді кәдімгідей жандандырып, құбылтып, адамның өзіне ұқсатып бейнелейді. Мұның бәрін ол зор ақындық шабытпен, өз қаһармандарының ішкі жан дүниесіне терең поэтикалық барлау жасау арқылы суреттейді. Бұған Құтты білік дастанының керкем көріністерін жырлайтын өлең жолдарынан мысал келтірейік:
Қара жер ағы кетіп, жұпар шашты,
Безенбек болып дүние көркін ашты.
Каһарлы қысты қуды көктем лебі,
Жарқын жаз дәулет құрды, өктемдеді.
Қу ағаштар жасыл тонын жамылды,
Безеніп: көк, жасыл, сары тағынды.
Қаз, үйрек, шіл, аққулар қалықтады,
Қиқулап, биік-төмен шарықтады.
Қайсысы ұшып, қайсыбірі қонады,
Бірі ойнаса, бірі суға қанады.
Дастанда әсіресе мал бағумен айналысатын ру-тайпалардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қатысты афоризмдер, бейнелі сөздер, теңеулер, бейнелер көп ұшырайды. Мінез-құлқы әр түрлі адамның бейнесін жасау кезіңде ақын қой, қасқыр, жылқы, сұңқар секілді жан- жануарларды, жайлаулар мен шөлдерді көбірек ауызға алады.
Құтты білік дастаны аруздың ықшамдалған мутакариб деп аталатын өлшем түрімен жазылған. Орта ғасырдың аса көрнекті ақыны, ғажайып сөз зергері, энциклопедист-ғалымы, көрнекті мемлекет қайраткері Жүсіп Хас Хажыб Баласағүнның Құтты білік дастанының әдеби, тарихи, ғылыми мәні ерекше зор. Бұл көркем шығарма бертін келе қазақ халқының этностық құрамына енген ру-тайпалардың ежелгі дәуірдегі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, мәдениетін, әдебиетін, тілін, т. б. зерттеп білу үшін аса қажетті, құңды мұра болып табылады.

Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Ж.Баласағұн қай жылы, қай қалада дүниеге келген?
2. Ж.Баласағұн жаңаша жыл санау есебі бойынша Құтты білік дастанын қай жылы жазып бітірген?
3. Құтты білік дастанының неше нұсқасы бар және олар қайда сақталған?
4. Құтты білік дастанының басты идеясы неде?
5. Құтты білік дастанын кім зерттеген?
6. Құтты білік дастанының көркемдік ерекшеліктері қандай?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 22-беті

Дәріс 7 Ахмет Йүгінеки(12 ғ.) Ақиқат сыйы (Хибатул-хақайық )
Дәрістің мақсаты: Еңбектің нұсқаларын, олардың зерттелуі мен насихатталуын,
дастандағы мінез-құлық, моральдық, этикалық нормалардың
жырлануын түсіндіру.
Жоспары:
1.Ахмет Йүгнекидің өмірі.
2.Ақиқат сыйы дастаның зерттелуі.
3.Көркемдік ерекшелігі.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Ислам дәуірінің этикалық, моральдық, дидактикалық мәселелерін зор білгірлікпен жырлаған сөз зергерлерінің бірі Ахмет Иүгнеки еді. Ахмет Иүгнеки (Ахмет Махмұдұлы Жүйнеки) ХІІ ғасырдың орта кезінде өмір сүрген ас көрнекті ақын, есімі кезінде бүкіл ұлан-ғайыр Қарахан мемлекеті түркілеріне мәшһүр ғұлама ақын болған. Ақынның туған жері Түркістан қаласының маңындағы Жүйнек деген елді мекен болса керек. Алайда, Жүйнек деп аталатын қоныс басқа жерлерде де болуы мүмкін деген жорамалдар да бар.
А. Иүгнекидің өмірі мен ақындық қызметі жайында мәлімет жоққа тән. Әйтсе де ақын дастанында өзі туралы кейбір деректер берген. Сондай-ақ дастанды ертеректе көшірген хусниххатшылар да шығарманың авторына қатысты мәліметтерді өз тарапынан қосып жазған. Мәселен, А. Иүгнеки туралы мынандай жолдар бар:
Ахмет Әдіб – атым, үлгі сөзім,
Қалады мұнда сөзім, кетем өзім.
Күз келер, жазда кетер, өмір де өтер,
Сонымен жұмылар да екі көзім.

Ей, досым, жадуым кітап түрікшелеп,
Мейлің сөк, мейлің, қала ерекшелеп.
Артымда ат қалсын деп жаздым мұны,
Ғажайып таңсық сөзбен ерекше елеп.
Бұл өлеңдерден біз ақынның шын аты Әдіб Ахмет екенін, әкесінің аты Махмұд болғанын аңғарамыз. Болашақ ақын анасынан көзі соқыр болып туған:
Көрмеген туа-біте Әдіб көзі,
Тұрады он төрт баптан осы сөзі.
Жүк болса, піл көтермес алтын күміс,
Соған теі осы аз ғана сөздің өзі.
Дастанның өзі көне түркі тілінде жазылса да, ақын шығармасының атын Хибатул-хақайық деп әдейі арабша қойған сияқты. Бірқатар қолжазбалар бұл шығарманың атын Айбатул-хақайық деп жазған.
Ақиқат сыйы дастанының көне қолжазбасы табылғаны жөніндегі алғашқы мәліметті түрік ғалымы Нәжіп Асим 1906 жылы хабарлады. Қазір бізге бұл шығарманың бірнеше қолжазба нұсқасы мәлім. Солардың ішіндегі ең көнесі Самарқан нұсқасы. Бұл қолжазба қазіргі Стамбул қаласындағы Айя-СОфия кітапханасында сақтаулы. Оны 1444 жылы Самарқан қаласында атақты каллиграф Зейнул-Абидин Джурани деген кісі ұйғыр әріпімен көшірген екен. Дастанның бұдан кейінірек 1480 жылы Шейхзаде Әбдіразақ Бахши көшірген нұсқасын Нәжіп Асми осман түріктерінің тіліне аударып, шығарманың түпнұсқасымен қоса оны 1916 жылы жеке кітап етіп басып шығарады.
А. Иүгнекидің араб әріпімен көшірілген қолжазба нұсқаларының бірі қазіргң Берлин қалалық кітапханасында сақтаулы тұр. Бұл дастанның ғылымға мәлім болған нұсқаларын салыстыра отырып, шығарманың толық мәтінін әзірлеген зерттеуші түрік ғалымы Рашид Арад Рахмат болды. Ол 1951 жылы Осы дастанның толық мәтінін әзірлеп, олны латын әріпімен кітап етіп шығарды.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 23-беті
Ақиқат сыйы дастанын жан-жақты зерттеу ісіне кезінде В. Радлов,
Т. Ковалевский, Ж. Дени, т.б. шығыстанушы ғалымдар да белсене ат салысты.
Ақиқат сыйы дидактикалық сарында жазылған шығарма. Дастан сюжетке құрылған емес. Шығарманың әрбір тарауында белгілі бір мәселе жөніндегі әңгіме болады. Адам қалай өмір сүру керек? Ақын осы сауалға өзінше жауап іздеп, дидактикалық сарында оқырманына өсиет уағыз айтады.
Дастан 254 бәйттен тұрады. Мүның бәрі 14 тарауға бөліп берілген. А. Иүгнеки ислам дәуірі әдебиетінің көркемді дәстүрін негізге ала отырып, дастанның алғашқы тарауын (1-10 бәйІттер), қайырымды, мейірімді Аллаға, екінші тарауын (11-19 бәйіттер) Құдайдың жердегі өкілі Мұхаммед пайғамбарға арнайды. Содан кейін 3-ші тарауда (20-33 бәйіттер) ақын осы кітаптың жазылуына себепші болған Ыспахсалар бекті мадақтайды.
А. Иүгнеки – әрбір сөздерді ажарлап та, құбылтып та шебер пайдлана білетін сөз зергері. Дастан негізінен дидактикалық сарындағы ақыл-өсиет, уағыз, ғибрат сөздерден тұрады. Ақын өзі хикаялап отырған құбылыстыі ерекше белгілерін ажарлап, оған үстеме мағына беріп, суреттеу үшін теңеу әдісін кеңінен қолданады. Мәселен, автор дастанда Ыспахсаларды – теңізге, ал өзін – жауын тамшысына теңейді. Ал мұндай тамшылар теңізге құйылып, қымбат бағалы маржанға айналады дейді. Білімді адам – таза алтынға, надан кісі – құны жоқ жалған ақшаға, білімді әйел – ер жігітке, ал білімсіз еркек – әйелге, шын сөз – балға, жалған сөз – пиязға теңеледі. Сондай-ақ дастанда сараңдық – ем қонбайтын дерт, жеміс бермейтін ағаш, ал жомарттық – алқызыл раушан гүлі деген секілді теңеулер де бар.
Ақын әдеби тілдің әсерлігін арттыра түсу үшін екі бірдей ұғымды, құбылысты, сезімді, т.б. қатар қойып, жұптап зерттейді. Дәлірек айтсақ, сөзді айшықтап қолданудың бір түрі - паралеллизм яки егіздеу әдісін зор шеберлікпен пайдаланады. Мәселен, дастанда: білімді-надан, жомарт-сараң, тәкаппар-момын, атлас шәйі-бөз, адал-арам, ұзын-қысқа сияқты ұғымдар бір біріне қарсы қойып суреттеледі.
Өмір тәтті, бүгін қолың жеткенде,
Удай ащы ертең тастап кеткенде.
Қайда балы сонда арасы бір жүрер,
Балдан бұрын татып көрші зәрінен.
Ақиқат сыйы авторы белгілі бір құбылысты айна қатесіз, дәл белгілейтін нақыл сөздер, мақал-мәтелдер секілді теңеулер, қанатты сөздер тауып айтуға шебер. Мәселен, Ақымақтың тілі өзіне жау болып жармасады, сараң адам – өзі жиған байлықтың құлы, жомарттық – сараңдықтың айнасы, білім – сарқылмас тауар, т.б.
Түйіндеп айтсақ, ислам дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілі Азмет Иүгнекидің Ақиқат сыйы дастаны – өз заманының көкейтесті мәселелерін – ақыл-парасатты, білімділікті, қарапайымдылықты, әдеппен сөйлеуді, кішіпейілділікті, сабырлықты, т.б. ізгі қасиеттерді этикалық-дидактикалық сарында жырлаған көркем туынды.
Біз Ақиқат сыйы дастанының идеялық-тақырыптық бағытына, композициялық құрылысына, көріктеу құралдарына, жырдың метрикалық жүйесіне біршама талдау жасадық. Содан шығатын қорытынды: Ақиқат сыйы дастаны – өз заманының көкейтесті мәселелерін жырға арқау еткен, көркемдік дәрежесі биік, дидактикалық сарында жазылған, бүгінгі түркі тілдес халықтардың бәріне бірдей ортақ мұра болып табылады.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Ахмет Иүгнекидің шын аты кім?
2. Ақын қай жерде дүниеге келген?
3. Дастанның Самарқан нұсқасы қай кітапханада сақталған?
4. Дастанның нұсқаларының ең көнесі қайсы?
5. Дастанның 11-19 бәйіттері кімге арналған?
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 24-беті

Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

Дәріс 8 Қожа Ахмет Йассауи (12ғ.) Диуани хикмет(Ақыл кітабы)
Дәрістің мақсаты: Ақыл кітабы - исламның дін-шариғат жолдарын дидактикалық
мазмұнда бейнелейтін жыр жинағы екендігін, еңбектегі сопылық
ағымның философиялық ой-пікірлерін түсіндіру.
Жоспар:
1. Ақынның өмірі мен қызметі
2. Диуани хикметтің идеялық мазмұны, көркемдік ерекшеліктері
Дәрістің қысқаша мазмұны
Қожа Ахмет Йассауи-сопылық дүниетанымның негізін қалаушылардың бірі, есімі ислам әлеміне мәшһүр ойшыл қайраткер, аса көрнекті ақын. Ақынның толық аты-жөні: Хазірет Сұлтан Шейх-ул Ислам Қожа Ахмет Йассауи.
Ол қазіргі Оңтүстік Қазақстандағы Сайрам (оны кезінде Испиджап, Ақсу, Ақшаһар, Ақтұрбат деп те атаған) қаласында өмірге келген. Ақынның туған жылы ғылымда анық емес, ал 1166 жылы қайтыс болғаны туралы нақты жазба деректер бар. Әкесі Шейх Ибрахим-түркі тектес тайпалардан шыққан өз дәуіріндегі көрнекті дін қайраткері болған. Ақынның анасы айша (қазақтар оны Қарашаш ана деген)-Мұса деген атақты шейхтың қызы болған. Ахмет Йассауиді туған ауылында оқытып, сауатын ашқан, оған ислам дінінен алғаш сабақ берген ұстазы-Бахаул-дин Испиджаби деген ғұлама болған.
Болашақ ақын жас кезінде Түркістан (ол кезде Йассы деп атаған) қаласына келіп тұрған Ұлы Жібек жолының тоғысқан торабына орналасып, бүкіл әлеммен қарым –қатынас жасап тұрған. Йассы шаһары бұл кезде Шығыстағы өркениет орталықтарының біріне айналған еді. Мұнда келіп Ахмет Йассауи атақты Арыстан Баб және Жүсіп Хамадани сияқты ғұламалардан дәріс алады.
Кейінірек ол Бұхара шаһарына барып, сондағы медреселерде есімдері ислам әлеміне мәшһүр ұстаздардан бірнеше жыл білім алады. Өзінің оқу –білімге деген құштарлығын, зеректігін танытады. Бірқатар ақындармен, ғалымдармен, дін қайраткерлерімен танысып, достасады.
Ахмет Йассауи туған еліне- Қыпшақ даласына ислам ілімін жан-жақты меңгерген оқымысты адам, діни қайраткер болып оралады. Ол өз өмірінің соңғы күндеріне дейін осы Йассы қаласында тұрып, бүкіл қыпшақ даласына ислам ілімі мен мәдениетін, әдебиетін таратуға қыруар мол үлес қосады.
Ақын өзінің есімін әлемге мәшһүр еткен Диуани хикмат (Ақыл кітабы), Мират-ул Қулуб (Көңіл айнасы) және Пақырнама атты шығармаларын осы Йассы қаласында жазды.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 25-беті

Ғұлама- ақынның Ибрахим атты ұл баласы және Гаухар Хошназ деген қызы болған. Өздерін Йассауи ұрпақтары санайтын адамдардың бәрі де осы Гаухар Хошназдан тараған жандар болып келеді.
Кезінде Қожа ахмет йассауидің өзінен дәріс алып, кейінірек ұлы ұстаздың сопылық дүниетанымын насихаттаған, оны дамыта түскен дарынды шәкірттері де аз емес еді. Йассауидің алғашқы шәкірті – Арыстан Бабтың баласы Мансур болған. Екіншісі – Сайт Ата Хорезми, үшіншісі – Сүлеймен Бақырғани, Мұхаммед Данышменд Зарнұқи, т.б. Бұлардан басқа да Лұқпан Перенде, Содыр Ата, Сары Салтұқ, Бекташ әулие, Қара Баба сияқты есімдері ислам әлеміне танымал болып кеткен шәкірттері болған.
Ахмет Йассауидің Ақыл кітабындағы он төртінші, он бесінші, он алтыншы, он жетінші, он сегізінші, он тоғызыншы хикметтерінде негізінен өз өмірбаянын жырға қосқан. Соның өзінде ақын Диуани Хикметтің басты идеясын айтудан ауытқып кетпеген. Қайта ақынның ғұмырнамасы Даналық кітабының философиялық мәнін, көркемдік көрінісін жетілдіре түскен. Ахмет Йассауи өз өмірі туралы айта келіп, не себептен алпыс үште кірдім жерге? деген сауал қояды. Ақын өмірбаянына бағышталған барлық хикметтер осы жалғыз сауалға жауап болып табылады.
Ислам жолын уағыздаушы данышпан ақын пайғамбар жасына жетіп, аллаға шүкіршілік етеді, одан әрі, яғни алпыс үш жастан асып, тірі пенделер арасында жүруді өзіне үлкен күнә санайды. Сол үшін ол жер астынан арнайы салынған орынға- хилуетке түсіп, қалған өмірін сонда өткізеді.
Қожа ахмет Йассауи 1166 жылы Йассы қаласында қайтыс болып, осында жерленеді. Жергілікті халық оған шағын кесене тұрғызады. Жергілікті халық оған шағын кесене тұрғызады. Араға екі жүз отыз жылдай салып барып, атақты Әмір Темір ақынның ескі қабірі орнына қазіргі үлкен кесенесін салдырды.
Ақынның Диуани хикмет, Мират-ул Қулуб және Пақыр-наме деп аталатын шығармалары Ахмет Йассауидің сопылық ілімінің, дүниетанымы мен философиясының теориялық негізі болып табылады. Ахмет Йассауидің дүниетанымының жалпы желісін екіге бөліп қарастырған жөн. Біріншісі – моральдық-этикалық (парасаттылық), ал екіншісі – сопылық хикметтер деп атауға болар еді.
Ахмет Йассауи ілімінің моральдық-этикалық бөлімі адамның бойындағы адамгершілік қасиеттердің мәртебесін арттыра түсуді көздеп, инсони камал (кемелденген адам) дәрежесіне жетуді мақсат етеді. Ал кемелдік дәрежесіне жету үшін адам сан алуан ілім-ғылым түрлерін игеруі қажет.
Йассауи дүниетанымының теориялық негізі шариғат пен марифат болса, бұл ілімнің практикалық негізі тарихат болып табылады.
Сонымен, Диуани хикметте адамның өзін-өзі тануы арқылы. Ақиқатты, яғни Хақты (құдайды) тану жолдары сөз болады.
Ал сопылық хикметтер арқылы ақын адамның түпкілікті мақсаты-ақиқатқа, яғни Хаққа жету екенін айтады.
Ахмет Йассауи Ақыл кітабында Аллға жақындай түсу үшін әрбір адам өзінің өмір жолында төрт басқыштан өту керектігін айтады. Біріншісі-шариғат. Шариғат - ислам діні қағидалары мен шарттарын тақуалықпен мүлтіксіз орындауды әрі құдайға құлшылық жасауды талап етеді. Екіншісі-тариқат. Тариқат-дін ғұламаларында шәкірт болып, жалған дүниенің түрлі ләззаттарынан бас тарту, Аллаға деген сүйіспеншілікті арттыра түсу болып табылады. Бұл басқыш суфизмнің негізгі идеясын, мұрат-мақсатын аңғартып тұр. Үшіншісі – маръифат. Маръифат- негізінен дін жолын танып білу сатысы деуге болады. Бұл басқыштың негізгі талабы-күллі дүниедегі болмыс тіршіліктің негізі бір алла екенін танып білу, түсіну. Төртіншісі – хақиқат. Хақиқат (фано)- Аллаға жақындап, оны танып-білудің ең жоғарғы басқышы. Сопылық түсінік бойынша,

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 26-беті

шариғатсыз- тариқат, тариқатсыз – маръифат, маръифатсыз-хақиқат болуы мүмкін емес. Бұлардың бірі екіншісіне өту үшін қажетті басқыш болып табылады.
Диуани Хикметті ұзақ жылдар бойы зерттеген ғалым Е.Э.Бертельс: Ахмет Йассауидің жырлары күні бүгінге дейінгі қазақ даласынан Кіші Азияға дейін кеңінен тараған фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай ұқсас болып отырады. Бұл ерекшелікті сопылық әдебиетте алғаш рет Йассауи бастап тұрақтандырды. Осыдан кейін өзге елдердің дәруіштік поэзиясында да бұл үрдіс жалғасын тапты, сөйтіп, жазба поэзия мен фольклордың байланысы бұдан былай жаңа сипат алды.
Диуани хикмет көбінесе 11 буынды не 12 буынды болып келеді. Төрт тармақтан бір шумақ құрайды Ұйқасы бізге тым жақын. Сырттай алып қарағанда а-а-а-ә, б-б-б-ә ұйқасымен келіп отырады. Ежелгі түркі поэзиясымен қазақ әдебиеті арасындағы дәстүрлі байланысты айқындай түсетін бейнелі сөздер, ұтымды теңеулер жиі ұшырайды. Мұнда Ахмет Йассауи көңіл бағы, көңіл құсы, иман нұры, заһар көзі, күйген көбелек, махаббат бостаны, хақиқат дариясы, ғашықтың дерті, ит нәпсіні өлтіру сияқты ұғымдарды сөз зергері ретінде шебер пайдаланған.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Ақын есімін әлемге әйгілі еткен қандай туындылары?
2. Шығармадағы әрбір адам басып өтуге тиісті төрт басқыш туралы не айтар едің?
3.Диуани хикметті ұзақ жылдар зерттеген кім?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
12. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
13. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
14. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.

Дәріс 9 Суйлеймен Бақырғани (12ғ.) Бақырғани кітабы
Дәрістің мақсаты: С. Бақырғани – сопылық дидактикалық сарындағы әдебиеттің негізін
қалаушылардың бірі екендігін түсіндіру.
Жоспар:
1.Суйлейман Бақырғани өмірі
2.Хакім атаның ақындық мұрасы
3.Әдеби жәдігерліктерінің бірі- Бақырғани кітабы
4.Бақырғани кітабы бес бөлімі: 1көңіл күй жырлары 2 дидактикалық-философиялық хикмет-өлеңдері 3 Алланы мадақтауға арналған жырлар (Меърож-наме) 4 Ақыр заман көріністері 5 Бибі Мариям толғауы.
5.Бақырғани кітабының басты идеясы

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 27-беті
Дәрістің қысқаша мазмұны
Хакім ата ( туған жылы белгісіз-1186 жылы қайтыс болған)-сопылық-дидактикалық сарындағы әдебиеттің негізін қалаушылардың бірі, ислам дінінің жахрия (йассауишілік) деп аталатын ағымын қыпшақ даласына уағыздап,таратушы көрнекті діни қайраткер. Болашақ ақын қазіргі Қарақалпақстанға қарасты Қоңырат қаласына жақын жердегі көне қамал-қала Бақырғанда туған. Түркі әлемінің ғылым мен өнер ошақтары- Исфиджаб (Сайрам), Фараб (Отырар), Йассы (Түркістан) шаһарларында ұзақ жылдар оқып, ислам ілімінің аса көрнекті ғұламаларынан дәріс алған.
Кезінде ұстаздардың ұстазыатанып, ұлы шайхы дәрежесіне жеткен ғұлама –ақын Ахмет Йассауидің ең қабілетті шәкірті,ізбасары болған.
Бұл туралы Сүлеймен Бақырғани:
Йасси сувиниг ораси,
Етур гавхар пораси.
Машойихлар сараси,
Шайхим Ахмад Йассавий.
Қарғиғони қишлоған,
Шуңқор, логин ушлаган.
Сонсиз мурид бошлаган,
Шайхим Ахмад Йассавий.
Шариати ораста,
Тариқати пайваста,
Хақиқатда шойиста,
Шайхим Ахмад Йассавий.
Жолма-жол аудармасы:
Йассы өзені жағасы,
Жатыр гауһар асылы,
Машайықтар сарасы,
Шейхым Ахмет Йассауй.
Қаршығамен қыстаған,
Сұңқар,лашын ұстаған,
Сансыз шәкірт бастаған,
Шейхым Ахмет Йассауй
Шариғаты-шапағат,
Тариқаты- қанағат,
Хақиқаты- парасат,
Шейхым Ахмет Йассауи,-дейді.
Бақырғани жасы ұлғайған шағында ел арасында Хакім ата деп аталып кеткен. Бақырғанидің сопылық-дидактикалық мазмұндағы хикмет-өлеңдері кезінде ұлан-ғайыр қыпшақ даласы мен Орта Азияның түркі тілдес тайпалары арасындағы кеңінен тарағаны тарихтан жақсы мәлім.Алайда ақын мұрасы тек ХІХ ғасырда ғана қайта жинақталып, Қазан ,Ташкент және Стамбул баспаларынан Бақырғани кітабы деген атпен бірнеше рет (1846,1877,1882,1898 жж.) басылып шықты.
Бақырғани кітабы -түркі тілдес халықтардың ХІІ ғасырдан сақталған сопылық-дидактикалық ағымдағы алғашқы әдеби жәдігерліктерінің бірі. Бұл жыр жинағы орта ғасырлық қазақ әдебиетінің де мұрасы болып табылады. Ақынның хикмет- жырлары кезінде қазақ- ақын-жыраулары поэзиясында кеңінен тараған ақыл-өсиет айту сарынындағы жыр-толғау үлгісімен үндес болып келеді. Бақырғани кітабы негізінен бес бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімді шартты түрде көңіл күй жырлары деуге болар еді.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 28-беті

Ал екіншісі-сопылық идеясынан насихаттауға арналған дидактикалық-философиялық хикмет-өлеңдері, үшіншісі- Алланы мадақтауға арналған жырлар (Меърож-наме), төртіншісі – Ақыр заман көріністері дастаны, бесіншісі- Бибі Мариям толғауы. Бақырғани кітабының басты идеясы- оқырманын ізгілікке,имандылыққа,рухани тазалыққа үндеу. Ақынның айтуынша ,әрбір адам рухани тұрғыдан кемелденген дәрежеге жетуі үшін Алланы (Хақты, абсолюттік рухты) толық танып-білуі тиіс. Ал бұл биік мақсатқа жетуі үшін адам алдымен Ахмет Йассауи айтқандай, төрт асудан сүрінбей өтуі керек. Олар:шариғат, тариқат,маърифат,хақиқат екенін жоғарыда айттық.
Ақын өз жырларында сопылық идеяның негізгі қағида – шарттарын айта отырып, сонымен бірге адамның қоғамда атқаратын қызметіне гуманистік тұрғыдан түсінік береді. Бақырғани Алла сыйлаған өмірдің ляззатынан безбеуге, махаббат қызығын көруге, ғылым мен өнерді меңгеруге үндейді. Адамды құрметтеу арқылы құдайға құрмет көрсетуге болатынын зор шабытпен жырлайды. Бақырғани өз хикметтерінің бірінде:
Әрбір адамды көргенде қыдыр деп біл,
Әрбір түнді киелі қадыр деп біл,- дейді.
Ақын мұнда қыдыр сөзін –әрбір үйге бақыт,дәулет әкелетін әулие,ал қадыр сөзін- құдайдан көмек тілейтін,қасиетті түн мағынасында айтып отыр.
Ол өзінің Құл Сүлеймен сөйлейді деп басталатын өлеңінде ғашықтық сезімін көкке көтере мадақтайды.
Ақын өзінің көңіл күй жырларында адам баласына ғана тән сүйіспеншілік сезімін философиялық тұрғыдан түсіндіруге әрекет жасайды. Адам хаққа (Құдайға) жақындау жолында бірте-бірте кемелдене түседі.Тазарып, жақсара береді.
Міне, осындай жан тазалығының бір көрінісі –сүйіспеншілік сезімі. Бұл – адам парасатының ең жоғарғы сатыларында ғана жетіліп,шешек атады. Махаббаттың ұлы құдіреті алдында өзінің пенде,құл екенін сезінеді:
Алла берген сезімді сыйламаған,
Хақ жолында өз жанын қинамаған.
Емделмейтін дертіне дауа іздеп,
Зымырап өтіп барады мына жалған.
Тәуіптер көп тәнінді емдейтұғын.
Шіркін, сезім – шынайы құдірет қой,
Алладан басқаға бас имейтұғын.
Тәуіптер жоқ жаныңды емдейтұғын.
Махаббат та құдіретке тең дейтұғын.
Құдайым сақта мені пенделерден,
Не өзіне, не маған сенбейтұғын.
Сүлеймен Бақырғани адам бойындағы мөлдір сезімді асқақтата жырлай келіп, төмендегідей түйін жасайды:
Менің жаным- саған деген махаббат,
Тәнім әлсіз, бірақ жаным шапағат.
Ұлы сезім болмағанда нетер ем,
Бұл жалғаннан мен қамығып өтер ем.
Махаббатсыз жүректе иман жоқ,
Ғашықтық дертінің дауасы жоқ.
Сүлеймен Бақырғанидің хикмет-өлеңдері бейне бір адам рухы мен адам нәпсісі арасындағы айтыс-тартыс секілді болып келеді:
Нәпсім айтты: бұл бес күндік өмірде,
Бәрін істе , не ой келсе көңілге.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 29-беті

Гүлстанның аралап қал бағын да,
Жеміс жинап, пісіп тұрған шағында.
Рухым айтты: шариғаттың жолым бақ,
Ілімменен тариқаттың жолын тап.
Таңсәріде оянуды ұғынғын,
Он бесінде жайнамазға жығылып.
Нәпсім айтты: жер-жиһанның бар байлығын жинасам,
Қытай,Қырғыз.Қыпшақ, Үндіні билесем.
Шын еліне жорық жасап,алтын,күміс қаптасам,
Бағым жанса , әлсіздерді шырылдатып таптасам.
Рухым айтты: дін жолына түскенің дұрыс болар,
Жауыз жандар гүлдемей, көктей солар.
Түн болса,тағзым еткін тәңіріңе,
Ал күндіз құл бол Алла әміріне.
Бұл айтыс осылайша ұзаққа созылып,ақыры жүгенсіз нәпсіні, адам бойындағы ең асыл қасиет-қанағат сезімі жеңіп шығады.
Сүлеймен Бақырғани Ақыр заман көріністері атты жыр-толғауында адам, заман, қоғам туралы пәлсапалық ой –пікірлерін айтады. Мұндағы басты идея- заманның жақсы яки жаман болуыадамзаттың моральдық-этикалық іс-әрекетіне, рухани тұрғыдан тазалығына, имандылығына,мұсылман парыздарын мүлтіксіз оырндауына, т.б. байланысты деп біледі:
Ақыр заман келгенде нелер болар,
Түрлі-түрлі пәлеге әлем толар.
Ғалымдар шарап ішіп,ойнас жасап.
Абырой-атақ- бәрі де қалар.

Білгішсініп ғұламалар шарап ішер,
Арам жеңіп,адалдар отқа түсер.
Бәле жатқан қаптың да аузын ашып,
Абырой-ақ- барі де босқа қалар.

Адал жандар араммен бірге болар,
Көрер көзге көп әйел ойнас қылар.
Дін білмейтін бейбақтар сайран салып,
Абырой-ақ- барі де босқа қалар.

Ақыр заман болғанда ғұламалар азғындар,
Мұсылманның ұл-қызы есалаң боп,қазмырлар
Кеуде қағып,кәпірлер өктем болар,
Абырой-ақ- барі де босқа қалар.

... Мұхамбет атасына тағзым қылар,
Анасының мойнынан құшып тұрар.
Жастығымнан жетім қалдым,ана деп,
Абырой-ақ- барі де босқа қалар.

Құл Сүлеймен шыдайды сабыр қылып,
Сабр суы сарқылмас босқа тұрып.
Ақыретте Құдайым рақым қылар,
Абырой-ақ- барі де босқа қалар.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 30-беті
Ақын ақырзаманның үрейлі де жиіркенішті көріністерін әсерлі түрде суреттей келіп, сондай сұмдықты болдырмау үшін адамдар ислам дінінің қарапайым қағидаларын берік ұстануы керек деген тұжырым жасайды.
Бибі Мариям - пайғамбарлар, әулие-әмбиелер, әлемнің жаратылысы, т.б. туралы жазылған сопылық- дидактикалық мазмұндағы жырлар. Мұнда Ғайса пайғамбар өз анасы Мариям бибімен өмір мен өлім, мейірімділік пен зұлымдық, жақсылық пен жамандық жайында әңгімелеседі. Бақырғани оқырман қауымды имандылыққа, ізгілікке, құдайға құлшылық етуге шақырады.
Қорыта айтқанда, Қарахан дәуірі көркем сөз өнерінің ғажайып үлгілері болып табылатын Жүсіп Баласағұнның Құтты білік, Ахмет Йүгінекидің Ақиқат сыйы, Ахмет Йассауидің Ақыл кітабы және Сүлеймен Бақырғанидің Бақырғани кітабына талдау жасау арқылы қазақ ақын- жыраулары поэзиясындағы дидактикалық-шешендік толғаулар мен мақал-мәтелдердің қайнар-бастаулары ежелгі түркі дәуірінің көркем сөз өнерінде жатқанын айқындадық.
Сонымен, ежелгі түркі әдебиеті мен қазақ ақын- жыраулары поэзиясы арасындағы сан ғасырларға созылып жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы бір сәтке үзілген емес деген тұжырымға келдік. Қазақ хандығы енді ғана қалыптасып келе жатқан тарихи кезеңде бірқатар аса маңызды қоғамдық- әлеуметтік, саяси мәселелер күн тәртібінде тұрды. Олар: қалың бұқара халық пен ел билеуші әкімдер арасындағы қарым-қатынас нормалары, әрбір адамның қоғам алдындағы міндеттері,мемлекетті басқару принциптері, тағы басқалар.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Сүлеймен Бақырғанидің ұстазы кім?
2.Бақырғани жасы ұлғайған шағында ел арасында қандай есіммен аталып кетті?
3. Бақырғани кітабы қай жылдары және қай баспалардан басылып шықты?
4. Бақырғани кітабы неше бөлімнен тұрады?
5.Бақырғани өз химеттерінің бірінде қыдыр мен қадыр сөздерінің анықтамасын
қалай береді?
6.Ақыр заман көріністері атты жыр-толғауында қандай пәлсапалық ой – пікірлер
айтылады?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қоңырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
15. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 31-беті

Дәріс 10 Хорезми Мұхаббат-наме
Дәрістің мақсаты: Мұхаббат-наме - алтын орда дәуірі әдебиетінің озық үлгісі
екендігін, зерттелуі мен насихатталуын меңгерту.
Жоспар:
1.Дастанның қолжазба нұсқалары,зерттелуі.
2.Дастанның жалпы мазмұны.
3.Махаббат туралы жырдың көркемдік ерекшеліктері.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ең көрнекті үлгісі – Мұхаббат-наме дастаны. Оны жазған – ақын Хорезми. Хорезми – ақынның лақап аты. Ақынның шын аты-жөні, өмірі, шығармашылығы жайлы мәлімет сақталмаған. Ол жайында білетініміз онша көп емес. Ақын Хорезми – Алтын Орда ханы Жәнібектің тұсында өмір сүрген. Сол Жәнібектің Сыр бойындағы әкімдерінің бірі болған – Мұхаммед Қожабектің тапсыруы бойынша 1353 жылы Мұхаббат-наме дастанын жазған.
Дастанның қолжазба нұсқалары, зерттелуі.
Бүгінгі күнге Мұхаббат-наме дастанының екі қолжазба нұсқасы жеткен. Дастанның екі нұсқасы да қазір Лондонның Британия музейінде сақтаулы тұр. Ресей Ғылым академиясының Азия халықтары институты 1952 жылы осы екі қолжазба нұсқасының фотокөшірмесін алды. Қолжазбаның бірі - 1432 жылы ұйғыр әрпімен көшірілген. Демек, Мұхаббат-наме дастанын Хорезми жазғаннан 80 жылдан кейін оны ұйғыр әрпімен қайта көшірген болып шығады. Бұл – дастанның ең көне, алғашқы көшірмелерінің бірі болса керек.
Ал енді Мұхаббат-наменің араб әрпімен жазылған нұсқасы – 1509 жылы көшірілген. Басқаша айтсақ, дастан жазылғаннан кейін, араға 166 жыл салып барып араб әрпімен көшірілген екен. Бір қызығы – араб жазуындағы қолжазба ұйғыр жазуындағы нұсқадан 77 жыл кейін көшірілсе де, оған қарағанда әлде қайда кең әрі толық сақталған болып келеді.
1971 жылы Түркияның (Стамбул) Ұлттық кітапханасынан Мұхаббат-наменің араб графикасымен жазылған нұсқасының екі көшірмесі табылды. Бұл дастанды орыс ғалымдары В.В.Бартольд (1924), А.Н.Самойлович (1928) және Ә.Нәжіп арнайы зерттегені мәлім.
Бұл әдеби жәдігерліктің ұйғыр әрпімен көшірілген нұсқасын белгілі орыс ғалымы – А.М.Щербак тілдік тұрғыдан зерттеп, орыс тіліне аударды.
Ал Мұхаббат-наменің екі нұсқасын да өзара салыстыра отырып, зерттеп, араб әрпімен жазылған нұсқасын қазіргі әріптермен транскрипция жасап, оны орыс тіліне аударып, жан-жақты зерттеген көрнекті түрколог Әмір Нәжіп болды.
Сондай-ақ бұл дастан 1954 жылы өзбек тіліне (Т.Жалалов), 1981 жылы үзінді түрінде татар тіліне, ал 1985 жылы қазақ тіліне (А.Қыраубаева) тәржімә жасалды. Алайда бұл аудармалар ғылыми тұрғыдан да, көркемдік жағанын да сын көтермейтіні кезінде мерзімді баспасөз бетінде жазылғаны мәлім.
Ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуші бір топ қазақ ғалымдары (Ә.Дербісәлі, М.Жармұхамедов, Ө.Күмісбаев) Мұхаббат-наменің араб жазуымен бізге жеткен ең толық нұсқасын ғылыми негізде жан-жақты талдап, көне мұраның қазақ әдебиетінің көркемдік сабақтастығын дәлелдеп шықты, әрі дастанның түп нұсқаға мейлінше жақын қазақ тіліндегі аудармасын оқырман қауымға ұсынды.
Мұхаббат-наме дастанының араб әрпімен жазылған нұсқасы 473 бәйіттен тұрады. Дастанда 11 наме (хат) бар. Жігіттің қызға жазған 11 хаты жырға негіз болған. Солардың ішінде төртінші, сегізінші және он бірінші хаттар парсы тілінде жазылған.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 32-беті
Қалғандары Алтын Орда түріктерінің бәріне бірдей түсінікті қыпшақ-оғыз тіліндегі жырлар болып келеді. Сонымен, дастандағы 317 бәйіт қыпшақ-оғыз тілінде, 156 бәйіт парсы-тәжік тілінде жазылған. Әйтсе де Мұхаббат-наменің негізгі тілі – Алтын Орда қыпшақтарының тілі екенін ұмытуға болмайды. Дастанның әрбір жолы бұған айқын дәлел. Мұнда грамматикалық жағынан да, лексикалық тұрғыдан да қыпшақ тілі элементтері басым екені даусыз.
Мұхаббат-наме дастанының кіріспесінде ақын: Мен де ұлы тәңірге жалбарынып, Мұхаббат-намені жаздым - дейді. Автор сол кездегі әдеби дәстүрді сақтап, алдымен әлемді жаратқан тәңірге сыйынады, сосын пайғамбарларға мақтау сөз айтады. Содан кейін ғана дастанның жазылу себептеріне тоқталады.
Ақын Мұхаббат-намені Алтын Орда ханы Жәнібектің Ақ Ордадағы әкімдерінің бірі – Мұхаммед Қожабектің тапсыруы бойынша жазғанын айтады:
Түн ақшам ким көрунди бәйрам айы
Мұхаммәд Хожа – бектің дәвләт хумайы.
Буйырды өрга шадырван урулды,
Кәдәх келтурди лар мәжлис курулды.
Хусәйни пәрдәси узрә түзүб саз
Муғәнни бу ғәзәлни қылды ағаз
... Тәбәссүм қылды, айды: ей фәләни,
Кетүргил бизга лайық әрмәғаны.
Тилармин ким бизниң тил бирла пәйда.
Китаби әйласаң бу қыш қатым да.
Кәбул қылдым, ийр өптим, айдым: ей шах,
Иши киң топрақты дәвләт ли дәргах.
Бұл жырдың жолма-жол аудармасы төмендегідей болып келеді:
Ақшам түні көрінді, мейрам айы,
Мұхаммед Хожа-бек – дәулет құмайы.
Бұйырды (ол) – өрге щатыр тігілді,
Көзелер көтеріліп, мәжіліс құрылды.
Хұсаини пернесіне түсіріп саз,
Жаршы бұл гәзәлді қылды уағыз.
Жымиып күлді де айтты: ей, пәленшеке,
Келтіргін сыйыңды бізге лайық.
Тілер ем, біздің тілде жазуыңды, -
Кітапты осы қыста менің қасымда.
Қабыл қылдым, жер өптім, ей шах – дедім,
Есігіңнің топырағы – дәулет сарайы .
Бұдан кейін Мұхаббат-наме авторы оқырманын Мұхаммед Қожабекпен таныстырып өтеді. Әсіресе ол жөнінде дастанның кіріспесінде қорытынды бөлімінде көбірек айтылады. Шығарманың негізгі бөлімінде ол туралы сөз қозғамайды. Себебі ол шығарманың негізгі кейіпкері емес. Автор оған өз дастанын арнағаны үшін мадақтайды.
Ақын өзіне көп қамқорлық көрсеткен Қожабекті батыр, асыл текті, мырза, көреген деп дәріптейді. Сондай-ақ Қожабектің қоңырат руынан екенін, оның Жәнібек ханға жақындығын тілге тиек етеді:
Зехи әрслан йүрәк Қоңрат улуғы,
Кичик йяшдин улығ ларының улығы.
Сә ' адәт м ' дәни иқбал гәнжи,
Мухәммәд Хожа-бек аләм күвәнжи.
Оза жансыз тән ерди мүлки сенсиз,
Шәхинщәк Жаны – бек хан ға иетан сиз.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 33-беті

Мазмұны:
О, арыстан жүректі, Қоңырат ұрығы,
Кіші жастан ұлықтардың ұлығы.
Бақыт - көзі, береке – кеніші,
Мұхаммед Қожа-бек әлем қуанышы.
Еліміз жансыз тән еді бұрын сенсіз,
Шахтың шахы Жәнібек ханға етенесіз.
Ақын Хорезми осылайша Қожабекті жер көкке сыйғызбай мақтап, оны жомарттықта – Хатымтайдан, батырлықта – Рүстемнен, сұлулықта Шолпан жұлдызынан озасын дейді.
Міне, осындай мадақтау жырлары айтылған соң ғана шығарманың негізгі бөлімі басталады деуге болады.
Мұхаббат-наменің негізгі бөлімінде жігіттің сүйген қызына деген мөлдір махаббаты жырланады. Жігіт сүйген қызына әсемдік әлемінен тең таппай, оны Айға да, Күнге де теңеп, жер бетіндегі сұлулық атаулының ғажайып картинасын жасайды.
Махаббат тек адамзатқа ғана тән ғажайып,асыл қасиет екенін ақын зор шеберлікпен суреттейді:
Ики йақту гәвхәр аләм бергән.
Мухәббәт гәнжини адәм ғә бергән.
Хәва үзрә берур шункарғә қуны,
Толун ай дек қылур бир қәтрә суны.
Аның қим ал иниңдә мең йәратты,
Бойы бирла сачыны тең йәратты.
Мазмұны:
Екі жарық гәуһарды әлемге берген,
Махаббат кенішін адамға берген.
Көкте берер (жем қылар) сұңқарға аққуды,
Толған айдай қылар бір тамшы суды.
Оның кемел өңіне мең жаратты,
Бойы мен шашын тең жаратты.
Діни мистикалық бағытта жазылған сол кездегі қисса-хикаяттар адамды бұл өмірдің қызығынан безуге шақырып, сүйіспеншіліктің өзін жұмақтың ісі етіп қоятыны мәлім. Мұндай шығармалар о дүниенің ләззәты үшін тіршіліктегі іс-әрекеттен, өмір үшін күрестен бас тартуға шақырады. Жұмақтағы хор қыздарын дәріптейді.
Ал Мұхаббат-наме дастанында адамның осы өмірдегі адамға деген сүйіспеншілігі зор шабытпен жырланады. Ақын нақты өмірдің қадір-қасиетін жоғары бағалайды. Шығарманың бас қаһарманы өз сүйіктісі үшін ешқандай қауіп-қатерден тайсалмайды.
Жігіт сүйген қызына жазған хатында Сүйіктім, қасымда болсаң, жұмақтың маған керегі жоқ деп батыл сөйлейді:
Сачың бир тарынә мин хур йетмас,
Иүзүң нүң наурынә миң нур йетмас.
Әгәр берсә суйурғаб хәқ тә ала,
Керәкмас сен сизин Фирдәвси-ә'ла.
Киши ниң сен сизин не жаны болсун,
Аның тек умурниң на саны болсун.
Қазақшасы:
Шашыңның бір талына мың хор (қызы) жетпес,
Жүзіңнің нұрына мың нұр жетпес.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 34-беті

Хақ тағала жарылғап берсе егер,
Керек емес сенсіз маған жұмақ та.
Кісінің сенсіз не жаны болсын,
Ондай өмірдің не сәні болсын.
Жігіт сүйген қызына осындай пікір айта келіп, маған сенсіз жұмақтың керегі жоқ, сен арғы дүниедегі хор қызынан мың есе артықсың, сол періште қыздар келіп, сен сұлулығыңа табынсын, сен жоқ жерде – жұмақтың өзі маған дозақ - дейді.
Сөйтіп, ақын нақты тұрмыс тіршіліктегі сүйіспеншілік сезімін о дүниенің барлық қазынасынан мың есе артық деп бағалайды.
Дастанның басты қаһармандары – бір-біріне ғашық болған жігіт пен қыз. Шығарма негізінен жігіттің қызға жазған он бір хатынан тұрады. Дастанда қыздың жігітке жазған жауап хаты берілмейді. Алайда жігіттің хатынан қыздың сүйген жігітке деген сүйіспеншілік сезімін, қуаныш-реніштерін айқын аңғаруға болады.
Жігіттің өзінің ғашығына жазған хатында қызды былайша сипаттайды:
Әйа көрк ичрә аләм падишахы,
Жехан тутты сениң хүснүң сипахы.
... Тәбәсүм қылсаңыз шәкәр уйалур,
Тишиң инжүсидин гәфхар уйалур.

Жәмалиң йитти 'аләм ға сипахлар
Қатында йир өпарлар жүмлә шәх-лар.
Фәләк 'ишқың йолыңдә бисәр-о-пай,
Ысырғаң данәси, Зухрә, йезүң – Ай.

Қазақшасы:
О, сұлулық әлемінің падишахы,
Сұлулығыңның әскері жаһанды жаулап алды.
Езу тартып күлсеңіз, шекер ұялар,
Тісіңнің інжуінен гәухар ұялар.

Жамалың жетті әлемге әскер болып,
Өбер жерді жаныңда барша шахтар.
Саған ғашықтық жолында аспан адасты ақылына,
Сырғаңның дәні – шолпан, жүзің – ай-ды.
Қыздың сұлулығынан Күн не істерін білмей абыржып, күні бойы бетіне перде жауып, ұялып жатады екен.
Жігіт сүйген қыздың сұлулығы сондай, тіпті оны көргенде отқа табынушылар өз дінінен безіп кетеді деп суреттейді.
Хорезми өзі жырлаған қызды тек теңдесі жоқ сұлу ғана етіп көрсетумен шектеліп қалмайды. Дастанның бас қаһарманы ғашық болған қыз көрікті ғана емес, сонымен бірге ақылына Аплотон таңданатын данышпан әрі сүйгенініе барынша адал, адамгершілігі жоғары, инабатты, ізгі жан. Міне, сол арқылы автор махаббат жайын әлеуметтік мәселе дәрежесіне дейін көтере білген. Ақын адамға тән кейбір жаман қасиеттерді – опасыздықты, зұлымдықты, әдепсіздікті, надандықты өлтіре сынайды. Хорезми осындай ой-пікірлері арқылы өзі өмір сүрген ортаның әділетсіздігіне біршама наразылығын білдіргендей болады. Сондықтан дастанда жырлаған махаббат тақырыбына әлеуметтік-қоғамдық тұрғыдан мән беріп қараған жөн деп білеміз.
Дастанда жігіт бар сырын ақтарып, ғашығы үшін ажалдың өзінен де тайсалмайтынын сездірсе де, қыз оның ішкі жан-дүниесін түсінбей-ақ қояды. Мұның

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 35-беті
бәрін жігіттің хаттарынан аңғарамыз. Ғашықтық дертінен ем таппаған ер жігіт сүйген қызына былай дейді:

Менің қадір-қасиетімді өлгенімде білерсің,
Мендей азап шекесе, Аплотон да жынданар еді.
Ақыры арманына жете алмасына көзі жеткен жігіт қызбен қоштасады:
Мені саған деген махаббат өлтірді,
Енді сенің есігіңнен аулақ кетеін, қош бол.
Соның өзінде жігіт өмірден түңілмейді. Қыздың бақытты болуына тілектестік білдіреді. Дастанда жігіт өз махаббатына барынша берік, қызбен біржлоа қоштасса да, сүйіктісінен мәңгі-бақи айнымайтынын айтады:
Көңілге өзгенің махаббатын жуытпан,
Жырақта жүрсем де өзіңді ұмытпан.
Жігіт сүйгеніне: өмірде алтын мен мыстың айырмасын білмейтін көңілі соқыр наданның қолына түсіп қалма дегендей, алыстан меңзеп, ақыл айтады:
Қадіріңді көр надан қайдан білсін,
Гәуһардың қадірін әркім біле бермес.
Рас, кейде дастанның лирик қаһарманы ертегі аңыздарда айтылатын дәсүрлі кейіпкерлерге ұқсап кетеді. Әйтсе де дастанда өмір нақты көріністерімен, шынайы суреттермен бейнеленген. Ал ондағы кейіпкерлер – күнделікті тіршілік тынысын сезінетін нақты жандар. Автор лирик қаһарман арқылы қоғамның кейбір көкейкесті проблемаларын ауызға алады.
Қәчаны қим шад есаң ғамгинә рәхм ет,
Әгәр султан есәң, міскинә рәхм ет.
Қазақшасы:
Көңілің шат болса, қамыққанға рақым ет,
Егер сұлтан болсаң, мүскінге рақым ет.
Сөйтіп, ақын ғашықтардың аузына сөз салу жолымен өзінің нақтылы философиялық қоғамдық көзқарасын оқырман қауымға жеткізеді.
Хорезми гуманистік ой-пікірлерді кезінде ту етіп көтерген дарынды ақын, өз заманының ойшыл азаматы ретінде танылған. Автор дастанда махаббатты жырлау арқылы өзі өмір сүріп отырған қоғамның кейбір кемшіліктеріне сын көзімен қарайтынын айттық.
Дастанның көркемдік ерекшеліктері.
Мұхаббат-наме - сюжеті қызықты, тілі көркем, көріктеу құралдары алуан түрлі, өлең құрылысы шебер жасалған дастан. Ақын Хорезми дастанда жыр жолдарына үстеме мағына беріп, оны ажарландырып жіберу үшін теңеу әдісін көбірек қолданады. Сөйтіп, ол өзі суреттеп отырған белгілі бір заттың яки құбылыстың ерекше белгілерін айқындай әрі ажарлай түседі. Сол арқылы жырдың эстетикалық әсерін еселеп арттырып жібереді.
Хорезми теңеу сөздерді мейлінше орынды қолданады. Дастанда: нәркез көз, ай жүз, қылдай бел, шекер сөз, лағыл ерін деген секілді дәстүрлі теңеулер көп.
Ақын қалың қолдың қан майданға кіргенін – аш қасқырдың қойға түскеніне, қыздың бір тал шашын - мың хор қызына теңеуі, т.б аса ұтымды шыққан.
Дастаннан тағы бір мысал келтірейік:
Әйә хуршид тек аләм чирағы,
Мүнәввар чехраңиз фирдавс бағы.
Ачылса лә лиңиз шәкәр сачылур.
Көрүб гүл ғұнчаниң ағзы ачылур.

Бойуң тек сәрв йоқ бустан ичинда,
Иүзүң нуры дин ай нуқсан ичинда.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 36-беті

...Шәкәрдин татлы сөзли дилрубасын,
Дариға ким чечәк тек би вәфасын.
Қазақ тіліне жолма –жол аудармасы:
О, күн сияқты әлемнің шырағы,
Жүзіңіздің сәулесі – жұмбақ бағы.
Ерніңді ашсаң, аузыңнан шекер төгілер,
Сені көріп, гүл қауызы аузын ашар.
Бойыңдай тік ағаш жоқ бақ ішінде,
Нұрыңнан келеді нұқсан ай бетіне.
Шекерден сөзі тәтті сен сұлусың,
Дариға, опасыз гүл сияқты.
Сонымен бірге, ақын дастанда айшықтаудың бір түрі болып табылатын шендестіру немесе антитеза әдісін де кеңінен қолданып отырады. Сол арқылы Хорезми бір-біріне қарама-қарсы ұғымдарды, құбылыстарды, түр түсі әр түрлі заттарды бетпе бет қою әдісімен бұлардан мүлдем басқа бір құбылыстың, ұғымның, заттың сыр-сипатын оқырман көзіне елестетеді. Мәселен, ақын бірде: қара меңін ақ жүзіңе жарасар десе, екіншісінде – сен сұлтансың, ал мен – бақытсыз тұтқынмын деп антитеза жасайды.
Мұхаббат-наме дастанында айтылуы бір болғанмен, мән-мағынасы әртүрлі сөздерді ойнатып, құбылтып, шебер қолдана біледі:

Ашар йилдын сениң йилгандә атың.
Күйаш йаңлық жехханны тутты атың
Әгәр десәм сени Рүстәм йәрарсың,
Қылычын бирла сәф ларны йәрарсы.
Қазақ тіліне жолма-жол аудармасы:
Желден асар желгенде сенің атың,
Күн сияқты жаһанды тұтты атың.
Егер сені Рүстем десем, жарарсың,
Қылышыңмен жауларыңды жарарсың.
Хорезми түркі халықтары әдебиетінде наме жанрына өзінің Мұхаббат-наме дастаны арқылы тұңғыш рет жол ашты. Наме сөзінің бірнеше мән-мағынасы бар. Сондай-ақ наме - жанрлық форма ретінде мәлім. Наме сөзінің ең жиі ұшырайтын мағынасының бірі – арнау өлең түрінде жазған дастан, поэма деуге болады.
Хорезмидің Мұхаббат-намесі - дәл осындай арнау ретінде жазылған дастан. Мұнда екі ғашық жанның ой-сезімдері, айтар сөздері жігіттің жазған арнау хаттары арқылы берілген. Кезінде мұндай әдіс әдебиет жанрындағы айтарлықтай жаңалық болған. Бертін келе мұндай намелер лиро-эпикалық поэмаларға айналып кеткені әдебиет тарихынан мәлім.
Мұхаббат-наме дастанында жігіттің қызға жазған әрбір хатынан кейін месневи (аралас ұйқаспен келетін екі жол өлең), кейде ғәззал түріндегі жыр жолдары беріледі. Бұл - ақынның өзіндік поэтикалық тәсілі. Сондай-ақ бұл дастан поэзияның фард (өз алдына ұйқасып, біртұтас түйінделген ойды білдіретін екі жолды өлең) деп аталатын түрлеріне де негізделіп жазылған.
Хорезми өз қаһармандараның бейнесін айқындай түсу үшін өзінен бұрыңғы сөз зергерлерінің қолынан шыққан – Ләйлі мен Мәжнүн, Хұсрау мен Шырын, Жүсіп пен Зылиха сияқты ғажайып образдарды зор білгірлікпен, аса шеберлікпен, ұтымды пайдаланып отырады. Мұның өзі Хорезми кейіпкерлерінің бейнесін сан қырынан келіп көрсетуге келіп көмектеседі.
Қорыта айтқанда, Хорезми сәтсіз махаббаттың трагедиясын жырлай отырып, өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық-әлеуметтік мәселелерін сөз етеді.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 37-беті
Алтын Орда дәуірінің ең таңдаулы туындыларының бірі болып саналатын Мұхаббат-наме дастанының әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан маңызы зор. Хорезмидің бұл ғажайып шығармасын танып-білу арқылы біз бүгінгі қазақ әдебиетіндегі поэма жанрының өмірге келу жолдарын, қазіргі қазақ тілінің даму сатыларын, халқымыздың өткендегі әдет-ғұрпын, салт-санасын т.б тереңірек ұғынатын боламыз.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Мұхаббат-наме дастаны кімнің тапсыруы бойынша қай жылы жазылған?
2. Бүгінгі күнге Мұхаббат-наме дастанының неше қолжазба нұсқасы жеткен?
3. Қазір дастанның нұсқалары қайда сақтаулы?
4. Мұхаббат-наме дастаны қай жылы қазақ тіліне аударылды?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Өміралиев Қ. Оғыз-қоғам эпостың тілі А; – 1988 ж.
13. Ізтілеуов А. Рүстем-Дастан А; – 1961 ж.
14. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
15. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
16. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
17. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.

Дәріс 11 Құтбтың Хұсрау – Шырын дастаны
Дәрістің мақсаты: Хұсырау шырын дастанының (аударманың) мазмұнын, еңбекті
зерттелуі мен насиахатталуын түсіндіру.
Жоспар:
1.Құтбтың өмірі және аудармасының ерекшелігі
2. Дастанның зерттелу ерекшеліктері.
3.Дастанның қысқаша мазмұны
4. Дастандағы Шырын және Хұсрау бейнесі.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Еділ сағасындағы Сарай қаласынан шыққан аса көрнекті ақындарының бірі Құтб еді. Ақын XIV ғасырдың орта кезінде өмір сүрген. Алғаш Құтб Сырдария бойындағы мәдени орталықтардың бірі - Сығанақ қаласында тұрады. Ал Тыныбек Алтын Орда мемлекетінің тағына отырған кезде ол Сарай қаласына қоныс аударды. Кейінірек ол мәмлүктік Египетке барып, сонда тұрып қалған. Құтб ақынды қыпшақтар арасында Құтбы немесе Құтып шайыр деп те атай берген. Ақынның өмірі жайында мәлімет жоққа тән. Тіпті оның толық аты - жөні де белгісіз. Құтб ақынның лақап аты болса керек. Құтбтың біздің дәуірімізге дейін сақталып қалған жалғыз шығармасы бар. Ол – Хұсрау мен Шырын дастаны. Бұл шығарма - әзірбайжан халқының кемеңгер ойшылы, ұлы ақыны Ілияс Жүсіпұлы Низамидің Хұсрау мен Шырын атты поэмасының аудармасы. Оны түпнұсқадан, яғни парсы тілінен қыпшақ - оғыз тіліне еркін аударған ақын Құтб болды. Шығыс поэзиясының ең таңдаулы үлгілерін көркем аударма жасаудың кеңінен тараған кезінде өзіндік бірнеше түрлі дәстүрі, әдісі болған. Мәселен, назирагөйлік әдісінде
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 38-беті
өзінен бұрынғы ақын жазған сюжетті, образды, тақырыпты бетке ұстай отырып, аудармашы идеясы мен мазмұны, көркемдігі мен формасы жағынан мүлдем жаңа шығарма жазып шыққан. Ал көркем аударма әдісі бұдан өзгешелеу болып келеді. Мұндай әдісті қолданғанда аудармашы - ақын өз жанынан азды - көпті өзгерістер, жеке эпизод, ой - пікірлер енгізуі мүмкін болған. Дегенмен, түпнұсқаның жанры мен негізгі ерекшеліктері сақталып отырған. Міне, Құтб ақын Хұсрау - Шырынды аударғанда дәстүрлі тақырыпқа шығарма жазудың осы әдісін шебер қолданған. Ол түпнұсқадағы идея мен сюжетті, мазмұн мен форманы, дастанның көркемдік ерекшеліктерін сақтай отырып, оған өз дәуірінің -XIV ғасырдағы Алтын Орда мемлекетінде орын алған әлеуметтік құбылыстарды табиғи түрде енгізе білген. Низами өз дастанында Хұсраудың таққа отыру салтанатын оның дүние - жиһазын, ақсүйекті ата - тегін мақтаудан бастайды. Ал аудармашы Құтб дүние - мүлік, атақ - дәреже емес, Хұсраудың әділетті, оқыған, адамгершілігі мол жан екеніне көбірек көңіл бөлген. Адам бойындағы ең асыл қасиеттерді - адалдықты, мейірімділікті, бауырмалдықты, мөлдір махаббатты, білімділікті, еңбек сүйгіштікті ту етіп көтерген бұл дастанның тәрбиелік, танымдық мәні зор.
Құтб ақынның дастаны қазақ оқырманы арасында ерте кезден -ақ тарағаны жақсы мәлім. Әзірбайжан халқының кемеңгер ақыны Низамидің Хұсрау мен Шырын поэмасын Құтб ақын қыпшақ - оғыз тіліне 1341 -1342 жылдары аударған болса керек. Бұл - Тыныбектің Алтын Орда тағына отырған кезі. Аудармашы дастанды Тыныбек пен Ханша Малика - Хатунға арнайды. Құтбтың Хұсрау мен Шырын дастанының жалпы көлемі -120 парақ, яғни 240 бет. Дастан 4740 бәйіттен тұрады (Низамиде 7000 бәйіт). Дастанда Құтб ақынның өзі жазған жыр жолдары да бар. Қалғандары шығарманы көшірушілер тарапынан қосылған өлеңдер болып келеді. Құтб дастаны 91тараудан тұрады. Бұл дастанның жалғыз ғана көшірмесі бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен. Қолжазба қазір Париждің Ұлттық кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазбаны түпнұсқадан көшіріп, қағазға түсірген қыпшақ ақыны Берке Фақих еді. Ол Алтын Ордада туып -өскен, өз елінде ақын ретінде танымал болған. Кейінірек мәмлүктік Египетке барып, сонда қайтыс болған. Хұсрау мен Шырын дастанын алғаш зерттеушілердің бірі поляк ғалымы А.Зайончковский болды. Бұл туындыны ол түрік тілінің қыпшақ диалектісінде жазылған аса құнды әдеби мұра деп бағалады. Мұны ол Низами поэмасының тікелей аудармасы емес, қайта өңдеп жазылған туынды шығарма деп таныды. Ал Е.Э.Бертельс болса, оны Низами поэмасының толық, көркем аудармасы деген болатын. Көрнекті кеңес түркологі Ә.Н. Нәжіп парсы тіліндегі Хұсрау уа Шырын түпнұсқасы мен қыпшақ - оғыз тіліндегі Хұсрау уа Шырын нұсқасының өзек - арқауы бір екенін ерекше атап көрсетеді. Ғалым бұл дастанның Құтб жасаған аударма нұсқасын жартылай төл туынды, дербес роман деп бағалайды. Хұсрау мен Шырын арасындағы мөлдір махаббат туралы аңыз - афсаналар Таяу және Орта Шығыс, Дешті Қыпшақ, Закавказьямен Орта Азия, Индия халықтары арасында көне замандардан бері -ақ кең тараған. Құтб ақынның Хұсрау мен Шырын дастанының қай елде жазылғаны туралы зерттеушілер арасында ортақ пікір жоқ. А.Н.Самойловичтің зерттеулеріне жүгінер болсақ, Хұсрау мен Шырын дастаны Алтын Орда жерінде жазылған болып шығады. Ал Ә.Н.Нәжіптің дәлелдеуі бойынша, Құтбтың бұл дастаны Алтын Ордада жазылып, кейінірек Египетте қайта көшірілген. Бізге дастанның осы көшірмесі жеткен. А.Зайончковскийдің пікірі бойынша, бұл әдеби жәдігерлік мәмлүктік Египетте жазылған, ал оның авторы Құтб - Хорезмнен шыққан шайыр. Құтбтың Хұсрау мен Шырын дастаны қыпшақ оғыз аралас тілінде жазылған. Құтб аударған Хұсрау - Шырын поэмасын қазақ тілі тұрғысынан жан - жақты зерттеп, бұл дастанның ғылыми сөздігін жасап шыққан ғалым А.Ибатов болды.
Иран елінде бір қарт патша болыпты. Оның Хұсрау деген жалғыз ұлы бар екен. Хұсрау көп оқып, ер жетіп, әдепті жігіт болыпты. Патша ұлының Шапур деген бір суретші досы бар екен. Бір күні ол Хұсрауға әділ патша Мехинбану және оның жиені сұлу Шырын жайында әңгіме айтып береді. Сонда Хұсрау Шырынға ғашық болып қалады. Досын
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 39-беті
қызбен сөйлесуге жібереді. Шапур алыстағы Армения еліне барып, Шырын серуендейтін бақтағы бір ағашқа Хұсраудың суретін іліп қояды. Жігіттің суретін көрген Шырын оған ғашық болып қалады. Ақыры Шапур бір күні Шырынмен оңаша сырласып, оған Хұсрауды мақтайды. Шырынға жігіттің жіберген жүзігін береді. Ақыры екі ғашық екі елдің шекарасында кездеседі. Бірақ нақ сол сәтте Хұсраудың әкесі қайтыс болғаны туралы хабар келеді. Хұсрау дереу өз еліне аттанып кетуге мәжбүр болады. Алайда еліне келгенде дұшпандары оған қарсы шығып, әкесінің тағына отырғызбай қояды. Хұсрау амалсыздан тағы да қыздың еліне - Арменияға қайтады. Шырын қыз тойға асықпау керектігін, алдымен Иран тағына иеленіп алу қажеттігін айтып, Хұсрауға кеңес береді. Хұсрау жәрдем алу үшін Румға (Византия) барып, Рум патшасынан әскер алады, әрі оның қызы Мариямға уйленіп қайтады. Хұсрау әкесінің тағына отырған кезде Мехинбану дүниеден өтіп, патша тағына Шырын отырады. Шырын мемлекетті әділдікпен, білгірлікпен басқарады. Қалалар бұрынғыдан да гүлдене түседі. Елдің дәулеті артады. Патша Шырын сол кезде Фархад деген атақты ұста жігітті шақырып, шөл - далаларды суландыратын каналдар қаздырады. Сөйтіп жүргенде Фархад Шырынға ғашық болып қалады. Бұған қатты ашуланған Хұсрау қалайда Фархадты құртпақ болады. Хұсрау патша бір күні Фархадқа мынадай шарт қояды:
-Ей, Фархад, сен сонау төбесі көк тіреген Бесотын тауын қақ жарып әскерім өтетін жол сал. Сонда ғана Шырын сұлу сенікі болады, - дейді. Фархад патшаның бұл шартын орыындайды. Мұны көрген Хұсрау зәресі қалмай, Фархадқа бір жалмауыз кемпірді жіберіп, Шырын өлді деп хабар айтқызады. Бұған шыдай алмаған Фархад өзін - өзі өлтіреді. Бұл арада Мариям да қайтыс болады. Ал сол кезде Хұсрау дереу Шекер деген сұлуға үйленіп алады. Бірақ көп ұзамай Шекер де дүниеден өтеді. Сөйтіп, Хұсрау тағы да Шырынға барып, кешірім сұранады, әлі де соған бұрынғыдай ғашық екенін айтады. Оған үйленбек ниеті бар екенін білдіреді. Бірақ Шырын асықпайды. Хұсрауға көп ақыл - кеңес айтады. Шырынның кеңесі бойынша, Хұсрау тозып кеткен өз мемлекетін тәртіпке келтіре бастайды. Қалаларды гүлдендіреді, әділетті билік орнатады. Бірақ ғашықтардың ғұмыры ұзақ емес екен. Хұсраудың Мариямнан туған баласы - Шеруя сарай әкімдерімен астыртын сөз байласып, Хұсрауды қапылыста өлтіреді. Әкесін өлтірген соң ол Шырынға үйленбекші болады. Бірақ Шырын өзінің Хұсрауға деген махаббатын аяқ асты етпейді. Шырын өз қол астындағы құлдардың барлығын азат етіп, мал- мүліктерін кедейлерге үлестіріп береді де, Хұсраудың қабіріне келіп, өзіне - өзі қанжар салып өледі.
Хұсрау - Шырын дастанының басты қаһарманы - Шырын. Дастанда Шырын тек сұлу қыз, адал жар ғана емес, сонымен бірге ол - әділетті патша, халық қамқоршысы. Сондай -ақ ол дастанның екінші бір басты қаһарманы - Хұсрауды қайта тәрбиелеген мейірбанды жан. Шырын өз елінде ғана емес, сүйген жігіті Хұсраудың мемлекетінде де әділдік пен тыныштық, дәулетті, тұрмыс – тіршілік орнатуға барынша күш салады. Шырын өз махаббатына өле- өлгенше адал жан. Құтб осы Шырын образы арқылы мемлекетті қашанда әділ, білімді, инабатты, мейірбанды жандар басқаруы керек деген пікір айтады.
Дастандағы ең күрделі образ - Хұсрау бейнесі. Хұсрау шығармада екі түрлі қырынан көрінеді. Бірі - махаббатқа опасыз, ойын –сауыққа құмар, жеңіл мінезді, залым Хұсрау. Екіншісі - елге қайырымды, әділ патша Хұсрау. Дастанда осы екі Хұсрау арасында ұзақ уақыт күрес болады. Біресе Хұсраудың жағымды мінез - құлқы женіп, ал келесі жолы ұнамсыз жақтары басым түсіп жатады. Ол көңіл көтеру қамын ойлап, ойын –сауыққа берілген кездерінде мемлекетті басқару істерін ұмытып кетеді. Хұсрау бойындағы сүйіспеншілік сезімі алғаш тұрақсыздау болып келеді. Сол кезде ол Мариямға, кейінірек Шекерге үйленеді. Ол шынайы сезімнің өзін өткінші нәрсе деп біледі. Бірақ Хұсрау бұл күйінде қалмайды. Шырынның ақыл –парасаты арқасында өзгереді. Өз сүйгені жолында ажалдан да тайсалмайтын қаһарманға айналады.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 40-беті
Құтбтың қыпшақ – оғыз тіліне аударған Хұсрау - Шырын дастаны ұлы Низамидің прогрессивті ой –пікірлерін білдіре отырып, сонымен бірге XIV ғасырдағы Алтын Орда мемлекетінің ішкі және сыртқы қоғамдық –әлеуметтік мәселелерін де зор шеберлікпен ашып көрсетеді. Бұл дастанда діни – мистикалық әдеби шығармаларға қарсы бағытталған осы өмірді нақты шындығы бейнеленеді. Ақын адамгершілікке, әділдікке, ынсапты болуға, туған жерді туған анаңдай жақсы көруге, қара бастың қамынан гөрі халық мүддесін қашанда жоғары қоя білуге, өнер –білімді игеруге, махаббатқа адал болуға үндейді.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Құтб аудармасының ерекшелігі неде?
2. Қолжазба қазіргі таңда қайда сақталған?
3.Хұсрау - Шырын поэмасын қазақ тілі тұрғысынан жан - жақты зерттеп бұл дастанның ғылыми сөздігін жасап шыққан ғалым кім?
4.Дастанның басты кейіпкерлері кім және оларға мінездеме бер.
5.Ақын осы дастан арқылы қандай ой білдірді?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Өміралиев Қ. Оғыз-қоғам эпостың тілі А; – 1988 ж.
13. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
14. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
15. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

Дәріс 12 Сайф Сараи Гүлістан бит-түрки ( Түркі тіліндегі Гүлістан)
Дәрістің мақсаты: Сайф Сараи Гүлістан бит-түрки еңбегімен таныстыру,
шығарманың әдеби мәнін саралау.
Жоспар:
1.Саиф Сараи - Алтын Орда дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілі.
2.Гүлстан бит-түрки (Түркі тіліндегі Гүлстан) дастанының табылуы,
зерттелуі.
3.Дастанның идеялық мазмұны
Дәрістің қысқаша мазмұны
Сайф Сараи - Алтын Орда әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі. Ол лирик және эпика қын, жазушы және аудармашы ретінде түркі тектес халықтар әдебиеті мен тілінің өзінен кейінгі кезеңдерде дами түсуіне мол үлес қосып, едәуір ықпал еткен қаламгер.
Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайында көп мәлімет сақталмаған. С. Сараидың бізге жеткен жалғыз көлемді еңбегі бар. Ол - Гүлістан бит-түрки (Түркі тіліндегі Гүлістан) деп аталады.
Ақын бұл еңбегін Сырдария бойында бастап, Египеттегі Ніл өзені жағасында жазып бітірген екен. Бұл өзі парсы-тәжік әдебиетінің классигі Сағди Ширазидің Гүлістан атты
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 41-беті
шығармасының еркін аудармасы. Ал Сайф Сараи осы Гүлістанды қашан қыпшақ тіліне аударып біткені жайында өз кітабының соңында мынадай мәлімет береді:
Биз насыхат шартын ош қылдук байан
Ким иетмиш болса биза не зийан.
...Муддати хежрат йеди йуз тоқсан уч
Иыл еди ким азалды калмади куч
Ол шаввал еди ким, ей азиз
Хатм олди бу Гулистан намамиз.
Жолма-жол аудармасы:
Біз баян еттік сіздерге насихат сөзін, Жетпістің жетегіне ерген кезім. Хижра бойынша жеті жүз тоқсан үш Бойдан қуат қашып, азайды күш. О, қадірлім, тамылжыған тамыз еді, Гүлістан жырын жазып, бітірдік іс.
Бұл мәліметтерге қарағанда, Сайф Сараи хижра жыл санауы бойынша, 793 жылдың тамыз (шаввал) айында Гүлістанды аударма жасап бітірген. Бұл – жаңаша жылсанау есебі бойынша, 1391 жылдың тамыз айы. Ақын Гүлістанды жетпіс жасымда аударып біттім деп отыр. Демек, Сайф Сараи 1321 жылы туған екен. Бұл кезде Алтын Орданы Өзбек хан билеп тұр еді.
Сонымен, Сайф Сараи Алтын Орда мемлекетінің күш-қуаты нығайып, ел іші бейбіт, тыныш кезінде Сараи қаласында тұрады. Ал кейінірек хан ұрпақтары арасында тақ үшін таластар басталып, Дешті Қыпшақта аласапыран заман туған кезде ақын туған жерден алысқа кетуге мәжбүр болады. Ол қалған өмірін Мысыр (Египет) елінде өткізіп, 1396 жылы сонда дүние салады.
Қолжазбалары, зерттелуі, жариялануы. 1915 жылы Анкарада шығатын журнадцардың бірінде түркі тіліне аударылған Сағдидің Гүліс-тан Дастаны Голландиядан табылғаны туралы шағын ғана хабар жарияланды. Бірақ оған ешкім назар аудармайды. 1950 жылы профессор Феридун Нафиз Узлук Голландияның Лейден университеті кітапханасы қорынан Гүлістанның фото көшірмесін алып, оған шағын алғы сөз жазды да, 1954 жылы Анкарада жеке кітап етіп басып шығарды.
Түркі тіліндегі Гүлістанның аудармасы жайында тұңғыш рет ғылыми пікір айтып, С. Сараи аудармасын әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан талдаған ғалым А. Баттал-Таймас болды. Ол аудармаға ғылыми шолу жасай келіп, оның стильдік құрылысына, әсіресе, тілінің фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық ерекшеліктеріне сараптама жасады.
Алайда қыпшақ тілінде жазылған орта ғасырдың аса құнды әдеби жәдігерлігі - Гүлістан бит-түрки шығармасын егжей-тегжейлі зерттеген түркі танушы ғалым Ә. Н. Нәжіпболды. Ғалым С. Сараи шығармасының жазылу тарихын, оның әдеби мәнін, тілін, сол дәуірдің әдеби және тілдік ерекшеліктерін кең көлемде зерттеп, Гүлістан бит-түркиді қазіргі орыс графикасы бойынша транскрипция жасады, әрі орыс тіліне жолма-жол аударма жасап шықты. Сондай-ақ С. Сараи аудармасының өзіндік ерекшеліктерін ашты, шығарманың қыпшақ тілінде жазылғанын толық дәлелдеп берді. Бұл әдеби жәдігерлік көне түркі әдеби тілдерінің ішінде қазіргі қаза қтіліне өте-мөте жақын тұрғанын ашып көрсетті.
Дастанның идеялық мазмұны. Гүлістан бит-түркте әдептілік, тілге сақ болу, өсек айтпау, сыпайылық сияқты көптеген этикалық мәселелерді қозғайтын хикаяттар көп. Мысалы : Мың батпан келетін тасты қаңбақ құрлы көрмейтін бір алып палуан бұрқан-тарқан болып ашуланып тұр екен.
Бұған не болған? - деп сұрапты біреу.
Сонда әлгі палуанның көршісі тұрып:Мың батпан тасты ұршықтай иіретін көршім еді. Бүгін ол менің бір ауыз сөзімді көтере алмай,бүлініп жатыр, - деп жауап беріпті.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 42-беті

Саиф Сараи парсы тіліндегі Гүлістанды қыпшақ тіліне зор шеберлікпен аударғаны даусыз. Шығарманың түпнұсқасындағы кейбір қиын ұғымдардың қыпшақ тіліндегі эквивалентті баламасын тауып, оқырманға түсінікті етіп береді. Сол арқылы аудармашы өз қаҺармандарының көңіл күйін, психологиясын зор шеберлікпен ашып көрсетеді.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Сайф Сарай қай дәуірде өмір сүрген?
2.Сайф Сарайдың бізге жеткен қандай еңбегі бар?
3.Гүлістан бит-түрки шығармасын егжей-тегжейлі зерттеген түркітанушы
ғалым кім?
4.Гүлістан бит-түрки неше тараудан тұрады?
Әдебиеттер:
1.Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2.Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3.Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4.Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6.Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7.Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8.Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9.Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10.Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11.Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13.Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14.Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
15.Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.
Дәріс 13 Әбілғазы Баһадүрхан Шежіре и түрік ( Түрік шежіресі)
Дәрістің мақсаты: Түрік шежіресінің көркемдік сипатын,компазициялық құрылымы
мен әдеби құндылығын, зерттелуі мен насихатталуын меңгерту.
Жоспар:
1. Әбілғазы Баһадүр ханның өмірі.
2. Түрік шежіресінің жазылу тарихы туралы.
3. . Түрік шежіресінің баптары.
Дәрістің қысқаша мазмұны
Әбілғазы Баһадүр хан түркі халықтарының ежелгі шежіресін жазған ғұлама-тарихшы, есімі мәшһүр шежіреші, Хиуа ханы болған.
Әбілғазының әкесі Арабмұхамед, Дешті Қыпшақтың ханы, Жошы ұрпақтарының бірі болып келеді. Ал анасы Мейірбану Арал теңізі маңайын мекен еткен қазақ руларының ханы Жанғазы сұлтанның қызы.Әбілғазы Үргеніш қаласындағы Арысхан медресесінде оқып, шығыстың аса білікті ғалымдарынан әлем тарихы, поэзия, мемлекетті басқару мен әскери өнері, т. б. бойынша дәріс алады. Ол есейіп, ер жеткен шағында өзі туралы: Құдай тағала мырзалық қылып маған біраз нәрсе берген, мен әсіресе үш түрлі өнерді жете меңгердім. Біріншісі - әскери өнер, яғни әскерді басқару, оның тәртібі: атты әскер мен жаяу әскерді аз не көп болғанда шабуылға қалай алып шығу, достарыммен де, дұшпандарыммен де сөйлесе білу; екіншісі – ақындық өнер, яғни түрлі өлең құрылысын
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 43-беті
сақтай отырып, түркі тіліңде месневи, қасида, ғазел, рубаят тәрізді өлең шығара білу, араб, парсы, түрік сөздерінің мағынасын жетік білу; үшіншісі - бұрын Арабстан, Иран, Тұран, Монғолияны билеген патшалардың өмірі мен мемлекеттік маңызды істерін, оларда болған ірілі-уақты оқиғаларды жатқа білу - деп жазды .
Арабмұхамед хан қартайған шағында оның балалары арасында таққа таласу күресі басталып, билікке талас ұзаққа созылып кетеді. Осындай қарулы қақтығыстардың бірінде Әбілғазы қатты жарақаттанады. Бауырларының қолына түссе өлетінін сезіп, ол Әмудариядан жалғыз жүзіп өтеді де, төніп тұрған ажалдан қашып құтылады.Жалпы Әбілғазы жастайынан батыл, ер жүрек, қайсар мінезімен көзге түседі. Сол үшін оның есіміне Баһадүр, яғни батыр сөзі қосып айтылатын болған.
Әбілғазы өз басына өлім қатері төнген кезде қазақ әміршілері Есім хан мен Тұрсын ханды паналауға мәжбүр болады. Ақыры ағалары 1628 жылы Әбілғазыны алдап қолға түсіріп, оны Иранға айдатып жібереді. Сөйтіп Әбілғазы өз өмірінің он жылын Исфахан қаласында өткізеді. Бұл тұтқыннан қашып құтылған Әбілғазы біраз жыл бойы түрікмен және қалмақ ауылдарыңда бой тасалап жүреді.
Арал қазақтары 1645 жылы Хиуа хандығына қарсы көтерілісте жеңіске жетіп, Әбілғазыны - Хиуа ханы деп жариялайды. Әбілғазы хан тағында отырған жылдары көптеген игілікті істер жасайды. Ол алпыс жасқа келгенінде хандық билікті баласы Ануш Мұхамедке беріп, енді өзі ата-бабаларының шежіресін жазуға кіріседі. Сонымен, Түрік шежіресінің жазылу тарихы туралы Әбілғазы: Бұл тарихты жазуды бір кісіге тапсыралық деп ойлап едік, лайықты кісі таппадық. Сондықтан Жетім өз кіңдігін өзі кесер дегендей, өз тарихымызды өзіміз жаздық. Адам атадан бұл кезге шейін, есебін бірқұдайдың өзі біледі.Патша, бірде-бір әмір, бірде-бірауылды билеуші өз тарихын өзі жазған емес. Ешкім жазуға бата алмаған бүл кітапты жазғанда мен пақыр жалған айтуды не өз кемшілігімді жасыруды мақсұт еткен екен деп ойлай көрмеңіздер,- деп жа- зады.Әбілғазыжазғанекі шежіресақталып, бүгінгі күнгежеткен. Олардың бірі - Түркімен шежіресі, ал екіншісі - Түрік шежіресі деп аталады.
Түрік шежіресінде Адам атадан бастап, Шыңғыс ханға дейінгі және одан кейінгі дәуірлерде Орта Азия мен қыпшақ даласыңда, Таяу Шығыста болған сан қилы тарихи оқиғалар жүйелі түрде баяндалады. Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары шежіресін сөз ете отырып. Әбілғазы негізінен түркі тектес халықтардың тарихына көбірек назараударған. Кезінде академик Х. Френ Түрік шежіресін аса жоғары ғылыми еңбек ретінде бағалай келіп, бұл шежіре Ресей мұсылмандарына өз ата-бабаларының тарихын білуге көмектесіп қана қоймайды, олардың жалпы тарих ғылымына деген көзқарасын оятуға тиісдеп жазған болатын.
Түрік шежіресі XIX ғасырда-ақ неміс тіліне (Шенстрем), одан француз тіліне, бертін келе орыс тіліне (Тредиаковский) аударылып, бірнеше рет Еуропада жеке кітап болып басылып шықты. Бұл шежіренің орыс тіліне тәржіма жасалып, кітап болып шығуына кезіңде Ресейдің атақты графы Н. И. Румянцев тікелей өзі қамқорлық жасағаны мәлім.
Қазақ халқының көне тарихына әдебиеті мен мәдениетіне тікелей қатысты түрлі жазба жәдігерліктер ішінен Түрік шежіресі ерекше орыналады. Бұл шежіре тоғыз баптан (тараудан) тұрады. Шежіренің 1,2-баптары Адам атадан бастап Шыңғысханға дейінгі оқиғалар. 3,6-баптарында әлем әміршісінің Үкідай, Шағатай,Толы деген
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 44-беті
ұрпақтарының Мауераннахр, Иран, Қашқар жерінде билік жүргізуі, ал 7,9-баптарында Жошы хан және оның ұрпақтарының Дешті Қыпшақта,Тұранда, Қырымда,Мауренахрда, Хорезм деп патшалық етуінің тарихы баяндалады. Әбілғазы шежіресіңде қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың ежелгі тарихы, олардың байырғы әдет-ғүрпы, салт-санасы, мәдениеті. өнері. т.б туралы көптеген құнды деректер бар.Түрік шежіресі күні бүгінге дейін тек тарихи мұра ретінде ғана қаралып келді. Ал кезінде ол тек шежіре ғана емес, сонымен бірге өз дәуірінің көркем туындысы саналған.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Әбілғазы Баһадүрханның шежірені өзі жазуының себебі қандай?
2.Түрік шежіресінің жазылу тарихы туралы Әбілғазы хан не деп айтады?
3.Түрік шежіресінде не туралы баяндалады?
4. Түрік шежіресі неше тараудан тұрады?
5. Шежіренің қазақ әдебиетіне қандай қатысы бар?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
15. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.

Дәріс 14 Қадырғали Жалаири Жәми - ат Тауарих
(Шежірелер жинағы)
Дәрістің мақсаты: Шежірелер жинағының көркемдік сипатын,компазициялық құрылымы мен әдеби құндылығын, зерттелуі мен насихатталуын түсіндіру.
Жоспар:
1.Қадырғали Жалаири өмірі
2.Жәми – ат Тауарих еңбегі
3.Оразмұхаммед хан дастаны бөлімі
Дәрістің қысқаша мазмұны
Қадырғали Қосымұлы Жалайри (1555 - 1607) – қазақтың ғұлама – тарихшысы, қоғам және мемлекет қайраткері. Ата бабасы Қарахан әулеті билік жүргізген кезден бері ұдайы ханның кеңесшілері, уәзірлері, әскери басшылары болып, аса маңызды мемлекеттік қыхметтер атқарып келген. Қадырғалидың әкесі Қосым кезінде бек дәрежесінде болып, ал атасы Темшік майдандағы ерлігі үшін батыр атанғаны мәлім.
Қадырғали Жалайри алғашында хан ордасында қызмет етіп, ханның кеңесшісі, хан балаларының тәрбиеші – ұстазы болды. Қалмақ шапқыншылығы кезінде Шығай ханның баласы (Тәуекел ханның інісі) Ондан сұлтан қаза табады. Қадырғали Қосымұлы әкесіз қалған он үш жасар Ораз- Мұхаммедті ертіп алып, бүкіл ауыл аймағымен Сібір ханы Көшімнің қарамағына көшіп барады. Көшім хан Қадырғалиды бірден төбе – би етіп

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 45-беті
сайлайды. Қосым би үнемі Ораз – Мұхаммедтің жанында болып, оны өз баласындай тәрбиелеп өсірді.
Қадырғали Жалаири - Шығыс тарихы мен әдебиетін, мәдениеті мен салт-санасын терең меңгерген, араб және парсы тілдерін жетік білетін зиялы, ғұлама жан болған. Оның даналығы мен ғалымдығына көзі жеткен Көшімхан көп ұзамай - ақ Қадырғалиді өзіне кеңесші би етіп алады. Кейінірек ол Көшім ханға қарсы шығып, Сібір князы Сейдақтыңда ақылгөй - кеңесші билерінің бірі болады.
Қадырғали Қосымұлы, Ораз-Мұхаммед және Сейдақ - үшеуі бірге жиі -жиі аңға шығып, серуеңцейтін болған. Осыңдай күңдердің біріңде (1588 жылы) Ертіс өзені бойында саятшылық құрып жүрген осы үш қазақты Сібір воеводы Д. Чулков әдейі аңдып жүріп қапылыста тұтқындайды. Сосын үшеуінде үй – ішімен аманат ретінде Мәскеуге - патша сарайына жібереді.
Сонымен, Қадырғали Жалаири 1598 жылға дейін Мәскеуде патша сарайында тұрды. Ал Ораз - Мұхаммед Ресейдің 1590 - 1591 жылдардағы Қырым хандығына, шведтерге қарсы соғыстарына білікті әскери адам ретінде қатысып, сан рет ерлік көрсетті. Адалдығы мен ерлігі үшін сол кездегі орыс патшасы Федор Иванович (Иван Грозныйдың баласы) 1592 жылы Ока өзені бойындағы Қасым хандығынан Ораз - Мұхаммед сұлтанға арнайы жарлықпен жер бөліп берді. Ресей патшалығы кезінде Қазан хандығына қарсы күрес жүргізу мақсатымен Ока өзені бойынан Касымовское царство (Қасым патшалығы) деп аталатын князьдық құрғаны мәлім. Алғашқы ханы Қасымның есімі бойынша князьдық осылай аталып кеткен. Орталығы Кермен қаласы болды. Ресей құрамындағы Қасым патшалығын қыпшақ хандарының әулеттері билеп келді.
Жәми – ат Тауарих еңбегі. Орыс патшасы Борис Годунов 1600 жылы өз жарлығымен Ораз- Мұхаммедті осы Қасым хандығының ханы етіп қойды. Сол жарлығымен патша Ораз - Мұхаммедке төрт уәзір тағайындаған болатын. Соның бірі Қадырғали Жалаири еді. Орыс патшасы Борис Федорович Годунов Мәскеуде Ораз - Мұхаммедке қандай зор қошамет - құрмет көрсеткенін тарихшы Қадырғали Жалаири өзінің Шежірелер жинағында егжей-тегжейлі баяндаған.
Сөйтіп, 1600 жылы ғана Қадырғали Жалаири тікелей ғылыми жұмыспен айналысуға мүмкіндік алды. Сол жылы Қасым патшалығында ол өзінің Жәми ат-тауарих (Шежірелер жинағы) атты тарихи еңбегін жазуды бастап, оны 1602 жылы толық жазып бітті. Бұл кітап сол кездегі дәстүр бойынша орыс патшасы Борис Годуновқа арналды.
Қадырғали Жалаиридің бұл еңбегін Шыңғыс хан және оның ұрпақтары жайындағы, сондай - ақ Қазақ хандығы туралы шежіре деуге болады. Алайда Шежірелер жинағының алғы сөзінде атап көрсетілгендей - ақ, Қазақстан тарихы үшін аса маңызды бөлігі - 3-ші, яғни бұрын - соңды ешқандай автордың еңбегіндежазылмаған тың тарихи мәліметтер берген соңғы бөлімі. Ол тоғыз дастаннан тұрады. Олардың сегізі Шыңғысхан ұрпақтарының ішінде Қазақстан тарихына қатысы бар хандар - Ұрысхан, Тоқтамыс, Темір-құтлық Ұрысханұлы, Қажы-Керей,
Қажы-Мқхаммед, Әбілқайыр, Жәдігер, Ораз-Мұхаммед жене басқаларға арналса, бір дастан Алтын Орда тарихыңдағы ірі тұлға Едіге биге арналды.
Жами-ат тауарих сол дәуірдің дәстүрі бойынша әдеби түркі тілінде жазылған. Соған орай, автор қазақ тілінің зор мүмкіндіктерін, ғажайып теңеулерін, айшықты сөз тіркестерін, мақал - мәтелдерін, нақыл - ғақлия сөздерін шынайы қаламгерге тән шеберлікпен пайдалана білген. Мұнда қаламгер қара сөздің өзін жыр – толғауға ұқсатып, жиі - жиі қайталанып отыратын ырғақпен айтады.
Қадырғали Жалаири шығармасының көркемдік дәрежесін, әдеби құнын дәлелдеу үшін шежіреден бір ғана мысал келтірейік. Жами ат- тауарихта орыс патшасы Борис Годуновқа арналған мынадай мадақтау жолдары бар: Жумләт алькристиан падша хазратлари Ба- рис Федурауч улұғ ақхан дур... айналасы алты хан, тегүрегі төрт хан, дүнианың төрт бурчын биләгән хан, халайқын адллік білән сургән хан, иәтім ләр гә рахим
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 46-беті
қылып, чығай лар на тойдырған хан, қыш уа йаз, ай уа йыл хазина да бар малын хақ йолында ихсан қылған хан, йеті иқлым кәшур ны алғанхан .
Міне, осы мадақтау өзінің композициялық қүрылымы тұрғысынан сол кездегі жыраулар поэзиясын еске түсіреді. Мұнда қара сөздің өзі бейне бір жыр - толғау секілді ырғақты, ұйқасты болып келеді. Автор белгілі бір сөздерді немесе тұтас сөз тіркестерін рефран ретінде бірнеше рет қайталап айту арқылы осы ұғымдарға оқушы назарын көбірек аударып отырады.
Бұл секілді сөз қайталау әдісін кезінде қазақ жыраулары жиі қолданған. Мәселен, Қазтуған Сүйінішұлы өзінің біртолғауында туған жер деген мағынада қолданылған жұрт сөзіне ерекше екпін беріп, қайталап отырады:
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт.
Атамыз біздің бұ Сүйініш,
Күйеу болып барған жұрт.
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт.
Кіндігімді кескен жұрт,
Кір - қоңымды жуған жұрт,
Қарағайдан садақ будырып,
Қылшанымды сары жүн оққа толтырып,
Жанға сақтау болған жұрт.
Сонымен, Жами ат - тауарих тарихи тақырыпқа жазылған ғылыми еңбек қана емес, сонымен бірге өз дәуірінің әдеби дәстүрінде өмірге келген, көркем сөз үлгілерін шеберлікпен пайдаланған туынды деуге болады.
Оразмұхаммед хан дастаны бөлімі. Енді Жами ат-тауарих туралы толық түсінік алу үшін Қадырғали Жалаири шежіресінің Ораз - Мұхаммед хан дастаны деп аталатын бөлімін оқып көрелік: Ораз – Мұхаммед Оңдан Сұлтанұлы, Шығайханұлы, Жәдікханұлы, Жәнібекханұлы, Барақханүұлы, Құйыршықханұлы, Ұрысханұлы туралы дастан.
Ораз - Мұхаммед ханның барлық ата - бабалары, туыстарымен бір дастанда жазылды. Өйткені Ұрыс ханнан Жәнібек ханға дейін төртінші буын еді. Ол жайлы да бұрын айтылып өткен еді.
Жәнібек ханның оғландарын (ұлдарын) бұл заман тағы еске түсіреміз. Оның ұлдарынан немерелеріне дейін тарқалып, көп ұрпақ өсіп - өңді. Бірақ олардың әрбірі бір ұрық болып өз уәлаяттарында патшапық құрып билеп өтті. Соңдықтан атақ - даңқы осы заманға дейін белгілі мәшһүр болды.
Ең алдымен айтылатыны Қасым хан - Жаған бегімнен туған еді. Біраз жылдар бойы атасы басқарған ұлысыңда патшалық құрды және өз тұсында әр тараптағы уәлаяттарды бағындырды. Оның хикаясы әр жерде айтылады, сондықтан мәлім, мәшһүр болды. Ақырында Сарайшықта дүние салды. Бұл күндері оның қабірі Сарайшықта жатыр. Оның ұлы Хақназар хан Ханық сұлтан - ханымнан туған еді. Оның да атағы мен абыройы туралы көп айтылады. Алайда Хақназар хан өз араларында болған қақтығыстарда қаза болған. Бұл күндері оның ұлдарынан патшалық тайды.
Қамбар сұлтан әрқашанда Қасым ханмен бірге болды, оның әскерлерінің бас қолбасшысы болды. Оның ұрпақтарының ешқайсысы патшалық құрмады.
Үсек хан. Оның ұлы Болат сұлтан еді. Оларға да патшапық тимеді. Ақыр аяғында Болат сұлтан өз ұлдарымен ноғай соғысында шаһит болды.
Жәдік хан. Қасым хан заманында белгілі еді. Шағым мырзамен соғысып, Жыланды төбеде бір ұлымен бірге шаһит болды. Оның қабірі Үргеніштегі Бақырған атада жатыр. Сонда жерленген еді. Жәдікханның көптеген әйелдері мен күндері болды, оның балалары да көп еді. Оның аса әйгілі даңқты ұлдары: Тоғұмхан, Бөкейсұлтан, Шығай хан, Мәлік
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 47-беті
сұлтан. Соңғы екеуінің шешесі Абайқан бегім еді. Тоғұм хан, оның ұлдары тоғыз сарыдеп аталады. Мәлік сұлтанның баласы Башыбек сұлтан тоғыз сарымен бірге Жағат уәлаятының шекарасында шаһит болды, әйгілі әрі даңқты отыз жеті сұлтан шәйіт болды...
Алайда Бөкей сұлтаннан ұрпақ болмады. Ал Бауыш - Бұйдаштың баласы Әдік сұлтанеді, оның ұлы Бұйдашхан болатын. Әдіксұлтан балаларын Бесұл [Беш оғул] деп атайды. Бұйдаш хан Барақ Дәуріш ханмен соғыста өлді. Сонда Бұйдаш ханмен бірге түгелдей Бес ұл ұрпақтары 24 сұлтан қаза болды.
Бес ұлға патшалық тимеді, алайда бірнеше ұлдары уәлаяттарда кіші хан болды, бірақ аты шығып, әйгілі болғаны жоқ.
Бұрындықхан. Оның ұрпақтары мәртебеден түсіп қалды.Ахмед хан, өзбекияда Ахмат хан деп атайтын еді, ол да біраз уақыт хан болды. Шейдақ бекпен болған шайқаста шаһит болды. Орақ мырза шаһит қылды.
Таһирхан болды. Біраз күн хандықты биледі, онша ұзақ патшалықты билемеді.Ондан сұлтан туралы хикаялар көп жерде кездеседі. Ол ержүрек батыр, садақ атудыңда керемет мергені еді. Әрқашан сыртқы жауларға қарсы күресте көп ерлік көрсетті. Шығай хан тұсында әскерлердің бас қолбасшысы болды. Ол туралы тарихта көптен белгілі. Ақырында қалмақтармен шайқаста 30 жасқа келген жігіт шағында шаһит болды. Оның қабірі Қожа Ахмет Йассауи рахмет алла алейһидің қасында жерленді.
Оның әйелдері мен күңдері өте көп еді. Ол көп уәлаяттарды бағындырып, өзіне қаратты. Оның әйгілі, үлкен екі ордасында туған балалары мыналар: Алтынханым - Үсекханның баласы Болат сұлтанның қызы еді. Одан ислам падишаһы һәм сұлтаны Ораз - Мұхаммед хан туды, Тәтті ханым туды.
Чүйім ханым Бұрындық ханның баласы Кемсін сұлтанның қызы еді. Одан Көжек сұлтан туған еді. Ол ислам патшасы Тәуекел ханның әскер басшысы болып тұр. Ол сол уәлаятта әлі күнге дейін өмірсүріп жатыр.
Ораз - Мұхаммед хан сегіз жасында өзінің атасы Шығай ханнан айрылды. Оның үстіне он үш жасыңда өз әкесі Оңдан сұлтан шаһит болды. Одан соң және бірқанша уақыт таршылық көріп, Сейдақ бидің алдында кіріптарлық шекті.
Он алты жасында бүкіл христиан падишаһы Борис Федоровичке қызмет істеуге дайын болды.
... Барлық үлкен-кіші, акбар молда және құдайға қараған барлық ислам жамағаты хазіреттері түгел қатысып, дұға қылды. Одан кейін қарашылары, аталық емелделері хазіретінің үстіне нисарлар қылды. Барлық қатысушылар хан хазіреттеріне құрметпен бас иді. Неше күнге дейін ол ай өткенше күндіз - түні мейрамдап, ол заманда үлкен тойлар жасады. Бал мен ішімдікті есепсіз берді. Жылқы мен қой, сиыр көп сойылды. Өте көп адам жиналды. Әрқайсысына өздеріне лайықты орын даярлады. Молла мен хафиздерге, жетімдерге, тұл мен бейшараларға, кедейлерге, құлдарға қайыр - садақа берді. Пенделерді тұтқыннан босатып алып, азаттық берді.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Қадырғали Жалайридің өмір сүрген жылдары?
2.Жами-ат тауарих қай тілде жазылған?
3.Оразмұхаммед хан дастаны бөлімінің негізгі сюжеті?
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бабыр Бабырнаме ауд. Б. Қожабекұлы А., 1993ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 48-беті

8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қ. Жалаири Шежірелер жинағы ауд. Н. Мичугуров, Б. Комеков, С. Өтениязов А., 1997ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

Дәріс 15 ЗахириддинМұхаммед Бабыр Бабыр-наме
Дәрістің мақсаты: Бабыр-наменің көркемдік сипатын,компазициялық
құрылымдары мен әдеби құндылығын меңгерту.
Жоспар:
1.Захириддин Мұхаммед Бабыр-көпнекті мемлекет қайраткері.
2. Бабыр-наменің құрылысы мен мазмұны.
3.Қазақ халқы мен Бабыр-наменің байланысы. Аудармасы.
4. Бабыр-наменің көркемдік ерекшелігі
Дәрістің қысқаша мазмұны
Захириддин Мұхаммед Бабыр-көпнекті мемлекет қайраткері.
Захириддин Мұхаммед Бабыр-көпнекті мемлекет қайраткері, даңқты қолбасшы, ғажайып өлең-жыр жазып кеткен ғұлама ақын, тарихшы. Ол 1483 жылы 14 ақпанда Әндіжан қаласында туылған. Жастайынан өнерге, білімге өнерге құштар болған Бабыр түркі тілдерімен қатар араб және парсы тілдерін де жақсы меңгеріп, Шығыстың классикалық поэзиясынан еркін сусындаған, тарих, философия, табиғаттану ғылымдары бойынша, сәулетшілік және соғыс өнерті бойынша өз заманына лайықты едәуір білім алған жан. Ержүрек батырлығы үшін оны бала кезден-ақ Бабыр ( арабша бабур-арыстан деген сөз) деп атап кеткен.
Бабыр-наменің құрылысы мен мазмұны
Бабырдың есімін әлемге паш еткен шығармасы- Бабыр-наме. Кезіндегі түркі халықтарының бәріне бірдей ортақ болып келген әдеби тілде-шағатай тілінде жазылған бұл прозалық шығарма үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде –XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың бас кезіндегі Орта Азиядағы негізгі саяси оқиғалар баяндалады. Ол кезде Кабул-уәлаяты деп аталатын , қазіргі Ауғанстан территориясындағы маңызды тарихи оқиғаларды екінші бөлімінен оқуға болады.Үшінші бөлімінде солтүстік Индиядағы саяси оқиғаларды, елдің оқиғасын, географиясын, табиғатын, халқын, әдет-ғұрпын, салт-санасын т.б. көркем тілімен бейнелеп көрсетуге арналған. Бұл еңбек жайында автор былай дейді: Мұнда жазылғанның бәрі ақиқат. Мен өзіме-өзім мынадай шарт қойдым: әрбір оқиға қалай болғанын-дәл осылай етіп жазамын, мен жазған әрбір сөз шындық болсын. Сондықтан, өзімнің туысқандарымның жақсы жақтарын да , жаман жақтарын да жасырмай айттым. Өзіме жақын жандардың да, жат кісілердің де кемшіліктері мен игі қасиеттерін баян еттім...
Қазақ халқы мен Бабыр-наменің байланысы.
Кезінде қазақтың оқыған зиялылары Бабыр-намені қазақ халқының өз тарихы жазылған шығарма деп таныды.Бабырдың бұл еңбегінде қазақ, өзбек, түрікмен, тағы басқа түркі тектес халықтардың этникалық құрамына енген ру-тайпалардың тарихы баяндалады. Ежелгі қазақ жеріндегі кенттер, өзендер, көлдер, таулар, сондай-ақ өсімдіктер мен жануарлар т.б. әңгіме болды. Мәселен, бабыр-намеде қазақтың Түркістан, Сайрам, Отырар секілді шаһарлар туралы, Сырдария, Арыс т.б. өзендері мен көлдері жөнінде қызықты деректер жазылған. Бабыр-намеде қазақтың алғашқы хандары Жәнібек, үш жүз мыңға жуық атты әскері болған қазақ ханы Қасым, ұлы
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 49-беті

жүздің Жетісудағы дулат тайпасынан шыққан тарихшы-ғалым әрі ақын Мұхаммед Хайдар Дулати, жалайыр руынан шыққан ақын Хасен Али жөніндегі нақты тарихи деректер берілген. Қазақ елінің руларына, қоғам қайраткерлеріне мінездеме берді.
Біздің елімізде Бабыр-намені тұңғыш рет Тимур Булат деген кісі 1714 жылы Бухара қаласынан тауып, оны кейінірек белгілі ғалым Георг Джекат Кер Петербургте зерттей бастады. Осы қолжазбаны негіз етіп алған Н.Ильминский Бабыр-намені 1857 жылы Қазан қаласында бастырып шығарды. Кеңес дәуірде Бабырдың басты шығармасы орыс тіліне толық аударылып, үш рет басылып шықты. Оны орысшаға тәржіма жасаған М.А.Салье болды. Ал, қазақ тіліне 1990 жылы орыс тілінен аударылған болатын.
Бабыр-наменің көркемдік ерекшелігі
Бабыр –наме тарихы, ғылыми еңбек қана емес, сонымен бірге, түркі тілінің мол мүмкіншіліктерін зор шеберлікпен пайдалана отырып жазылған көркем туынды. Бұл прозалық шығарманың негізгі объектісі тарихи оқиғалар болып келеді. Әйтсе де, сол тарихи оқиғаларды баяндап шығумен шектеліп қана қоймайды. Ол көркем шығармаға тән метафора, теңеу, метатеза, эпитет, гипербола т.б. көріктеу құралдарын зор білгірлікпен қолданды. Бабыр-намеде түркі тілдес халықтардың ертегі-аңыздары, мақал-мәтелдері, фразеологиялық сөз тіркестері, айшықты теңеу сөздері жиі ұшырайды. Бабыр өз дәуірінің әдеби тілі –шағатай тілін осы шығармасында мейлінше ажарлап, құбылтып, айшықтап қолданады.
Жазушы ерлікті, батылдықты көкке көтере мадақтайды. Ал, қоян жүрек қорқақтықты, опасыздықты жер-жебіне жеткізе әшкерелейді. Ең бастысы- патша тағына таласып, өзара қырық пышақ болып қырқысып жатқан феодалдық соғыстардың адам табиғатына жат, жиіркенішті жақтарын оқушысына егжей-тегжейлі суреттеп береді. Бабыр-намеде тарихта болған көптеген көрнекті адамдардың-қол бастаған батырлардың, ғалымдардың, сәулетші-шеберлердің, ақындардың, тағы басқа өнер адамдарының психологиялық портреті, әдеби бейнесі жасалған. Лауазымы, атақ –дәрежесі, ұлты, жасы, мінез-құлқы, діні т.б. әртүрлі болып келетін сол тарихи адамдардың бәрі бір-бірімен шығарманың ең басты қаһарманы Бабырдың өзі арқылы байланысып тұрады.Бұл көркем туындының өзіне тән оөиға желісі, сюжеті, композициялық құрылысы бар. Бабыр-наме оқуға жеңіл, оқырманын бірден баурап кетеді. Автор қара сөзбен айтып жеткізе алмаған кейбір ғажайып көріністерін лирикалық өлең жолдарымен суреттеп өтеді. Әлемге есімі мәшһүр шығыстанушы ғалым, академик В.В.Бартольд Бабыр-наменің көркемдік дәрежесін жоғары бағалай келіп, оны түркі тіліндегі прозалық шығармалардың ең жақсы үлгілерінің бірі деген еді.
Алайда, шығарманың құнды жақтарымен қатар, оның кемшіліктері де бүкпесіз.Өйткені, марксизм-ленинизм ілімі тарихи, әдеби мұраларға қашанда объективті түрде, диалектикалық тұрғыдан қарауды талап етті. Осы тұрғыдан қарасақ, оның авторы өз заманының перзенті, феодалдық дәуірдің патшасы екенін көреміз. Ол көп жағдайда феодалдық көзқараспен қарайды. Пікір таласы туғанда, бектердің, сұлтандардың пайдасына шешуге тырысады. Дегенмен мұның бәрі шығарманың тарихи, ғылыми құндылығын кеміте алмайды. Бүгінгі өрісі биік, ой-пікірі терең талғампаз оқырман бұдан бас тартқан емес.
Қорыта келгенде, Бабыр-наме шын мағынасындағы энциклопедиялық шығарма. Мұнда ғылымның сан түрлі салалары жөнінде аса құнды мәліметтер берілген. Қазақ халқының азаматтық тарихына , әсіресе, әдебиеті мен тіліне, этнографиясына қатысты материалдар бабырдың осы еңбегінде мейлінше көп жинақталған.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Шығарма неше бөлімнен тұрады?
2.Автордың Бабыр-намеде жазған ойы қандай еді?
3. Қандай мақсатпен, не жайлы баяндаған?
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 50-беті

4.Аудармаға кімдер үлес қосты? Қазақ тіліне қашан аударылды?
5. Шығарманың көркемдік ерекшелігі жайында не айтасыз?
Әдебиеттер:
15. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
16. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
17. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
18. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
19. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
20. Бабыр Бабырнаме ауд. Б. Қожабекұлы А., 1993ж.
21. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
22. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
23. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
24. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
25. Қ. Жалаири Шежірелер жинағы ауд. Н. Мичугуров, Б. Комеков, С. Өтениязов А., 1997ж.
26. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
27. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
28. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

Тәжірибелік сабақтардың қысқаша сипаттамасы

1 Тәжірибелік сабақ Сақтардың қаһармандық дастандары. Алып Ер
Тоңға, Шу дастандары
Сабақтың мақсаты:Студент қандай дәрежеде тақырыпты меңгергендігін
тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Сақтардың қаһармандық дастандары (Алып Ер Тоңға, Шу) – ежелгі дәуір әдебиетінің тынысы мен көркемдік шежіресі. Алып Ер Тоңға, Шу дастандарының негізгі тақырыптары мен ерекшеліктері. Олардың зерттелуі және насихатталуына тоқтаңыз.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Дастандардың жазылу тарихы және зерттелуі.
2. Аталмыш дастандардың басты тақырыптары.
3. Сюжеттік желісі.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Өтенияз Атилла А; – 2000 ж.
13. Өміралиев Қ. Оғыз-қоғам эпостың тілі А; – 1988 ж.
14. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
15. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 51-беті

2 Тәжірибелік сабақ Түркі жазба жәдігерліктері. Күлтегін және
Тоныкөк жырлары
Сабақтың мақсаты: Түркі жазба жәдігерліктерін байланысты оқылған дәріс
материалдарын қандай дәрежеде меңгергендігін тексеріп
бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Орхон-Енисей жәдігерліктеріндегі көркемдеуіш құралдардың қолданылуы. Жанрдың зерттелуі мен насихатталуы. Қазақ тіліне аударылуы. Күлтегін, Тоныкөк жырларының жанрлық сипатталуы. М.О. Әуезовтың бұл жырларға берген бағасы.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Орхон-жазба жәдігерліктерінің компазициялық құрылысы.
2.Әр топтамалардың (циклдің) құрылымы.
3.Тоныкөк жырының сюжеті, жазылу стилі.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Өтенияз Атилла А; – 2000 ж.
13. Өміралиев Қ. Оғыз-қоғам эпостың тілі А; – 1988 ж.
14. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
15. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
16. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
17. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.

3 Тәжірибелік сабақ Қорқыт ата кітабы
Сабақтың мақсаты: Қорқыт ата кітабын қандай дәрежеде меңгергендігін
тексеріп бағалау
Әдістемелік нұсқау: Рухани мұраның зерттелуі мен насихатталуы. Қорқыт туралы аңыз бен ақиқат. Аталмыш туындыдағы дидактикалық-философиялық толғаныстар. Қорқыт ата кітабы – түркі тектес халықтардың байырғы тұрмыс-тіршілігі мен дәстүрін танытатын эпикалық қазына екендігіне тоқталу. Мұраның зерттелуі, тәржімалануы, насихатталуы, нұсқалары. 12-Оғызнамеден тұратындығы. Бөлімдері, мазмұны.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Қорқыт ата кітабының қолжазбалары.
2.Туындының зерттелуіне үлес қосқан ғалымдар еңбектері.
3.12 жырдың мазмұны.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 52-беті

4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Өміралиев Қ. Оғыз-қоғам эпостың тілі А; – 1988 ж.
12. Қорқыт ата кітабі А; – 1986 ж.
13. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
14. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
15. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
16. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.

4 Тәжірибелік сабақ Әбу Насыр әл-Фараби
Сабақтың мақсаты: Әл-Фарабиге байланысты оқылған дәріс материалдарын қандай
дәрежеде меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы жайында. Әл-Фарабидің әдебиеттану, философия, тіл білімі, музыка салалары бойынша жазған зерттеу еңбектеріне тоқталу. Әл-Фараби – Аристотельден кейінгі екінші ұстаз екендігі. Әмбебап ғалым, ақын, әдебиет зерттеушісі. Әл-Фараби мұраларын зерттеуші ғалымдар.

Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Әл-Фарабидің дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттегі алатын орны.
2. Ғұлама туралы орта ғасыр ғалымдарының ой-пікірлері.
3. Әл Фарабидің мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері атты еңбегі жайлы.
4. Әл Фараби еңбектерінің аударылуы.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
13. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
14. Машанов Ә. Әл Фараби А – 1971 ж.
15. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.

5 Тәжірибелік сабақ Махмұд Қашқари Диуани-лұғат-ат түрік
Сабақтың мақсаты: Тақырыпты қандай дәрежеде меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Еңбектің негізгі тақырыбы мен идеясы. Бұл туындының маңызы мен алатын орны. Диуани лұғат ат түріктің түркі халықтары ауыз әдебиетін танып білудегі орны. Қолжазба нұсқалары, әр түрлі тілдерге тәржімалануы. Қазақ тіліне аударудағы профессор А. Егеубайдың еңбегі.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 53-беті

Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Махмұд Қашқаридың өмірі
2. Махмұд Қашқаридың дидактикалық сарындағы өлеңдері
3.М.Қашқари еңбектеріндегі мақал-мәтелдер, өлең жырлардың қолданылуы.
4.Қыс пен жаздың айтысы, табиғат құбылыстары.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
15. Ақыжанов М. Қазақтың тегі туралы А – 1962 ж.
6 Тәжірибелік сабақ: Жүсіп Баласағұн (11ғ.)Құтты білік
Сабақтың мақсаты: Дастанның негізгі идеясын, еңбектің нұсқалары,
компазициялық құрылысын қаншалықты меңгергендігін
тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Дастанның негізгі идеясы жайында.Еңбектің нұсқалары,
компазициялық құрылысы. Дастанның басты идеясының төрт принципке негізделуі.
Оның сюжеттік желісіне назар аударыңыз.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Жүсіп Баласағұнның өмірі мен қызмет.
2. Құтты біліктің нұсқалары, зерттелуі.
3. Дастанның басты қаһармандары.
4. Дастанның құрылымы мен сюжеті
5. Дастанның көркемдік ерекшеліктері
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 54-беті

7 Тәжірибелік сабақ Ахмет Йүгінеки(12 ғ.) Ақиқат сыйы
(Хибатул-хақайық )
Сабақтың мақсаты: Дастандағы мінез-құлық, моральдық, этикалық нормалардың
жырлануын қаншалықты меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Еңбектің нұсқалары. Олардың зерттелуі мен насихатталуы. Дастандағы мінез-құлық, моральдық, этикалық нормалардың жырлануы. Дастан дидактикалық сарында жазылған шығарма, Еңбектегі көтерілген негізгі тақырып.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Ахмет Йүгнекидің өмірі.
2.Ақиқат сыйы дастаның зерттелуі.
3.Көркемдік ерекшелігі.
4. Дастанның негізгі тақырыбы, ондағы көтерілген мәселелер.
5. Еңбектің қазақ тіліне аударылуы. (Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов еңбектері
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

8 Тәжірибелік сабақ Қожа Ахмет Йассауи (12ғ.) Диуани хикмет
(Ақыл кітабы)
Сабақтың мақсаты: Ақыл кітабындағы - исламның дін-шариғат жолдарын,
сопылық ағымның философиялық ой-пікірлерін
қаншалықты меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Даналық кітабы - исламның дін-шариғат жолдарын дидактикалық мазмұнда бейнелейтін жыр жинағы екендігі. Еңбектегі сопылық ағымның философиялық ой-пікірлері. Диуани хикмет – түркі тілдес халықтардың ХІІ ғасырдан сақталған әдеби жәдігерліктері екендігіне тоқталу.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Ақынның өмірі мен қызметі
2. Диуани хикметтің идеялық мазмұны, көркемдік ерекшеліктері
3.Еңбектің зерттелуі, насихатталуы.
4.Кітаптың басты тақырыбы мен идеясы.
5.Еңбектегі философиялық категориялар принципі.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 55-беті

5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

9 Тәжірибелік сабақ Суйлеймен Бақырғани (12ғ.) Бақырғани кітабы
Сабақтың мақсаты: Бақырғани кітабының тақырыбы мен идеясын қаншалықты
меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: С. Бақырғани – сопылық дидактикалық сарындағы әдебиеттің негізін қалаушылардың бірі. Бақырғани кітабы - қазақ әдебиетінің орта ғасырлық мұрасы екендігіне тоқталу. Еңбектің бес бөлімнен тұратындығы, тақырыбы мен идеясы.
Еңбектің бөлімдері, мазмұны. Зерттелуі мен насихатталуы.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Суйлейман Бақырғани өмірі, ақындық мұрасы
2..Еңбектегі философиялық-дидактикалық хикметтер.
3.Әдеби жәдігерліктерінің бірі- Бақырғани кітабы
4. Бақырғани кітабының басты идеясы
5.Бақырғани кітабының зерттелуі,тақырыбы мен идеясы.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

10 Тәжірибелік сабақ Хорезми Мұхаббат-наме
Сабақтың мақсаты: Махаббат туралы жырдың көркемдік ерекшеліктерін, олардың
мәнін қаншалықты меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Хорезмидің Мұхаббат-намесі - алтын орда дәуірі әдебиетінің озық үлгісі. Еңбектердің зерттелуі мен насихатталуы. Кодекс Куманикустың 2-бөлімнен тұратындығы, Мұхаббат-наме дастанының қолжазба нұсқалары. Олардың зерттелуі мен

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 56-беті

насихатталуы. Кодекс Куманикус – ежелгі дәуір әдебиетінің көрсеткіші екендігіне тоқталу.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Кодекс Куманикус еңбегінің қазақ тілі тұрғысынан зерттелуі.
2.Екінші бөлімдегі жұмбақтар, өлең-жырлар. Олардың мәні.
3.Мұхаббат-наме дастанының негізгі тақырыбы. Нұсқалары.
4.Махаббат туралы жырдың көркемдік ерекшеліктері.
Әдебиеттер:
1.Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2.Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3.Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4.Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6.Оғыз-наме, Мұхаббат-наме – 1986ж.
7.Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8.Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9.Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10.Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11.Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13.Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14.Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
11 Тәжірибелік сабақ Құтбтың Хұсрау – Шырын дастаны
Сабақтың мақсаты: Хұсырау шырын дастанының тақырыбы мен идеясын
қаншалықты меңгергендігін тексеріп бағалау
Әдістемелік нұсқау: Түркі тіліндегі Хұсырау шырын дастанының (аударманың) компазициялық құрылысы, мазмұны. Еңбектің зерттелуі мен насиахатталуына тоқталу. Аудармалардың мәні.Көркемдік ерекшеліктері жайында.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Құтбтың өмірі және аудармасының ерекшелігі
2. Дастанның зерттелу ерекшеліктері.
3.Дастанның қысқаша мазмұны
4. Дастандағы Шырын және Хұсрау бейнесі.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ А; – 1989 ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қонырытбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология А; – 1987 ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 57-беті

12 Тәжірибелік сабақ Сайф Сараи Гүлістан бит-түрки ( Түркі тіліндегі
Гүлістан)
Сабақтың мақсаты:Гүлістан бит-түрки еңбегінің әдеби мәнін қаншалықты
меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Түркі тіліндегі Гүлістан еңбегінің компазициялық құрылысы, мазмұны. Еңбектің зерттелуі мен насиахатталуы, көркемдік және тілдік ерекшеліктері. Саади Гүлістан М., 1959ж. еңбегін қараңыз.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Саиф Сараи - Алтын Орда дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілі.
2.Гүлстан бит-түрки (Түркі тіліндегі Гүлстан) дастанының табылуы, зерттелуі.
3.Дастанның идеялық мазмұны
4.Аудармалардың мәні, мазмұны.
5.Көркемдік ерекшеліктері жайында.
Әдебиеттер:
1.Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3.Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4.Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6.Саади Гүлістан М., 1959ж.
7.Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8.Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9.Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
13 Тәжірибелік сабақ Әбілғазы Баһадүрхан Шежіре и түрік
Сабақтың мақсаты: Түрік шежіресінің көркемдік сипатын,компазициялық
құрылымы мен әдеби құндылығын, зерттелуі мен
насихатталуын қаншалықты меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау:Шежіре сөзінің мәні мен маңызы. Шежірелердің әр түрлі тілдерге аударылуы. Тарихи деректер. Прозалық туындылардың негізгі обьектісі – тарихи оқиғалар екендігіне тоқталу. Тарихи шежірелердің көркемдік сипаттары. Компазициялық құрылымдары мен әдеби құндылығы. Зерттелуі мен насихатталуына тоқталу керек.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Әбілғазы Баһадүр ханның өмірі.
2. Қадырғали Жалаири Тарихи жылнамалар
3.Түрік шежіресінің жазылу тарихы туралы.
4. Түрік шежіресінің баптары.
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бабыр Бабырнаме ауд. Б. Қожабекұлы А., 1993ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 58-беті

11. Қ. Жалаири Шежірелер жинағы ауд. Н. Мичугуров, Б. Комеков, С. Өтениязов А., 1997ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Әбілғазы Түрік шежіресі ауд. Б. Әбілқасымов А.,1992ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

14 Тәжірибелік сабақ Қадырғали Жалаири Жәми - ат Тауарих
(Шежірелер жинағы)
Сабақтың мақсаты: Шежірелер жинағының көркемдік сипатын,компазициялық құрылымы мен әдеби құндылығын, зерттелуі мен насихатталуын қаншалықты меңгергендігін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау: Бұл тарихи шежіре – тарихи дәуірдің көрінісі. Тарихи шежіренің басты кейіпкерлеріне, зерттелуі жайлы. Шежіренің көркемдік сипаттарына, шығарманың тіліне тоқталу. Оқиғалардың көркем тілмен баяндалуына назар аударыңыз.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Қадырғали Жалаири өмірі
2. Шежірелер жинағының көркемдік сипаты,компазициялық құрылымы мен әдеби құндылығы,
3.Жәми – ат Тауарих еңбегінің зерттелуі мен насихатталуы
4.Оразмұхаммед хан дастаны бөлімі
Әдебиеттер:
1. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
2. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
3. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
4. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
6. Бабыр Бабырнаме ауд. Б. Қожабекұлы А., 1993ж.
7. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
8. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
9. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
10. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
11. Қ. Жалаири Шежірелер жинағы ауд. Н. Мичугуров, Б. Комеков, С. Өтениязов А., 1997ж.
12. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
13. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
14. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

15 Тәжірибелік сабақ Заһириддин Бабыр Бабырнаме
Сабақтың мақсаты: Бабыр-наменің көркемдік сипатын,компазициялық
құрылымдары мен әдеби құндылығын қаншалықты
меңгергенін тексеріп бағалау.
Әдістемелік нұсқау:Заһириддин Бабырдың Бабыр-намесі - энциклопедиялық және тарихи қазына. Тарихи шежіренің көркемдік сипаты. Компазициялық құрылымдары мен әдеби құндылығы. Зерттелуі мен насихатталуына тоқталу керек.
Шежіре сөзінің мәні мен маңызы. Шежірелердің әр түрлі тілдерге аударылуы. Тарихи деректер. Прозалық туындылардың негізгі обьектісі – тарихи оқиғалар екендігіне тоқталу.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Тарихи шежірелердің көркемдік сипаты.
2.Прозалық туындылардың негізгі обьектісі – тарихи оқиғалар.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 59-беті

Әдебиеттер:
15. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж.
16. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда
17. Келімбетов Н. Қанафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж.
18. Келімбетов Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.
19. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.
20. Бабыр Бабырнаме ауд. Б. Қожабекұлы А., 1993ж.
21. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары А; – 1995 ж.
22. Жолдасбеков м. Асыл арналар А; – 19986 ж.
23. Диваев Ә. Тарту А; – 1992 ж.
24. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары А; – 1991
25. Қ. Жалаири Шежірелер жинағы ауд. Н. Мичугуров, Б. Комеков, С. Өтениязов А., 1997ж.
26. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар А – 1985 ж.
27. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезендері А –1967 ж.
28. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы А –1988 ж.

Студенттердің оқытушының басшылығымен орындайтын жұмыс
шеңберіндегі тапсырмалар

1 СОБӨЖ Ғұндардың батырлық жырлары \әдеби талдау\
Өздік жұмысының мақсаты:Ежелгі дәуір поэзиясының ақын поэзиясынан
айырмашылығын, өзіне тән ерекшелігін дәлелдету.
Әдістемелік нұсқау:Ұйқас түрлері,рифманың өзіндік ерекшелігін сарала;
Шумақ пен буын саны ежелгі дәуір поэзиясында өзгеріп отырады,әр түрлі болып келеді,тармақтарында жүйе көбіне сақталмайды соған көңіл аударыңыз;
Ежелгі дәуір поэзиясының ақын поэзиясынан айырмашылығы,өзіне тән ерекшеліктерін дәлелде.

2 СОБӨЖ Халқымыздың ұлы ұландарысақтардың қаһармандық
дастандарында \толғау эссе жазу\
Өздік жұмысының мақсаты:Студенттерді шығарма- эссе жазуға баулу.
Әдістемелік нұсқау:Студент кез келген бір сақтардың қаһармандық
дастандарындағы өлең жолдарына сүйене отырып шығарма-эссе жазу керек.
Эссе-тұрақталған, қалыптасқан тұжырымдарға жаңа қырынан қарап,
өзінше толғап,әрі дағдыдан, әдеттен, көне соқпақтардан бөлек,тың болжам-
дар мен түйіндеулерге құрылатын философияның,эстетиканың,әдеби сын-
ның,публицистиканың, көркем әдебиеттің жанры.

3СОБӨЖ Этикалық дидактикалық поэзия
\ғылыми сипатттағы мақала әзірлеу\
Өздік жұмысының мақсаты:Студенттерді мақала жазуға баулу.
Әдістемелік нұсқау: Этикалық дидактикалық поэзияның тарихтан алатын орны қандай; әдебиет тарихынан алатын орындарын сөз ету.

4 СОБӨЖ Мұхамед Хайдар Дулати Тарих и Рашиди \реферат\
Өздік жұмысының мақсаты:Студенттерді өз бетімен ізденуге жол ашу,
ғылыми материалдармен жұмыс жасауға баулу.
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 60-беті

Әдістемелік нұсқау: Бұл тарихи шежіре – тарихи дәуірдің көрінісі.Көркемдік сипаты, басты кейіпкерлері. Оқиғаның көркем тілмен баяндалуы. Зерттелуі жайлы. Шығарманың тілі.

5 СОБӨЖ Кодекс Куманикус \конспект\
Өздік жұмысының мақсаты: Дәріс,семинар сабақтардың ғылыми мәнін
арттыру,студенттердің қабілетін дамытып,ғылыми жұмысқа жетелеу.
Әдістемелік нұсқау: Кодекс Куманикус ежелгі дәуір әдебиетінің көрсеткіші. Туындының бөлімдері. Екінші бөлімнің мазмұны, тәрбиелік мәні, идеясы.Кодекс куманикус еңбегінің қазақ тілі тұрғысынан зерттелуі. Екінші бөліміндегі жұмбақтар, өлең-жырлардың мәні.

6 СОБӨЖ Шәді Жәңгірұлы және қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрінің
көрінісі \баяндама\
Өздік жұмысының мақсаты: Студенттерді өз бетімен ізденуге жол ашу,
ғылыми материалдармен жұмыс жасауға баулу.
Әдістемелік нұсқау: Шәді Жәңгірұлының әдеби мұрасы, ақындық шеберлігі жайында. Қазақ әдебиеті және нәзира дәстүрі.

Студенттердің өз бетімен орындайтын жұмысы шеңберіндегі
тапсырмалар
I. Өлең жаттау - Орфоэфиялық нормаға сай мәнерлеп,нақышына келтіріп жатқа айту талап етіледі.
Өздік жұмысының мақсаты: Мәнерлеп оқуға үйрету.
Әдістемелік нұсқау: Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А; – 1996 ж., Түркі халықтары әдебиеті А; 1996 ж., Қазақ әдебиеті бастаулары А; Ана тілі ,– 1998 ж.,Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті Астана; – 2001 ж. Елорда,
Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі А; – 1986 ж.

1 СӨЖ Алып Ер Тоңға дастанынан үзінді жаттау \25-30 жол\
2 СӨЖ Шу дастанынан үзінді жаттау \25-30 жол\
3 СӨЖ Көк бөрі дастанынан үзінді жаттау \25-30 жол\
4 СӨЖ Аттила дастанынан үзінді жаттау \25-30 жол\
5 СӨЖ Ергенекон дастанынан үзінді жаттау \25-30 жол\
6 СӨЖ Хорезмидің Мұхаббат-наме дастанынан үзінді жаттау \25-30 жол\

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 61-беті

Студенттердің өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары.
І-нұсқа.
1. Сақтардың мекен еткен жері?
A. Арал теңізі төңірегі В.Орта Азия мен Шығыс Түркістан
С.Қаратау мен Жетісу жері Д.Яксарт пен Оксус өзендері
Е.Қара теңіз бен Азов теңізі аралығы

2. Дүлей қара күш иесі деген мағына нені білдіреді?
A. Афрасиаб сөзі В. Тукиу С. Скифтер Д. Парадарайя Е.Шахнама

3. Яксарт (Сырдария) пен Оксус (Әмудария) өзендеріне дейінгі аймақты мекен еткен сақтарды кезінде парсылар өз тілінде қалай атаған?
А.Хаомаварга В. Парадарайя С. Тиграхауда Д. Скифтер Е.Тукиу

4. Сақтардың Еуропаға қоныс аударған алғашқы легін тарихта қалай атаған?
A. Кемерліктер В. Тукиу С. Туран Д. Сахстан Е.Скифтер

5. Сақтардың мекен еткен уақыты?
A. б.з.б ІІ мыңжылдық В. б.з.б ІІІ мыңжылдық С. б.з.б Імыңжылдық
Д. б.з.б ІІ ғасыр Е. б.з.б І ғасыр

6.С.Сараидың еңбегін көрсетіңіз
А. Гүлстан бит-түрки В. Кодекс куманикус С. Хибат-ул хақайық
Д. Диуани хикмет Е. Құтадғу біліг

7. С.Сараи Гүлстан бит-түрки шығармасын кімнен аударған?
А. Махмұт Қашқари В. Ахмет Иүгінеки С. Сүлеймен Бақырғани
Д. Жүсіп Баласағұн Е. Сағди Ширази

8. Шын сүйе алшмасаң халқыңды,
Бұзасың ғой сен патшалық салтыңды.
Халқың безсе, не боласың сұлтаным,
Аямағын өз халқыңнан алтынды. Үзінді қай шығармадан алынған?
А.Гүлстан бит-түрки В. Кодекс куманикус С. Хибат-ул хақайық
Д. Диуани хикмет Е. Құтадғу біліг

9. С.Сараи өмірінің соңғы жылдарын қай елде өткізеді?
А. Қытай В. Мысыр С. Түркия Д. Алмания Е. Италия

10. С.Сараи қай жылдар аралығында өмір сүрді?
А. 1321-1391жж В. 1322-1392жж С. 1311-1378жж Д. 1356-1397жж
Е. 1322-1397жж
11. Қадырғали Жалайридің өмір сүрген жылдары?
A. 1408-1452 В. 1555-1607 С. 1423-1462 Д. 1514-1598 Е.1602-1634
12. ’’Жамиғат-тауарих’’ кімнің еңбегі екенін табыңыз.
А.Әбілғазы Бахадүр В. З.М.Бабыр С. Қадырғали Жалайри Д. М.Х.Дулати
Е. Мұхаммед Салих
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 62-беті

13. Қадырғали Жалаири кімнің кеңесшісі болып сайланады?
A. Көшім хан В. Шығай хан С. Дәуріш хан Д. Ұрыс хан Е.Жәдік хан

14. Жамиғат – Тауарих еңбегі қай жылы толық жазылып бітті?
A. 1593 В. 1605 С. 1602 Д. 1600 Е. 1563

15. Ораз – Мұхаммед қай жылы хан болып сайланды?
A. 1595 В. 1607 С. 1603 Д. 1600 Е.1562

16.Махмұт Қашқаридың толық аты-жөні?
А.Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммадин Қашқари В.Махмұт ибн ул-Хусаин ибн
Мухамедқали Қашқари С.Махмұт ибн әл-Хусаин ибн Мухарат Қашқари
Д.Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммед Қашқари Е.Махмұт ибн әл-Хусаин Мухаммадин Қашқари

17.Диуани лұғат ат-түрік кітабының авторы
А. Әл-Фараби В. Әл-Бируни С. Ж.Баласағұн Д. М.Қашғари Е. А.Яссауи

18.Жинақты сегіз бөлімге топтастырдым. Әрбір тайпаның тілінен сөз жасауға болатын түбір сөздерін ғана алдым. Түркі халықтарының бәйіт-жырлары мен мақал-мәтелдерінен мысалдар келтірдім. Бұл кітапты пайдаланғандар кейінгілерге, олар өздерінен кейінгілерге жеткізсін деген ниетпен тағы біраз табылмайтын тіркестерді пайдаландым. Сөйтіп, бұл кітап ұрпақтан ұрпаққа халықтық мұраны қаз-қалпында жеткізу мақсатымен қиянға қанат қағып, әсемдік әлем – мәңгілік өмірге біржола жолдама алды, - деген сөздер Махмұт Қашқаридың қай еңбегі жөнінде айтылған?
А. Жами-ат тауарих В. Диуани хикмет С. Құдатығу білік
Д. Тарих-и Рашиди Е. Диуани лұғат-ат түрік

19.Түркі тілдес халықтардың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы және тілі туралы жазған орта ғасырлық энциклопедист ғалым
А. Әл-Фараби В. Махмұт Қашқари С. Жүсіп Баласағұн Д. Әл-Омари Е. Петахья

20.ХI ғасырдағы түркі әдебиетінің жазу тілінің үлгілері көрініс тапты:
А. Құтадғу білікте В. Диуан-и хикметте С. Диуани лұғат-ат түрікте
Д. Хұсырау-Шырында Е. Оғызнамада
21.Түркі сөздерінің жинағы кітабының араб тіліндегі атауы
А. Диуани хикмет  В. Қисса-сул-әнбия  С. Диуани лұғат ат –түрік
Д. Жами-ат тауарих Е. Диуани хикмет
.
22.Диуани лұғат ат –түрік қай жылдары Стамбул қаласындағы Ахмет Рифат баспасынан үш томдық кітап түрінде жарық көрді?
А. 1915-1917жж. В. 1918-1920жж С. 1911-1913жж Д. 1914-1916жж
Е. 1913-1915жж
Е. Мұхаммед Салих
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 63-беті

23.Сөздіктегі Мыңлақ елін алғанбыз деген жыр үзіндісі не туралы?
А. Табиғат тақырыбында В. Аңшылық тақырыбында С. Туған жер тақырыбында
Д. Ерлік тақырыбында Е.Жоқтау өлеңдер

24.Ақын Хорезми қай ханның тұсында өмір сүрген
А. Абылай В. Жәнібек С. Керей Д. Шыңғыс Е. Әбілхайыр

25.Ақын Мұхаббатнаме дастанын қай жылы жазған?
А. 1355 жылы В. 1354 жылы С. 1356 жылы Д. 1353 жылы
Е. 1352 жылы
ІІ-нұсқа.
1.Дастанның екі нұсқасы да қазіргі кезде қайда сақтаулы?
А.Лондонда Британия музейінде В. Түркияның ұлттық кітапханасында
С. Ресейдің Мәскеудегі кітапханасында Д. Париж ұлттық кітапханасында
Е.Дрезден кітапханасында

2.Жырға негіз болған не?
А. көрші елдің шапқыншылығы В.жігіттің қызға жазған 11 хаты
С. оғыз-қыпшақ тайпаларының қоныс аударуы Д. түрік елінің өзара қырқыстары
Е. әйел теңсіздігі

3.Мұхаббатнаме жырының қай тілде жазылған нұсқасы 473 бәйіттен тұрады?
А. Парсы В. Қытай С. Орыс Д. Ұйғыр Е. Араб
4.Геродоттың жазуы бойынша сақ тайпаларын қалай атаған.
A. кемерлер B. кемерліктер C. Сақа Д. массагеттер E. сақа

5.Сақтар мен олардың мекенін қалай атаған.
A. Авеста B. Скиф C. Тұр Д. Шахнама E. Шырақ

6.Парсы елінің патшасы.
A. Геродот B. Атилла C. Томирис Д. Кир E. Тұмар

7.Шу батыр қай ғасырда өмір сүрді?
A.V ғ B.VII ғ C.IX ғ Д.IV ғ E.VI ғ

8.Гректер бұл тайпаны хойvol деп атаған.
A. Сақтар B. Қыпшақ C. Ғұндар Д. Сармат E. Массагеттер

9.Ғұндар мекен еткен жер
A. Еділ өзені B. Еділ мен Жайық өзендері C. Каспиймен Арал теңіздері
Д. Байқал көлі E. барлық жауап дұрыс.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 64-беті

10.Ғұндардың негізгі шаруашылығы.
A. мал шаруашылығы B. егін шаруашылығы C. балық аулаған
Д. мақта шаруашылығы E. қол өнер

11.Ғұндар қай құдайға сыйынған
A. Сұлулық құдайына B. От құдайына C. Көк тәңірге Д. Теңіз құдайына
E. Зевс

12.Ғұндардың атақты билеушісі, патшасы.
A.Бумын B. Білге C.Тоныкөк Д. Елтеріс E. Мөде

13.Оғыз қағанның анасы
A. Ай-күн B. Ұмай-ана C. Аяулы Д. Тұмар E.Ай-қаған

14.Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанын хижра есебі бойынша қай жылы жазып бітірді?
А. 456ж. В. 462ж. С. 472ж.Д. 463ж. Е. 589ж.

15. Ж.Баласағұн Құтты білік дастанын неше айда жазып бітірді?
А. 6 ай В. 7 ай С. 18 ай Д. 10 ай Е. 12 ай

16.Құтты білік дастаны жөнінде тұңғыш рет баспасөз бетіне хабар берген ғалым?
А. В.В.Радлов В. Жаумерт Амадес С. Герман Вамбери Д. С.Е.Малов Е. Е.Э.Бертельс

17. Құтты білік дастаны композициялық құрылысы жағынан дастан неше бәйіттен тұрады?
А. 698 В. 7895 С. 6520 Д. 3654 Е. 6589

18. 1870 жылы Құтты білік дастанының жеке кітап етіп шығарған кім?
А. В.В.Радлов В. Жаумерт Амадес С. Герман Вамбери Д. С.Е.Малов Е. Е.Э.Бертельс

19.Түркі халықтарының көп ғасырлық мәдениетінің тарихында Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен кейінгі зор рухани құндылықтардың бірі?
А. Оғыз-қаған дастаны В. Қорқыт ата мұрасы С. Көк бөрі дастаны
Д. Ергенекон дастаны Е. Көк бөрі дастаны

20.Қорқыт ата деп аталатын энциклопедиялық жинақ қай жылы жарық көрді?
А. 1996 жылы В. 1995 жылы С. 1998 жылы Д. 1997 жылы Е. 1999 жылы

21.Қорқыт ата кітабының екінші қолжазба нұсқасын итальян тіліне аударған ғалым?
А. Этторе Росси В. В.В.Бартольд С. Г.Ф.Диц Д. А.Ю.Якубовский
Е. В.М Жирмунский

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 65-беті

22.Қорқыт ата кітабының бірінші жыры қалай аталады?
А. Қазан-Салордың ауылын жау шапқаны туралы жыр В. Байбөрі баласы Бәмсі-Байрақ туралы жыр С. Дирсеханұлы Бұқаш туралы жыр Д. Оғыз Қазылық баласы Игенек туралы жыр Е.Төбекөз Дәуді өлтірген Бисат туралы жыр
23.Қорқыт ата кітабы неше жырдан тұрады?
A. А. 13жырдан В. 14жырдан С. 15жырдан Д. 12жырдан Е.11жырдан
24.Түркі халықтарының көп ғасырлық мәдениетінің тарихында Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен кейінгі зор рухани құндылықтардың бірі?
А. Оғыз-қаған дастаны В. Қорқыт ата мұрасы С. Көк бөрі дастаны
Д. Ергенекон дастаны Е.Көк бөрі дастаны
25.Қорқыт ата деп аталатын энциклопедиялық жинақ қай жылы жарық көрді?
А. 1996 жылы В.1995 жылы С. 1998 жылы Д. 1997 жылы Е. 1999 жылы
Тест жауаптары:
№
1
2
1
В.
А.
2
А.
В.
3
В.
Е.
4
А.
В.
5
С.
С.
6
А.
Д.
7
Е.
Е.
8
А.
С.
9
В.
В.
10
А.
А.
11
В.
С.
12
С.
Е.
13
А.
Е.
14
С.
В.
15
Д.
С.
16
А.
В.
17
Д.
С.
18
Е.
С.
19
В.
В.
20
С.
Е.
21
С.
А.
22
А.
С.
23
Д.
Д.
24
В.
В.
25
Д.
Е.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 66-беті

Курс бойынша емтихан сұрақтары:

1. Заманымыздан бұранғы жазу-сызулар, аңыз жырлар
2. Сақ-ғұн, үйсін дәуірі б.з.б. VII ғ. – б.з. ІV ғ.
3. Алып Ер Тұңға дастаны
4. Тұмар патшайым
5. Ширақ батыр
6. Сақ патшайымы Зарина сұлу
7. Мөде батыр
8. Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиет (V- VIIІ ғ.ғ.)
9. Көкбөрі аңыздары
10. Орхон ескерткіштері
11. Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ-Х ғ.ғ.)
12. Қорқыт ата (VІ- VIIІ ғ.ғ.)
13. Қорқыттың нақыл сөздері
14. Алып Бамсы
15. Қазан Бектің ауылын жау шапқаны туралы жыр
16. Өлім мен өмір тақырыбы
17. Оғыз қаған жыры
18. Оғыз мифтері және Авеста
19. ХІ-ХІІ ғасырлардағы қыпшақ әдебиеті
20. Әл Фараби
21. Ахмет Иассауи Диуани Хикмет
22. Ахмет Иассауи және ХІ-ХІҮ ғ.ғ. түркі поэзиясындағы сопылық ағым
23. Ахмет Жүйнеки
24. Жүсіп Баласағұни
25. Шу дастаны
26. Шу дастанының жазылу тарихы және зерттелуі
27. Шу дастанының басты тақырыбы
28. Шу дастанының сюжеттік желісі
29. Суйлейман Бақырғани өмірі, ақындық мұрасы
30. Әдеби жәдігерліктерінің бірі- Бақырғани кітабы
31. Бақырғани кітабының басты идеясы
32. Бақырғани кітабының зерттелуі.
33. Атилла дастаны
34. Ергенекондастаны
35. Орхон-Енисей жазбалары
36. М.Қашғари Диуани лұғат ат түрік
ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 67-беті

37. Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет (ХІІІ-ХІҮ ғ.ғ.)
38. Махаббат нама
39. Кодекс Куманикус еңбегінің қазақ тілі тұрғысынан зерттелуі.
40. Мұхаббат-наме дастанының негізгі тақырыбы. Нұсқалары.
41. Қисса Жүсіп
42. Қисас-ул әнбиа
43. ОрхҚұтб Хұсрау-Шырын
44. Дастандағы Шырын және Хұсрау бейнесі.
45. Жәми
46. Әлішер Науаи
47. Жұмжұма
48. Саиф Сараи - Алтын Орда дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілі.
49. Гүлстан бит-түрки дастанының табылуы, зерттелуі.
50. Сәйф Сараи Гүлстан
51. Кодекс Куманикус
52. Әбілғазы Баһадүр ханның өмірі.
53. Қадырғали Жалаири Тарихи жылнамалар
54. Түрік шежіресінің жазылу тарихы туралы.
55. Түрік шежіресінің баптары.
56. Х.Дулати Тарихи и Рашиди
57. Бабыр Бабырнаме
58. Ш.Жәңгірұлы
59. Ахмет Йүгнекидің өмірі.
60. Ақиқат сыйы дастаның зерттелуі.

ПОӘК 042-18-29.1.703-2013
№1 басылым 05.09.2013
68беттің 68-беті

5. ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ

Өзгерістің рет нөмірі
Құжаттың тарауы, пункті
Өзгеріс түрі (ауыстыру, жою, қосу)
Хабарламаның нөмірі және күні
Өзгеріс енгізілді

Күні
Аты-жөні, қолы, қызметі

6. ӘРІПТЕСТЕРДІҢ ТАНЫСУЫ
№
оқ
Қызметі
Аты-жөні
Уақыты
Қолы
Өзгерту №
Уақыты
Қолы