Алгоритм және оның қасиеттері
Егер сіз берілген есепті шешу үшін қандай да бір программалау тілінде программа жазғыңыз келсе, онда алдымен есепті шешудің алгоритмін құруыңыз керек. Алгоритм – математикадағы ең бір іргелі ұғымдардың бірі. Алгоритм сөзі ІХ ғасырда өмір сүрген, адамдардың квадрат теңдеулерді жүйелей құрып оны шеше білуге үйреткен ұлы математик Әл- Хорезмидің атының латынша жазылуы algorithmi сөзінен алынған. Осылайша алгоритм ұғымы математикада ертеден қолданыла бастағанымен, математикалық теорианың объектісі ретінде кейбір проблемаларды зерттеуге байланысты ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында зерттеле бастады.
Алгоритм деп берілген есепті шешудегі жасалатын әректтерді дәл және қарапайым етіп жазуды айтамыз. Басқаша айтқанда алға қойылған мақсатқа жетуде немесе берілген есепті шешуде орындаушыға біртіндеп қандай әректтер жасау керектігін дәл көрсететін нұсқауларды немесе іздеп отырған нәтижені алу мақсатында деректермен атқарылатын әрекеттерін орындалу реттілігін анықтайтын жарлықты алгоритм дейміз. Алгоритм белгілі бір реттіліепен бірінен соң бірі орындалатын бірнеше қадамдардан тұрады. Алгоритмнің әрбір қадамы бір немесе бірнеше қарапайым операцияларды қамтиды. Алгоритм ұғымның мәнін аша түсетін оның мынадай қасиеттері бар:
1. Алгоритм дискретті информациялармен жасалатын әрекеттерді тағайындайды және өрнектейді. Алгоритмге қатысты әрекеттердің бәрі дискретті болады. Алгоритмнің жұмысына қажетті материалдар ретінде символдық мәтіндер және сандар пайдаланылады.
2. Алгоритм біздің қалауымызға қарай өзгертуге болмайтын нақты нұсқау алгоритмде не істеу керектігі алдын-ала айқын береді. Мысалы, бір есепті шешудің алгоритмі берілсе онда ойланбай-ақ алгоритмде қандай нұсқаулар берілсе, сол нұсқауларды берілу ретімен орындасақ, есеп шығады. Алгоритмнің осы қасиетін оның анықталғандық қасиеті дейміз. Бұл жағдай адам сияқты емес ойлау қабілеті жоқ құрылғылардың мысалы, компьютердің көмегімен есептерді шешу мүмкіндігіне кепілдік берді. Мұндай құрылғылар алгоритмнің жарлықтарын ойланбастан формальды орындайды. Сондықтан алгоритмді есепті шығаруға қажеттінің бәрі бір мәнді анықталу және атқарушыға түсінікті әрі нақты болуы тиіс.
3. Бір алгоритмнің өзін бірнеше есептің шешімін табу үшін пайдалану мүмкіндігі, яғни бастапқы деректер мәндерінің жиынына пайдаланылу мүмкіндігі бар.
Алгоритмнің мұндай қасиетін көпшілікке бірдейлік, басқаша айтқанда, жалпылық қасиеті деп атайды.
4. Әрбір алгоритм белгілі бір бастапқы деректердің болуын талап етеді және іздеген нәтижені алуға жеткізеді. Мысалы, екі санды қосу алгоритмнде қосылғыштар бастапқы деректерге, ал қосынды нәтижеге жатады. Осылайша, алгоритмдегі әрекеттердің белгілі бір санның орындалуынан кейін қажетті нәтиже алу мүмкіндігі алгоритімнің нәтижелілігі деп аталады.
Осы айтылғандардан алгоритім бастапқы деректерді пайдаланып іздеген нәтижеге қол жеткізетін реттелген әрекеттер тізбегі деген қлрытынды жасруға болады. Мұндай әректтер тізбегінің орындалуы алгоритмдік процесс, ал әрбір әрекет оның қадамы, әрбір нұсқау алгоритмнің қалыптасуы болып табылады.
Алгоритмнің ең маңызды қасиеті жоғарыда анықталғандық қасиетінде айтылғандай оның орындалу нәтижесінің атқарушыға тәуелсіздігі.
Сонымен алгоритм туралы мына төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:
алгоритмдер әртүрлі есептерді шешу үшін пайдаланылады;
алгоритмді атқарушыдан аз білім талап етілетіндіктен есеп шығаруды айтарлықтай оңайлатады;
әрбір алгоритм толық аяқталған әрекеттерді орындайтын атқарушыға арналған командалардан тұрады;
атқарушы орындайтын командалардың жиынын атқарушының командалар жүйесі д.а.
алгоритмдегі командалар атқарушының командалар жүйесінен алынады;
алгоритмдегі командалар тізбегінің орындалуы алгоритмдік процесс д.а;
алгоритмдегі әрбір команда оның қадамы д.а;
санаулы әрекеттен кейін ғана алгоритмде іздеген нәтижеге қол жетеді;
алгоритмдегі әрбір әрекет атқарушыға түсінікті және нақты болуы керек;
бірнеше есептің шешімін табу үшін бір ғана алгоритмді пайдалануға болады;
құрылған алгоритмді атқару есептің мазмұнына ой жүгіртіп оны талдауды қажет етпейді, тек командаларды формальді орындай береді;
алгоритм әрбір атқарушыға арналып құрылады;
алгоритмнің командалары атқарушыға түсінікті және орындалатын болуы тиіс;
алгоритмді атқаруды тек адамға емес компьютерге де жүктеуге болатындығы есептеу процесін автоматтандыруға мүмкүндік береді;
Алгоритмнің құрамы дараланып және оның әрекеттері анықталғаннан кейін алгоритмді жазып көрсету тәсілін және тілін білу керек
Алгоритмдік тілді падалану оны құрушының өзіне ғана түсінікті командаларды көпшілік қауымның пайдалануына мүмкіндік береді.
Алгоритмді жазудың бірнеше тәсілдері бар.Төменде алгоритмді бейнелеу әдістерінің логикалық құрылымы көрсетілген.
Алгоритмді бейнелеу әдістерінің ішінен біз блок – схема мен мектептік алгоритмдік тілді пайдаланамыз.
Блок-схема
Блок схема компьютерге программалар жасау практикасында кеңінен қолданылатын алгоритмдерді жазудың графикалық тәсілі, басқаша айтқанда, алгоритмнің логикалық құрылымын график түрінде бейнелейтін тіл десек болады. Есепті шешу алгоритімінің блок схемасын құрған кезде есепті шығару процесі кезең дерге бөлініді. Әрбір кезең есептелетін операцияның сипатына байланысты белгілі конфигурациясы бар бір геометриялық фигурамен (блокпен) белгіленеді. Мысалы, жұмыр (сопақ), параллелограмм, тіктөртбұрыш, ромб т.с.с.
Блок деп аталатын мұндай фигуралардың ішіне кезеңдердің мазмұны жазылады. Есептелу процесінің бағыты блоктарды қосатын стрелкалармен көрсетіледі. Осы аталғандардың бәрі блок – схема тілінің алфавитін құрайды және олардың мағынасы алдын ала келісілген келісім бойынша беріледі.
Төмендегі 1-кестеде стандартты блок – схема тілінің алфавиті берілген. Әрбір блок схеманың басы және соңы деп аталатын блоктары болады.
Басы, соңы блоктарынан басқа әрбір блоктың бір ену және бір – екі шығу сызықтары болады.
Атқаратын қызметі жағынан блоктар негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі блоктар енгізіу мен баспаға шығару және информацияларды өңдеу әрекеттерін білдіреді, ал қосымша блоктар блок – схеманы түсіндіру және байланыстарды таңбалау үшін пайдаланылады.
Блоктардың анықтайтын әрекеттері, яғни түсініктер блокты бейнелейтін геометриялық фигураның ішіне жазылады.
Деректерді енгізу блогы есептеу есептерін шешуде айнымалылардың сандық мәндерін компьютердің жадына енгізу үшін қолданылады.
Деректерді өңдеу блогы қандай да бір формула бойынша айнымалының мәнін есептеу процесін білдіреді. Мұнда есептелген шамалар оларға сәйкес айнымалылар жаңа мәндер қабылдағанша сақталады.
Бұл блокта формуланың сол жағында тұрған айнымалылар оның жағына да қатыса алады, бұл дегеніміз айнымалының жаңа мәнін бұрын есептелген ескі мәнінен шығарып алудың қажеттігін көрсетеді.
Шартты тексеру блогы есептелу процесінің барысы тікелей кейбір шартқа тәуелді болатын есептелу процесінде анықталатын тармақталу алгоритмін бейнелейді.
Аталуы Бейнеленуі Мазмұны
Жұмыр Алгоритмнің басы.
Деректерді енгізу немесе
Параллеограм шығару.
Тіктөртбұрыш Меншіктеу амалы немесе
кез келген әрекет.
Жоғары жағы Массивті хабарлаушы
жиектелген процедура.
тіктөртбұрыш
Екі шеті Бағыныңқы программа
жиектелген
тіктөртбұрыш
Магниттік диск Информацияны ИСТ – на
ендіру және одан оқу
Ия Жоқ
Шартты тармақталу
Ромб
Жұмыр Алгоритмнің соңы
Түйін Бірнеше сызықтарды
біріктіру.
Байланыссыз Сызықтардың
екі сызықтың қиылысуы
қиылысуы
Блоктарды қосатын
Сызықтар ағыны сызықтар және олардың
бағыттары
Сызықтар
ағынының бағытын Сызықтардың
өзгерту бағыты
Түсініктеме -------- Ендіру немесе есептеу
блоктарын түсіндіру.
Сызықтық алгоритм
Егер алгоритмнің N қадамы болса және олардың барлығы басынан аяғына дейін бірінен соң бірі тізбектеле орындалатын болса, онда ондай алгоритмді сызықтық алгоритм деп атаймыз. Сызықтық алгоритмнің блок – схемасы мына суретте бейнеленген.
Алгоритмнің басы
Мәліметтерді енгізу
Осы алгритмнің барлық N қадамы жоғары-
дан төмен қарай тізбектеле орындалады.
Нәтижелерді шығару
Алгоритмнің соңы
Мысалы, табаны В, биіктігі Н үшбұрышьң ауданын табатын алгоритмді келтірейік.
Тармақталушы алгоритм
Егер алгоритм қадамдарының тізбектеле орындалуы қандай да бір шартқа тәуелді өзгеретін болса, онда ондай алгоритмді тармақталушы алгоритм дейміз.
Алгоритм орындалғанда "иә" немесе " жоқ " деген мәндердің бірі қабылждай алатын логикалық өрнекті шарт деп атаймыз.
Кез келген шарт мынадай үш бөлімнен тұрады:
сол жақ бөлігі;
салыстыру таңбасы;
оң жақ бөлігі.
Мысалдар келтірейік: А 0, Х А+С, К = 6
Мына төменде алгоритмнің тармақталушының бөлігінің жалпы түрі келтірілген.
егер шарт
онда "иә" тармағы
әйтпесе " жоқ " тармағы
бітті
Мұнда егер, онда, әйтпесе, бітті – қызметші сөздер, егер команданың басын, ал бітті команданың аяқталуын білдіреді.
↓
иә жоқ
↓
Тармақталу командасы мына тшөмендегідей қысқаша түрде пайдаланылады:
егер шарт
онда
"иә" тармағы
бітті
↓
жоқ иә
↓
Шартты тексеру блогын сіздер блок – схемада ромбымен таңбалаймыз. Егер шарт дұрыс болса, онда есепті шешу үшін "иә" тармағы пайдаланылады, ал оған кері жағдайда - "жоқ" тармағы пайдаланылады.
Мысал үшін ах + вх + с = 0 квадрат теңдеуінің нақты түбірлерін табуға және нақты түбірлері болмаған жағдайда оған сәйкес хабарды баспаға шығаратын тармақталу алгоритмнің блок – схемасын келтірейік.
↓
↓
↓
↓
иә жоқ
↓
↓
Қайталанушы алгоритм
Егер берілген шамаға тәуелді алгоритмнің белгілі бір тізбектелген қадамдарды бірнеше рет орындалатын болса, онда ондай алгоритмді қайталанушы (циклдік) алгоритм дейміз. Бұл берілген шама цикл параметрі деп аталады.
Кез келген қайталанушы алгогритмде ол аяқталу үшін параметр болуы тиіс. Параметр белгілі бір мәнге ие болған кезде цикл аяқталатын болады.
Мына төменде циклдің басында параметр үшін қойылған шартты тесеруге арналған қайталаушы алгоритмнің алгоритмдік тілде жазылуы және блок – схемасмының жалпы түрі берілген.
Әзір шарт
ЦБ
команадалар тізбегі
ЦС
Мұнда әзір, ЦБ (циклдің басы), ЦС (циклдің соңы) – қызметші сөздер, ЦБ және ЦС әзірше шарт орындалғанға дейін орындалатын командалар тізбегін таңбалайды.
↓
↓
жоқ
↓
↓
Ал мына суретте циклдің соңында параметр үшін қойылған шартты тексеруге арналған қайталанушы алгоритмнің блок – схемасының жалпы түрі бейнеленген.
↓
↓
↓
↓
↓
жоқ
↓
↓
Осы соңғы циклге мысал келтірейік.
S = К К- қосындысын есептейік және оның нәтижесін баспаға шығаратын қайталанушы алгоритмнің блок – схемасы мына суреттегідей болады.
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
Алгоритмдерді құрылымын негізге
ала отырып құрастыру
Компьютер есеп шығару үшін алгоритм құру арнайы дағдыны талап ететін жұмыс. Бұл жағдайда әсіресе бөтен алгоритмдерді оқуда алгоритм мынандай талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
Түсінікті әрі өте жеңіл қабылданатын болуы;
Алгоритмнің жеңіл тексерлетін болуы;
Құрылымын түгел өзгерпей-ақ өзін модификациялауға мүмкіндік беруі.
Осы аталғандарға қол жеткізу үшін алгоритмдерді құруда оның құрылымы жағынан келу деп аталатын ерекше тәсілді башылыққа алу керек. Алгоритмдерді құрастыруға құрылымы жағынан келгенде оның жоғарыда қарастырылған үш базалық құрылымы:
Ілесу, тармақталу және қайталану негізге алынады, яғни кез келген күрделі алгоритм осы құрылымдардан құрастырылады. Мысал ретінде үш санның ішінен үлкенін іздеу алгоритмін қарастырайық.
Блок-схемадан көрініп тұрғанындай бұл алгоритм екі тармақталудың ілесуі болып табылады. Бірінші ілесуде (тармақталу командасының толық үлгіде жазылуы) а және в сандарының үлкені ізделінеді және олардың үлкені у-ке меншіктеледі.
Екінші ілесуде (тармақталу командасының қысқаша түрде жазылуы) у-тің мәні үшінші сан с-мен салыстырылады. Егер ус болса, онда у-ке с меншіктеледі, ал керісінше болса, онда у өзгерісіз қалады. Осылайша алгоритм орындалғанда айнымалы у өзінің мәні етіп а,в және с сандарының ең үлкенін қабылдайды.
Программаларды жасақтау технологиясы
Программалауға кіріспе
Компьютер жұмыс істеу үшін оған керекті програмаларды програмалаушы адам жасайды.
Пргораммалаушы мамандығы дүние жүзіндегі ең бір тапшы мамандықтардың бірі.
Программалау мамандығын таңдаған адам өмір бойы үйренеді.
Оқып шығып бірден программалаушы бола салатын ешқандай оқу құралы жоқ.
Прграммалаушының дайындығы негізгі ұғымдарды оқып үйренуден және қарапайым прграммалау тәсілдерін меңгеруден басталады.
Компьютер командаларға бағынып жұмыс істейді. Біздер бұл командаларды пернетақтаның көмегімен жазу машинкасында жазу жазғандай теріп ендіреміз.
Бірінші команданы ендірдік, компьютер оны қалай орындайды, қарап шықтық, екінші команданы ендірдік, нәтижесін бағаладық,үшінші команданы ендірдік. Осылайша, ендірілетін командалар көп әрі біртектес болған сайын оларды ендіру адамның шыдамын тауысып жалықтырып жібереді. Төрт-бес команданы есте сақтай отырып ендіруге, ал он команданы ендіру үшін қағазға жазып алуға болады.Жүзден астам командаларды ендіру үшін өте жоғары шыдамдалық қажет.
Ал егер жиі қайталанатын командалар тізбегін компьютерде файл түрінде қатаң немесе иілгіш магниттік дискіге жазып сақтап қойып, командаларды біздің пернетақтадан ендіруімізді күтпей-ақ сол дискідегі файлдан енгізуді компьютердің өзіне жүктесек, қалай болған болар еді? Әрине, қолмен қайта-қайта теріп отырғаннан горі ыңғайлы болар еді. Программаларды жасау осылайша басталады, жоғарыда айтылғандай дискіге жазылған командалардан тұратын файл нағыз прграмманың өзі болып табылады. Сонымен, прграмма дегеніміз командалардың реттелген тізімі. Программа үшін оған қандай командалардың кіретіндігі ғана емес, сонымен бірге олардың қандай ретпен берілетіндігі де маңызды.
Прграмманы арнайы дайындықпен өткен адамдар жасайды. Оларды программалаушылар деп атайды. Программаны қалай жасайды? – деген сұраққа жауап беру қиын. Программалаушыллардың шеберлігінің көптеген құпиялары бар, бірақ олардың бәрі мына төмендегідей екі нәрсені пайдаланады:
программалау саймандары
программалар кітапханасы
Программалау саймандары
Программалау саймандары дегеніміз не?-деген сұраққа жауап беру үшін мынадай қарапайым ұқсастыру мысалын, яғни ауылда жер жыртып жүрген троктлрды алайық. Трактор қандай саймандардың көмегімен жасалған? Ол зауытта станоктың және жабдықтардың көмегімен жасалған. Бұл аталғандар тракторды жасаушы саймандар блып табылады.
Ал станоктар мен жабдықтардың өздері қандай саймандардың көмегімен жасалған? Олар басқа зауытта басқа станоктар мен жабдықтардың көмегімен жасалған. Ал бұл станоктар мен жабдықтар қалай жасалған?
Осылайша, сұрақты қоя берсек әрбір станоктың өзінің алдында оны жасаушы, алдыңғысынан қарапайым басқа станоктың бар екендігі келіп шығады. Егер әрбір станоктың пайда болу тарихын қозғай берсек, онда біздер орта ғасырдағы балға, егеу және төсті пайдаланатын ұстаханаға келіп тірелеміз.
Осы күнге дейін кейде трактор бұзылып қалғанда әлгі аталған балға және егеуді пайдаланамыз.
Енді программа жасаудың жоғарыда келтірілген мысалға қандай қатысы бар соған келейік.
Программалаушы пайдаланатын сайманнның өзі прграмма болып табылады. Басқаша айтқанда, жаңа программаның өзін сайманның ролін атқаратын басқа программаның көмегімен жасайды. Ал осы сайман программалар қалай жасалған? Жоғарыда келтірілген ұқсастыру мысалымыздағы сияқты алдыңғысына қарағанда қарапайым басқа сайман программалардың көмегімен жасалған. Осылайша, басқа программалардың көмегімен жасалған жаңа программалардың жасалу ретін тізе берсек, онда біздер жоғарыда айтқанымыздай программа жасаудағы балға мен төске келеміз, яғни басқа сөзбен айтқанда программалаушылардың қолында ешқандай программа болмайды, тек оның орнына белгілі сандық кодтарды ғана түсінетін процессор болады. Мұндай кодтарды машиналық кодтар деп атайды.
Процессордың түсінетін және орындайтын кодтарының жиынын оның комндалар жүйесі деп атайды.
INTEL фирмасының үйлесімді процессорларының командалар жүйесінде бірнеше жүз түрлі командалар бар. Компьютердің программалары осы командалардан жасалады.
Программалау саймандары – бұл шын мәнінде программалаушының өзіне ыңғайлы түрде жазғандарын оқитын және оны процессорға қажетті машиналық кодқа аударып беретін арнайы программа.
Программалар кітапханасы
Зауытта жұмысшы тракторды құрастырғанда оған қажетті болтты өз қолымен қалыпқа құйып, содан соң оған ойық бұранды шығарып дасап алу ойына да келмейді. Оның орнынына ол жанында тұрған сореден қолын созып керекті болтты таңдап алады. Егер басқа болт керек болса , онда ол оны басқа сөреден алады. Алдын ала даярланған стандартты бөлшектер жатқан мұндай сөрелер бұл кітапхана іспеттес.
Программалаушы адам да программа құрғанда осы жоғарыда айтылғанға ұқсас әрекет етеді. Үлкен программалардың 95 пайызы шағын ғана бұрын жасалып қойылған дайын стандартты бағыныңқы программалардан құрастырылады. Бүкіл дүние жүзі бойынша жазылған көптеген мың программалардың ішінен деректерді пернетақтадан ендіруді немесе информацияны экранға шығаруды басқаратын бағыныңқы стандартты программаны пайдаланбайтын жағдай өте сирек кездеседі. Бір кодты бірнеще рет қайта-қайта жазудың керегі не? Ішінен стандартты блоктарды алып, ешқандай өзгерістер ендірмей-ақ пайдалануға болатын программалар кітапханасында файлдар бар.
Мұндай кітапханалар жылдан жылға сұранысқа ие, әрі ірілене түсуде. Сондықтан да әр жыл сайын программалаушылардың еңбек өнімділігі арта түсуде.
Он бес жылдан астам уақыт бұрын компьютерлік программаның орташа өлшемі 40-50 Кбайтқа жететін. Ал он жыл бұрын ол 100 Кбайтқа жетті. Программалаушылар қазіргі кезде бірнеше Мбайт орын алатын программалар жасауда. Егер олар программалар кітапханасын пайдаланбайтын болса, онда мұндай программаларды даярлауға жиырма жылдай уақыт жұмсалған болар еді.
Қазіргі кезде стандартты, коммерциялық және фирмалық бағыныңқы программалар бар. Стандартты программалар кітапхана-лары кеңінен таралған. Әрбір программалаушы адам оларды басқа компаниялар арнайы коммерциялық прграммалар кітапханаларын жасаумен айналысып оларды басқа компаниялар мен жеке программалаушыларға сатумен айналасуда. Көптеген компанияларда ж ұмыс істеген жылдары жиналған өздерінің фирмалық программалар кітапханасы бар. Әрбір фирма безендірілуі, стилі және басқарылуы әр түрлі өздерінің жеке программалар кітапханаысн пайдалануда. Фирмалық программалар кітапханалары таратылмайды және сатылмайды. Оларды бәсекелестерінен өте мұқият қорғайды. Программаны жасаушы фирмалар үшін бұл өте бағалы дүние болып есептеледі.
Программаның көрінісі
Хат жазғанда да адамдар оларды әр түрлі тілдерде жазады. Мысалы, қазақ тілінде , ағылшын тілінде т.с.с. Ағылшын мен қазақ тілінде жазылған хаттардың сыртқы көрінісі тіптен бөлек болады.
Программаларды да программалаушылар арнай тілдердің көмегімен жазады, оларды программалау тілдері деп те атайды. Әр түрлі тілдерде жазылған бірдей программалардың көрінісінің өзі де түрліше болатындығы табиғи нәрсе.
Жүздеген программалау тілдері және олардың әрқайсының бірнеше нұсқасы бар. Программалаушы адам программаны өзіне ыңғайлы тілде жазады. Барлық жағдайда жарамды әмбебап программалау тілі жоқ.
Бірақ барлық программалау тілдерінің бір ортақ қасиеті бар. Олар програмалаушыларға түсінікті, бірақ процессорға түсініксіз. Процессор тек сандармен ғана жұмыс істей алады, сондықтан тек машиналық кодта жазылған программаларды ғана түсінеді, сондықтан кез-келген тілде жазылған программа алдымен процессор тіліне аударылады, яғни машиналық кодқа айналады. Бұл аудару жұмысын арнайы аудармашы программа орындайды. Оның жұмысын мына схемадан көруге болады.
Бейсик тілі Ассемблер тілі
Машина тілі
Схемадан көрініп тұрғанындай программаны қандай тілде жазсақ та, ол аудармашы программаның жұмысының нәтижесінде ең соңында машина тіліне (машиналық кодқа) аударылады.
Аудару ағылшынша трансляция ( translation ) деп аталады, сондықтан программаларды машина кодына аудару жұмысын орындаушы программаларды трансляторлар деп атайды.
Сондықтан біздер қандай программалау тілі туралы сөз болып отырғандығын білмей тұрып программаның көрінісінің қандай болатындығын айта алмаймыз. Оның есесіне кез-келген програма трансляциялаудан кейін машина кодына айналатынын білеміз. Компьютерге орнатылған барлық программалар машина кодына жазылған. Егер біз осы кодты көру тәсілін тапсақ, онда процессордың неменр жұмыс істеп жатқандығын көретін боламыз.
Есепті компьютерде шығаруға даярлау технологиясы
Есепті компьютерде шығарудың
негізгі кезеңдері
Есепті компьютерде шығару біраз бөлігі компьютерсіз жүзеге асырылатын мынадай негізгі кезеңдерден тұрады:
1. Есептің қойылуы:
есеп туралыақпараттарды жинау;
есептің шартын тұжырымдау;
есепті шығарудың ақтық мақсатын анықтау;
деректерді сипаттау ( олардың түрін, шамалардың ауқымын, құрлымын т.с.с. )
2. Есепті, моделдерді талдау және зерттеу:
есептің бар ұқсастарын талдау;
техникалық және программалық құралдарды талдау;
математикалық модельді жасақтау;
деректер құрлымын жасақтау.
3. Алгаритмді жасақтау:
алгоритмді жобалау тәсілдерін таңдау;
алгоритмді жазу пішінін ( блок-схема, мектептік алгоритмдік тіл . т.б. ) таңдау;
тестерді және тестілеу тәсілдерін таңдау;
алгоритмді жобалау.
4. Программалау:
программалау тілін таңдау;
деректерді ұйымдастыру тәсілдерін айқындау;
алгоритмді таңдалынып алынған программалау тілінде жазу.
5. Тестілеу және жөндеу:
синтаксистік жөндеу;
семантикалық және логикалық құрлымын жөндеу;
тестілік есептеулер және тестілеу нәтижелерін талдау;
программаны жетілдіру.
6. Есептің шешілу нәтижесін талдпу:
Қажет болатын болса 2-5 кезеңдерді қайтадан орындай отырып математикалық модельді айқындай түсу.
7. Программаны даярлау:
нақтылы есепті шығару үшін программаны жетілдіру;
есепті шешуге, математикалық модельге, алгоритмге, программаға, тестер жиынына, программаны пайдалану үшін құжаттар жасау.
Математикалық модельдер
Зерттелетін объект немесе процесс олардың сандық параметрлерін байланыстыратын формула түрінде берілетін жағдайлар жиі кездеседі. Бұған мына төмендегі формулаларды жатқызуға болады:
дененің геометриялық параметрлерін сипаттайтын формулалар;
физикалық процестерді сипаттайтын формулалар;
химиялық формулалар;
тауардың бағасын есептеп шығаруға арналған тұрмыстық формулалар т.с.с.
Математикалық модель деп- объектіні немесе процесті олардың сандық параметрлерімен байланыстыратын математикалық формуламен ипаттауды айтамыз.
Математикалық модельдерді жазуда әр түрлі ғылымдарда қабылданған түрлі таңбалау жүйелері пайдаланылады.
Математикалық модельді жасақтау көптеген есептерді компьютерде шығаруда маңызды рөл атқарады.
Математикалық модель адамның шығармашылық жұмысының өнімі болып табылады. Компьютер ойша жасалған модельді жаңа сапалық деңгейде таңбалық пішінге аударады.
Математикалық модельдің мысалы ретінде дененің түзу сызықты орын алмастыру формуласын алуға болады:
Vxt+
мұнда, х- ағымдағы координата, х0- бастапқы координата, vx- бастапқы жылдамдықтың х осіне проекциясы, aх- үдеудің х осіне проекциясы, t- уақыт.
Құбылысты сипаттау үшін оның ең маңызды қасиеттерін, заңдылықтарын, ішкі байланыстарын оның кейбір жеке сипаттамаларын бөліп көрсетіп, маңызды еместерін ескермеуге болады. Құбылыстың метематикалық моделін жасақтауда осы айтылғандарды ескеру қажет.
Метематикалық модельді ең ұтымды түрде есептеу эксперименті деп аталатын алгориттмдік модель түрінде компьютерде жүзеге асыруға болады.
Әрине есептеу экспериментінің нәтижесі егер модельде шындықтың маңызды жақтары ескерілмеген болса шындыққа сәйкес келмеуі мүмкін.
Сонымен, есепті шешу үшін метематикалық моделін жасақтауда модель құра отырып, мыналарды ескеруіміз керек:
метематикалық модель құруда негізге алынатын болжамды бөліп көрсету;
алғашқы деректер және нәтижелер деп неніесептеу керектігін анықтау;
нәтижелерді алғашқы деректермен байланыстыратын метематикалық қатысты жазу.
Математикалық модельді құруда алғашқы деректер арқылы іздеп отырған шаманы өрнектейтін формуланы табу барлық уақытта мүмкін бола бермейді. Мұндай жағдайда белгілі бір немесе басқа дәрежелі дәлдікпен жауап беруге мүмкіндік беретін математикалық әдістер пайдаланады.
Ғылыми есептерді шығарғанда мүмкіндігінше шындыққа жақын келетін математикалық модель құру керек болады. Мұндай модель бойынша дәл есептеулер емес жуықтап есептеулер жасалады, бірақ осының арқасында басқа жолдармен алуға болмайтын деректерді алуға болады. Есеп математикалық модельге келтірілгеннен кейін оны шығарудың алгоритмін құруға болады. Алгоритмнің дайын болуының белгілі бір кезеңінде программалау басталады.
Есепті компьютерде шығаруға даярлауды мынадай схемамен беруге болады.
Өмірде күрделі есептерді шығаруда үлкен ұжымдар жұмыс істейді.
Есептің бірінші формальды түсінігін сол есеп пайда болған саланың маманы даярлайды. Математикалық модельді басқа адамдар жасай алады, ал ондағы пайдаланылатын алгоритмдерді үшінші бір адамдар жасайды.
Ең соңында программалауды тағы бір мамандар тобы іс жүзіне асыра алады. Осылайша, есеп үлкен ұжымның бірлескен еңбегінің арқасында шығарылатын жағдайлар жиі кездеседі.
Программаны жасақтаудың негізгі кезеңдері
Программаны жасақтаудың процесін мынадай формуламен өрнектеуге болады:
Программаны жасақтау→даярлау+тексеру және жөндеу.
Жаңадан ғана жасалған программа қателіктің болуы-бұл қалыпты және заңды құбылыс. Іс-жүзінде нақты және жеткілікті дәрежеде күрделі програманы қателіксіз құру мүмкін емес.
Программаны компьютердің қабылдауына және оның нәтижесін беруіне қарап оны дұрыс құрылған деген қорытынды жасауға болмайды. Өйткені берілген жағдайда дұрыс болмаса да қандай да бір нәтиже алуға қолымыз жетті. Осының өзінде программада көптеген логикалық қателіктердің болуы мүмкін. Кеткен қателіктерді анықтау үшін программаны компьютерге ендіріп, іске қосқанға дейін былай тексереміз.
Программа мәтінін қолмен қарап шығу, тексеру және айналдыру арқылы тексеруге болады.
Программа мәтінін қарап шығу. Программа мәтінін жазуда кеткен қателіктерді және программаның алгоритмнен алшақтығын анықтау үшін қарап шығады. Атап айтқанда итерация санын беуші операторлардың дұрыстығына көз жеткізу үшін барлық циклдердің ұйымдастырылуын қарап шығу өте маңызды. Шартты операторлардағы шарттарды, бағыныңқы программаларға қатынас жасаудағы аргументтерді тексеріп шығу пайдалы.
Программаны тексеру. Программалаушы программаны тексергенде оның мәтіні бойынша программа анықтайтын есептелу процесін ойша қалпына келтіруге тырысады, осыдан кейін оны талап етілетін процеспен салыстырады.
Тексеру кезінде программаның не істейтіндігін ұмыту және ол туралы тексерру барысында білу керек. Тек программаны тексеру аяқталғаннан кейін ғана оның не істейтіндігін еске түсіруге және программаның нақты әрекетін талап етілетін әрекеттермен салыстыруға болады.
Программаны айналдыру. Айналдырудың мәні программаның компьютерде орындалуын программалаушының ойша орындауы болып табылады.
Айналдыруды орындау үшін кейбір алғашқы деректерді беріп және олармен қажетті есептеулерді жүргізу қажет.
Айналдыру- бұл еңбекті көп талап ететін қиын процесс, сондықтан оны тек программаның логикалық күрделі бөліктеріне қолданған жөн.
Алғашқы деректерді программаны айналдыру кезінде программа-ның зерттелетін көптеген тармақтары қамтылатындай етіп таңдап алу керек.
Программаны жөндеу және тестілеу
Программаны жөндеу (debugging- жөндеу ағылшын сөзі сөзбе- сөз аударғанда қоңыздарды аулау деген мағына береді.) дегеніміз программаны компьютерден өткізудің нәтижесі бойынша ондағы қателіктерді іздну және жою процесі.
Тестілеу (test ағылшын сөзі сынау деген мағына береді) дегеніміз программаның немесе оның жеке бөліктерінің дұрыс жұмыс істейтіндігін сынау, тексеру.
Жөндеу және тестілеу бұлар бірінен бірі айқын ажыратылған және біріне- бірі ұқсамайтын екі кезең:
жөндеу кезінде синтаксистік қателіктердің және кодтаудың айқын қателіктерін төңіректеу және жою орындалады.
тестілеу процесі кезінде айқын қателіктері жоқ программаның жұмыс істеу қабілеттілігі тексеріледі.
Тестілеу қателіктің бар екендігін тағайындайды, ал жөндеу программаның дұрыс жұмыс істемеу себептерін анықтайды.
Қазіргі заманғы программалау жөндеу жұмысы жөндеуші деп аталатын арнай программалық құралды пайдалану жолыменр жүзеге асырылады. Бұл құралдар программаның ішкі жұмысын знрттеуге мүмкіндік береді.
Жөндеу программасы әдетте мына төмендегідей мүмкіндіктер береді:
әрбір командадан соң, тоқтай отырып, программаны қадамдап орындау;
кез-келген айнымалының ағымдағы мәнәі қарау немесе кез-келген өрнектің, оның ішінде стандартты функцияларды пайдаланып мәнін табу қажеттілігіне қарай айнымалының жаңа мәнін пайдаланып орындау;
программада тексеру нұктелерін орнату, яғни аралық нәтижелерді бағалау үшін программа уақытша өз жұмысын тоқтататын нүктелерді тағайындау т.б.
Программаны жөндеуде мыналарды есте сақтау маңызды;
жөндеу процесінің басында қарапайым тестілік деректерді пайдалану;
пайда болатын қиындықтарды айқын ажыратып және қатаң түрде кезегімен жою;
қателіктің есебі компьютерде деп есептемеу керек.
Тест дегеніміз-алғашқы деректердің кейбір жиыны және осы деректерге сәйкес келетін программа жұмысы кезінде алынуға тиісіті барлық нәтижелерінің дәл сипаттамасы.
Программа қаншалықты өте мұқият жөнделсе де оның жұмысқа жарамдылығын тағайындаудың шешуші кезеңі программаның тестер жүйесінде тікелей орындалуын тексеру болып табылады.
Егер программа таңдалынып алынған тестілік деректер жүйесінен өткенде барлық жағдайда дұрыс нәтижелер беретін болса, онда программаны шартты түрде дұрыс деп есептеуге болады.
Тестілеу тәсілін жүзеге асыру үшін тестердің эталондық нәтижелері алдын-ала даярланған немесе белгілі болуы тиіс.
Эталондық нәтижелерді прогрмманың компьютерде орындалу нәтижесін алғаннан кейін емес, керісінше алғанға дейін есептеп шығарып қою керек.
Тестілік деректер қателіктердің пайда болуының барлық мүмкін болатын шарттарын тексеруді қамтамасыз ететін болуы тиіс, атап айтқанда:
алгоритмнің әрбір тармағының сыннан өтуі;
кезектегі тестіден өткізу алдыңғы өткізудегі тексерілмегендердің тексерілуі;
программаның жалпы жұмыс істейтіндігін тексеру үшін бірінші тестің мүмкіндігінше қарапайым болуы;
есептеу көлемін қысқарту үшін тестідегі арифметикалық операциялардың шегіне дейін ықшамдалуы;
тізбектер элементі санының, итерациялық есептеулер үшін алынған дәлдіктің, тестілік мысалдар цикліндегі интерация санының есептеулер көлемін қысқарту тұрғысынан берілуі;
есептеулерді азайтудың тексеру сенімділігін төмендетпеуі;
тестілік деректер жиынын кездейсоқ таңдау күткен нәтижелерді қолмен орындау тәсілімен анықтауда қиындықтарға алып келетіндіктен және көптеген жағдайлар тексерілмей қалатындықтан тестілеудің белгілі мақсатқа бағытталған және жүйеленген болуы;
тестілік деректерді күрделендіруде түсідің біртіндеп жүргізілуі.
Тестілеу процесінің кезеңдері
Тестілеу процесін үш кезеңге бөлуге болады.
1.Қалыпты жағдайда тексеру. Программалардың жұмыс істеуінің нақты жағдайына тән алғашқы деректер негізінде тестілеу болжанады.
2.Экстремальды жағдайда тексеру. Бұл жерде тестілік деректер дегеніміз алғашқы деректер жиынының шекаралық мәндері. Бұл жиын программа дұрыс жұмыс істеуге тиісті алғашқы деректерден тұрады. Өте кіші немесе өте үлкен сандар және деректердің болмауы мұндай деректердің типтік мысалдары болып табылады.
Барлық программалар қандайда бір шектеулі алғашқы деректер жиынын өңдеуде есептеліп жасақталатындығы белгілі. Сондықтан мына төмендегі сұрақтарға жауап алу маңызды:
1. Айнымалының теріс және нолдік мәндерін өңдеуге арналмаған программаға қандай да бір кеткен қателіктің себептерінен дәл сол мәндерді өңдеуге тура келсе не болар еді?
2. Егер массив элементтері оны хабарлауда көрсетілген саннан асып кетсе, онда массивтермен жұмыс істеп жатқан программа өзін қалай ұстар еді?
3. Егер өңделіп жатқан сан өте кіші немесе өте үлкен болса, онда не болар еді?
Программа дұрыс емес деректерді дұрыс деректер ретінде қабылдап, дұрыс нәтижеге ұқсас, бірақ дұрыс емес нәтиже беретін жағдайлар ең жаман жағдайлар болып есептеледі.
Программа өзі дұрыс өңдей алмайтын кез келген деректерді теріске шығаратын болу тиіс.
Программалауда кездесетін қателіктер
Компьютерде есеп шығарудың барлық кезеңдерінде, атап айтқанда, есептің қойылуына бастап, оның құжаттарын даярлағанға дейін қателіктің кетуі мүмкін.
Мысалы есенптің дұрыс қойылмауы, есепті шығару үшін құрылған алгоритмнің дұрыс болмауы, лолгикалық қателіктер кететін жағдайларды дұрыс есенпке алмау, семантикалық және синтаксистік қателер, операцияларды орындау кезінде кететін қателіктер, деректерді беруде жіберілетін қателіктер, ендіру-шығару кезінде кететін қателіктер.
Әдетте синтаксистік қателіктер трансляциялау кезінде байқалады. Көптеген басқа да қателіктерді программалаушының не ойлағандығын білмегендіктен транслятор таба алмайды.
Сондықтан компьютердің синткасистік қателіктер туралы хабарының жоқ болуы программаның дұрыстығының жеткілікті щарты болып табылмайды.
Синтаксистік қателіктердің мысалдары:
тыныс белгілерінің қалып кетуі;
жақшалардың сәйкес келмеуі;
оператордың дұрыс жазылмауы;
қызметші сөздің дұрыс жазылмауы;
айнымалы атының дұрыс жазылмауы;
цуиклдің аяқталу шартының жоқ болуы;
массив сипаттамасының жоқ болуы т.с.с.
Транслятор таба алмайтын қателіктер
Программада пайдаланылатын операторлар дұрыс жазылғанымен транслятор таба алмайтын көптеген қателіктер болады.
Осындай қателіктердің мысалдарын келтірейік.
Логикалық қателіктер:
кейбір шартты тексергенмен кейін алгоритмнің қай тармағын орындауға өтуді дұрыс көрсетпеу;
мүмкін болатын шарттарды толық есептемеу;
программада алгоритм блоктарын орындау үшін қажет болатын бір немесе бірнеше щамаларды қалдырып кету.
Циклдерде кездесетін қателіктер:
циклдің басын дұрыс көрсетпеу;
циклдің аяқталу шарттарын дұрыс көрсетпеу;
итерация санын дұрыс көрсетпеу;
шексіз цикл.
Ендіру-шығару қателіктері; деректермен жұмыс істеудегі қателіктер:
деректердің түрін дұрыс бермеу;
талап етілген аз немесе көп деректерді оқуды ұйымдастыру;
деректерді дұрыс түзетпеу;
Айнымалыларды пайдалануда кететін қателіктер:
айнымалыларды олардың бастапқы мәндерін көрсетпей пайдалану;
бір айнымалыны басқа айнымалының орнына қате көрсету.
Массивтермен жұмыс істеуде кететін қателіктер:
алдын ала нолге келтірілмеген массивтер;
дұрыс сипатталмаған массивтер;
индекстерінің берілу реттілігі дұрыс емес массивтер.
Арифметикалық операцияларды орындауда кететін қателіктер:
айнымалының түрінр дұрыс көрсетпеу (мысалы, нақты айнымалының орнына бүтін айнымалыны көрсету);
әрекеттер ретін дұрыс анықтамау;
нөлге бөлу;
теріс санның квадрат түбірін табу;
санның мәнді разрядын жоғалту.
Осы қателіктердің бәрін тестілеудің көмегімен табуға болады.
Программалау жүйесі
Программалау жүйесі компьютердің программалық қамсыздандыруының құрамына жатады және ол программаларды жасау және оларды жөндеу жұмыстарын автоматтандыруды қамтамасыз ететін құралдардың жиыны болып табылады. Программалау жүйесінің құрамы мына төмендегі схемада бейнеленген:
Программалау процесі үш кезеңге бөлінеді:
есепті шешудің алгоритмін құру;
программа құру;
жасалған программаны тексеру.
Екінші кезеңдегі, яғни программа қрудағы қиындық адамның тек машина тілінде ғана программа жасауына байланысты болады. Компьютерді пайдаланудың алғашқы жылдарында әрқайсының әр түрлі компьютерлердің пайда болуы бұл қиындықты тереңдетіп жібереді. Сондықтан нәтижесінде бір компьютерге арнап жасаған программаны басқа компьютерге пайдалануға болмайтын болды. Бұл бір алгоритмнің өзін әр түрлі компьютерлерде орындау үшін әрқайсына жеке-жеке программа құруға мәжбүр етіпижұмысты қиындатып жіберді.
Әрбір компьютер үшін жасалған программаның дұрыс және ұтымды жасалғандығын тексеру қажет. Қателік кеткендігі және басқа да кемістіктері бар екендігі анықталса, онда ол программаға түзетулер мен өзгерістер ендіріледі. Программалаудың осы аталған кезеңдерінің арнайы ерекшеліктері және қиыншылықтары бар.
Барлық осы аталған қиыншылықтар программалар жасаудағы атқарылатын жұмыстарды мейлінше ықшамдап қысқарту мәселесін күн тәртібіне қояды. Бұл мәселені шешу программалау процесін автоматттандыруды, яғни компьютердің өзін программалар жасауға немесе программалауға байланысты таза техникалық жұмыстар атқаруға пайдалануды талап етеді. Автоматтандыру программа жасаушы мамандардың жұмысын жеңілдетуді, оны жасауда кететін қателіктердің санын азайтуды, ең соңында есептің қойылуынан бастап нәтиже алғанға дейін кететін уақытты қысқартуды көздейді. Программалауды автоматттандырудың ең көп тараған негізгі тәсілдеріне мыналар жатады:
қолмен программалауды жеке жұмыстарын автоматтандыру тәсілдері;
бағыныңқы программалар кітапханасын құру;
программалаудың әр түрлі тілдерін пайдалану.
Қолмен программалаудың жеке жұмыстарын автоматтандыру тәсілдері. Қолмен программалаудағы жұмыстарды автоматтандыруда жұмыс программаларын түзетуді негізгі назарда ұстау керек.
Қазіргі кезде программаның дұрыстығын тексеру үшін жоғарыда айтқандай тест тәсілі кеңінен қолданылады. Тест тәсілі бойынша жауаптарды алдын ала белгілі есептердің бірнеше нұсқасы компьютерде құрылған программаны пайдаланып шығарылады. Алынған нәтижелер алдын ала белгілі жауаптармен салыстырылады. Ол жауаптар біріне – бірі сәйкес келмесе, онда программада қателіка кеткен болып шығады.
Программаны жөндеу процесі бірнеше әмбебеп жөндеуші программаларды жасау және компьютердің өзін пайдалану арқылы автоматтандырылады. Бұл программалар командалардың қалай орындалып жатқандығы туралы информацияны баспаға бере отырып жөнделіп жатқан программаның кез келген бөлігінің жұмысын қадағалап бақылауға мүмкіндік береді. Программаны автоматты түрде жөндеуде программалаушыны қызықтыратын барлық информация құжатқа жазылады, соның арқасында ол компьютерді пайдаланбай-ақ есептің компьютерде шншілу процесінің дұрыстығын бақылай алады.
Программалау тілдері
Программаларды жасауда қазіргі заманғы компьютерлерде әр түрлі деңгейдегі программалау тілдері пайдаланылады.
Жалпы жағдайда тіл деп информацияның жазылыуын және оның түрленуін белгілі ережелер бойынша формальдыетіп беруші құралдарды түсінеміз.
Тілдің құрамында информацияның негізгі элементтерін құрудың құралдары және осы элементтерден әр түрлі мазмұнды құрылымдар құруға арналған ережелер жүйесі бар.
Программалау тілі деп деректерді жазуға және оларды белгілі ережелер бойынша өңдеуге арналған адам мен компьютерді байланыстыратын формальды тілді айтамыз.
Програмалаудың әр түрлі тілдерін пайдалану.
Әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болатын бірнеше жүздеген программалау тілдері бар. Ең жалпысы тілдің машинаға жақындық дәрежесі бойынша жіктеу болып табылады. Осы белгісі бойынша программалау тілдері екі үлкен топқа бөлінеді:
машинаға тәуелді тілдер;
машинаға тәуелсіз тілдер;
Машинаға тәуелді тілдер өз кезегінде былай бөлінеді:
машина тілі;
машинаға бағдарланған тілдер;
Машинаға бағдарланған тілдер кейде автокодтар деп те аталады. Машинаға бағдарланған тілдердің екі деңгейі бар:
символдық кодтау тілдері, басқаша айтқанда мнемокодтар;
макротілдер.
Макротілдер машина тілінің командаларына тікелей ұқсастығы жоқ макрокомандаларды пайдалануға рұхсат етеді. Макрокомандаларды пайдалану программаны қысқартады әрі тілді жасау құралдарының жиынын кеңейте отырып программалаушының еңбегінің өнімділігін арттырады.
Машинаға тәуелсіз тілдер программаларды бөлшектеу дәрежесіне қарай екі топқа бөлінеді:
процедулалы- бағдарланған тілдер;
проблемалы – бағдарланған тілдер.
Процедулалы – бағдарланған тілдер есепті шешу алгоритмін сипаттауға арналған, сондықтан да оларды кейде алгоритмдік тілдер деп те атайды. Алгоритмдік тіл деген ұғым программалау тілі деген ұғыммен сәйкес елмейді. Егер алгоритмдік тілде жазылған алгоритмдік жазу компьютерге ендіруге тікелей жарамды және дайын жұмысшы программаға түрленетін болса, онда мұндай алгоритмдік тіл программалау тілі де бола алады. Кейбір алгоритмдік тілдер тек оларға кейбір құралдарды қосқаннан кейін ғана программалау тілі болады.
Проблемалы – бағдарланған тілдер есептерді сипаттау үшін қызмет атқарады.
Бірақ алгоритмдік тілдер өздігінен барлық проблеманы, тіптен программаны да шеше алмайды. Мұндай тілде жазылған программа компьютерде тікелей орындалмайды, ол орындалу үшін алдын ала сол компьютердің машина тіліне аудару жеткілікті қиын мәселе болып табылады.
Алгоритмдік тілден программаны машина тіліне аудару жұмысын компьютердің әмбебаптығын пайдаланып, оның өзіне жүктеуге болады. Бұл үшін әрбір алгоритмдік тілден машина тіліне формальды аударуға яғни аударудың ережесін алгоритм түрінде тұжырымдауға мүмкіндік беретіндей болуы керек. Егер, осы алгоритмді бір рет машиналық программа түріне келтіріп алсақ, онда одан кейін осы программаның көмегімен компьютердің өзі берілген алгоритмдік тілде жазылған кез келген программаны нақтылы компьютердің машина тіліне аударып бере алады. Мұндай арнайы аудармашы-программа жоғарыда айтқанымыздай транслятор деп аталады.
Машина тілі
Компьютердің ақпараттық бөлігі тікелей түсінетін жалғыз тіл: ол – машина тілі.
Машина тілі деп копьютердің құрамындағы процессор командаларының кодын айтамыз.
Архитектурасы әртүрлі процессорлардың машина тілдері де түрліше болады. Тек өзара үйлестірілген процессорларда ғана машина тілдері бірдей болады. Мұндай процессорлардың командалар жүйесі төменнен жоғары қарай үйлесімділікте болады деп айтылады.
Сонымен әрбір компьютердің өзінің машина тілі болады және ол тек осы тілде жазылған программаларды ғана тікелей орындай алады.
Машина тілінде программалау деп программаға енетін командалардың реальды кодтарын тікелей жазуды айтамыз.
Командалардың кодтары әр түрлі санақ жүйелерінде берілуі мүмкін:
екілік;
сегіздік;
он алтылық;
Мысалы, процессордың А аккумляторының ішіндегісін В регистіріне жөнелту дегенді білдіретін МОV В,А командасының кодын әр түрлі санақ жүйелерінде былай жазып көрсетуге болады:
Санақ жүйелері Коды
Екілік 010001111
Сегіздік 107
Он алтылық 47
Келтірілген мысалдан көрініп тұрғандай команда он алтылық санақ жүйесінде ең ықшамды түрде жазылған.
Машина кодтарын пайдаланып программалау үшін қарапайым жағдайда қағаз, қалам және информацияны тасымалдаушыға машина кодындағы программаны жазуға арналған перфоратор болса жеткілікті. Командалардың он алтылық кодтары пернетақтадан компьютердің жадына ендіріледі, монитор программаны түзету процесін басқарады, ал экран командалардың коды мен деректерді он алтылық кодта бейнелеп көрсетеді. Машина кодын пайдаланып программалауда еңбек өнімділігін артыру үшін командалардың мнемоникасын және коды берілген анықтамалық кестелерді пайдалануға болады.
Бірақ қазіргі кезде машина тілінде программалау тек қысқа программаларға шамалы өзгерістер өндіру қажет болған жағдайларда ғана қолданылады, өйткені бұл программа жасаушылар кездесетін мынадай қиыншылықтарға байланысты:
процессор командаларының көптеген кодтарын есте сақтауға тура келеді;
жадтың абсолюттік адрестері, әсіресе шартты өтулердің саны көп, сондықтан ұзын программалар жасауда қадағалау өте қиын;
жазылған программаны қайта жетілдіріп, өзгертіп жасау өте күрделі жұмыс болады;
машина кодтарында жазылған программалар өте қиын оқылады;
тек қана сандардан тұратын программаны жасау программана жасаушыны жалықтырып жібереді және программаларда қателіктердің келуіне алып келеді.
Осылауша машина тілі цифрлар тілі бола отырып, программа жасаушы адамнан программаны жазуға және оны жөндеуге көп уақыт жұмсауды талап етендіктен, программалау үшін жарамдылығы шамалы болады.
Ассемблер және макроассемблер тілдері
Ассамблер таңбалар (символдар)тілі бола отырып,белгілі бір дәрежеде машина тілінде программа жасаудағы кемшіліктерді жоюға мүмкіндік береді.
Ассамблер тілінде программаның барлық элементтері таңбалармен берілетіндігі оның басты артықшылығы болып табылады.Басқаша айтқанда ассамблер тілінің машина командаларының цифрлық кодтарын әріптермен немесе әріп-цифрлармен таңбалауға және деректердің таңбалық аттарын пайдалануға мүмкіндік беретіндігі оның машина тілінен айырмашылығы болып табылады. Ассамблер тілінің командаларын машина тіліне аударғанда машина командасын білдіретін әрбір оператор осы команданың цифрлық кодтарымен алмастырылады. Командалардың таңбалық аттарын олардың екілік кодтарына түрлендіру жұмысы программа жасаушы адамды өте қиын әрі күрделі машақаты көп жұмыстан босататын және бұл жағдайда құтиылоуға болмайтын қателіктерден құтқаратын арнайы программа-ассамблерге жүктеледі.
Ассамблер тілінде программалауда пайдаланылатын таңбалық аттар программаның семантикасын, ал команданың қысқартылып берілген атаулары оның негізгі функциясын білдіреді.Мысалы, ADD-қосу, SUB-азайту, PARAM-параметр т.с.с.Мұндай аттарды программа жасаушылар оңай есінде сақтайтын болады.
Ассамблер тілінде программа жасау үшін машина тілінде программа жасағандағыдан көп күрделі құралдар қажет болады:
сыртқы құрылғылармен жабдықталған дербес компьютер;
процессордың түріне қарай резиденттік немесе жүйелік программалар.
Машина тіліне қарағанда ассамблер тілі едәуір күрделі, программаларды ұтымды жазуға және жөндеуге мүмкіндік береді.
Ассамблер тілі машинаға бағдарланған тіл, яғни процессордың әрбір командасына таңбалық ат меншіктейтіндіктен машина тіліне және процессордың құрылысына тәуелді тіл болып табылады.
Программа жасауда ассамблер тілі машина тіліне қарағанда программа жасаушылардың еңбек өнімділігін арттыруға сонымен бірге процессордың программалық және аппараттық ресурстарын толық пайдалануға мүмкіндік береді.
Бұл біліктілігі жоғары программалаушыларға жоғары деңгейлі тілдермен жасалған программамен салыс–тырғанда компьютердің жадында аз орын алатын жылдам жұмыс істейтін программалар жасауға мүмкіндік береді.
Ассамблер тілінің осындай артықшылықтарына байланысты ендіру-шығару құрылғыларын басқарушы программалар неше түрлі жоғары деңгейлі тілдердің көптігіне қарамай ассамблер тілінде жазылады.
Ассамблер тілінің көмегімен программа жасаушы адам мынадай параметрлерді бере алады:
процессордың машина тілінің әрбір командасының таңбалық атын;
ассамблер тілінде жазылған программалық қатардың стандартты пішімін;
командалардың нұсқаларын және адрестеудің тәсілдерін қалай көрсету керектігі туралы пішімді;
таңбалық тұрақтыларды және бүтін сандық тұрақтыларды әртүрлі санақ жүйелерінде көрсету үлгілерін;
программалауды ассамблерлеу (транслациялау) процесін басқарушы пседокомандаларды.
Ассамблер тілі кез келген компьютерге түсінікті,өйткені басқа барлық тілдерге қарағанда машина тіліне ең жақын тіл ол ассамблер тілі. Бұл тіл копьютнрмен жақынырақ танысуға мүмкіндік береді. Сондықтан да ассамблерді оқу дегеніміз процессордың өзін оқып үйрену деген сөз. Ассемблер тілінде жазылған программа кез келген басқа тілдерде жазылған программаларға қарағанда өте тез орындалады. Мысалы, ассемблер тілінде жазылған программа дәл осы программаға баламалы СИ немесе Паскаль тілдерінде жазылған программалардан екі-үш есе, ал BASIC тілінде жазылған программалардан он бес және онда да көп есе тез орындалады.
Ассемблер тіліндегі программалар басқа тілдерде жазылған программаларға қарағанда өлшемі жағынан шағын болады, сондықтан компьютердің жадын үнемдеуге мүмкіндік береді.
Ассемблер тіліндегі программалар компьютердің барлық мүмкіндіктерін толық ұтымды пайдалануға сізге жол ашады.
Ассемблер тілін әрқайсысы машина командаларының бір тобына баламалы макрокомандалармен толықтыру жүйе қолданылады. Мұндай тіл макроассемблер тілі деп аталады. Макрокомандаларды пайдалану ірі құрылыс блоктарының программалар құруға мүмкіндік береді және ассемблер тілін жоғары деңгейлі тілдерге жақындатады.
Трансляторлар
Жоғары деңгейлі тілдер көптеген алгоритмдерді үйреншікті математикалық амалдардың жазылуына жақын ыңғайлы түрде жазып түсіндіруге мүмкіндік береді. Бұл тілдерді пайдалану программалаудағы кездесетін қиындықтарды азайтады.
Жоғары деңгейлі тілдерді программа жасауда пайдалану 60-шы жылдары басталды. Содан бері бүгінгі күнде дейін белгілі есептерді шешуге арналған әмбебап, сандай-ақ бағдарланған көптеген әртүрлі тілдер жасалып пайдаланылып келеді.
Әрбр программалау тілінің өзінің аты бар.Көптеген программалау тілінің аты олар алғаш жасалғаннан бастап тіркелген.Содан бері программалау тілдерінде қолданылатын ережелер өзгергенімен тілдер аты сол бұрынғы күйінде өзгеріссіз қалуда.
Қазіргі кезде жоғары деңгейлі программалау тілдері былай бөлінеді:
процедуралы (көптеген классикалық программалау тілдері, мысалы, FORTAN, PASCAL, BASIC, C);
логикалық (ЛИСПЫ, ПРОЛОГ т.б.);
объектік-бағдарланған (С++, Java т.б.).
Қысқа программаларды жасауда процедуралық программалау тілдерін пайдалану ыңғайлы; логикалық программалау тілдерін алгоритмдерді теориялық зерттеуде жасанді интеллекті оқытып үйрену жұмыстарында деректер базасымен жасалатын операцияларда өндіріс объектілерін және әскери бөлімдерді басқару жүйелерін басқаруда, ал объектік-бағдарланған программалау тілдерін бәрінен де үлкен және күрделі программаларды (Мысалы, компьютерлік ойындарда), жасақтауда пайдаланған жөн.
Әртүрлі программалау тілдерінің арасында айтарлықтай елеулі айырмашылықтардың болуына қарамастан олардың барлығында негізгі операцияларды жүзеге асырудың ұқсас құралдары бар. Бұдан басқа әртүрлі программалау тілдерін пайдаланғанда жұмыс істеу қиындығының түрліше болатындағына қарамастан кез келген программаны жасауда кез келген типтегі программалау тілін пайдалануға болады.
Бұл тілдердің әрқайсысына тоқталмай-ақ, осы тілдерді машина тіліне аударушы трансляторлардың жұмысына тоқталайық. Машина тілінен өзгеше программалау тілінде құрылған программа компьютерде орындалу үшін жарамды түрде, яғни машина тіліне түрлендіруі тиіс. Мұндай түрлендіру трансляциялау деп аталады.
Ассемблердің ендірілетін тілі мнемокод, макроассемблер-макротіл, ал компилятордікі-поцедуралы бағдарланған тілдер боып табылады. Осыған байланысты ендірілетін тілдерді транцлятордың түрлеріне қарай ассемблер тілі, макроассемблер тілі деп аталады т.с.с.
Транслятор арқылы өңделіп алынған программа тікелей компьютерде орындалады немесе оны басқа транцлятордың өңдеуіне тура келеді. Трансляциялау мен программаның орындалуы уақыт жағынан бөлінген болады. Интерпретатордан басқа трансляторларда алдымен барлық программа трансляцияланады содан кейін орындалады. Осы режімде жұмыс істейтін трансляторлар компиляциялаушы типті трансляторлар деп аталады. Егер мұндай транслятордың ендірілетін тілі процедуралы-бағдарланған тіл болса, онда транслятор компилятор деп аталады.
Трансляциялау кезеңімен орындау кезеңдері уақыт бойынша ығысып ауысып келіп отыратын транслятор интерпретатор деп аталады.
Машина тілінде немесе жүктелуші тілде ұсынылған программа транслятор жұмысының нәтижесі болып табылады.
Транслятордың жұмысын төрт кезеңге бөлуге болады:
лексикалық талдау. Мұның негізгі атқаратын қызыметі программаның бастапқы мәтінін одан әрі қарай өңдеу үшін ең ықшамды және ыңғайлы етіп ұсыну. Осылауша алынған мәтін транслятордың синтаксистік талдаушы деп аталатын келесі бөліміне бастапқы деректер ретінде беріледі;
синтаксистік талдау. Бұл кезңде бастапқы мәтінді синтаксистік талқылау жүргізіледі, яғни сөйлемдердің типтерін тану және программаның құрылымын айқындау, сонымен бірге синтаксистік қателіктерді айқындаушы синтаксистік бақылау;
объктік программаны жасау. Бұл кезеңде шын тілдің баламалы сөйлемдерінің мәні зерттеліп, симантикалық талдау жасалады;
объктік программаны безендіру және беру. Бұл транслятор жұмысының соңғы қорытынды кезеңі. Объктік программаны кітапханаға жазуға, баспаға шығаруға болады. Пайдаланушының нұсқауы бойынша транслятор ендіретін қосымша информацияның белгілі бір бөлігі ғана баспаға беріледі.
Шығарылатын есептің сипатына және пайдаланушылардың категориясына байланысты трансляторларға әртүрлі талаптар қойылады. Мысалы, берілген программалау тілін игергісі келетін жаңадан бастаушыларға транслятордың ең маңызды сипаттамасы диагностикалық хабарларының толық әрі қарапайым болуы болып табылады. Егер компьютерде сплыстырмалы түрде алғанда көп уақыт есептеуді қажет етпейтін көптеген майда есептер шығарылатын болса, онда сол есептерді шығару үшін алынған программаның сапасына айтарлықтай мән берілмейді. Транслятордың жұмыс істеу жылдамдығы үлкен рол атқарады. Ұзақ есептелетін күрлелі есептер үшін талап етілетін машиналық уақытты және программаның орындалуы үшін қажетті жадтың көлемін ескере отырып транслятордың жасаған программаның ұтымдылығы ең маңызды рол атқарады. Мұндай ұтымды программалар алу трансляциялау алгоритмдерін күрделендіре түсуді талап етеді, ол трансляторды күрделендіре түсуге және оның жұмыс істеу уақытын арттыруға алып келеді. Осыған байланысты программалау жүйесінің өзінде тіптен бір программалау тілі үшін де бірнеше әртүрлі трансляторлар қарастырылады, ал пайдаланушы өзіне ең керекті трансяторларды таңдап алады.
Трансляциялаудың жалпы схемасы мына төмендегі суретте көрсетілген.
Ендірілетін - - - - - - - - - Төмендегі немесе
тіл жоғары деңгейлі
тілдегі программа
- - - - - - - - - Алғашқы модульді
түрлендіру
Шығарылатын -- - - - Машина тіліндегі
тіл. немесе төменгі
деңгейлі тілдегі
программа.
Сонымен бастапқы модульді машина тілдегі немесе төменгі деңгейлі тілдегі объектік программаға түрлендіретін программаны трансляциялау деп атайды.
Ендірілетін тілге, трансляциялау кезеңдерінің өту ретіне және программа операторларының орындалуына байланысты транслятордың мынадай түрлері болады:
5. ассамблер;
6. компилятор;
7. интерпретатор.
Ассемблер
Ассамблер–бұл төменгі деңгейлі тілдің трансляторы, оның жұмысы мына төменгі схемада бейнеленген.
- - - - - Ассамблер немесе
макроассамблер
тіліндегі программа
- - - - Машина тіліндегі
программа және
құрастырушы
үшін информация
Ассемблер бастапқы модульді объектік программаның бір түрі болып табылатын объектік модульге түрлендіреді.
Объектік модульдің оны оған тәуелсіз трансляцияланған басқа модульдермен біріктіруге және оның жедел жадтағы орналасуын реттеуге арналған машиналық командалары және информациялары бар. Объектік модуль компьютерлерде тікелей орындалмайды, сондықтан да оны программа құрастырушының қосымша өңденуіне тура келеді.
Интерпретатор және компилятор
Жоғары деңгейлі тілдің трансляторы трансляциялау кезеңдерінің өту реттілігіне және программа операторының орындалуына байланысты интерпретатор немесе компилятор деп аталады. Интерпретатор әрбір жеке операторды трансляциялаған соң, оның тікелей тез орындалуын қамтамасыз етеді, яғни трансляция кезеңі мен орындалу кезеңі кезекпен қайталанады. Программаны интерпретациялау схемасы мына суретте көрсетілген.
Интерпретатор
Жоғарғы деңгейлі
тілдегі программа
Компилятор программаның барлық операторларын трансляциялайды, ал программаның орындалуы жалпы алғанда оның қатынасуынсыз өтеді, яғни жеке операторларды трансляциялау кезеңдері тікелей бірінен соң бірі өтеді және программаның орындалуынан толық оқшауланған болады. Программаны компиляциялаудың қысқартылған схемасы мына суретте көрсетілген.
Компилятор
Объектік модуль
немесе төменгі
деңгейлі тілдегі
программа
Жоғарғы деңгейлі тілдердің көпшілігі үшін комбиляторлар жасалған. Интерпретаторлар жасалған тілдердің мысалына BASIC және FOCAL тілдерін атауға болады. Компьютерлердің программалау жүйесінде комбилятордың екі түрі бар. Бірінші түрдегі комбиляторлар бастапқы модульді машина тіліндегі объектік программаға түрлендіреді, яғни объектік модульді ассемблар тіліндегі объектік программаға түрлендіреді. Екінші түрдегі комбилятор қалыптастырған осы программадан объектік модульді алу үшін қосымша ассемблерді пайдалану қажет болады.
Бағыныңқы программалар кітапханасы
Бірнеше программада немесе бір программаның бірнеше жерінде белгілі бір әрекетке қол жеткізу үшін пайдаланылатын машина тіліндегі командалар тізбегін бағыныңқы программа деп атайды. Әртүрлі программаларда жиі қолданылатын бағыныңқы программаны бірыңғай ереже бойынша безендіріп, оны стандартты бағыныңқы программа деп атайды. Программаларды осылай стандарттау оларға бір пішінде ат беріп, онымен қарым-қатынас орнатуды, аргументтер мен нәтижелер туралы информацияны беру тәсілін формальды тіркеуді, сонымен бірге бағыныңқы программаны негізгі программаға қосу мүмкіндігін автоматтандыруды қамтамасыз ететін бағыныңқы программалардың өздерін жасаудың бірыңғай ережелерін құруды көздейді.
Компьютердің жадында тұрақты сақталатын стандартты бағыныңқы программалар жиыны стандартты бағыныңқы программалар кітапханасын құрады. Мұндай кітапхана құрамында бірнеше ондаған программалардан бірнеше жүздеген программаларға дейін болады. Әртүрлі есептерді шығаруда оларды қолдану мақсатында жиі кездесетін бағыныңқы программаларды жинау идеясы копьютерлердің өмірге келумен бірге пайда болды.
Жеткілікті толық бағыныңқы программалар кітапханасы бар жағдайда көптеген күрделі есептерді программалау есептелу процесін бірнеше кезеңдерге жіктеп, оларға бағыныңқы программалар кітапханасындағы дайын программаларды қолдануға және ол кезеңдерді үйлестіруге алып келеді.
Сенімді жұмыс імтейтін сыртқы есте сақтау құрылғыларын жасау стандартты бағыныңқы программалар кітапханасын компьютердің жадында сақтауға мүмкіндік береді. Стандартты бағыныңқы программалар кітарханасы шын мәнінде компьютердің орындайтын операциялары жиынының программалық кеңейтілуі болып табылады. Осы операциялардың көпшілігін компьютердің аппараттық бөлігінің көмегімен жүзеге асыруға болар еді, бірақ бұл компьютердің құрылысын күрделендіріп жібереді.
Құрылып жатқан программаға компилятор математикалық функциялардың мәндерін есептейтін, ендіру-шығару операцияларын орындайтын объектік модульді қолдануды қосады. Бұл модульдер стандартты бағыныңқы программалар кітапханасында сақталады және одан құрастырушы программа автоматты түрде алады.
Құрастырушы
Құрастырушы бірнеше объектік модульді операциялық жүйе жүктегенннен кейін компьютерде тікелей орындалу үшін мына төменднгі схемада көрсетілгендей даяр жүктелетін бір модуль етіп құрастырады.
Объектік
модульдерді
құрастыру
Компьютерде
орындауға
дайын, машина
тілдегі программа
Мұндай құрастырудың қажеттілігін әрбір объектік модульде берілген модульге тәуелсіз трансляцияланған немесе стандартты бағыныңқы программалар кітапханасында сақталатын басқа объектік модульге өтудің барлығымен қамтамасыз етіледі.
Құрастырушы әрбір машина командасының және деректердің әр бір элементтің операциялық жүйедегі өз орнын анықтайды және модульдердің бірімен-бірінің қатынас жасауын қамтамасыз етеді.
Жөндеуші
Пайдаланушы құрған программадағы қателіктерді іздеуді және жөндеуді тездетіп қысқарту үшін программалау жүйесінің құрамына жөндеуші деп аталатын программа ендірілген.
Әрбір жөндеуші программа нақтылы программалау тілінде жазылған программамен бірігіп жұмыс істеуге бағдарланған. Ол программадағы айнымалы мәндерінің өзгерістерін қарап шығуға, программаның орындалуын оперативті басқаруға, программаның орындалыушы операторын баспаға шығаруға, сонымен бірге басқа да қателіктерді іздеуді диалог режімінде жүзеге асыруға арналған программалық құралдарды береді.
Компьютердің оперативті жадына машина тіліндегі программа жүктеліп, компьютер оны орындауды бастағаннан кейін ғана компьютерде тікелей есеп шығару басталады. Машина тіліндегі программаның жұмысқа жарамды артық нұсқасы онда жіберілген қателіктерді тауып жөндейтін жөндеушіден өткеннен кейін ғана алынады.
Пайдаланушы модуліндегі қателіктерді екі түрге бөлуге болады:
синтаксистік (пайдаланып отырған программалау тілінің синтаксисі бойынша жіберуге болмайтын модуль мәніндегі құрылымдар);
мазмұндық (арифметикалық өрнектердегі дұрыс қойылмаған жақшалар, есептелу процесіндегі тармақталу шарттарының дұрыс тұжырымдалмауы, циклдің қайталану санының дұрыс берілмеуі т.с.с.).
Мазмұнындағы қателіктер шын мәнінде автор ойлаған алгоритмді емес, программада басқа бір алгоритмнің орындалуына алып келеді.
Синтаксистік қателерді мәтінді синтаксистік талдау кезеңінде транслятор анықтайды және мәтіннен табылған қателіктің орнымен сипатын көрсететін диагностикалық хабар береді.
Мазмұнындағы қателіктерді анықтау үшін жоғарыда айтылғандай тест қолданылады.
Программаны жөндеу процесі кезінде программалаушыға аралық нәтижелерді беру қажет немесе кейбір командалардың орындалуының дұрыстығын тексеру керек. Бұл үшін программалау жүйесіндегі қызмет етуші жөндеушіні жұмысқа қосу керек. Программалаушы жөндеушіге тапсырма даярлау үшін арнайы тіл жасалады. Жөндеуші бұл тапсырмаларды компьютердің көмегімен орындайды. Ол жөнделіп жатқан программаның машиналық командалардың орындалуын қамтамасыз етуі және бақылау нүктелерінен өтуін қадағалауы тиіс.
Бақылау нүктесі–бұл мына төмендегідей қосымша әрекеттер жасау керектігін білдіретін прогрммадағы нүкте:
аралық нәтижелерді баспаға шығару;
прогрмманың кезектегі бөлігіне қажетті бастапқы деректерді беру;
прогрммада қарастырған командалардың орындалу реттілігін өзгерту т.с.с.
Егер кезектегі орындаған (немесе орындалуға тиісті) команда бақылау нүктелерінің бірі болса, онда жөндеуші жөнделіп жатқан прогрмманың орындалуын үзеді және осы бақылау нүктесі үшін берілген жөндеу әрекеттерін жүзеге асырады.
Жөндеуші екі бөлімнен тұрады;
қайталаушы;
өңдеуші.
Қайталаушы программа жөнделіп жатқан программаның командаларын кезекпеннен алып орындайды, бірақ олардың әрқайсысы орындалып болғаннан кейін, жөндеушінің екінші бөлігі өңдеуші программаға өтуді жүзеге асырады. Бұл программа таңдалынып алынған командада жөндеу үшін көрсетілген тапсырма бақылау нүктесінің бірі не немесе жоқ па? соны тағайындайды. Егер бақылау нүктесі болса, онда өңдеуші программа осы нүкте үшін берілген өңдеу әрекеттерінің орындалуын қамтамасыз етеді және бұдан соң қайталаушы программаға қайта оралу жүзеге асырылады. Жөндеуші жөнделетін тапсырма синтаксисінің дұрыстығын алдын ала тексереді. Синтаксистік қатесі бар тапсырмаларды жөндеуші орындамайды, оған сәйкес хабарларды баспаға шығарумен шектеледі.
Компьютерде программаны орындауға даярлаудың танымал схемасы (келесі 80-ші бетте) мына төменгідей болады. Программаны даярлау мәтін редакторын пайдаланып орындалатын бастапқы модуль файлын құрып қалыптастырудан басталады. Бұдан соң бастапқы модульді компилятордың немесе ассемблердің көмегімен тарнсляциялау орындалады. Трансляциялаудың нәтижесінде басқа объектік модульдермен бірге құрастырушы бір жүктелетін модульге біріктіретін объектік модуль файлы пайда болады. Пайдаланушының командасы бойынша монитор жүктелетін модульді операциялау жүйеге орналастырады және оның орындалуын қамтамасыз етеді.
Мәтін редакторын
пайдаланып
орындалады
Алғашқы модуль
Компилятормен
немесе ассамблермен
орындалады
Стандартты
бағыныңқы программа
кітапханасы, қосымша
объектік модульдер
Құрастырушы
программа орындайды
Жүктелетін модуль
Модульді программалау
Басқа программалармен бірлесе отырып бірнеше рет жұмыс істеуге есептеліп жасалған, әрі тиісті түрде безендірілген программа модуль деп аталады.
Стандартты бағыныңқы программаның өзі модуль болып табылады, өйткені әрбір бағыныңқы программаны басқа программаны пайдалануға болады. Бағыныңқы программаның кемшілігі сонда, ол өзін шақырған программанмен ғана жұмыс істейді, ал бағыныңқы программаны орындалуына қажетті барлық информация сол шақырушы программа арқылы беріледі. Бұдан басқа кейбір жағдайларда бір программаның бірден бірнеше программамен бірге жұмыс істеу қажеттілігі пайда болады.
Модульдің бағыныңқы программадан айырмашылығы басқа модульдермен кеңінен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бұл модуль ұғымы бағыныңқы программа ұғымының одан әрі дамытылуы деген сөз, ал соңғысы модульдің дербес жағдайы болып табылады.
Қазіргі заманғы программалау жүйелері осы модульді программалауды ескеріп құрылады. Программалау жүйесінде модульдің үш түрі қолданылады:
пайдаланушы модуль;
жүктелуші модуль;
абсолютті модуль.
Пайдаланушы модулі
Бұл үлгідегі модуль адамға ыңғайлы программалау тілінде жасалады.
Пайдаланушы модулі екі бөлімнен тұрады:
модуль денесі;
паспорт.
Модуль денесі модульдің мәнін анықтайтын оның негізгі бөлігі болып табылады, ал паспорт-бұл оны түсіндіруші бөлігі. Паспортта модульді келесі кезекте қалай пайдалану туралы қажетті қосымша информация болады.
Жүктелуші модуль
Модульдер біреше қайтара пайдалануға арналғандықтан компьютерге арнйы ұйымдастырылған кітапханада сақталады одан қажет болуына қарай шақырылады.
Программаны алгоритмдік тілден машина тіліне аудару екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде модульді басқа модульдермен жұмыс істей алу күйіне келдіретін пайдаланушы модулінің пішінінен машиналық пішінге өту орындалады. Модульді ұсынудың осындай пішінді жүктелетін модуль деп аталады. Пайдаланушы модулінен жүктеуші модульге өту соған сай транслятордың көмегімен жүзеге асырылады. Әрбір модульді трансляциялау бар болғаны бір рет орындалады, одан соң ол кітапханада жүктелуші модуль түрінде сақталады.
Екінші кезеңде жүктелетін модульді нақтылы программамен жұмыс істеуге икемдеу жұмысы орындалады. Бұл кезең жүктеу деп, ал орындалатын программа жүктеуші деп аталады. Компьютердің жадына модульді ендіру, оның жадтағыоған бөлінген орынға икемделіп орналасуын, сонымен бірге модульді берілген параметрлерге икемдеуді жүктеу деп түсінеміз.
Модульді жүктеу жаңа программаға модуль қосылған сайын орындалатандықтан, жүктеу қарапайым әрі тез орындалу үшін жүктелуші модуль машина тіліне мүмкіндігінше жақын болуы тиіс.
Жүктелуші модуль пайдаланушы модуль сияқты екі бөлімнен тұрады:
модуль денесі;
паспорт.
Модуль туралы қосымша информациясы бар және оны жүктеуге пайдаланылатын паспорт жүктеушіге ыңғайлы пішімде ұсынылады.
Абсолютті модуль
Бұл жүктеу нәтижесінде алынған модуль. Ол машина тілінде ұсынылады, жадта өз орнында және басқа модульдермен бірлесіп жұмыс істеуге икемделеді. Сондықтан да абсолютті модуль компьютерде тікелей орындауға жарамды машина тіліндегі программаның бөлігі болып табылады.
Модульді программалаудағы нақты есепті шешуге арналған программа осы программаны құрайтын барлық модульдерді жіктеп, оларды біріктіру жолымен алынады. Егер бұл жағдайда кітапханада сақталуы дайын модульді пайдалануға болатын болса, онда тек жетіспендіктерін ғана қайта құруға тура келеді. Бұдан модульдердің бай кітапханасы программалауды жеделдетіп әрі қысқартатындығын көреміз.
Пайдаланушының компьютер көмегімен белгілі бір жұмыс атқаратын тапсырманы программалау жүйесінде тұжырымдап беру мүмкіндігі бар. Бұл үшін адамның жүйемен қарым-қатынас тілі пайдаланылады. Тапсырманың құрамында мыналар болуы мүмкін:
трансляциялауға жататын пайдаланушы модулінің мәтіні;
қандай модулдерді трансляциялағанан соң кітапханаға жазу керектігі туралы информация;
жеке модулдерден, оның ішінде дайын модулдерден пайдаланушыны қызықтыратын программаны жинау туралы жүйеге берілетін нұсқау;
алынған программаларды орындау туралы нұсқау.
Қазіргі заманғы, программалау жүйесі көп тілді болып табылады, яғни программа жазу үшін және оның әртүрлі модулдерін жазу үшін ең ыңғайлы әр түрлі программалау тілдері пайдаланылады.
Трансляторлар пайдаланушы модулін жүктелуші тілге аударады, сондықтан да бұдан әрі жүктелуші модуль қай модуль қандай транслятордың көмегімен алынғандығына қарамастан пайдаланыла беретін болады.
Жүктелуші модулдер компьютердің сыртқы жадындағы бір кітапханада сақталады. Әрбір модуль үшін кітапхана каталогында белгіленген модулдің аты, оның ұзындығы және кітапханадағы орны болады. Модулдің паспортын жеке сақтауға болады, сонда каталогта берілген модулдің паспортының ұзындығы және оның жадтағы орны туралы информация болады.
Біріне-бірі сілтеме жасай толтырылған паспорттар болған жағдайда машиналық программаны алу үшін модульдерді жүктеу процесін негізгі екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде берілген программаны алу үшін жүктелуге жататын барлық модулдер айқындалады, программалық модульдер арасындағы жадты болу жұмысы атқарылады және әрбір модуль үшін барлық сыртқы және жалпы объектілердің шын адрестері анықталады.
Бұдан әрі модульдерді тікелей жүктеу жұмысы атқарылып, екінші кезең орындалады.
Программалау тілдерінің қолданылуы
Кез келген компьютер информацияны жадына жүктелген программаны орындау арқылы өңдейді.
Программалау тілі символдардың жиынынан, осы символдардан тұратын тілдік нұсқаулардың семантикасынан және синтаксистен, яғни программаларды құру ережелерінің жүйесінен құралады.
Есептелуге тиісті есептерді шығаруға операторлы программалау тілдері пайдаланылады. Осы тілдердің көмегімен математикалық, физикалық және инженерлік есептерді шешу ыңғайлы. Бірақ есептелмейтін, яғни сандық емес есептерді шығаруда программаны сол есептерді шығару үшін арнайы жасалған, басқа тілдерден құрған дұрыс. Мысалы, бір тілден екінші тілге аудару немесе қателіктерді алдын ала болжау программаларын басқа тілдерде құру жақсы нәтиже береді.
Операторлы тілдерде алгоритмнің әрбір элементі қандайда бір оператордың көмегімен жазылады. Программада әрбір оператор белгілі бір әрекетті (операцияны) орындайды.
Кәдімгі жағдайда барлық операторлар арнайы ағылшын сөздерімен жазылады. Бір есепті шешуге арналған программа әртүрлі программалау тілдерінде жазылап трансляциялануы және әртүрлі компьютерлерде орындалуы мүмкін. Бір программаның өзін әр түрлі трансляторлар процессордың әртүрлі нұсқайлар тізбегіне түрлендіреді. Осыған қарамастан программаның орындалу барысында барлық айырмашылықтар жоғалып кетеді және бірдей нәтиже алынады. Осылайша, программа қандай программалау тілінде жазылмағандығына қарамастан, оның тұрақты нәтижесі болады және бұл есепті шешу тәсілін анықтайды.
Шын мәнінде программа мүлтіксіз орындалғанда есептің шешімін алуға мүмкіндік беретін әрекеттердің реттелген тізбегінен тұрады. Бұл әректтердің қалайша орындалатындығынның ешқандай мазмұны жоқ, яғни компьютердің көмегімен бе, қарандаш пен қағазды пайдаланып қолмен есептеу жолымен бе немесе қандай да бір басқа тәсілмен бе бәрібір. Әректтердің мұндай ретті тізбегі бұрын айтып кеткеніміздей есепті шешу алгоритмі деп аталады.
Осы тұрғыдан қарағанда программалау тілдері алгоритмдерді компьютердің көмегімен орындауға мүмкіндік беретін пішінде жазушы тілдер болып табылады. Алгоритмнің орындалуын берілген әректтерді ретімен іс жүзіне асыру деп түсіну керек.
Сонымен программа дегеніміз-бұл алгоритмді компьютер түсінетін тілде жазып көрсету деген сөз.
Қалай біз программалауды алгоритмдеуден бөліп қарасақ болады, алгоритмдерді жазу, сондай-ақ оны жасақтау проблемалары программалауда қиындықтар туғызатындығы түсінікті болады. Программалаудың осы екі кезеңін ажырата білу керек. Программалауды алгоритмді жасақтау және оны жүзеге асыру деп түсінген жөн.
Алгоритмді жазуға байланысты қиындақтарды әдетте оңай жеңуге болады. Қазіргі заманғы программалау тілдерінде кез келген проблемаларды жеңіп шығуға болатын әртүрлі қуатты операторлардың саны жеткілікті.
Алгоритмді жазудың күрделілігі берілген тілді одан да тереңірек оқып үйренуге немесе өте қуатты программалау тілін игеруге итермелеуі мүмкін.
Егер алгоритмді жасақтау проблемасы қиындық тудырса, онда біраз уақытқа дейін программаны жазуды қоя тұрып, есепті шешу үшін не істеу керектігін, оны қалай жүзеге асыруды ойлану керек. Есепті шешудің алгоритмін жасау жай ған программа жазғанға қарағанда өте күрделі және шығармашылықпен жұмыс істеуді талап ететін мәселе.
Нақтылы дағдылар әр түрлі есептерді шығару кезіндегі программалау тәжірибелерімен бірге келеді.
Жинақталған білім мен дағдыны қолдану мүмкіндігі алгоритмді жасау мезетінде есептің нақтылы мазмұнының мәні болмайтын жағдаймен байланысты. Ғылымның, техниканың және мәдениеттің әртүрлі салаларындағы есептердің бәріне бір ғана немесе оған өте жақын алгоритмнің өзі пайдаланылуы мүмкін. Жинақталған тәжірибелер тіптен басқа есептерді шешуде пайдаланылған принциптерге сүйене оырып программалар құруға мүмкіндік береді. Алгоритмдерді қайталап пайдаланғанда кейде оларды бір программалау тілінен басқа программалау тіліне аудару талап етіледі. Мұндай түрлендіру программаны қайтадан жасағанға қарағанда өте ыңғайлы және кейбір жүйелерде автоматты түрде жасалуы мүмкін.
Әрбір есеп әдетте сөз түрінде адам тілінде тұжырымдалады. Есепті компьютердің көмегімен шығаруға даярлау үшін оны формальды түрде көрсету керек. Есепті формальды түрде көрсетудің әртүрлі тәсілдері программалауда ғана емес білім берудің түрлі салаларында пайдаланылады. Мысалы, есепті алгебралық немесе гоеметриялық тәсілдер арқылы шығарғанда шығарылып отырған есептегі айтарлықтай мәні жоқ барлық деректерді алып тастау керек, яғни есепті ықшамдап математикалық пішінге келтіру оны шешудің бірінші қадамы болып табылады. Бұдан кейін есептің күрделілігін бағалау шамамен есепті шешуге қажетті ресурстарды және оған кететін уақытты анықтау керек.
BASIC программалау тілі туралы мағұлматтар
BASIC (beginners All- purpose Symblic Instuction Codt-әуесқойларға арналған көп мақсатты символдық тіл) праграммалау тілі алғаш рет 1985 жылы АҚШ-та жасалған. Бұл тіл қазіргі кезде өзінің өте қарапайымдылығына байланысты дүние жүзіне көп таралған тілдердің бірі. Ол оңай әрі жеңіл меңгерілетіндігімен ғана ерекшеленіп қоймайды, сонымен бірге компьютермен адам арасындағы қарым- қатынансты диалог түрінде жүргізуге мүмкіндік беретін өте ыңғайлы тіл болып саналады. Сондықтан да бұл бұл тіл қазіргі кезде шығарылатын барлық дербес компьютерлерге кеңінен қолданылады.
1985 жылы орта мектептегі Информатика мен есептеуіш техника негіздері пәні ендірілгеннен кейін оқушыларды праграмалау тіліне үйрету үшін BASIC тілі таңдалынып алынды. Балаларды оқыту және білім беру тұрғысынан қарағанда BASIC тілі дидактикалық бағыттағы тіл болып саналады. Бұл тілді оқушылар ана тілін меңгергендей жеңіл меңгереді. Алдымен оқушылар алфавитпен танысып әріптерден сөздер құрастырады, әрбір сөздің мағынасына көңіл бөледі.
Мұғалім BASIC праграмалау тілімен оқушыларды таныстырғанда айтарлықтай қиындықтара кездеспейді.
BASIC тілінде операторлар праграмалау кезінде қолданылады да, алгаритмнің іс-қимылынын сипаттайтын компьютерлермен арадағы қатынас құралы болып табылады.
BASIC тілінің алфавиті
Кез–келген прогрмманы жазу үшін BASIC тілінде бірнеше топқа біріктірілген символдар жиыны пайдаланылады. Оны BASIC тілінің алфавиті деп атайды.
Оларға мыналар жатады:
1. Латын алфавитінің бас және кіші әріптері.
2. Орыс алфавитінің бас және кіші әріптері.
1. Араб цифрлары 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9.
2. Арихметикалық амалдардың таңбалары:
+поюс;
-минус;
*көбейту;
бөлу;
^ дәрежеге шығару
5. Қатынас амлдардың таңбалары.
= тең:
үлкен
кіші
= үлкен немесе тең ( кіші емес);
= кіші несесе тең (үлкен емес);
тең емес.
6.Бөлгіш, басқа арнайы және қызметші символдар.
. нүкте;
, үтір:
; нүктелі үтір;
: қос нүкте;
# нөмір;
$ ақша бірлігінің таңбасы немесе доллар таңбасы деп те аталады;
% пайыз;
& коммперциялық И, немесе амперсанд деп аталады;
_ астын сызу;
' апостраф;
" тырнақша;
( сол дөңгелек жақша;
) оң дөңгелек жақша;
[ сол квадрат жақша;
] оң квадрат жақша;
? сұрақ белгісі;
@ коммерциялық ЭТ;
! леп белгісі;
Бұлардан басқа көмекші және қосымша символдар да (графикалық символдар) қолданылады. Латын алфавитінің әріптері праграмалауда пайдалыантын оператордың және әр түрі шамалардың аттарын таңбалауда және жазуда қолданылады. Орыс әріптері тек символдық тұрақтыларды және түсіндірме мәтіндерді жазу үшін, сондай-ақ праграммалардың әр түрі цифрды көлбеу сызықпен беліннен сызып қояды.
Арихметикалық амалдар және қатынас амалдардың таңбалар тобы праграммада арихметикалық өрнектерді жазу үшін қолданылады.
BASIC тілінің алфавитінен тілдің элементтері - шамалар, өрнектер, операторлар құлылады.
Деректер және олардың түрлері
Кез – келген есепті компьютерде шығару оған бастапқы информацияны ендіруді талап етаді. Бұл информацияны шатты түрде:
нені өндеу кере?
Қалайша өндеу керек?
деген сұрақтарға жауап беретіндей етіп екі түрге бөлуге алып келеді.
Осы жоғарыда аталған информацияның бірінші түрі деректер деп, ал екіншісі праграмма деп аталады.Праграмма әр түрі деректерді өңдей алады. BASIC тілінде өндеу объктілеріне (деректердің түрлеріне) мыналар жатады.
Сандық және символдық тұрақтылар;
Сандық және символдық айнымалылар:
Сандық және символдық массивтер.
Тұрақтылар
Праграмманың орындалуы барысында өзгермейтін шамаларды тұрақтылар деп атайды. Әрбір тұрақты үшін компьютер жадында бір немесе бірнеше ұя бөлінеді.
Сандық тұрақты деп, праграммада нақтьы сан түрінде жазылатын шаманы айтамыз. Сандық тұрақты оң немесе теріс (немесе нол) сан түрінде беріледі.
Сандық тұрақтылардың мынандай түрлері бар:
бүтін ондық;
бүтін оналтылық;
бүтін сегіздік;
бүтін екілік;
нақты тұрақты үтірі (нүктелі);
нақты жылжымалы үтірлі (нүктелі);
Бұл тізімен сандық тұрақтының екі түрін бөліп көрсетуге болады.
бүтін тұрақты;
нақты тұрақты;
Абсолюті дәл берілген бүтін санды бүтін тұрақты дейміз. Бұл белгілі шаманы жуықтап беруге болмайтын кейбір жағдайда қолданылады. Мысалы, 8.999999 адам немесе 9.000001 рет қайтадан санап шық деп айтуға болмайды.
Бүтін тұрақты пайыз % таңбасымен аяқталатын алдында + немесе -таңбасы бар ондық цифрлардың ақтық тізбегі түрінде жазылады. Мысалы, 15%,-129%, 1000%.
Мұндағы % таңбасы бүтін тұрақты екендігінің белгісі болып табылады. Бүтін тұрақтылар 32767 –ге дейінгі аралықта пайдалынылады.
Бұл аралықтан тыс жатқан бүтін тұрақтылармен амалдар орындауға әрекет жасалса, онда қате кеткендігі туралы хабар экранға шығады. Оналтылық,сегіздік және екілік санау жүйелеріндегі бүтін тұрақтыларды жазуда бүтін тұрақтының алдына Н.О.В символдары қойылып жазылады. Мысалы,
127;-1719;+13123 бүтін ондық тұрақтылар;
НFFA, H12E,- H1Aоналтылық тұрақтылар;
О1416, -О7583- сегіздік тұрақтылар;
В0101, -В10011101- екілік тұрақтылар;
BASIC тілінде сандар бізге үйреншікті болып кеткен түрде жазылмайды. Тұрақтылардың өзінің арнайы жазылу пішімі бар.Нақты тұрақтылар деп атақ ділдікпен (тіпті өте жоғары ділдікпен берілсе де) берілген сандарды айтамыз.Мысалы, 5 санын 4.99999 немесе 5.00001 деп, әйтпесе 5.0 деп жазуға болады. Бұл компьютерде нақты санды жазып көрсетудің тәсілдеріне байланысты. Нақты тұрақтылар көптеген есептеулерінде пайдаланылады.
Сандарды жазуда компьютерлердің бпрлық амалдарды ақтық дәлдікпен орындайтындығы ескеру керек. Сондықтан компьютерге цифрларының саны тіптен көп сандарды беру барлық уақытта орынды бола бермейді.
Нақты санның бүтін бөлігі бөлшек бөлігінен нүкте арқылы ажыратылып жазылады. Бүтін және бөлшек бөліктердің болмауы және оң сандардың алдында + таңбасының да болмауы мүмкін. Нақты сандарды жазып көрсетудің екі түрлі тәсілі бар. Бірінші тәсілде тұрақты нүктелі сандар жиі қолданылады. Мысалы: 1882.74 0.000072,-47, -413.07.
Екінші тәсілде ол сандар жылжымалы нүктелі пішімде жазылады. Өте үлкен немесе өте кіші сандарды жазу үшін санды 10-ның жәрежесіне көбейтіп жазу қолданылады. Мысалы: 3,700000 санын 3.7*106 пішімде жазуға болады. BASIC тілінде бұл сан 3.7Е6 түрінде жазылады. Осылайша, кәдімгі матаеатикалық жазуда жиі кездесетін m санын 10-ның дәрежесіне көбейтіп жазудың (m10+-p) орнына mE+-p символдық жазуы қолданылады. Мұнда m –санның мантиссасы, ал p- санның дәрежесі деп аталады.
Нақты тұрақты нүктелі сандар дара дәлдікті көрсетукүшін санның оң жағына қосылып жазылатын мына төмендегідей таңбалар пайдаланылады:
!- дара дәлдіктің таңбасы;
# (немесе бос орын) – екі еселі дәлдіктің таңбасы.
Мұндай арнайы таңбалар болмаған жағдайда ( бұл жағдайда үнсіз мақылдау деп те айтылады) сандарды жазуда екі еселі дәлдікті жазылу алынады;
Тұрақты нүктелі сандардың мысалдары:
2.793!, -9.485!- дара дәлдікті:
394.3715802- 1.879 –екі еселі дәлдікті;
497.6573, -41378.28.
Компьютерде өнделгеннен 6 цифрдан тұратын санды дара дәлдікті
сан дейміз. Мұндай сандар- 9.99999*1062-ден +9.99999*1062-ге дейінгі аралықта беріледі.
Компьютерде нүктелі тұрақтылар да дара дәлдікті (мантиссасы 6 цифрға дейін) және екі еселі дәлдікті (мантиссасы 14 цифрға дейін ) болады. Жылжымалы еүктелі тұрақтылардың дәлдігін көрсету үшін санның дәрежесін бейнелеуде соңынан екі цифрдан артық емес бүтін ондық тұрақты келетін Е әрпі (кәдімгі дара дәлдікті көрсету үшін) пайдаланылады. Нақты тұрақтыларды дұрыс жазып көрсетудің бірқатар мысалдарын келтірейік:
Математикалық жазылу Бейсік тілінде жазылуы
-6.2 -6.2
5.000 5.000(+5.000)
0.006 0.006
8.6*105 8.6Е5(+8.6Е+5)
-0.00032 -3.2Е-4
0000=0*10 1Е4
Сандардың оның діріжесі түрінде жазылып көрсетуге Е әріпінен кейін тұрған сан тек бүтін сан болады.
BASIC тілінің кейбір түрлерінде нақты тұрақтыларды жазуда міндетті түрде қояды,ал бүтін тұрақ тылардың белгісі ондық нүктенің болмауы болып табылады.
BASIC тілінің алфавитіне енетін тырнақшаға алынған әріптердің, цифрлардың және т.б. символдардың тізбегін символдық тұрақтылар дейміз. Бұл тізбекте орыс әріптері де қолданылады.
Символдық тұрақтыға енбейтін жалғыз символ: ол- сол тырнақшаның өзі. Символдық тұрақтылардың сандық мәні болмайды және ол символдардың тізбегімен және құрамымен сипатталады.
Тырнақшаға алынғандардың бәрі символдық тұрақтының мәні деп аталады, ал мәндегі символдардың саны оның L ұзындығы деп аталады. Олар әр түрлі информациялық есептерді шешуде жіне мәтіндік информацияларды өңдеуде пайдаланылады. Мысалы, А және В-ның мәндерін ендіріңдер, КЕСТЕ, Тұрақты Х= Оар алақай деп айқайлайды.
Символдық тұрақтылар мітіндерді өндеуде, сонымен бірге праграмманы орындауда, түсініктеме беруші мәтіндерді шығаруда және есептеу нәтижелерін безендіруде пайдаланылады. Оның ұзындығы 0-ден (бос қатар) 255 символға дейін өзгере алады.
Айнымалылар
Айнымалылар деп программаның орындалуы кезінде мәндері өзгеріп отыратын шамаларды айтамыз. Айнымалылар деректерді компьютер жадында сақтау үшін қолданылады. BASIC тілінде әрбір айнымалыға компьютер жадында арнайы ұя бөлінеді. Айнымалының аты осы айнымалының мәні сақталатын ұя адерісінің қызметін атқарады. Атын праграммада көрсету арқылы біздер жады ұясынан айнымалының мәнін ала аламыз. BASIC тіліндегі прграммада айнымалылардың аттары деректердің орнына жүреді. Айнымалының аты әріптен басталатын еркін алынған латын әріптері мен арап цифрларының тізбегінен тұрады. Бірақ бұлардың ішінде алғашқы екі символ дәл келеді, онда ол айнымалылар әр түрлі айнымалылар деп есептелмейді, яғни әр түрлі айнымалыларға алғашқы екі символды бірдей ат берсек, онда олар компьютер үшін бірдей айнымалы болып есептеледі. Мысалы,BL, BLO, BLP, BLKI
Қызметші сөздер айнымалының аты бола алмайды.
Айнымалылардың тұрақтылар сияқты үш түрі болады:
бүтін айнымалы;
нақты айнымалыны;
символдық айнымалы;
Айнымалылардың түрі олардың қабылдаған мәндерінің түріне қарай анықталады және сол айнымалы атының соңғы символы арқылы беріледі:
% - бүтін;
!- дара дәлдікті;
# - (немесе бос орын )-екі еселі дәлдікті;
$ -символдық.
Мысалдар келтірейік:
К1# -екі еселі дәлдікті сандық айнымалы;
М2!-дара дәлдікті сандық айнымалы;
Н%- бүтін сандық айнымалы;
А1$- символдық айнымалы.
Айнымалының түрлерін арнайы операторлардың көмегімен хабарлауға болады;
DEFINT әріптер тізімі - бүтін айнымалылар.
DEFSNG әріптер тізімі -дара дәлдікті нақты айнымалылар;
DEFDBG әріптер тізімі- символдық айнымалылар.
Бұл жағдайда айнымалының түрі әріптер тізіміне айнымалы атының бірінші әріп енетін оператормен анықталады: DEFINT А, В, С, айнымалылары бүтін айнымлылар болады.
Айнымалылардың типтері %, !, #символдары арқылы берілген жағдайда ғана жоғарыдағы ереже орындалмайды.
Нақты айнымалы латын әріптерімен немесе соңынан цифр келетін латын әріптерімен таңаланады. Мысалы, А,В5, С1, ZO,Y9.
Ол нақты тұрақты үшін рұқсат етілген кез- келген мәнді қабылдай алады.
Бүтін айнымалы да нақты айнымалы сияқты таңбаланады, бірақ % таңбасымен аяқталуы тиіс. Мысалы, A%, C8%, B%2, I%, Ол бүтін тұрақты үшін рұқсат етілген кез-келген мәнді қабылдай алады.
Символдық айнымалы соңынан $ таңбасы келетін әріппен –цифрмен таңбаланады. Мысалы, B% ,C1$, A5$. Ол символдық тұрақты үшін рұқсат етілген кез-келген мінді қабылдай алады.
Аттары белгілі бір әріптен және цифрдан тұратын айнымалылар бола алады.
Мысалы:
А5- нақты айнымалы;
А5%- бүтін айнымалы;
А5% -символдық айнымалы.
Айнымалы атының дұрыс жазылуының мысалдары:
8. 2С- цифрдан басталады;
9. Ю1-орыс әріптері рұқсат етілмейді;
10. $2- ақша бірлігінің символынан басталады;
11. %К – пайыз символынан басталады.
BASIC тілінде қарастырылған символдардан басқа индексті айнымалыларды да (кейін қарастырамыз) пайдалануға рұқсат етіледі.
BASIC тілінің стандартты функциялары
BASIC тілінде ең көп тарлған элементар математикалық функцияларды мысалы, синусты, косниусты, экспонентті, квадрат түбірі, логарифмді және т.с.с. есертеу үшін орналастырылған стандартты функциялар қолданылады. Оларды таңбалау үшін ереже бойынша үш әріптен тұратын аттар пайдаланылады. Функциялар аргументі міндетті түрде дөңгелек жақшаға алынады. Еркін арихметикалық өрнек функцияның аргументі бола алады. Функцияны шақырып жұмыс істеу үшін оның атын теріп аргументін көрсету керек.
BASIC тілінде пайдалынатын стандатты функциялар:
SIN(X)- синус (sin) функциясы, х аргументінің синусын есептеу;
COS(X)- косниус (cos) функциясы, х аргументінің косниусын есептеу;
TAN(X) тангенс (tgx) функциясы, х аргументінің тангенсін есептеу;
ATN (X)- арктангенс (arctgx) функцифясы,-p2п-ден+p2 п аралығындағы х аргументінің арктангенсін есептеу;
EXP(X)- дәрежесі х болатын е=2.718281828 санын беріді. Е саны натурал логарифмнің негізгі екендігіне назар салыңыздар, ал ЕХР және LOG функциялары өзара кері функциялар. Осылайша, LOG (EXP(X))=X= ЕХР(LOG(X))
LOG(X)- нанурал логарифм (Inx) функциясы, х оң аргументінің нанурал логарифмін есептейді;
SQR(X)- квадрат түбір () функциясы, х аргументінің теріс емес мәндерін береді, х аргументі оң сан немесе 0-ге тең боуы тиіс;
ABS(X)- абсалютті шама ()функциясы, х аргументінің абсалюттік мәнін (модулін) есептейді.АВС(-4.3)=4.3;
INT(X)- бүтін санды функция, х аргументінен артық емес ең үлкен бүтін санды береді, яғни онда N=x+1;
SGN(X)- таңба (sign x) функциясы. Төмендегі ережелерге сәйкес х- тың таңасын береді.
SGN(X)=
RGN(X)-кездейсоқ сандар функциясы, 0-ден 1-ге дейінгі аралықта жататын кездейсоқ сандарды береді. х аргументінің міні жоққа шығарылады;
FIX(X)*- х-тың сандық мәнінің бөлшек бөлігі алынып тасталады. Мына өрнекке: SGN(X)* INT(ABC(X)) баламалы және х-тың мәні болғанағы INT(X) функциясына сай келеді;
CINT(X)- x-тың стандатты нақты мәнін бүтін типке түрлендіреді яғни; INT функциясының әрекетін іске асырады.Мұнда х-тың -32767-ден 32768-ге дейінгі аралықта болуын ескеру керек;
CDBL(X)-x- тың стандарты нақты мінін екі еселі мәнге түрлендіреді. Мысалы, мына операторды А# = CDBL(364.57) орындау нәтижесінде А# айнымалысы 364.57 екі еселі дәлдікті мәнеге ие болады;
CSNG(X)- x-тың екі еселі дәлдікті мәнін стандатты дара дәлдікті нақты мәнге түрлендіреді.
Тригонометриялық функциялардың аргументтері радианмен беріледі. Егер градуспен берілсе, онда оны мына формуламен радианға рудару қажет:
радианға мәні =градустық мәні * РІ 180
BASIC тілінің кейбір түрлерінде х санының натурал логарифмін есептеу үшін тек бір LOG(X) функциясы бар. Бірақ натурал логрифмді мына формуланы пайдаланып, кез-келген негізгі логарифмге оңай аударуға блады: log N= 1nalna мұнда а негізі.
Бүтін санды INT(X) функциясы, х аргументінен артық емес оң үлкен бүтін санның мәнін есептейді.
Мысалы, INT(24.67)=24.
Берілген санды оған жақын бүтін санға дейін дөңгелектеуді орындау үшін INT(X+5) деп жазу жеткілікті. Мысалы, 3.9 саны да 4-ке дейін дөңгелектене ,ал 4.3 саны да 4-ке дейін дөңгелектенеді. Мысалы, INT(5.9+5)= INT(6.4) =6, INT(1,3+5)= INT(1.8)=1.
INT(X) функциясын мына төмендегі өрнектің көмегімен кез-келген берілген ондық разрядқа дейін дөңгелектеу үшін пайдалануға болады:
INT((X*10D)+5)10D. Мұнда, D –пайдаланушы беретін және дөңгелектеу дәлдігін анықтаушы бүтін сан.
RID(X) функциясының аргументі пайдаланылмайды және кез-келген сан бола алады. Функция кездейсрқ сандар генераторы ретінде жұмыс істейді, яғни таралудың бір қалыпты заңы бойынша (0.1) ауқымнан еркін сандарды шығарады. Кездейсоқ сандарды әр түрі ақуымда алуға болады. Мысалы, 0-ден 9-ға дейінгі кездейсоқ сандарды алу үшін мына өрнекті пайдалануға болады: INT(10* RID(0)).
Берілген аралықтағы кездейсоқ сандарды да алуға болады. Мысалы, (А,В) аралығындағы кездейсоқ сандарды алу үшін өрнек пайдалынады. (В-А)* RID(0)+А.
Арифметикалық өрнектер
Сандық тұрақтылармен айнымалылармен және стандартты функциялармен кәдімгі арифметикалық амалдарды орындауға болады.
Стандартты мәндердің есептелу ережесін білдіретін символдық жазуды арифметикалық өрнек дейміз. BASIC тілінде арифметикалық өрнектер жалпы қабыланған табиғи пішімге жазылады. Ол сандардан, айнымалылардың және функциялардың аттарынан арифметикалық амалдардың таңбаларынан және жақшалардан тұрады.
Арихметикалық амалдардың таңбаларына мыналар жатады:
^ - дәрежеге шығару;
* - көбейту;
- бөлу;
+ -қосу;
- - алу.
Өрнектерді жазуда мына мөмендегі ұсыныстар мен шектеулерді ескеру қажет:
1. Формулалар ешқандай төменгі немесе жоғары таңбаларсыз бір қатарға жазылуы тиіс:
Арихметикалық өрнекті жазудың мысалдары:
Математикалық жазылуы BASIC тілінде жазылуы
5 5
а А
в+5 В+5
3с 3* С
а+в
4+с (А+В)(4+С)
2 Әсіресе өзіңе-өзің сенімсіздеу жағдайларда орындалтын амалдардың реттілігін көрсету үшін дөңгелек жақшаны пайдалану қажет. Жақша ішіндегілер бірнеще кезекте есептеледі. Егер жақшаға алынған өрнектің өзі жақшаға алынған болса, онда есептеу ішкі жақшадан басталады. Жақшаның ішінде амалдар солдан оңға қарай амалдардың дәрежесіне сәйкес орындалады:
алдымен функцияның мәні есептеледі;
одан соң барлық дәрежеге шығару амалдары;
бұдан кейін көбейту мен бөлу;
ең соңында қосу және бөлу;
Мысады, BASIC тіліндегі -2+АВ*С+3^2 өрнегі мына -2+АВ*С+3^2 математикалық өрнекке баламалы. Оны есептеу алгаритімі мынандай реттілікпен орындалады:
Х= 32;
Ү=(АВ)С;
Z=-2+Ү+Х.
3. Арихметикалық амалдың екі таңбасын екі бірінің жаңына бірін қоюға және көбейгіштердің арасындағы көбейту таңбасын қалдырып кетуге болмайды. Мысалы, мына 8ху-z математикалық өрнекті BASIC тілінде былай жазылады:8*Х*Ү(-Z). типтері бірдей арихметикалық өрнектермен арифметикалық амалдар орындалғана сол типтегі нәтиже алынады. A%+ B% +10% = бүтін сан, С1* D= нақты сан.
4. Бүтін және нақты шамалармен орындалатын амалдар нақты нәтиже береді. Мысалы, А*В%= нақты сан, 5.4*3% =16.2
5. mju Бүтін дәрежеге шығару көптеген рет көбейту арқылы орындалады. Мысалы, A^ 3% =A*A* A C^ N%= C*C*... C. N рет
6. Егер дәреженің көрсеткіші нақты сан болса, онда нәтижені есептеу ЕХР және LOG функцияның көмегімен жүзеге асырылады: Х^ Y= EXP (Y*LOG(X)). Арихметикалық өрнектерді жазуда кететін қателіктер: 3А+В, 2*-В, SIN +В.
Логикалық өрнектер және операциялар
Кейбір жағдайдарда программада қандай әрекет жасау керектігін таңдау қандайда әрекет жасау керктігін таңдау бір айнымалының мәніне тәуелді болады. Мысалы, квадрат теңдеудің түбірлерін есептеу дискриминантының таңбасына байланысты әр түрлі орындалады.
Екі өрнектің мәнін салыстыру нәтижесіне ақиқат және жалған болатын логикалық өрнек алынады. BASIC праграммалау тілінде логикалық мәндер сан түрінде беріледі; нөлдік мән жалған ретінде ал нөл емес мән ақиқат ретінде қарастырылады. Егер праграмма екі өрнекті салыстыра отырып логикалық мәнді өзі есептеп шығаратын болса, онда- 1 мәні алынады.
BASIC праграммалау тілі алты салыстыру операциясын пайдалынылады. Осы операциялардың кейбіреуіне сәйкес келетін стандартты математикалық символдардың таңбалары стандартты пернетақтада болмағандықтан құрама таңбалар ретінде теріліп жазылады:
Таңба Операция
үлкен
тең емес
= үлкен немесе тең
= кіші немесе тең
Мұнда = таңбасына ерекше назар аудару керек. Жоғарыда біздер бұл таңба таңба меншіктеу операциясын сипаттайды делік. Ал берілген жағдайда = таңбасы – бұл логикалық салыстыру операторы. Траслятор берілген таңбаны қалай пайдалану керек екендігін маңынасына қарай өзі анықтайды.
Логикалық өрнектерде пайдалынылатын операциялар логикалық операциялр деп аталынады.Санды пайдаланғанда нәтижесі де сан болатын арихметикалық операцияға ұқсас логикалық операцияларда логикалық өрнектер пайдалынылады және нәтижеде логикалық өрнектер алынады.
Логикалық операциялар праграммалауда кеңінен тараған және жиі пайдалынылады. Ол бір шарттың өзіне бірнеше талаптарды біріктіуге мүмкіндік береді.
BASIC тілінде праграммалауда қызметші сөздердің көмегімен мына төмендегідей алты логикалық операция жиі беріледі:
AND- коньюнкция (логикалық көбейту);
OR – дизъюнкция (логикалық қосу);
NOT- логикалық теріске шығару;
XOR – немесе емес;
EQV- баламалық (бір мезгілде ақиқат немесе бір мезгілде жалған);
IMP- импликация (бірнеше ақиқат болғанда мәні жалған, қалған басқа жағдайлардың бәрінде екінші жалған және ақиқат).
Біз осы келтірілген логикалық операциялардың ішінен (AND) логикалық көбейтуді; (OR ) логикалық қосуды және (NOT) логикалық теріске шығаруды қарастырамыз. Бұл операциялардығ қолданылуы нәтижесін мына төмендегідей кестеден көреміз:
А В А AND В А OR В NOTА
Ақиқат Ақиқат Ақиқат Ақиқат Жалған
Ақиқат жалған Жалған Ақиқат
Жалған Ақиқат Жалған Ақиқат Ақиқат
Жалған Жалған Жалған Жалған
AND операциясы. Кестеде көрініп тұрғандай А AND В өрегі А және В операциялары ақиқат болғанда ақиқат болады. Сіз өзініз суретіңізді бөлмеңіздің қабырғасына іліп қойғыңыз келді дейік. Қағылатын шегені А аргументімен, ал болғаны В мен белгілейік. Оң нәтиже алу үшін ( суретті қабырғаға ілу) сіздің қолыңызда шеге де және балға да болу керек. Егер сіз қолыңызда осы аталған екі нәрсенің біреуі ғана болса, онда сіздің бөлмеңізді әсемдей алмайсыз.
OR операциясы. Жоғарыда келтірілген кестеде егер А және В операндыларының кез келгенін мәні (немесе екеунің мәні де) ақиқат болса, А OR В өрнегінің мәні де ақиқат болатындығы көрінеді. Сіз аштығығыңызды аласыз. Ал егер сізді ешқайсы болмаса, онда сіз аш қаласыз. Мұның теріс нәтиже екендігіне келіспеу қиын.
NOT операциясы. Бұл операция қарастырылған операцияларды ішіндегі ең қарапайымы. Оның әрекеті логикалық өрнектің бастапқы мәнін теріске шығару. Басында ақиқат болса, онда NOT А-ның әрекеті жалған болады. Сіздің қолыңызда жоғары мысалда айтылғандай алмаңыз болсын дейік. Осы алманы жеп қойып сіз жағдайды өзгертесіз, нәтижеде сізде ешнәрсе болмайды, яғни жағдай теріске айналады.
BASIC тілінде программалау негіздері
BASIC тіліндегі нөмірленген қатарлардың (Q BASIC программалау тілінде нөмірлеуге де болады) тізбегінен тұрады. Әрбір қатарда бір немесе бірнеше операторлар болады. Олар бірінен – бірі (:) қос нүкте арқылы ажыратылып жазылады. Қатардың жазылу пішімі:
Қатар нөмірі оператор ЕП немесе қатар нөмірі 1-оператор: 2-оператор...ЕП
Ескерту: ЕП жазуы Енгізу пернесі дегенді білдіреді.
Оператор деп – BASIC тілінде жазылған компьютерге берілетін нұсқауды айтамыз. Ол компьютерлерге қандай әрекетті орындау керектігін көрсетеді. Оператор арнайы бөлініп алынған сөздерден және деректерден тұрады.
Оператордың жазылу пішімі:
аты мазмұны
Мұнда:
аты - жазылуы қатаң белгіленген және компьютердің нені орындайтындығын білдіретін ағылшын тілінде жазылған арнайы сөз:
мазмұны бұл операторлардың орындалуы үшін қажетті деректер. Мысалы, LET A=B
Атынан басқа операторлардың құрамына арнайы бөлініп алынған қызметші сөздер де енеді. Олар операторлардың орындайтын әрекеттерін нақтылай түсу қызметін атқарады. Кейбір операторлардың тек аты ғана болады. Мысалы, STOP.
BASIC тілінде бір қатар 255 символды қамти алады. Олай болса BASIC тілінің бір қатары экранда бірнеше қатарды алып жатады. Өйткені экрандағы бір қатарға 64 немесе 80 символ ғана сыяды. Программалау тілінен алғаш танысқанда программаның мазмұны түсінікті болу үшін әр қатарға бір оператордан ғана орналастырған жөн. Программаларды жазуда қатарларды 10 қадаммен өзгеретіндей етіп нөмірлеу қабылданған. Бұл жағдай программада қалып кеткен қатарларды қажетті қатар нөмірлері арасына ендіруге мүмкіндік береді. Программа қатарларының нөмірлерінің өсу ретіне қарай орындалады.
Операторлы қатарларды былай жазамыз:
A=5
B=7
C=A+B
PRINT C
END
Мұнда А айнымалысына 5 мәні, В айнымалысына 7 мәнімен жіктеледі, ал PRINT операторы С айнымалысының мәнін баспаға шығару.
BASIC тілінің интерпретаторы және
оның командалары
Шын мәнінде компьютерге машина тіліндегі программаларды ғана түсінеді және орындайды. Ал осы BASIC, PASCAL т.б. программалау тілдерін түсінбейді. Бірақ осы аталған тілдерді компьютерге машина тіліне аударып беретін программалар болады. Мұндай программалар компьютердің программаның қамсыздандыруының құрамына енеді және компьютерлер зауытта алғаш жасалғанда оның тұрақты жадына жазылып жіберіледі. BASIC тілінде жазылған программаны аударуға арналған программаны жоғарыда айтқанымыздай BASIC тілінің интерпретаторы деп атайды.
Интерпретатор компьютердің белгілі бір түріне арналған болады және әр түрлі компьютерлерге арналған интерпретаторларының бірінен – бірінің мүмкіндіктері жағынан ғана айырмашылығы болуы мүмкін. Интерпретатор пайдаланушыға мына төмендегідей мүмкіндіктер жасайды.
BASIC тілінде жазылған бастапқы программаның қателіктерін хабарлай отырып ендіреді және жөндейді;
Бастапқы программаның құрылғысына шығарады;
BASIC тілінің операторын таңдайды, тексереді және орындайды. Жұмыс программасы бойынша есептеу кезінде интерпретатор есептелу процесін бақылауды ұйымдастырады және кездескен қателіктер туралы хабарды экранға шығарады;
Бастапқы информацияларды сыртқы тасмалдаушыларда сақтайды.
Компьютер операторды мынадай екі режімнің бірінде орындайды:
Программалау режімі;
Тікелей есептеу режімі.
Программалау режімінде программаның әрбір қатары оператордың орындалу реттілігін көрсететін нөмірден басталады.
10 К=1
PRINT K
K=K+1
PRINT K
Бұл режімде оператордың орындалуы арнайы нұсқау бергеннен кейін басталады. Тікелей есептеу режімінде операторлар нөмірсіз теріледі. Мысалы,
К=1
PRINT K
K=K+1
PRINT K
Операторлар ЕП пернесін басқаннан кейін бірден орындалады. Бұл режім кәдімгі калькуляторлық режімге ұқсас болғандықтан оны кейде калькуляторлық режім деп де атайды. BASIC тілінің интерпретаторларының жұмыс істеуде жеңілдететін өзінің арнайы жүйелік командалары бар.
Жүйелік команда - әр түрлі әркеттерді орындау үшін интерпретаторға берілетін нұсқауды айтамыз. Мұндай командалар нөмірсіз жазылады.
Қажетті программаны компьютерге теріп енгізбес бұрын алдымен компьютердің оперативті жадын NEW командасының көмегімен тазартып алу керек. Ол үшін мынадай команда береміз: NEW ЕП
Сонда компьютер жаңа программаны енгізуге дайын тұрады, экранға интерпретатордың жұмысқа дайындық белгісі ОК шығады. Осыдан кейін программаның қатарларының нөмірлері мен операторларын пернетақтадан тере отырып программаны енгізуге болады.
BASIC тілінің интерпретаторында қатар нөмірлерін автоматты түрде нөмірлеуге мүмкіндік беретін арнайы AUTO командасы бар. Оның жазылу пішімі: AUTO N1, N2, N3.
Мұнда AUTO – команданың аты; N1, N2 - N1 нөмірінен бастап N2 қадаммен нөмірлеу. Мысалы, AUTO 10,5 командасын ендірсек компьютер программа нөмірлерін 10 – қатардан бастап әр қатардың арасына 5 қадам қалдырып нөмірлей бастайды.
Интерпретатор бұрын ендіріліп қойылған программа қатарларының нөмірлерін қайтадан өзгертіп нөмірлей алады, ол RENUM командсы арқылы жүзеге асырылады. Жазылу пішімі: RENUM N1, N2, N3.
Мұнда RENUM – команданың аты; N2 – нөмірден бастап, N3 қадаммен жаңа N1 – нөмірге алмастырылады. Интерпретатор программаның барлық қатарларын немесе кейбір қажетсіз деп есептелген қатарларын өшіріп тастай алады, ол DELETE командасы арқылы орындалады. Мысалы, DELETE N1 – N3 командасы программаларын N1 – нөмірлі көрсетілмеген болса, онда қатарлар программаның басынан бастап N3 нөмірге дейін, ал егер N3 нөмірі көрсетілмеген болса, онда N1 – ден бастап программа соңына дейін өшіріледі.
Программаны толық ендіріп болғаннан кейін оны орындау үшін жұмысқа қосуға болады. Ол RUN командасы арқылы жүзеге асырылады, нәтижеде программаны орындау жұмысы ең бастапқы нөмірден басталады. Егер бұл команда RUN N пішінінде берілетін болса, онда программаны орындау жұмысы N – нөмірден басталады.
Қатардың саны өте көп үлкен программаны компьютерге енгізгенде бүкіл экран толғаннан кейін оның ең жоғарғы қатары экраннан шығып, көрінбей кетеді, бірақ одан ол жойылып кетті деген ой тумауы тиіс, өйткені жадында сақтайды.
LIST командасын беру арқылы енгізілген программаның мәтінін экранға шығаруға және қателіктердің бар немесе жоқ екендігін тексеруге болады. Команданың жазылу пішімі: LIST N1-N4
Мұнда LIST – команданың аты; N1 және N4 экранға шығарылатын қатарлардың бастапқы және соңғы нөмірлері. Мысалы, LIST 10-40 командасын беру арқылы экранда нөмірлері 10-нан 40-қа дейінгі қатарларды шығаруға болады.
BASIC тілінің операторларын екі топқа бөлуге болады:
орындалатын операторлар – бұл программалар интерпретаторға қандай әркеттің орындалуы қажеттігін көрсетіп программаларда жасалатын әркеттерді анықтайды.
орындалмайтын операторлар – бұл деркетердің ерекшеліктерінің жаңа бір тәртіпке келуін сипаттайды, программаға түсініктеме түріндегі ерекшеліктер мен хабарларды ендіруге мүмкіндік береді.
Түсінік беру операторы
Мектептің информатика курсындағы алгоритм тақырыбында келесі деректер келтірілген;
алгоритмнің аты;
типтері көрсетілген аргументтер мен нәтижелердің тізімі;
BASIC тілінде алгоритмнің аты REM деп аталатын түсініктеме беру операторы арқылы сипатталады. Алгоритмдегі аргументтерді BASIC тілінде IUT операторының көмегімен енгізу қолайлы. Программаны толығымен құрып, компьютерге ендіріп орындалғаннан кейін, оның орындалу нәтижелерін экранға шығару қажет болады. Ол BASIC тілінде PRINT операторының көмегімен жүзеге асырылады.
Мысалы,
алг Мысал (нақ а, в, лит к )
берілгені а,в алгоритмнің
керек к тақырыбы
басы
командалар тобы алгоритмнің
денесі
соңы
Осы алгоритмнің BASIC тіліндегі жазылуы:
10 REM Мысал
20 INPUT A!, B!
•
•
•
100 PRINT K
110 END
REM операторы программаға түсініктеме беру арқылы оның көрнектілігін арттыру үшін қолданылады.Түсініктеме – беру пернетақтадан енгізілген кез келген символдар тізбегінен тұрады.
REM операторы программаның орындалуына ешқандай әсер етпейді, өйткені програманы трансляциялау барысында ескерілмейді.
Сызықтық алгоритмнің BASIC тіліндегі жазылуы. Меншітеу операторы
Сызықтық алгоритм бірнеше меншіктеу операторынан тұрады. Мұндай алгоритмді BASIC тілінде жазудың ешқандай қиындығы жоқ. Тек өрнектердің BASIC тілінде қабылданған жазылу тәртібін сақтасақ жеткілікті. Мұндай операторлар бір қатарға орналаса алады. Бұл жағдайда олар “:” қос нүкте арқылы ажыратылып жазылады. Алгоритмдік тілде “;” нүктелі үтір арқылы ажыратылып жазылады.
Мысалы,
алг трапеция ауданы (нақ a, b, h, s)
берілгені a, b, h
керек s
басы
s: =(a+b) (2*h)
соңы
Бұл алгоритм BASIC тілінде былайша жазылады:
10 REM Трапеция ауданы
20 INPUT A!, B!, H!
30 LET S = (A+B) (2*H)
40 PRINT “Трапетцияның ауданы S = ” ; S
50 END
BASIC тілінің операторларын мына төмендегідей мүмкіндіктерге ие топтарға жіктеуге болады.
мәндерді есептейді және оларды айнымалыларға меншіктейді;
информацияны ендіреді және нәтижелер мен хабарларды баспаға шығарады;
есептеулердің орындалуын басқарады;
Компьютерде программаның орындалуы кезінде айнымалы шама әр түрлі мәндер қабылдауы мүмкін. Дербес жағдайда есептелетін арифметикалық өрнектің мәні меншіктеу операторы арқылы айнымалы шамаға меншіктеледі.
BASIC тілінде бұл амал “ =” таңбасымен белгіленеді. Меншіктеу белгісінің сол жағына айнымалының аты, ал оң жағына арифметикалық өрнек жазылады. Бұл амалды орындайтын арнайы меншіктеу операторы бар.
Оператордың жазылу пішімі: к LET v = e
Мұнда к- қатар нөмірі; LET-оператордың аты; v- айнымалының аты; е-арифметикалық өрнек (жеке жағдайда сандық немесе литерлік тұрақты немесе сандық және литерлік айнымалы болуы мүмкін).
Меншіктеу операторының орындалуын екі кезеңге бөлуге болады:
е өрнегінің мәні есептеледі;
е өрнегінің есептелетін мәні v айнымалысына меншіктеледі, яғни v айнымалысына бөлінген жады ұяшығына жіберіледі.
Егер е сандық тұрақты немесе айнымалы болса,онда бірінші кезең орындалмайды.
Мысал келтірейік:
12. LET X%=1-бүтін айнымалы Х-ке 1 саны меншіктелед;
13. LET А=27,4- нақты айнымалы А-ға 27,4 саны меншіктелед;
14. LET А$ = Мектеп -символдық (мәтіндік) айнымалы А$-ға литерлік тұрақты Мектеп сөзі меншіктеледі.
Ал мына мысалдарды жоғарыда аталған бірінші кезең орындалады:
LET Х=А* SIN(T)-нақты айнымалы х-ке а Sin t өрнегінің есептелген мәні меншіктеледі.
LET C$=A$+B$ -символдық айнымалы C$-ға символдық айнымалылар A$ мен B$-ның ағымдағы мәндерінің қосылуынан пайда болған нәтиже меншіктеледі.
Осылайша LET операторының орындалар алдында "=" меншіктеу таңбасының оң жағындағы өрнектегі барлық айнымалылардың мәндері, басқаша айтқанда е өрнегі анықталған (есептелген) болуы тиіс. Мына төмендегі программада 10,20,30 – қатарлардағы операторлар орындалғанда бірінші кезең орындалмайды, ал 40,50-қатарлардағы операторлар орындалғанда бірінші кезең орындалады.
10 LET А=5
20 LET B=3
30 LET C=-2
40 LET D=B^2-4*A*C
50 LET K= Дискриминантты есептеу
60 PRINT"D=;K=;K
BASIC тіліндегі "=" меншіктеу таңбасы мен кәдімгі математикадағы теңдік таңбасының арасында үлкен айырмашылық бар. Мысалы, математикалық жазуда мына Х=X+1 өрнегі дұрыс емес, ал BASIC тіліндегі 30 LET Х=X+1 жазылуы дұрыс және мынадай мағына береді:
жадтың Х атты ұясынан айнымалының мәні алынады;
бұл алынған мән бірімен қосылады да Х+1- ге жаңа мән жасалады;
осы пайда болған Х+1 мәні Х атты жады ұясына ондағы алғашқы мәнді өшіріп өзі орналасады.
Мысалы,
10 LET X=5
20 LET X=4
30 LET X=X+Y
программа үзіндісіндегі 30-қатардағы LET операторы орындалғанда Х айнымалысы 9-санын меншіктейді яғни жадтың Х аты ұясында алғашқы 5санының орнына 99саны пайда болады.
BASIC тілінің көптеген түрлерінде оператордың орны LET сөзін қалдырып кетуге де болады. Мысалы, жоңғарыда келтірілген программа үзіндісі былай жазылады.
10 LET X=5
20 LET X=4
30 LET X=X+Y
Информацияны енгізу және
баспаға шығару операторлары
Компьютерде қандай да бір деректерді өңдеу үшін, ол деректер алдын-ала компьютердің жадына ендіріліп қойылуы тиіс. Компьютерге деректерді сыртқы құрылғылардан да енгізуге болады. Бұл деректер инфомацияның сыртқы тасымалдаушыларында мысалы, магниттік дискіде сақталады. Сыртқы тасымалдаушылардан деректерді қажет болғанда компьютерге енгізу үшін, программаға арнайы ендіру операторларын қосады.
Мүндай операторлар бірнеше болуы мүмкін және олар программаның кез келген жерінде орналаса алады.
BASIC тілі компьютермен диалог режімінде жұмыс істеуге мүмкіндік беретін өте қолайлы тіл. Мұнда барлық деректер компьютерге ендіру құрылғысынан келіп түседі. Бұл жағдайда деректің әрбір қатары пернетақта арқылы теріліп, экранда көрінеді. Келесі қатарды теру үшін, пернетақтадағы (ЕП) пернесін басу керек.
Басқау құрылғысының көмегімен пайдаланушы программаны түзетеді, программаның орындалуын басқарады. Экранға немесе баспаға шығару құрылғысына нәтижелер шығарылады. Олар сандар, кестелер, графиктер, суреттер немесе мәтіндер болуы мүмкін,
Енгізу операторы
Енгізу құрылғысынан деректерді енгізу үшін, INPUT (енгізу) операторы қолданылады.
Оператордың жазылу пішімі: к INPUT р1,р2,...,рп
Мұнда к-қатар нөмірі; INPUT–оператордың аты; р1, р2,..., рп – үтірмен ажыратылып жазылған аинымалылар тізімі.
Бұл оператор былайша орындалады. Программаны орындау барысында, компьютер INPUT операторын кездестіре сала, экранға сұрақ белгісін шығарады. Компьютер өз жұмысын уақытша үзеді, осы үзіліс кезінде пайдаланушы пернетақтадан айнымалының мәндерін үтірлермен ажырата отырып, теріп шығады да, ЕП пернесін басады. Сонда ендірілген мәндердің ішіндегі бірінші мән, ендіру ооператорының тізіміндегі бірінші айнымалыға, екінші мән тізімдегі екінші айнымалыға т.с.с. меншіктелген болады. Бірақ енгізілген мәндерді пернетақтадан терген кезде, олардың саны және типі айнымалылар тізімінде көрсетілген айнымалылардың саны мен типіне дәл келуін қадағалау керек. Егер оларды артығымен терсеңіз, онда артық сандар есепке алынбайды.
Ал егер ендірілген мәндердің саны жеткіліксіз болса, онда компьютер тағы да сұрақ белгісін шығарып, жеткіліксіз мәндердің енгізілуін күтеді.
Барлық деректер дұрыс және түгелімен ендіріліп болғанан кейін, компьютер INPUT операторынан кейінгі келесі операторы орындауға көшеді. Мысалы, программаның орындалуының белгілі бір кезінде компьютер жадына мынадай мәндерді енгізу керек болсын: 1.2,-0.004, 2-ші, мектеп және де бұл мәндер Х,Ү,Z$ K$ айнымалыларына меншіктелсін. Осы аталған әрекеттердің орындалуы үшін мына төмендегі программа үзіндісі жұмысқа қосылсын:
.
.
.
100 INPUT X,Y,Z$,K$
120 LET A=X+Y
125 LET В=K+Z
.
.
.
Компьютер осы программаның 100-қатарындағы INPUT операторын кездестіргеннен кейін, экранға сұрақ белгісін шығарады да, пайдаланушы пернетақтадан тиісті мәндерді енгізгенше күтіп тұтады. Пайдаланушы жоғарғыда айтылған? 1.5,-0.4 Е-2, "2-ші", "мектеп" мәндерін теріп, ЕП пернесін басады, осыдан кейін Х,Ү,Z$,K$ айнымалыларына осы мәндер меншіктеледі.
Баспаға шығару операторы
Компьютердің оперативтік жадынан, деректерді магниттік дискілерге, баспаға шығару құрылғыларына және экранға шығаруға болады. Деректерді баспаға шығару үшін PRINT операторы қолданылады.
Оператордың жазылу пішімі:
к PRINT шығарылатын тізімдер
Мұнда к-қатар нөмірі; PRINT оператордың аты; шығарылатын тізімдер - бірінен-бірі үтірмен немесе нүктелі үтірмен ажыратылып шығарылатын элементтердің тізімі.
Баспаға шығарылатын элементтерге мыналарды жатқызуға болады:
сандар;
айнымалылар;
өрнектер;
мәтіндер;
ТАВ(Х) функциясы.
PRINT операторы былай орындалады. Егер қандай да бір сандарды баспаға
шығару керек болса, онда оларды жай ғана шығарылатын тізімге қосып қою керек. Тізімге айнымалылардың да аттарын көрсетуге болады. Айтарлық, мына PRINT 24,Х,А,5 операторын орындау кезінде Х және А айнымалылардың 7 және 8 мәндеріне ие болсын . Сонда PRINT операторы орындалғаннан кейін, экранға 24,7,-8,5 сандары шығады. Шығарылған тізімде өрнектер мен функциялар да кездесуі мүмкін . Бұл жағдайда алдымен олардың мәндері есептеледі, одан кейін сол мәндер экранға шығады.
Экранға орыс алфавитінің әріптерімен жазылғани кез келген мәтіндерді де шығаруға болады. Мәтіндер экранға шығу үшін PRINT операторынан кейін тырнақшаға алынып жазылады.Мысалы,
10 LETX=EXP(1)
20 PRINT"X=";X
.
.
.
программа үзіндісі орындалғанда экранда Х = 2.71828 мәтіні шығады.
Экранда шығарылатын деректердің орналасуы әр түрлі компьютерде түрліше болады. Егер әрбір шығарылатын санға 15 орын бөлінген болса, онда қатардың ең үлкен ұзындығына қарай экрандағы қатарға 4-5 санды сыйғызуға болады.
Айтарлық, қатарда 60- тан кем емес орын бар болсын. Онда оны 15 орыннан ұратын төрт аумаққа бөлуге болады. Әрбір аумаққа оның басынан бастап орналасатын бір санды жазуға болады. Ол үшін тізім элементтерін үтірмен ажыратып жазуымыз керек.
Мысалы, ΡRINT A, B, SQR (A^2+B^2) операторының орындалуы үш санды төмендегідей тәртіпен баспаға шығарады:
А – ның мәні В – ның мәні А+В
1 орыннан 16орыннан 31 орыннан 46 орыннан
Сандарды тұрақты нүктелі пішінде және жылжымалы нүктелі пішінде баспаға шығаруға болады: Бұл олардың шамаларымен түріне және компьютерге байланысты болады. Өйткені әртүрлі компьютерлер деректердің әртүрлі пішімдерімен амалдар орындайды, олай болса соған сәйкес сандарды жазып көрсету аралықтары да түрліше болады. Егерде шығарылатын тізімдегі элементтер саны 4-тен көп болса, онда лағашқы төртеуі 1-қатарда қалған төртеуі 2-қатарда т.с.с орналасады. Сонымен, аумақтың сол жақ шетнен бастап орналасатын болады. Сандарды баспаға шығаруға аумақтағы бірінші орын санның таңбасына бөлінеді. Егер санның таңбасы + болса онда ол орынды бос орын баспаға шығады.
Мысалы PRINT 15,26,34,45,50,62,70,83,30,98 операторының орындаллуы нәтижесінде сандар төмендегідей реттілікпен экранға шығады:
15 26 34 45
50 62 70 83
90 98
Осылайша, бөлгіш ретінде үтірді пайдалану, әр уақытта кезектегі санды келесі аумаққа шығарады. Алдыңғы қатардағы барлық аумақтар толып қалса, келесі қатардан бастап сандарды аумақтарға орналастырады. PRINT операторының шығару тізімінде бөлгіш ретінде нүктелі үтірді пайдалансақ, онда сандарды бұданда жиі (тығыз) етіп баспаға шығаруға болады. Бұл жағдайда келесі сан аумаққа емес, бір бос орыннан кейін баспаға шығады. Мысалы, PRINT 1; 2; - 3; -4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; операторының орындалуы нәтижесінде сандар мынадай реттпен экранға шығады: 1 2 -3 -4 5 6 7 8 9 10.
Егер алдыңғы қатарда тізімнің кезектегі элементін баспаға шығару
үшін орын жетпейтін болса, онда ол келесі қатардың басынан бастап баспаға шығарылады.
Программа мәтіннің де бірнеше баспаға шығару операторы PRINT бола алады. Бұл жағдайда кезектегі баспаға шығару операторы жаңа қатардың басынан бастап баспаға шығару операторының тізімінде аяқталған бөлгішке (үтір, нүктелі үтір немесе таңбаның жоқ болуы) тәуелді болады:
Айнымалыларға мән беру операторы.
DATA операторы
Айнымалыларға мән беруді DATA READ, RECTORE операторларының көмегімен жүзеге асды.
DATA операторлары бұл оператордың LET операторын өзгешелігі мұнда айнымалыларға мән беру мәліметтер блогын пайдалануға негізделген. Айнымалыларға мән беру меншіктеу осы блокпен сандарды не символдық тұрақтыларды оқу жолымен орындалады. Бұл бағдарламаны орындар алдында ЭЕМ зердесінде қалыптастыратын реттелген сандық информацияларды бастапқы бағдарламада DATA операторы арқылы беріледі.
Оператордың жазылу үлгісі:
k DATA C1,C2...Cn
Мұнда k-қатар нөмірі, DATA-оператордың аты, C1,C2...Cn- үтірлермен бөлінген тұрақтылар.
Мысал:
10 DATA-1;0;86;0. 3Е-5 бұл оператор бойынша бағдарламаны орындар алдында бір саны бірінші 0.86 саны екінші 5 және 0,310 саны DATA операторы орындалуын операторы тобына жатады және бағдарламаның кез-келген жеріне құрылған бағдарлама бойынша ЭЕМ-де есеп шығару екі кезеңнен тұрады.
1. Бағдарламаның операторын ЭЕМ-ге түсінікті үлгіге түрлендіру. Бұл кезеңде DATA операторы арқылы берілген мәліметтер блогы қалыптасады.
2. Бағдарламаның операторын нөмірлерінің өсу ретіне қарай орындалады. Егер бағдарламаның орындалуын барысында DATA операторы кезеңде өтіп кеткендіктен ол есептеуге ешқандай әсерін тигізбейді. Осы бағанда алынған DATA операторы орындалмайтын оператор болып табылады. Бастапқы бағандарда бірнеше DATA операторлары болуы мүмкін бірақ олардан тек бір ғана мәліметтер блогын жасалады.
Мысалы,
5 DATA 2,- 1,0
. . .
20 DATA 0,3 -71,12
. . .
100 DATA 10, 12
Бұл жағдайда мәліметтер блогы DATA операторының бағдарламада кездесу ретімен жасалады.
DATA операторын басқа оператормен бірге бір қатарға жазуға болмайды ол нөмірленген қатардағы жалғыз ғана оператор болуы тиіс. DATA операторы READ операторлардың көмегімен оқылатын мәліметтер блогын жасайды.
READ операторы
READ операторы – деректер блогынан мәндерді іріктеп алуы операторлар болып табылады.
Операторыдң жазылу пішімі:
k READ v1,v2,vN
Мұндағы k-қатар нөмері, READ-оператордың аты, v1,v2,vN- айнымалылардың аты.
Бұл оператор арқылы программаның орындалуы кезінде деректер блогын сандық информация іріктемеліп алынып айнымалыларға меншіктеледі.
Мысалы, мынадай программа үзіндісі берілсін
10 DATA 6,-10 1.2, 100
20 READ X,Y,Z
.
.
.
50 READ A
.
.
.
20 қатардағы оператордың орындалуы кезінде х айнымалысына 10-мәнді A,Z айнымалысына 1,2-мәні меншіктеледі, бұдан соң деректер блогында пайдаланылған тек бір ғана 100 саны қалады. Ол ақырында READ-операторы орындалғанда іріктелініп алынуы мүмкін. Мысалы, 50-қатардағы READ-операторы орындалғанда сол қалған 100 саны А-айнымалысына меншіктеледі іріктелініп алуға ғана рұқсат етеді. Мысалы, деректер блогын бірден үшінші санды алынған деректер блогынан санды алуға әрекет жасау қате есептеледі. Интерпретаторы ? таңбасымен баспаға шығарады және программаның орындалуы тоқтатылады. Айнымалылардың бастапқы мәндерін қалыптастыру үшін READ-операторын пайдалану ыңғайлы. Бұл оператордың жалпы санын үнемдейді.
Бастапқы параметрлерді өзгерту үшін тек DATA операторының тізімін өзгерту ғана талап етіледі. Бір қатарға бірнеше операторды, жазуға READ-операторын программаға кез-келген орынға жазуға болады. Программаны орындалуының алдында интерпретатор барлық DATA операторын олардың программадағы кездесу реті бойынша қарап шығып, бір ғана деректер блогын жасайды. Программа READ-операторы кездескен сайын интерпретатор блогынан мәндерді ретімен алады және оларды READ-операторының айнымалысына ретімен оқылған дерек мәндерінің орны деректердің кезектегі элементтеріне орналастырылған ерекше көрсеткіштің көмегімен есте сақталады. Келесі READ-операторы мәндерді осы элементтен басып алады.
RESTORE операторы
Бұл оператор деректер блогынан мәндер алынып болған жағдайда оны қалпына (бастапқы күйіне ) келтіру қызыметін атқарады. Оператордың жазылу пішімі: RESTORE
Мұнда RESTORE (қалпына келтіру) оператордың аты. Бұл оператор орындалғаннан кейін READ оператормен сандарды оқу деректер блогының бірінші санынан басталады.
RESTORE операторы программа жұмысының кез келген кезеңінде, яғни деректер блогынан барлық сандар оқылып болғанға дейін де орындала алады.
Мына:
10 DATA 10,0.3 2.8. -0.9
20 READ M,A,B,C.
.
.
.
RESTORE
.
.
.
120 READ A,A,B,C.
программа үзіндісінде 20-оператор орындалғанда айнымалыларға мынадай мәндер меншіктеледі.
М=10; A=0.3; B=2.8; C=-0.9.
Есепті шешу кезеңінде бұл айнымалылар қандайда бір басқа мәндерді де қабылдай алады. Бұдан әрі А,В және С айнымалыларына М айнымалысының мәнін қалпына келтірмей-ақ бұрынғы мәндерін қайтадан меншіктеу талап етілсін делік. Бұл үшін деректер блогынан сандарды бірінші саннан бастап оқуды даярлайтын RESTORE операторы пайдаланылады. М айнымалысына бірінші санды меншіктеуді қалдырып кету үшін 120-операторда А айнымалысына екі рет жазылған. Мұнда А айнымалысына бірінші меншіктелген мән жазылған, ал одан кейін екінші рет меншіктелетін мән ақиқат болады.
RESTORE операторы DATA операторының кіші нөмерлі қатарларынан бастап DATA операторындағы тұрақтыларды қайталап пайдалануға мүмкіндік береді. RESTORE операторы қатардағы бірден бір оператор немесе қатардағы бірнеше оператордың бірі бола алады.
Шартты өту операторы
Тармақталу алгоритм мектептік алгоритмдік тілде егер командасы арқылы жүзеге асырылатындығын сіздер бұрыннан білдесіздер. Мектептік алгоритмдік тілде егер командасы толық және қарастырылған пішімдер жазылады.
Толық пішім Қарастрылған пішім
Егер шарт Егер шарт
Онда 1-әрекет онда әрекет
Әйтпесе 2- әрекет бітті
Бітті
Ал BASIC программалау тілінде осы егер команданың қызметін атқаратын арнайы оператор бар. Оны шартты операторы деп аталады. Бұл операторды да толық және қарастырылған пішімді жазып пайдалануға болады.
Шартты өту операторының толық пішімінің жазылу үлгісі:
1kIF el xe2 THEN k+10 ELSE k+20
2kIF el xe2 THEN k 1 ELSE m2
3 kIF el xe2 THENe1 ELSE e2
4 kIF el xe2 GOTO k+10 ELSE k+20
Мұнда:
k қа тар нөмірі;
IF- оператордың аты;
el xe2 - тектлерілген шарт;
е1*е2- арияметикалық өрнектер;
х-қатынас оператордың таңбалары (,, =,)
m1 m2 – шаттың сақталу немесе сақталмауына байланысты орындалатын оператор:
- THEN- қызметші сөз:
ELSE- Қызметші сөз:
k+10- Шатты сақталған жағжайда оператордың нөмірі;
k+20- Шартты сақталған жағдайда оператордың нөмірі:
GOTO- шаттыз өту операторы:
Шартсыз өту операторы
Шарттсыз өту операторын GOTO (өту) есептеуді одан әрі жалғастыруда программаның келесі кезекте орындалытын операторын көрсету үшін, яғни программаның қандайда бір бөлігін өту үшін қолданылады. Оператордың жазылу пішімі:
GOTOk
Мұнда GOTO-оператордың аты; k-GOTOоператордың соң орындалатын оператордың қатарының нөмірі. Осылайша, GOTO операторы программаның табиғи реттілікпен орындалатын бұзады. Мысалы, 10 GOTO 120 операторын нөмірі 10-қатардан кейін 120- операторы орындалады.
Мысалы,
10 A=7
20 GOTO 40
30 A=1
40 A=A+3
50 PRINT A
60 END
Пргорамма орындалғанда 10- қатардағы меншіктеу операторы А айнымалысына 7 мәнін меншіктейді. 20 – қатардағы операторынна кейін 40- операторы орыедалады, онда айнымалсына сол айнымалының алғашқы мәніне 3-ті қосқандағы мән меншіктеліп нәтижесі баспаға шығарылады. Ал мына төмендегі программа орындалғанда Ы. Алтынсариннің Кел балалар оқылық атты өлеңі экранға шығады.
10 REM өлең
20 PRINT Кел балалар оқылық GOTO70
30 PRINT Ықылыспен тоқылық GOTO 80
40 PRINT Шамнан шырақ жағылар GOTO 90
50 PRINT Іздемей-ақ табылар GOTO 100
60 PRINT Оқығанды көңілге GOTO 30
70 PRINT Оқысаның балалар GOTO 40
80 PRINT Тілегенің алдыңнан GOTO 50
Бұл программа орындалғанда мына төмендегідей нәтиже экранға шығады.
Кел балалар оқылық
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық
Оқысанңыз балалар
Шамнан шырақ жағылар
Тілегенің алдыңнан іздемей-ақ табылар.
Әзір циклі
BASIC тілінде циклді мектептік алгоритмдік тілдегі жазылуымен салстырып былай жазуға болады.
Әзір шарт k IF NOT P THEN k+30
цб k+10S
әрекет k+20 GONO k
цс k+30 REM соңы
Мұнда к-қатарда шартты өту операторы тұр, ол қойылған шарт сакталмаған жағдайда басқаруды к+30-қатарға, яғни қайталану командасынан шығару құрылғысына береді. Цикл к+10-қатардан басталып циклдің денесіне сай келетін к+20-қатардағы шартсыз өту операторымен аяқталады, содан кейін басқаруды қайтадан шартты тексеру қатарына береді. Осылайша, мектептік алгоритмдік тілдегі сияқты цикл қайталана береді.
Төменде циклдің бұл түрінің блок-схемасы BASIC тіліндегі жазылуымен салыстырылып көрсетілген.
k IF ШАРТ THEN k+20
k+10 STOP
k+20 Командалар тізбегі
k+30 GOTO k
Мұнда командалар тізбегі шартты тексеруден орналасқан. Мұндай жағдайда шартқа байланысты цикл денесі бір рет те орындалмауы мүмкін. Циклдің бұл түрін ӘЗІР циклі деп атайды.
Дейін циклі
Бұл циклдің блок – схемасы мына суретте көрсетілген.
Жоқ
иә
k Командалар тізбегі
k+10 IF NOT шарт THEN k
k+20 REM цикл соңы
Циклдің бұл түрінде командалар тізбегі шартты тексеруге дейін орналасады, сондықтан цикл денесі шартқа тәуелсіз, кемінде бір рет орындалады. Циклдің бұл түрін ДЕЙІН циклі деп атайды. Әзір цикілінде цикл денесі әзір-шарт ақиқат болса орындалады; мұндай жағдайда шарт циклді жалғастырушы шарт болып табылады. Дейін циклінде цикл денесі, шарт ақиқат болғанға дейін орындалады, мұндай жағдайда шартты циклді аяқтау шарты деп атайды. Циклдің бұл түрлері нақты есептердің ерекшеліктеріне сәйкес программа құруда қолданылады.
Мысалы, ДЕЙІН циклін пайдаланып х-тің мәні -10-нан +10-ға дейін 2 қадаммен өзгеретін у= х2+в функциясының мәнін есептейтін программа құрыңыздар.
ДЕЙІН циклі бойынша:
Үшін цикілінің BASIC тіліндегі жазылуы.
FOR және NEXT операторлары
Жоғарыда айтылғандай циклді программаларды басқаруды беру операторы IF арқылы ұйымдастыруға болады. Бірақ циклдер программа жасаудағы ең маңызды және кеңінен тараған құрылым болғандықтан практикада BASIC программалау тілінде оларды ұйымдастыру үшін арнайы
FOR және NEXT операторлары қарастырылған. Бұл операторларды циклдік программаның ұзындығын қысқарту үшін және BASIC тіліндегі программада циклдерді анық ажыратып бөліп көрсету үшін пайдаланады.
Мектептік алгоритмдік тілде параметрі бар қайталану командасын Үшін цикілі деп атайды. Оның жазылу пішімі мынадай:
Цб: үшін і1 бастап і2 дейін
цикл денесі (командалар тізбегі)
Цс
BASIC программалау тілінде Үшін циклін жазу үшін FOR операторы қолданылады. FOR операторын циклдің басының операторы немесе жай ғана циклдің басы деп атайды. Олар әр уақытта қайталанатын командалар тізбегінің, яғни циклдің денесінің алдында келеді. Сонымен цикл басының жазылу пішімі мынадай болады:
k FOR v=e1 TO e2 STEP e3.
Мұнда к-қатар нөмірі, v-циклдің параметрі, e1, e2-цикл параметрінің бастапқы және соңғы мәндері, TO (дейін) – қызметші сөздер, STEP (қадам) – қызметші сөз, e3-цикл параметрі қадамының өзгерісі, яғни өсімшесі.
Программа жасағанда FOR операторынан соң циклдің денесін құрайтын операторлар тізбегі жазылады. Цикл NEXT операторымен анықталады. Сондықтан NEXT операторын цикл соңының операторы деп те атайды. NEXT операторының жазылу пішімі:
k NEXT v
Мұнда k-қатар нөмірі, NEXT-(келесі) оператордың аты; v-циклдің параметрі. Ол міндетті түрде FOR операторындағы параметрмен сәйкес келуі тиіс. Сонымен, BASIC тілінде цикл былай ұйымдастырылады:
k FOR v=e1 TO e2 STEP e3
Командалар тізбегі.
k NEXT v
FOR және NEXT операторларын
пайдалану ережелері
Бұл оператордың көмегімен циклді программалауда мына төмендегі ережелерді ескеру қажет.
1. FOR операторын қолданып циклге ендіруге рұқсат етілмейді. Яғни циклдің денесін құрайтын операторға сырттан басқаруды беруге болмайды. Сырттан басқаруды беруде е1,е2,е3 өрнектің мәні есептелмейді. Егер е1,е2,е3 айнымалы немесе тұрақтылар болса,
онда олардың мәні анықталмайды.
Сырттан басқаруды берудің мүмкін еместігіне мысал;
.
.
.
30. FOR I = N + 2 TO 20
40. Y (I) = X (I) + 5
50. NEXT I
60. A =A -3
70. IF A I=15 THEN 40
.
.
.
Мұнда 70-операторымен басқаруда 40-қатардағы циклдің ішкі параметірге беруге болмаиды.
2. Кез келген уақытта цикілден шақыруға рұқсат етіледі. Мысалы;
.
.
.
20. K = 1
30. FOR I = 1 TO 10
40. K = K + 1
50. IF K – 10 THEN 70
60. NEXT I
70. PRINT K, I
.
.
.
программа үзіндісіне циклдің программасын қателікпен алып келіуі мүмкін болғандықпен алдын ала анықтауға кеңес беруге болмайды.
3. Циклдің санын қатаң сақтауы, бүтін болуы тиіс.
.
.
.
30. FOR I % = 1 TO 2 %
.
.
.
90. NEXT I %
.
.
.
Циклден шығаруда цикл программаның сонғы мәні сақталады.
Пайдаланушы анықтайтын функция
Есептер шығару барысында элементар функциялар: sinx, cosx, tnx, ex және т.б. жиі қолданылады. Бұл функцияларды стандартты математикалық функциялар деп аталады, оларды программаның кез келген жерінде алгебралық өрнектерде қолдануға болады. Функциялардың аргументтері міндетті түрде жақшаға алынып жазылады.
Кейде есеп шығаруда осы аталған стандартты математикалық функцияларға ұқсамайтын алгебралық өрнектер кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда BASIC программалау тілі пайдаланушыға өзінің функциясын құруға мүмкіндік береді. Мұндай функцияларды пайдаланушы анықтайтын функциялар немесе стандартты емес функциялар деп атайды. Оларды анықтау үшін, DEF (Define Function) операторы қолданылады. Оператордың жазылу пішімі:
K DEF FN v(x1,x2,...,xN)=e
Мұнда k-қатар нөмірі; DEF (анықта)- оператордың аты; FNV- пайдаланушы анықтайтын функцияның аты; (v- программалаушы таңдап алатын латын әріпі); х1, х2, ...,хN- формальды аргументтер тізімі; е- арифметикалық өрнек. Мысалы,
30 DEF FN B(X,Y)=X^ 2+Y^2
Стандартты емес, яғни пайдаланушы анықтайтын функцияның аты барлық уақытта үш латын әріпінен құралады, ал үшінші әріпті пайдаланушы өзі таңдайды. Тек қарапайым, (индекстері жоқ) үтірлерімен бөлінген айнымалылар (х1, х2, ...,хN) ғана формальды аргументтер бола алады.
Ереже бойынша формальды аргументтер е арифметикалық өрнегіне де енеді. Оған санымен бірге басқа да айнымалылар мен тұрақтылар да енеді. е арифметикалық өрнегі формальды аргументтермен және басқа да оған енетін шамалар мен қандай амалдарды, қандай реттілікпен, орындау керектігін көрсетеді. Сонымен, жоғарыда келтірілген мысалдарға 30-операторда қандай екендігі бәрі бір кейбір шаманың х-ты квадраттау және оған басқа формальды шама у-тің квадратын қосу арқылы анықталатындығы көрсетілген. Стандартты емес функция программада DEF операторымен сипатталғаннан соң, оның бұл программадан стандартты функцияларды пайдалануға, яғни BASIC тілінің әр түрлі операторларында пайдалана беруге болады.
Мысалы, мына төмендегі функцияны есептейтін программа құрайық.
Мұнда түрінде жазуға болатын формула көптеген рет пайдаланылған. Программа бұл формуланы DEF операторының көмегімен функция ретінде анықтау орынды. Сонда программаның түрі мынандай болады:
10 REM
20 DEF FNY (X)=3*X^2+COS (X)
30 REM CD
40 INPUT C,D
50 REM Z
60 Z=(FNY(C)-FNY(D))FNY(C+D)^3
70 PRINT “Z=”; Z
80 END
60-операторда көрсетілген FNY функциясының аргументтері шын аргументтер деп аталады. Олар 20-оператордағы формальды аргументтердің орындарына қойылатын нақты сандық мәндерді береді. Пайдаланушы анықтайтын, яғни стандартты емес функцияларды программалауда пайдаланғанда ескерілуге тиісті бір қатар ерекшеліктерді атап өтейік.
Формальды аргументтер, аргументтерді таңбалау және функцияның мәнін есептейтін формулаға енетіндігін көрсету үшін пайдаланылады. Мысалы, программаның мына төмендегі үзіндісінде:
.
.
.
20 DEF FNC (X,Y)=SQR (X^2+Y^2)
.
.
.
50 DEF FND(X)=SIN (X)X
.
.
.
80 LET Z=Y+B*3
.
.
.
FNC жєне FND функцияларын анықтаудағы х аргументі өзара байланысты емес тәуелсіз шамалар. Компьютерде оларға оперативті жадтың әр түрлі ұялары бөлінеді. Дәл осы сияқты 20-оператордағы у формальды аргументінің программаның 80-операторындағы у айнымалысына ешқандай қатысы жоқ. Мыналар шын аргументтер бола алады: тұрақтылар, айнымалылар (жай және индексті), өрнектер. Орындалатын оператордың формуласында шын аргументті стандартты емес функцияның аты оперант ретінде кездескен кезде ғана стандартты емес функцияны пайдалану орындалады. Функцияны пайдалануда алдымен барлық шын аргументтердің мәндері есептеледі, одан әрі олар функцияның анықтамасындағы формальды аргументтердің сәйкес орындарына қойылады және функция анықтамасының оң жағына жазылған өрнектің мәні есептеледі. Осы мән функциясының мәні болып табылады.
Пайдаланушының анықтайтын функциясы бүтін, нақты немесе символдық бола алады. Функцияның атынан соң % символы тұрса, онда ол бүтін деп, ал $ символы тұрса, онда ол символдық деп аталады. Бүтін санды функцияның мәні бүтін саны болып табылады, ал символдық функцияның мәні символдар қатары болады. Егер % және $ таңбалары жоқ болса, онда функция нақты функция болады, яғни нәтижесі нақты сан болады.
Мына төменде пайдаланушының анықтайтын функциясын пайдаланудың мысалдары келтірілген:
20 DEF FNA % (X,Y,R%)=X*K% +Y*10*K%
20 DEF DNB% (A$,L)=SWG (A$,I,L)+”A”
20 DEF FNC (X)=SIN (X) X
М±нда:
FNA% функциясының мәні бүтін сан;
FNB$ функциясының мәні символдар қатары;
FNC функциясының мәні нақты сан болады.
Пайдаланушы функцияны анықтауда деректердің түрлерінде рұхсат етілмейтін түрленулердің, яғни сандық деректердің символдық деректерге және керісінше түрленулерінің болмауын қадағалап отыруы керек. Оны пайдаланғанда шын аргументтердің саны және олардың түрлі функция анықтамасындағы формальды аргументтердің санына және түріне сәйкес келуі тиіс. Бұл талапты бұзу қателікке алып келеді. Мысалы, мына операторлардың:
20 DEF FNB (X)=2*XSQR (X)
30 PRINT FNB (5,2)
орындалуының нәтижесінде экранға аргументтерде қате кеткендігі туралы хабар шығады. DEF операторы орындалмайтын оператор, сондықтан да барлық DEF операторларын басқа да орындалмайтын операторлармен бірге программаның басына орналастыруға болады. Ол тек программалық режімде ғана пайдаланылады:
Мысалдар келтірейік:
20 DEF FNA (X)=АВS (SIN(X)
.
.
.
50 DEF FNB (X,Y)=FNA (X)+(CJS(Y)^2-1
55 X=2.5
60 Z=FNB (4.7124,3.I4I6)*EXP (X)
70 PRINT Z
.
.
.
Бұл программа үзіндісі орындалғанда мына төмендегідей нәтиже алынады:
Z=( sin 4.7124 + cos2 3.1416-1).e2.5= 12.1825
Программада мына:
және
екі функцияны анықтау керек және олардың мәні х=5 мәнінде есептелсін.
10 DEF FNY (x) =LOG (x+SQP(x^2+1)
20 DEF FNY =B^2 (((X-A)^2+B^2
30 A=2: B=3
40 X=5
50 Y=FNY (X): F=FNF (X)
60 PRINT X,Y,F
70 END
Бұл программада 30-қатарда А және В-ның мәндері анықталған, олай болмаған жағдайда f(x) функциясының мәні есептелінбейді. 40-қатарда х-тың мәні, ал 50-қатарда у және F-тің мәндері есептеледі.
Массивтер және оларды өңдеу.
Массив ұғымы
BASIC тілінде бірыңғай шамаларды массивке біріктіруге болады. Жалпы аты бар бірыңғай элементтердің реттелген жиыны массив болып табылады. Ол математикада вектор ұғымына, ал мектептік алгоритмдік тілде сызықтық кестеге сәйкес келеді. Массивтің аты жай айнымалының атын құрғандағы ережелерге сүйеніп құрылады.
Массивтің әрбір элементіне соңынан индексі келетін массивтің аты меншіктеледі. Сондыќтан да массив элементтерін индексті айырмалар деп те атайды.
Ұйымдастыру тәсілдері бойынша BASIC тілінде бір өлшемді екі өлшемді және көп өлшемді массивтер пайдаланылады. Бір өлшемді массивтің элементі массивтегі элементтің реттік нөмірін анықтайтын бір индекспен көрсетіледі. Мысалы:
А2) –А массивінің екінші элементі;
В1(3) –массивінің үшінші элементі;
С(N)-C массивінің N-ші элементі дегенді білдіреді.
Осылайша, индекстер массивінің атынан соң жақша ішіне орналасады.
Енді екі өлшемді массивке алып келетін мынадай есепті қарастырайық.
Айталық, 11-мөлтек ауданда тұратын тұрғындар саны және бір тұрғынға бөлінетін шаршы метр жер жөнінде деректерді өңдеу керек болсын. Өңдеу және кейбір сұрақтарға жауап алу мақсатында компьютерге деректерді енгізуді былай ұйымдастыруға болады. Мысалы, бір үйде қанша адам тұрады және 22 үй 3-пәтерде тұратын тұрғындарды кезекке қоюға бола ма? т.с.с. сұрақтарға жауап беру керек болсын.
Бұл есепті шешуде екі өлшемді массивті пайдалану ыңғайлы. Біз бірінші айнымалы ретінде үйдің нөмірін, екінші айнымалы ретінде пәтер нөмірін пайдаланамыз. Егер ол құрылып қойылған болса, онда біздің сұрақтарымыздың жауабы ретінде А[22,3] мәні баспаға шығарылады. Мұнда алғашқы индекс үй нөмірін, екіншісі пәтер нөмірін білдіреді. Ал егер А[22,3]=4 мәнін меншіктесе, онда бұл үйде 4 адам тұратын болғаны.
Екі өлшемді массивке математикада матрица, алгоритмдік тілде төртбұрышты кесте мысал бола алады.
Сонымен, екі өлшемді массивтердің элементтері екі индекспен көрсетіледі, оның біріншісі қатардың нөмірін, ал екіншісі бағанның нөмірін анықтайды, екеуінің қиылысында массивтің сәйкес элементі орналасқан болады. Мысалы, А(0,0) екі өлшемді А массивінің нөлдік қатары мен нөлдік бағанына орналасқан элемент; В3(2,3) екі өлшемді В3 массивінің екінші қатары мен үшінші бағанына орналасқан элемент екендігін білдіреді. Екі өлшемді массивтерде индекстер үтірмен бөлінеді. BASIC тілінде индекстер нөлден бастап нөмірленеді.
DIM операторы
Егер индексті өрнек ретінде формула пайдаланатын болса, онда оның мәні есептеліп болғаннан соң бүтін санға дөңгелектенеді. Егер программада массив пайдаланылатын болса, онда олар алдын ала сипатталған болуы тиіс. Бұл компьютерге массивтің құрылымы және өлшемі туралы информация берілуі керек деген сөз. Осы информацияны қабылдау арқылы компьютер өзінің жадында массив элементтерін орналастыру үшін қажетті орын қалдырады. Массивтерді сипаттау үшін DIM (dimension-өлшемділік) операторы қолданылады.
Оператордың жазылу пішімі:
k DIM m1(m1-ң шек.), m2(m2-ң шек.),..., mN(mN-шек)
мұнда k-қатар нөмірі; DIM-оператордың аты; m1, m2,..., mN-массивтің аттары; m1-шек., m2-шек., mN-шек.,..., mN-шек. - m1, m2,..., mN-ге сәйкес массивтің шекаралары. Мұнда массивтің тек жоғарғы шекаралары көрсетілген, өйткені төменгі шекаралары 1-ге тең деп қабылданады.
Егер массив бір өлшемді болса, “m шек.” сол массивтің элементтер санын бүтін сан ретінде көрсететін болады.
Мысалы, мына оператор 10 DIM С(5), D(1,2) С массивінің С(0), С(1), С(2), С(3), С(4) элементтерден тұратын бір өлшемді массив екендігін және D массивінің
D(0,0) D(0,1) D(0,2)
D(1,0) D(1,1) D(1,2)
элементтерден тұратын, екі қатары және үш бағаны бар екі өлшемді массив екендігін білдіреді.
DIM операторы массивке сілтеме жасамастан бұрын программаның басында орналасқаны жөн.
Индекстің ең кіші мәні нөл, ең үлкен мәні DIM операторында хабарланған мәннен асып кетпеуі керек. Егер индекстің мәні бұл шекарадан асып кетсе, онда программаны орындауда қателік кеткендігі жөнінде хабар экранға шығады. Бір өлшемді массивті цикл ішінде FOR және NEXT операторларын қолданып өңдеген ыңғайлы.
Бұл жағдайда цикл параметрі циклдің саны, санау қызметін атқарады және массив элементтерінің индексін белгілеуде қолданылады.
DIM операторында массивтің атынан соң дөңгелек жақша ішінде массив өлшемінің көрсеткіші ретінде мәндері алдын ала анықталған, ендірілген немесе есептелген тұраќты (бүтін типі), әйтпесе айнымалының аты (арифметикалық өрнек) пайдаланылуы мүмкін. Мысалы,
10 INPUT K,L,M
20 DIM D(K), E(L), F(L+M)
.
.
.
Бұл жағдайда D массивіне жадтың К+1 ұясы, Е массивіне (L+M)+1 ұясы бөлінеді.
Программада пайдаланылатын массивтер DIM операторында тек бір рет хабарланады.
Массивті қайталап хабарлаған жағдайда “redimensione arry” (“Массивті екінші рет хабарлау”) хабары экранға шығады. Мысалы, программаның мына төмендегі үзіндісінде:
10 DIM А(10), В(10), С(20)
20 DIM В(30), D(20)
.
.
.
В массиві екі рет хабарланған.
Бірақ массивті ERASE операторын пайдаланып қайтадан хабарлауға да болады. ERASE операторында жойылуға тиісті массивтің аты көрсетіледі. Мысалы, 15 ERASE В операторы В массивін қайта хабарлайды.
Массивтің жеке элементтерімен орындалатын операциялар. Массивтерді ендіру – шығару
BASIC тілінде массивтерді өңдейтін арнайы операциялар жоқ, сондықтан массивті оның элементтері бойынша өңдейді. Қарапайым айнымалылармен қандай амалдар орындауға болатын болса, массивтің элементтерімен де дәл сондай амалдар орындауға болады. Бұл жағдайда меншіктеу немесе шартты өту операторларында массив элементтерін пайдаланғанда массив атынан соң жақша ішінде мәні анықталуға тиісті индекстің тұрғандығына барлық уақытта ерекше назар аударуға тиіспіз.
Мысалы, мәндері
А(1)
А(2)
А(3)
А(4)
А(5)
-8
3.2
4
15
18
Бес элементтен тұратын массив үшін А(2)=3.2 екінші элементті 8.3 санына ауыстыру операцияясы мынадай болып жазылады:
•
•
•
30 А(2)=8.3
Мына программа үзіндісінің
•
•
•
80 J=1
90 I=3
100 A (4)=27
110 A (I)=94
120 A(2*I-1)=A(J)+A(I)
орындалуы 100 – оператор орындалғанан соң массивтің А(4) төртінші элементі бұрынғы 15 санының орына 27 санының ендірілуіне алып келеді.
110 – оператор бойынша массивтің А(І), (І=3) үшінші элементіне 94 саны меншіктеледі, ал 120 – оператордың орындалуы нәтижесінде А (2*3-1)=А(5) элементіне массив элементтерінің қосындысы А(1)+А(3)=-8+94=86 мәні меншіктелетін болады.
Осылайша, келтірілген программа үзіндісінің орыдалуы нәтижесінде жоғарыда келтірілген А массивінің түрі мынадай болып өзгереді.
А(1)
А(2)
А(3)
А(4)
А(5)
-8
3.2
94
27
86
Көптеген жағдайларда массивтерді өңдеуде массив элементтеріне ретімен қатынас жасау талап етіледі.
Сонымен, массивті хабарлағаннан және оның элементтеріне жадтан орын бөлгеннен соң, келешекте компьютер оны өңдеу үшін жадтың бөлінген аймағына оның элементтерінің сандық мәндерін ендіру және орналастыру талап етіледі.
Массивтің өлшемі шағын болатын ең қарапайым жағдайда мұны INPUT, READ және DATA операторларының көмегімен массив элементтеріне аты және индекстерінің сандық мәндері бойынша қатынас жасай отырып, массивтің әрбір элементін ендіру арқылы жүзеге асыруға болады.
Массивтерді ендіру мысалдарын қарастырайық.
1. А массив берілсін. Оны мына төмендегідей жолмен ендіруге болады.
10 DIM A(5)
20 INPUT A(1), A(2), A(3), A(4), A(5)
•
•
•
100 END
А массивіне жадтан қажетті орынды сақтап қоюшы 10 – оператор орындалғанан соң, 20 – оператордың жүзеге асырылуы монитор экранына ? таңбасын шығарады. Компьютер А массивінің элементтерінің сан мәндерін, ол 20 – операторда индексті айнымалылар қандай реттілікпен берілсе, дәл сондай реттілікпен ендіруді күтіп тұрады. Компьютердің пернетақтасынан А массиві элементтерін мына түрде енгізу керек:
В – 7,6.3,5,17,9 ЕП Осымен массивті ендіру аяқталады.
А массивіне жадтан орын бөлінгенен соң оның элементтерін ендіру компьютерді пайдаланушылардан сұрамай – ақ жүзеге асырылады. Мысалы, мына программа:
10 DIM A(5)
20 READ A(1), A(2), A(3), A(4), A(5)
30 DATA -7,6.3,5,17,9
•
•
•
100 END
орындалғанда READ операторының тізімінде бірінші тұрған А(1) айнымалыға DATA операторындағы бірінші мән – 7 меншіктеледі, А(2) айнымалысына 6.3 мәні, А3 айнымалысына 5 мәні т.с.с. меншіктеледі.
Массив элементтеріне қатынас жасаудың екң ыңғайлы құралы, массив элементінің индексі ретінде циклді басқарушы айнымалыны пайдалану болып табылады.
Мұндай тәсіл массивтермен жұмыс істеуді оңай тәртіпке келтірілетіндіктен массивтерді өңдеудегі негізгі тәсілдердің бірі болып табылады. Бұл жағдайда FOR – NEXT операторларындағы цикл айнымалысы индекстің алғашқы және соңғы мәндерінің аралығында бір бірлікке артады, ал массивтің кезектегі элементі автоматты түрде алынады.
Мұны А массивін ендіру мысалы арқылы бейнелеп көрсетуге болады.
А массивін ендірудің блок – схемасын келтірейік.
--------- [ массивті хабарлау
--------- [ индекстің алғашқы мәнін беру
-------- [ элементті ендіру
--------- [ индексті өзгерту
ия ---------- [ тексеру: барлық элементтер ендірілген бе?
жоқ
А массивін диалогтық режімде ендіруді мына программа арқылы орындауға болады.
10 DIM A(5)
20 FOR І=1 TO 5
30 INPUT A(I)
40 NEXT I
•
•
•
100 END
20 – оператормен ендіру циклі басталады. Онда І айнымалысы 1 – ге тең мәнді меншіктейді. Бұдан әрі INPUT операторы бойынша А(1) айнымалысының мәнін сұрайтын экранда ? таңбасы пайда болды. Оған бірінші санды ендіру арқылы жауап береміз:
Бұдан соң NEXT операторы І – ді бір бірлікке арттырады, яғни І=2 болады, бұл мән басқарушы және басқару қайтадан 30 – операторға беріледі. Монитор экранында қайтадан ? таңбасы пайда болады. Пернетақтадан екінші санды ендіреміз:
? 6.3 ЕП
Осылайша компьютер жадына А массивінің қалған үш элементі ендіріледі:
? 5 ЕП
? 7 ЕП
? 9 ЕП
Массивті ендіруді жүзеге асыратын мына төмендегі програма:
10 DIM A(5)
20 FOR І=1 TO 5
30 READ A(І)
40 NEXT I
50 DATA -7,6.3,5,17,9
•
•
•
1 ден 5 – ке өзгеретін І – дің әр түрлі мәндері үшін А(І) айнымалысына мәндер DATA операторындағы сандардан алынып ретімен меншіктеледі.
Өлшемдері әр түрлі бірнеше массивтерді ендіруде бірдей өлшемді массивтерді бір циклмен ендіру есебінен циклдер санын азайтуға болады.
Айтайық, А массивінен басқа В={2.3, 3.4, 8.3} және С={0.7, -3.1, 5.7} массивтерін ендіру қажет болсын.
Программа мына төмендегідей түрде берілуі мүмкін:
10 INPUT В және А массивтерінің өлшемдерін енгізіңдер; K,L
20 DIM B(K), C(K), A(L)
30 FOR І=1 TO K
40 INPUT B(I), C(I)
50 NEXT I
60 FOR J=1 TO L
70 INPUT A(J)
80 NEXT J
•
•
•
150 END
Программаны орындау В және А массивтерінің өлшемдерінің мәндерін сұраудан басталады.
В және А массивтерінің өлшемдерін енгізіңдер.
? 3,5 ЕП
Барлық массивтерге жадтан орын бөлінгенен соң В және С массивтерін ендіру циклі жұмысын бастайды. Пайда болған сұрақ ? таңбасына В және С массивтерінен алынған жұп сандармен жауап беру керек:
? 2.3, -7 ЕП
? 3.4, -3.1 ЕП
? 8.7, 5.7 ЕП
Келесі бес ? таңбасына А массивінің бес санын ендіріп жауап береміз.
? -7 ЕП
? 6.3 ЕП
? 5 ЕП
? 17 ЕП
? 9 ЕП
READ, DATA ендіру операторларын пайдалану алдыңғы программа үзіндісін былайша өзгертуге алып келеді:
•
•
•
40 READ B(L), C(L)
•
•
•
70 READ A (J)
•
•
•
90 DATA 2.7, .7, 3.4, -3.1, 8.7, 5.7, -7, 6.3
100 DATA 5, 17, 9
•
•
•
Массивтердің элементтерін баспаға шығарған кезде элементтері бойынша барлық уақытта массивтің атын және индекстердің мәндерін циклде көрсету арқылы жүзеге асырылады. Мұнда массив өзін қалыптастырған циклде, сондай – ақ оны баспаға шығару үшін арнайы ұйымдастырылған жеке циклде баспаға шығарылыуы мүмкін.
Мысалы, а массивінің мәндерін монитор экранына шығару үшін мына циклді пайдалануға болады:
•
•
•
160 FOR І=1 TO 5
170 PRINT A(I)
180 NEXT I
•
•
•
Бұл жағдайда А массиві элементтерінің мәндері баған түрінде баспаға шығарылады. 170 – оператор шығарылатын сандар үшін мынадай:
170 PRINT “A(“;I;”)=”;A(I) мәтінмен толықтыру шығарылған нәтижені түсінуді жақсартады:
A(1)=-7
A(2)=6.3
A(3)=5
•
•
•
А массивінің элементтерін қатар түрінде де баспаға шығаруға болады. Ол үшін 170 – қатардағы PRINT операторын нүктелі үтірмен аяқтау керек.
Қатынас жасау талап етілетін массив элементтерінің индекстерінің мәндерін есептейтін формуланы құру массивтің жеке элементтері жұмыс істеудің басқа маңызды тәсілі болып табылады.
Мысалы, А массивінің барлық жұп элементтеріне 4-ке тең сандық мән меншіктеу талап етілсін.
А массивін хабарлағаннан соң және оның мәндерін компьютер жадына ендіргеннен кейін программаның мынадай үзіндісі пайдаланылуы мүмкін:
•
•
•
70 FOR І=1 TO 2
80 А (2*І)=4
90 NEXT I
•
•
•
80 – оператордағы индексті есептеуші формула А массивінің тек жұп элементтерімен ғана қатынас жасауға мүмкіндік береді.
Бұл жағдайда массивтің хабарланбаған элементтерімен қатынас жасамас үшін барлық уақытта индекс мәндерінің төменгі және жоғары шекараларын қадағалап отыруға тура келеді.
Массивтерді өңдеудің типтік
процедуралары
Массивтермен жұмыс істеу процедуралары әр түрлі және көптеген жағдайларда компьютерде шығарылатын есептердің арнайы ерекшеліктерімен анықталады. Бірақ әр түрлі көп есептердің және оларды шешу үшін пайдаланылатын алгоритмдердің ішінен массивтерді өңдеудің типтік тәсілдерінің және алгоритмдерінің белгілі жиынын бөліп алуға болады.
Осы аталғандардың ішінен бір өлшемді массивке қолданылатын кейбіреулерін қарастырайық.
Массивтермен жұмыс істеу тәсілдерінің өзіне назар аудару үшін хабарлау операциясы, массивтер информациясын ендіру және шығару операциялары түсінік келтірмей беріледі және массив элементтерінің сандық мәндері анықталмайды.
Массив элементтерінің қосындысын есептеу
К элементі бар А массивінің элементтерінің қосындысын есептеу талап етілсін, яғни
К
S=Σ А(І)
1=1
Анықтау керек.
Қосындыны есептеу алгоритмін нәтижесі өсіп отыратын қосындыны
жинау принципі бойынша құрамыз. S қосындының алғашқы мәнін анықтаймыз. Әрине алғашқы кезде S=0 болады. Оған массивтің А(І)-бірінші элементін қосамыз және қосындының жаңа мәні S=S+A(1)-ді есептеп шығарамыз. Оның сандық жағынан А (1) элементтің мәнін тең екендігін көру қиын емес. Келесі қадамда алынған қосындыға А(2) элементін мына түрде S=S+A( 2)=(0+A(1))+A(2) қосып А массивінің алғашқы екі элементінің қосындысын аламыз.
Әрбір І-ші қадамда массивтің жаңа элементін мына S=S+A(1) пішінде қоса отырып, К қадамнан соң ізделініп отырған қосындыны аламыз.
Ұсынылған осы процедура S=S+A(1) шамасын есептеуді К рет қайталанатын цикл түрінде қосындыны жинауды ұтымды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
S қосындысын есептеу алгоритімнің блок-схемасын мына түрге беруге болады.
Математика алгоритм S=A(1)+A(2)+A(3)+ ...+A(K) формуласы бойынша тікелей есептеуді, есептеудің К-қадамы қайталанатын процедурасымен алмастырылады.
S=(...(((0+A(1))+A(2))+A(3))+...+A(K))
1-қадам
2-қадам
• 3-қадам
•
•
К-қадам
Программа қосындыны жинаудың К-қадамды процедурасын К рет қайталанатын цикл түрінде ұйымдастыру ыңғайлы болады.
Программаның түрі мынадай болады:
INPUT “Массивтің өлшемін ендір K=’’; K
DIM A(K)
30 FORI=1 T O K
40 INPUT A(1)
50 NEXT I
60 S=0
70 FORI=1 T O K
80 S=S+A(1)
90 NEXT I
100 PRINT ’’S = ’’; S
110 END
Мұнда, 60 – оператор S қосындының бастапқы мәнін нөлге айналдырады, ал оны есептеу 70-90 – операторлардың тұратын циклде жүзеге асырылады.
Массив элементтерінің көбейтітдісін есептеу
А массив элементтерін мына түрде:
К
P=∏ А(I)
I=1
Массив элементтерінің көбейтіндісін есептеу принцпі жоғарыда қарастырылған массив элементтерінің қосындысын есептеуге ұқсас.
Көбейтіндінің ақтық мәні P=P x A (I) формуласы бойынша есептелетін дербес көбейтінділерді K-рет еселіп жинаудан соң анықталады.
P көбейтіндісінің алғашқы мәні ретінде Р=1 тандап алу керек, өткені ол нәтижесінің сандақ мәніне әсерін тигізбейді. Бұдан соң бірінші қадамда Р=P*A (1)=1*A(1),екінші кадамға P=P*A(2)=A(1)*A(2), үінші қадамға Р=P*A(3)=A(1)*А(2)*А(3), ең соңында К-қадамда Р=P*A(1)*А(2)*...*А(К-1)*А(К) есептеледі.
Бұл алгоритмді жүзеге асырушы программа үзіндісі мына төменде келтірілген:
60 Р=1
70 FOR I=1 TO K
80 P=P*A(I)
90 NTXT I
100 PRINT "P=";P
110 END
Берілген шартты қанағаттандыратын массив
элементтерін санын анықтау
К элементтен тұратын А массивінің қанша элементі берілген шартты қанағаттандыратындығын анықтау талап етілсін.
Нақты болу үшін бұл шарттың түрі А(1)L болсын.
Берілген шартты қанағаттандыратын массив элементтерінің санын есепке алу үшін N айнымалысын ендірейік. N-нің мәнін есепке алуды А массивінің әрбір элементіне ретімен қатынас жасау және А(I)L шартының орындалуын тексеру кезінде жүзеге асыруға болады. Шарт орындалған жағыдайда N-нің мәнін бір бірлікке арттыру керек, яғни N=N+1-ді есептеуге массивтің келесі элементін (егер массив аяқталмаған болса) талдауға өтеміз.Бұл шарт орындалмаған жағыдайда массивтің келесі элементіне қатынас жасауды ұйымдастыруға өте керек.
Массив элементтерін талдаудың бұл процедурасын блок-схема түріне көрсетуге болады.
Бұл процедураның А массивтің ендіру және хабарлау операторлары жоқ мына программа жүзеге асырылады.
60 N=O
70 FOR I=1 TO K
80 IF A(I)L THEN N=N+1
90 NEXT I
100 PRINT "N="; N
110 END
Бірнеше белгілі массивтер бойынша
жаңа массив алу
Алгоритмнің бұл түрін жүзеге асыру үшін өлшемдерді бірдей А(I) және В(I), (I=1,2,...,К) массивтер бойынша С(I), (I=1,2, ... ,К) массивтің элементтерін алуға арналған қарапайым есепті қарастырамыз. С(I) массивінің элементтері мына формуламен анықталады: С (I)=A(I)+B(I)
Есепті шешу алгоритмі А(I)және В(I) массивтерінің элементтерін I бойынша 1-ден К-ға дейін өзгеретін цикл арқылы алып, барлық С(I)=A(I)+B(I) массивін есептеуге келіп тіреледі. Сонда бұл есепті шешетін программаның түрі мынадай болады:
10 INPUT"K=";K
20 DIM A(K),B(K),C(K)
30 FOR I=1 TO K
40 INPUT A(I),B(I)
50 NEXT I
60 FOR I=1 TO K
70 C(I)=A(I)+B(I)
80 PRINT C (I)
90 NEXT I
100 END
20-операторда программада пайдаланылатын барлық массивтер хабарланады және оның ішінде есептеу барысында алынатын С массивіне де орын бөлініп қойылатындығына назар аудару керек.
60-тан 90-ға дейінгі операторлар С массивінің элементтерін ретімен монитрр экранына шығаруды ұйымдастырады.
80-операторды массивті есептейтін циклге қосу С массивін баспаға шығаруға арналған арнайы циклді ұйымдастырудан құтқарады.
Массив элементтерін терістеу
К элементтен тұратын А массив элементерінің жазылу ретін керісінше ауыстыру қажет.
Бұл есепті шешу үшін бастапқы массив элементтерінң бірін транзит ретінде сақтаушы қосымша айнымалыны ендіру талап етіледі. Бұл айнымалыны G әріпімен таңбалайық.
Алдымен бірінші және К – элементтердің орындарын өзара алмастыру керек. Ол үшін А (І) элементінің мәнін G(С=А(І)) айнымалысына, содан соң К – элементінің мәнін А(І)=А(К) бірінші элементке, одан кейін бірінші элементтің мәнін G айнымалысынан К- элементке А(К) =G меншіктейміз. Массивтің ортасына жеткенше А(І) және А(К-І+1) элементтердің қалған жұптарымен дәл осыған ұқсас әрекеттер жасаймыз. Алмастырылуға тиісті соңғы элементтер, егер К жұп сан болса А (К2) және А(К 2), ал егер К жұп сан болса, онда А ([K2]) және A([K2]+2) болады. [K2] операциясы К2 бөліндінің нәтижесінен бүтін санды алуды бейнелейді. BASIC тілінде бұл үшін INT функциясын пайдалануға болады.
Осылайша, программада әрқайсында массив элементтерін терістейтін [K2] қадамнан тұратын цикл ұйымдастыру керек.
Мына төмендегі программа жоғарыда айтылғандарды жүзеге асырады.
10 INPUT К=;К
20 DIM A (K)
30 FOR I=1 TO K
40 INPUT A(I)
50 NEXT I
60 M= INT (K2)
70 FOM I=1 TO M
80 G=A(I)
90 A(I)=A(K-I+1)
100 A(K-I+10=G
110 NEXT I
120 FOR I = 1 TO K
130 PRINT A(I)
140 NTXT I
150 END
Массив элементінің және онын индексінің
ең үлкенін (ең кішісін) іздеу
К саннан тұратын А массивінің ең үлкен элементін және оның индексін іздеу үшін екі қосымша айнымалы ендіруге тура келеді.
Бірінші М массив элементінің ағымдағы ең үлкен мәнін сақтау үшін;
Екіншісі N ағымдағы ең үлкен мәннің индексін сақтау үшін;
Бұл есептің шешеімі А массивінің әрбір элементін М – нің ағымдағв ең үлкен мәнімен бірінен соң бірін ретімен салыстыру арқылы табылады. Егер А (І) элементінің мәні М –нің мәнінен үлкен болса, онда М ретінде осы элементтің
М=А(І) мәні қабылданады, ал N айнымалысы оның N=І индексінменшіктейді. Осы жоғарыда айтылған жағдайға қарама – қарсы жағдайда, яғни басқаша айтқанда әзірше І К болса, онда массивтің келесі кезектегі элементін қарастыруға өту жүзеге асырылады.
Мұнда тағы М және N бастапқы мәндерін анықтау талап етіледі.
Егер массив элементінің бастапқы ең үлкен мәні ретін – де оның М = А(1),N=1 бірінші элементін алсақ және онымен екінші элементтен бастап массивтің қалған элементтерін циклді түрде салыстырсақ ол өзін-өзі ақтайды.
Бұ.л алгоритм мына программамен жүзеге асырылады:
10 INPUT “K=”:K
20 DIM A(K)
30 FOR I= 1 TO K
40 INPUT A(I)
50 NTXT I
60 M= A(1):N=1
70 FOR I =2 TO K
80 IF M A(I) THEN M= A(I):N=1
90 NTXT I
100 PRINT “M=’:M: “N=”:N
110 END
Сонымен, бұл есепті шешу алгоритмінің блок – схемасы мына төменде көрсетілген.
М=A(1)
N=1
I=2
Иә
Жоқ
Иә
жоқ
Жоғарыдағы программада 60-қатар М және N айнымалыларына бастапқы мәндер меншіктейді, ал циклге (70-90 операторлар) екінші элементтен бастап А (І) массивінің әрбір элементін айнымалымен бірінен соң бірін ауыстыру жүзеге асырылады. 80 – операторда МA(I) логикалық шарты орындалысымен (М=A(I)) массивінің 1-элементі ең үлкен элемент ретінде есте сақталынып қалады, ал N айнымалысына І-дің мәні меншіктеледі. Бұған кері жағдайда программа әзірше ІК болатын есептеуші циклді жалғастырады және І индексін арттыратын 90-операторға өтеді.
Бұл программа бірімен бірдей бірнеше ең үлкен элементтер болған жағдайда, олардың ішінен біріншісінің N индексінің баспаға шығарады.
Массив эхэлементтерінің ең кіші мән іздеуде программа өзінің құрылысын сақтайды, тек 80-оператордағы қатынас операциясының таңбасы болып өзгереді.
Массивті реттеу
К санынан тұратын А массивінің элементтерін өсу (кему) ретіне қарай орналастыру қажет болсын.
Бұл есепті шешудің бірнеше тәсілдері бар. Бұл жерде біз солардың бірі көпіршік тәсілін қарастырамыз.
Ол массивтен ең кіші (ең үлкен) элементті іздеуге негізделеді. Алдымен массивтің ең кіші элементін іздеу жүзеге асырылады. Содан соң ол бірінші элементпен орын алмасады. Бұдан кейін бірінші элементтен басқа қалған элементтердің ішінен тағыда ең кіші элемент ізделеді және екінші элементпен орын ауыстырады.
Бұл процедура әзірше іздеу аймағында соңғы екі элемент қалмағанға дейін жалғастырады, оның ішінен ең кіші соңғысының алдыңғысы болады.
Бұл есептің ерекшелігі сол массивтің өлшемі К және оның элементі А(І) (І=1,2...,К) бастапқы берілгендер болып табылады, ал нәтиже сол А массивінің өзі болады, бірақ ол реттелген болады.
Қосымша айнымалылар ретінде мыналар пайдаланылады:
М – ағымдағы ең кіші элементті сақтайды;
N – ең кіші элементтің индексі;
І – реттелген массив элементінің индексі (сыртқы циклдің басқарушы айнымалысы);
J – ең кіші элемент ізделетін массив бөлігіндегі элементтің индексі (кіші циклдің айнымалысы).
Мына төменде келтірілген программаның үзіндісі бастапқы берілген А массивінің элементтерін реттеу процедурасын жүзеге асырады және оның реттелген элементтерінің жиынын баспаға шығарады.
•
•
•
60 FOR I=1 TO K-1
70 M=A(I)
80 FOR J=I+1 TO K
90 IF A (J)M THEN M=A (J): N=J
100 NEXT J
110 A (N)=A(I)
120 A(I)=M
130 PRINT A (I)
140 NEXT I
150 END
70-100 операторлар массивінің қалған бөлігінен ең кіші элементті іздеудің стандартты процедурасын іске асырады, ал 110-120 операторлар кезектегі реттелмеген А(І) элементін табылған ең кіші М элементімен ауыстырады.
А массивін кему бағытында реттеуде келтірілген программада 90-оператордағы қатынас операциясының таңбасы болып өзгереді.
Компьютерлік желілер. Желілер түрлері
Компьютерлік желілер түсінігімен сіз 7-сыныпта таныстыңыз, желілер түрлерінің көрнекі үлгісі- мектептің информатика кабинетінің компьютерлік желісі. Мұндай көлем бойынша кішігірім, бір үй, ғимарат, кәсіпорын аумағында жұмыс істейтін желілер жергілікті деп аталады. Аймақтық немесе ауқымды деп аталатын басқада желілер бар.
Қала, облыс, ел ішінде орналасқан желілер аймақтық деп аталады. Егер олар қайсы бір ұйымға немесе ұйымдар тобына қарасты болса, онда корпаративтік деп аталады. Мысалы, Қ.Р-ның Ұлттық банкінің желісі – Banknet, негізгі банктің компьютерлерін оның барлық филиалдарының компьютерлерімен (аудандық бөлімшелерін қосу) біріктіреді.
Одан үлкен көлемдегі, бүкіл елдерге, құрлықтарға тараған желілер ауқымды деп аталады. Олар корпаративтік те, жалпы да бола алады. Мысалы, интернет сияқты олардың кез келген пайдаланушыларға қызмет ету мүмкіндіктері бар.
Компьютерлерді желіге олардың ресурстарын бірлесіп пайдалану үшін және ақпаратпен алмасу үшін біріктіріледі.
Компьютердің ресурстары ақпараттық және техникалыққа бөлінеді. Ақпараттық ресурстарға программалар және деректер, ал техникалықтарға – принтер, модем, сканерлер, график сызғыштар кіреді. Ақпарат сақтау құралдары СD-ROM, ZIP, DVD сияқтылар ақпараттық ресурстарға кіреді. Олар программалар және деректері бар қапшықтар ретінде қаралады. Оларға қосылу логикалық дискіге жасалғандай жүзеге асырылады. Орналасқан компьюткрінен ғана қол жеткізуге болатын ресурстар жергілікті деп аталады. Желінің басқа компбютерлеріне де ашық компьютер ресурстары ортақ немесе желілік деп аталады. Жергілікті және ортақ ресурстар түсініктері шартты. Бұл – жергілікті ресурсты ортақ етуге болады және, керісінше ортақ ресурсқа жергілікті мәртебесін беруге болады.
Ортақ ресурстар орналасқан компьютер сервер деп аталады. Сервердегі ақпаратқа жол ашатын және осы ресурстар пайдаланатын негізгі жетістігі мынада: компьютерлер мен концентраторлар арасындағы жекелеген жалғағыштар істен шыққанмен, бүкіл желі жұмыс істей береді.
Жұлдызша топологиясының кемшілігі оның негізгі жетістігінен туындайды: егер концентратор бұзылса, онда ол бүкіл желіні түгел істен шығарады.
Сақина топологиясына тән бір нәрсе – жалғағыштардың соңғы нүктесі болмайтыны; деректер берілетін біртұтас сақина құраған желі тұйықталған. Мұндай сақинада бір нүктеден қозғау алған деректер ақыр аяғында желінің басына барады. Осындай ерекшеліктен деректер сақинада барлық уақытта бір бағытта қозғалады.
Сақинаның Жұлдызшадан бір ерекшелігі – оған барлық желілік компьютер арасында үзіліссіз жол қажет, өйткені желінің бір жері істен шықса, бүкіл желі тоқтап қалады. Сақинаның тағы бір осал жері компьютердің екі кабелі бар, біреуі бойынша ол деректерді жібереді, басқасы бойынша қабылдайды. Tokin Ring- тің ІВМ желісіндегі деректер маршруты көрсетілген.
Осылайша, Tokin Ring желісі сақина секілді дерлік, бірақ жұлдызша сияқты безендірілген.
Жергілікті желіде ақпарт жеткізу жылдамдығы 5-тен 100 Мбитс-қа дейін жетеді.
Жергілікті есептеу желілері бірыңғай және ирархиялық болып бөлінеді. Бірыңғай желі – барлық компьютерлері тең құқылы және бірдей қызмет орындайтын жергілікті желі. Олар желіге аз ғана – 10-15-тен көп емес компьютерлер санын біріктіру үшін қолданылады. Бірыңғай желілерде сервер дегеніміз – ресурстары осы сәтте басқа компьютерден де алына беретін компьютер, сервер бір мезгілде клент де бола алады, яғни өзі ресустар беретін компьютердің ресустарын пайдаланады. Жергілікті ресустың ортаққа айналдыруы компьюрерді пайдаланушымен, ОЖ құралдармен жасалады. Қажет болған жағдайда ол өзін пайдалануға арналған парольдіде белгілейді.
Бірыңғай желілердегі ОЖ –лер ортақ ақпараттық ресустардың оқылуын және редакциялануын, бөтен компьютерден программаларды қосуға мүмкіндік беретін тікелей басқарудың құралын қамтамасыз етеді.
ОЖ Windows 95-те компьютерлік жүйенің желілік мүмкіндіктерін пайдаланатын екі программа бар:
* МS Exchange программасы – пошталық алмасу программасы ол хабарлар мен файлдардың нақты пайдаланушыларға немесе топтың барлық пайдаланушыларына жіберілуін қамтамасыз етеді.
Негізгі желілік топологиялар.
Желілік техникалық құралдар
Клиент-сервер технологиясы
Желінің ақпараттық қызметіне байланысты топологиялардың үш түрі болуы мүмкін. Шиналық топология. Мұнда жұмыс станциялары желі адаптерлері арқылы жалпы шинаға немесе магистралға қосылады. Дәл осындай тәсілмен магистралға басқа да желілік құрылғылар қосыла береді. Желінің жұмыс жасау процесінде тасымалданатын ақпарат жөнелтуші станциядан жұмыс станцияларының барлық адаптерлеріне жеткізіледі, бірақ оны тек адресте көрсетілген жұмыс станциясы қабылдайды.
Жұлдыз тәрізді топология. Мұнда ортақтандырылған комутациялық түйін –желілік сервер болуы тиіс ол барлық мәліметтерді жеткізуді жүзеге асырады. Бұл топологияның артықшылығы кез келген бір жұмыс станциясының істен шығуы жалпы байланысқа әсер етпейді.
Сақиналық топология. Мұнда байланысу арналған тұйықталған сақина бойынша орналасады. Жөнелтілген мәлімет біртіндеп барлық жұмыс станцияларын аралап шығады да, оны керекті компьютер қабылдаған соң жұмыс тоқтатылады. Бұл топологияның кемшілігі кез келген бір жұмыс станциясының істен шығуы жалпы байланысты бұзады.
Желілік техникалық құралдар.
Жергілікті немесе аймақты тармақталған желілер архитектурасына байланыста негізгі компоненттер мен технологиялар мынадай бөліктерден тұрады:
кабельдер;
серверлер;
жергілікті интерфейс тақталары;
концераторлар;
коммутаторлар;
аймақтық тармақталған желілер үшін бағдарлауыштар;
аймақтық тармақталған желілер үшін қашықтықтан қатынас құру серверлері;
аймақтық тармақталған желілер үшін модемдер.
Серверлер. Клиент сервер желісіндегі сервер дегеніміз – осы желіге қосылған басқа компьютерлер пайдалана алатын файлдар мен қолданбалы программаларды сақтауға арналған жоғарғы көлемді қатты дискісі бар дербес компьютер болып табылады. Бұған қоса серверге жергілік операциялық жүйе басқара алады.
Жергілікті интерфейс тақшалары. Үстелге қойылатын және портативті алып жүруге ыңғайлы компьютерлерге орнатылады. Олар жергілікті желіге басқа құрылғылармен орнатылыды. Олар мәліметтерді тасымалдау жылдамдығының өзгеруімен желіге қосылу тәсілдеріне байланысты әртүрлі болып келеді.
Модемдер. Жай телефон арналары арқылы интернетке қосылып онымен мәлімет алмысу мүмкіндігін береді. Модем - деген сөз осы құрылғының қызметіне байланысты шыққан, ол модулятор демудулятор сөздерінің қысқаша түрі. Модем дербес компьютерден шыққан цифрлық сигналдарды жалпы телефон арналары арқылы тасымалданатын аналогтық сингалдарға түрлендіреді. Ал екінші модем қабылданған сигналдарды қайтадан цифрлық формаға ауыстырады.
Клиент – сервер технологиясы
Жергілікті желілердегі компьютердің бір – бірімен қатынас жасау сипатын олардың функционалдық қызметімен байланыстыру қалыптасқан. Жергілікті желі аймағында компьютерді тікелей байланыстыру кезінде сияқты клиент және сервер ұғымдары қолданылыды.
Клиент – сервер технологиясы – жергілікті желідегі компьютерлерді бір – бірімен байланыстырудың ерекше тәсілі, мұнда бір компьютер өз құрылғыларын басқаларға клиентерге пайдалануға бере алады. Осыған орай жергілікті желілер бір деңгейдегі желілер және серверлік болып екіге бөлінеді.
Бір деңгейлі желілер айрықша бөлінген сервер болмайды, мұнда әрбір жұмыс станциясы әрі сервер, әрі клиент болып қызмет атқара береді. Мұның ерекшелігі әрбір жұмыс станциясы өз ресурстарының белгілі бір бөлігінің барлық жұмыс станцияларының ортақ пайдалануы үшін бөліп береді.
Егер компьютерлер саны аз болып олардың негізгі функциясы бір – бірімен мәлімет алмасу болған жағдайда ең тиімді шешім оларды бір деңгейлі желілерге біріктіру болып табылады.
Серверлік желілерге компьютердің функциялары алдын – ала айқындалған оның кейбіреулері сервер болып қызмет атқарса, қалғандары тұрақты түрде клиент болып табылады. Компьютерлер атқаратын қызметтерінің көп түрлілігіне байланысты серверлердің бірнеше типтері бар. Олар желілік сервер, файлдық сервер, баспа сервер, пошталық сервер және т.б.
Желілік сервер – желі жалпы басқару функциясын және есептеу жұмыстарының нагізгі бөлігін атқаратын арнайы компьютерлер болып табылады. Мұнда желіге жұмыс станциясының функциясына мәліметтерді енгізу және шығару сервер мен ақпарат алмасу жатады.
Файлдық серверлер – термині негізгі функциясы мәліметтер файлын сақтау, басқару және тасымалдау істерінен тұратын арнайы компьютерге байланысты шыққан. Жалпы файлдық серверде монитор мен пернелік тақта болмаса да болады. Файлдық мәліметтер барлық өзгертулер жұмыс станцияларында жүргізіледі.
Баспа серверлер, желі адаптерлері көмегімен мәлімет тасымалдау ортасына қосылған баспа құрылғысы болып табылады. Мұндай желілік баспа құрылғысы басқа желі құрылғыларына тәуелсіз күйге өзі жеке жұмыс жасайды.
Баспа сервері желідегі барлық серсерлерден және жұмыс станцияларынан тапсырма ала отырып, жергілікті желі ауқымды желіден өте көп мәлімет алмасатын болған жағдайда, пошталық сервер пайдаланылады.
Microsorft Internet Explolrer
6 программасымен танысу
Веб – беттерді және файл түрінде сақталған мәліметтерді түсінікті түрде экранға шығару жеңіл емес. HTML форматында дайындлатын Web – беттерді іздеп және оларды қалыпты жағдайда экранға арналған браузер атаулы арнайы программалар бар. Қазіргі кезде олардың ішінде көп пайдаланылатын – 3.02, 4.0, 4.01,5 нұсқалары Microsorft Internet Explolrer программасы. Олар Windows 95-пен Windows – 98 – дің Explolrer құрамына стандартты программа түрінде енгізілген. Оны веб шолушысы деп те атайды. Алғаш рет ағылшын Explolrer терезесінде Интернетке қош келдіңіз тақырыбы енгізілген. Веб - беттің көрінуі мүмкін.
8.1.3. – тақырыпта гиппер сілтеме арқылы интернеттің басқа веб –беттеріне өту жолы қысқа түрде мәлімденген болатын. Қалып – күй жолының сол жақ шетінде көрініп тұрған мәтін, гиппер мәтін адресі т.с.с.
Веб-беттерге өту мен қайтудың терезенің панелінің кейін алға түймелері арқылы орындау да мүмкін.
Кейін түймесі ретімен басу арқылы жұмыс істеп тұрған күнгі маршрут веб-беттерінің алдыңғысына өтуге тіпті олардың ең бастапқысына жіберуге болады;
Алға командасы кейін командасын берген соң одан соңғыларына қайтып оралу үшін беріледі.
Түрлі серверлерде веб-беттер символдары түрлі кодтар бойынша жазылуы мүмкін. Қабылданған веб-бетті оқи алмасағыз, Internet Explolrer терезесіне сервер шолушы қасиеттер комендасын беріп, ашылған терезенің веб-бетінің шрифтері өрісіне қажетті қазақ әріптерінің атауын таңдау керек.
Тізімнен қажетті код таңдалатын одан әрі сыртқы түр шрифтер командасын беріп, көрінетін тізімнен қажеттісі ерекшелінетін ол терезеде көрінген әріптерді үлкейту, кішірейту қыжет.
Тарихи деректер мен статистикалық мәліметтер
Әлеуметтік пәнде болғандықтан адам әрқашанда сияқтылармен араласу тәсілдерін іздестіреді. Соңғы кездегі INTERNET желісінің күрт дамып кетуі (қазіргі кезде 18000 әр түрлі желілерді біріктіріп, күнбе-күн жаңаларымен толықтыруда) қашықтық ұғымын жоққа шығарып, планетамыздың кез келген нүктесін бір-бірімен бейнелі түрде байланыстыруда. Информацияның көзді таратар ертеңі таң қалдырып, өзіннің соны пайдалана алатының қуантады. Бірақ адам жаңалыққы тез үйренеді, қазір де INTERNET жалпыға бірдей информациялық қор тәрізді ертектегі ханшалардан күнделікті күніңізге айналып барады. Оның құрамында миллиондаған компьютерлер, компьютер терминалдары және қарапайым пайдаланушы адамдар бар. Кейбір есептеулер бойынша екі миллиондай компьютермен 30 миллионға жуық адам жұмыс істеп жатыр. INTERNET желісіне күніне 1000компьютер қосылады екен. ISOC ( Internet Society-Internet қоғамдастығы) президентінің жақында INTERNET желісін пайдаланушылар саны бір миллиардқа жетеді деуі де бекер емес шығар. Мұнда таңданарлық ешнәрсе жоқ. Сол себепті INTERNET бізге даналық көзі болып көрінсе де, оның өзін қалай пайдаланатынымызды білген артық болмайды.
Internet- пен қатынас құру.
Бізге кенеттен бір файл керек болып қалды делік және оның қай жерде екені белгілі болсын. Ол файл тегін берілетін программа, жұмысқа керекті ақпарат (құжат), аурет немесе кітап та болуы мүмкін. Енді сол файылды өз компьютерімізге қалай әкелу жолын қарастырайық.
Мұндай мақсат үшін файлды жеткізу хаттамасы деп аталатын жүйе қолданылады (File Transfer Protocol –FTP) Практикада ҒТР немесе ftp термені жиі ұшырасады. Каталогтар немесе почталық хабарда файылды алу үшін компьютерге ftp жеткізу деген сөздер кездесуі мүмкін. Ол осы файылды алу үшін ҒТР жүйесі қолданылатыны білдіреді. ҒТР арқылы қызымет ететін арнаулы программа бар желіге қосылған компьютер ҒТР-сервер деп аталады. Көптеген ҒТР-серверлер барлық адамдар үшін ашық болады, кез келген адам одан администратор рұқсатымен әр түрлі мәлметтер ала алады. Бұл тәсіл анонимдік ftp деп аталады, өйткені мәлімет алу үшін ешкім өз атын айтпайды белгісіз (аноним) болып қала береді. Көбінесе пароль ретінде әркім өз пояталық адресін енгізеді. Ал кей кезде мәлметті пайдалану үшін (кіру үшін) кіру атауын (Nameid) және немесе паролін (password) білу қажет болады.
ҒТР- серверінің мәлметтерімен қатынас құру үшін әркім стандартты кіру сұхбатын орындауы керек. Оның бір мысалы мынадай болуы ықтимал:
Open ftp.relecom.su nameid password -FTP- серверге кірердегі сұраныс тізбегі, мұндағы:
Open ҒТР-сервермен қатынас құру сұранысы;
ftp.relecom.su -ҒТР –серверінің қажетті информатциямен толықтырылған аты;
nameid- пайдаланушының кіру аты немесе anonimus;
password- сұраушы адамның паролі немесе оның почталық адресі;
Паролді немесе өз атын енгізбегенде, ҒТР- сервер тек шектеуге командалар жиынын орындай алады, атап айтқанда;
Help – сервер командалары бойынша анықтама беру;
Quit – сеансты аяқтау.
Пароль мен атау дұрыс болс, қатынас құру құқығына байланысты командалар орындауға болады. Олардың құрамына мыналар кіреді:
Cd католог аты – катологты ауыстыру:
Cd.. жоғары деңгейден катологқа қайту;
Get файл аты ҒТР – серверден файл алу;
Binary – екілік файлдарды жіберу алу режиміне ауысу (типтері exe, com, arj), rar. tar, zip және т.б.)
Dir – ағымдағы католог файлдары тізімін беру.
ҒТР – сервермен байланысу сеанысында пайдалануға болатын камондалар жиынтығын Help командасы арқылы алуға болады.
ҒТР – серверден файлдар алу кезіндегі әдеттегі командалар жиынтығынан мысал келтірейік.
Cd pub – барлық ҒТР – серверін пайдаланушыларға ашық РАВ катологын (директорын) пайдалану:
Dir – сол католог файлдар тізімін беру:
Get 03ndex txt – ҒТР – серверден аты көрсетілген мәтіндік файлды алу:
Binary – екілік файлдарды өңдеуге өту:
Get far 140. zip ҒТР – серверден екілік файл алу:
Quit ҒТР – серверден ажырау (байланысты үзу).
Осы мысалдан командалық интерфеистің қолайсыз екені көрініп тұр. Ал егер әр түрлі катологтардан файлдар алу керек болса және олар ішкі деңгейлерде орналасса, олардың аттары да ұзақ 256 символға дейін созылса, бір сеанстағы жұмыс өнімділігін онша болмайтынына көз жеткіземіз.
Netscape Navigator және Internet Explorer тәрізді ыңғайды графикалық интерфеисі бар браузерлердің шығуына тышқан тетігінің батырмасын басуға ғана тірелгенін айтуға болады.
Браузерді іске қосу үшін жұмыс столынан немесе есептер тақтасының Internet Explorer пиктограммасын табу қажет. Соған курсорды алып барып, тышқанның негізгі батырмасын екі рет шерту керек.
Internet Explorer - ді Іске қосар алдында желімен алыстан қатынас құру программасы іске кіріседі, ол пробайдер серверімен сіздің компьютеріңізді байланыстырады.
Мұндайда үш терезеге мәліметтер енгізілуі тиіс. Сіздің желідегі аты – жөніңіз және пароль (Бұлар сізге провайдер-компания арқылы интернетке қвосылып тізімге тіркелген кезде бекітіледі), оған қоса провайдер серверімен байланыстыратын олардың телефон номері. Сіздің сеанс алдындағы ең соңғы әрекетіңіз байланыс орнату (установить связь) батырмасын басу болып табылады. Осы сәттерде сіздің экраныңызға алыстағы компьютермен қатынас құрған программаның бірнеше терезелері шығады. Сеанс кезінде кез-келген сәтте Болдырмау (Отмена) батырмасын басу арқылы байланысты үзуге болады.
Егер барлық әрекеттер дұрыс орныдалса, экранға Internet Explorer терезесі шығады. Одан әрі жұмыс істеу барысында сізге аспаптар тақтасында бірнеше батырмалар мен меню жолдарын пайдалану керек болды. Оларды қарастырып өтейік. Батырмалар астындағы жазулар олардың қызметін көрсетеді, бірақ қай кезде оларды басу керектігі онша түсінікті бола бермейді. Ал сеанс кезінде орнатылған сәттен бастап, ол біткенше уақытқа ақы төленеді.
Алдымен адрес өрісін қарастырайық, бұл өрісте ҒТР адресі былай теріледі: ftp:ftp.relecom.su
Адрес терілген соң, Enter пернесі басылады. Осы сәттен бастап сеанс соңына дейін пернелер қажет болмайды, өйткені барлық әрекеттер тышқанмен орындалады.
Адрес енгізілген сәттен бастап, Internet терезесінің жоғарыға оң жақ бұрышындағы жер шарының бейнесі көрсетілген сурет қозғалып айнала бастайды. Қозғалып тұрған сурет бейнесінің Internet Explorer эмблемасына айналуы ҒТР серверіне байланыстың толық орнатылып тікелей қатынас басталғанын мәлімдейді.
Құрал-саймандар тақтасындағы Тоқта (стоп) батырмасын кез-келген кезде басып қалып, ҒТР-сервермен өз компьютеріңіздің байланысын тоқтатуға болады. Егер сеанс кезінде бірінші парақмәтін алған болсаңыз, Алға және Артқа батырмалары сол мәтін бойынша жылжу мүмкіндігін береді. Таңкдамалы (Избранное) батырмасы арқылы қабылданған парақтар өз бумаңызда сол күйінде сақтауға болады. Сонымен ҒТР-сервермен сеанс аяқталғаннан кейін ол мәтінрді аспай-саспай қарап шығуға болады.
Internet Explolrer программасын орнату
Internet Explolrer –ді Іске қосар алдында желімен аласатын қатынас құру программасы іске кіріседі, ол провайдер серверімен сіздің компьютеріңзді байланыстырады. Мұндайда үш терезеге мәліметтер енгізілуі тиіс. Сіздің желідегі аты-жөніңіз және пароль осыған қоса провайдер сервермен байланыстыратын олардың телефон нөмірі. Осы сәттерде сіздің эраныңызға алыстағы компьютерлермен қатынас құрған терезелер шығады.
Егер барлық әрекеттер дұрыс орындалса, экранға Internet Explolrer терезесі шығады. Одан әрі жұмыс істеу барысында сізге аспаптар тақтасында бірнеше батырмалар мен меню жолдарын пайдалану керек болады. Батырмалар астындағы жазулар олардың қызметін көрсетеді, бірақ қай кезде олардың басу кеектігі онша түсінікті бола бермейді.
Адрес енгізілген сәттен бастап, интернет терезесінің жоғарғы оң жақ бұрышындағы жер шарының бейнесі көрсетілген сурет қозғалып айнала бастайды. Қозғалып тұрған сурет бейнесінің Internet Explolrer эмблемасының айнылуы FТР сервермен байланыстардың толық орнатылып, тікелей қатынас басталғанын мәлімдейді.
Құрал саймандар тақтасындағы тоқта кез келген батырмасын басып қалып, FТР сервермен өз компьютеріңіздің байланысын тоқтатуға болады. Егер сиянс кезінде бірнеше парақ мәтін алған болсаңыз алға және артқа батырмалары сол мәтін бойынша жылжу мүмкіндігін береді. Сонымен FТР сервермен сиянс аяқталғаннан кейін ол мәтінді аспай – саспай қарап шығуға болады.
Баспа батырмасы экранға көрініп тұрған бетті баспаға шығаруға арналған нүкте. Егер сізге қаріп пішімі ұнамаса, онда шрифт батырмасы арқылы үлкейтуге не кішірейтуге болады. Браузер арқылы кез келген уақытта басқа FТР серверге ауыса аламыз. Ол үшін адрес деген терезеге жаңа адрес енгізіп ентер пернесін басу жеткілікті. Керекті адрес таңдамалар батырмасы арқылы да тізімдер ішінен тауып алуға болады.
Браузерлермен жұмысты аяқтау үшін Файл менюінің Жабу пунктін орындау керек. Бұл мақсат үшін оң жақ жоғарғы бұрыштағы Х батырмасын пайдаланса да болады.
Outiook программасын орнату
MS Outiook программасын интернет пайдаланылатын стандартты негізінде жасалынып электронды почтамен және жаңалықпен жұмыс істеуге арналған MS Outiook нұсқасында мынадай жаңа қызмет атқарады.
Бірнеше пайдаланушыларға арналған диспечерді пайдалана отырып, Outiook хр программасын пайдаланушылары үшін жеке баптау параметрін беруге болады: ROPMAIR қызмет бойының барлығымен жұмыс істейді.
ROPMAIR есеп алу байланыстар Windows – тағы байланыстармен үйлестіре алады. Дербес авто түрде жұмыс істеу және хабарламаларды үйлестіру, реттеу (срихандров).
IMAP – жаңалықтармен бумалар автонурды режимде жүктеуге болады. Автонурдық режимде жасалып, әректтеу хабарлама жіберу, хабарламаларды есепке алу көшінде жылжыту, желіге қосылғанда орындалады.
Хабарламалар үшін кеңейтілген ережелер деген бірсыпыра қосымша параметр әрекеттер кіреді. Олар белгілі бір хаттамалардан хабар алдырмау мүмкіндік енгізу және жаңалықтар алынатын хабарлама алудың істерді де қамтиды.
Бірнеше қолтаңбаларды қолдану.
Сандарды шектеусіз көптеген қолтаңбалар жасап, оларды пайдалануға болады. Олардың әрқайсысын бір немесе бірнеше жазбалармен байланыстыру мүмкіндігі бар.
Қауіпсіз пачтаны SIME әр командада орнатылған сфералық куәліктерді автоматты түрде іздеп табады да, оларды есепке алу жазбалармен байланыстырады. Сонымен қатар программа адрес кітабына басқа да хабар жөнелтулерді сфералық куәліктерін қосып қояды.
Телефон нөмірін теру. Адрестік кітапта көрсетілген кез келген нөмірін команда нөмір тергіш программа арқылы теруге болады.
Түзетілген және жөнелтілген хабарламалар Outiook хр программасы аяқталмаған хабарламаларды IMAP серверінің (черновки) бумасында сақтай алады. Ол жіберілген хабарларды жөнелтілген (отправить) бумасында сақтау.
IMAP бумалары диспечер бумалар тізімінде IMAP бумаларды бейнелеуде немесе жасырып қоюды беру мүмкіндігі бар.
Жазылу жүргізілген бумалар ғана бейнеленеді.
Интернет каталогында кеңінен іздеу каталогтар серверінде GDAP мәлімет іздеу ісін қосымша параметр логикалық операторлар пайдалану арқылы жүргізуге болады.
Талқылауды қарап шығу және өткізу, жіберу почтадағы немесе жаңалықтарды талқылаудағы көрінетін етіп бейнелеу қажет. Осы талқылаудан келіп түсіп жадқа хабарлама беріп тұрады. Талқылауды өткізіліп жіберілген деп тбелгілесек, оған келіп түсіп жатқан хабарламалар белгіленбейді.
Гиппермәтіндік хабарламалар түзету HTML хабарламаларды редакциялау олардың ішінде HTML кеңейтілген нұсқасын пайдалануға болады.
Хабарламалар үшін бағытталатын кесінділерді баптау кезіндегі баптау мәтін 10-нан аса параметрлер бар.
Қажетсіз хабарламалар тек өткізілмейтін почтаны, яғни адамдардан кейін хабарламалардың мазмұны сәйкес келмейтін хабарламалар үшін бақылау енгізуге болады.
Блоктерді жасау шебері.
Гиппермәтіндік блоктерді жасау шеберін оңайлатқан. Блоктерді шеткі өрістердің шрифтері фондық суреттерді және мәтін суреттерді беруге болады.
Электрондық поштада хат жазу
Хабар жасау ретінде мәтінді алушының адресіне және жаңадан шығатын хабар тақырыбын енгізу түсіндіріледі. Outiook Express хабарын жасау үшін хабардың жеке терезесі қарастырылған. Бұл терезе негізгі терезеден немесе Outiook Express қарау терезесімен, сонымен қатар хабар жасау терезесінің өзінен шақыру мүмкін. Бұл кейбір хабарды жасай отырып, екінші терезені шақырып, бір уақытта екі хабарды жасауға болатынын білдіреді. Негізнде хабар жасау ашық терезелері санның кез келген болуы мүмкін.
Хабар – хабар жасау бұйрығын таңдаңыз немесе құралдар панелінің хабар жасаңыз кнопкасын басыңыз. Экранда хабар жасау терезесі пайда болады. Оның жұмыс аумағы екі негізгі бөлікке бөлінеді. Жоғарғы жақта қызметтік ақпаратты енгізуге арналған өріс, ал төменгісінде хабар мәтіні орналасады.
Хат мәтін дәл мәтіндік файлды тергендей етіп теріңіз.
Хат жолдау үшін Файл → Жіберу бұйрығын немесе Жіберу кнопкасын шертіңіз. Кеткен папкада жіберілген хаттар саны пайда болады. Сәтті жіберілген кезде, олар бұл папкадан ғайып болады.
Пошта жәшігін көру
Электорндық пошта абонентінің пошта жәшігі сервердің тұрғылықты дискідегі пайдаланушыларға бөліп берілген аумақ болып табылады. Ал пошта сервер пайдаланушылардың пошта жәшіктері орналасатын қашықта орналасатын компьютерлер болып табылады.
Пошта жәшіктерінің атаулары мынадай көріністе болады: am @ үйшік, бұндағы aт (логин) – пошта серверінде тіркелу кезінде көрсетілетін бірегей ат. Үйшік сіз таңдаған пашта серверін көрсетеді. Үйшік атауы кем дегенде нүкте арқылы бөлінген екі бөліктен тұрады. Олар жоғары деңгейдегі үйшік және екінші деңгейлі үйшік. Е-mail, ok, host және т.б.
Пошта қызметі сайтына кіру үшін алдымен Internet желісіне қосылып, Web-шолғышты іске қосамыз да, мекенжай жолағына пошта серверінің мекенжайын енгіземіз. Егер біз е-mail пошта қызметін таңдасақ, шолғыш терезеде алдымен толықтырып тікелей нысанды көреміз. Бұл үшін тіркеу батырмасын шерту қажет. Өрістерді мына ретпен толықтырамыз.
Сіздің логиніңіз: Сіздің пошта жәшігіңізде бірегей атауы - әрқашан латын әріптерімен жазылады. Мысалы: my_ е-mail.
Шынайы атыңыз: Сіздің хатыңызға қойылатын қолтаңба.ъ
Құпия сөз: Пернетақтаның рұқсат етілетін нышандары.
Мысалы: 1963 (қойып кітапшаға жазып алған дұрыс болар);
Құпия сөзді қайталау: 1963.
Сақтау е-mail: құпия сөзді жоғалтып алған жағдайда керек болатын электорнды пошта мекенжайы. Ypok @mail.
Тіркелу батырмасын басамыз, бұл кезде серверде 1963 деген сөз бар my e-mail @ mail атты пошта жәшігі жасалады. Егер сіздің логиіңіз бірегей емес болса немесе сіз рұқсат етілетін құпия сөз енгізсеңіз қате туралы хабарлама шығады да, Сізге өз логиіңіз бен құпия сөзіңізді қайта енгізуге тура келеді.
Электорндық пошта көмегімен
файлдар қабылдау, жіберу
Мәлімет құру үшін мәзір арқылы берілетін команда:
Мәлімет – Мәлімет құру.
Команданы аспаптар панелінің Мәлімет құру түймесін шерту арқылы беруге де болады. Экранда осы атаулы терезе көрінеді. Терезеге енгізілетін мәзір пунктері:
Файл: Жіберу, Адрестік кітап, Қасиеттер, Жабу;
Түзету: Болдырмау, Кесу, Көшіру, Кірістіру, Бәрін таңдау, Іздеу;
Сыртқы түрі: Аспаптар панелі, Форматтау панелі, Символдар жиынтығы;
Мәлімет: Мәлімет құру, Қабылдаушыларды таңдау, Орфография, Атауларды тексеру, Маңыздылық;
Кірістіру: Мәтіндік файл, Файл, Қолтаңба;
Формат: Шрифт, Туралау, Маркерлер, HTML форматы, Әдеттегідей мәтін, Бапқа келтіру, ... ;
Анықтамалық: Анықтамалық шақыру.
Программа жөнінде терезеде орындалуы тиіс іс - әрекеттер:
Төмендегі блогқа мәлімет мазмұнын, Кімге қатарына жіберетін электрондық адресті енгізу.
Кірістіру – Қолтаңба командасын беріп, көрінген сұхбаттық терезеге өз аты-жөніңізді, элктрондық адресіңізді және мәлімет жазылған уақытты енгізу.
Кірістіру – Мәтіндік файл командасын беріп, жазылған мәліметті файл түрінде сақтап қою.
Файл – Жіберу командасы арқылы поштаны жіберу. Егер файл түрінде сақталған мәліметті жіберу керек болса, Кірістіру – Мәтіндік файл командасын беріп, қажетті файл файл атауын шерту керек. Оны бірден жіберу үшін Мәлімет – Поштаны жіберу командасы арқылы орындалады.
Қабылдау режиміндегі жұмыс:
ЭП терезесін эранға шығару;
Оның Бумалар тізімнен Кірістірілгендер бумасын таңдау. Қабылданған мәлімет атауы терезеге шығады.
Атауды таңдау. Таңдалған файл мазмұны терезенің төменгі блогында көрінеді.
Одан әрі Түзету – Оқылған ретінде белгілеу командасын беріп, мәліметтін қабылданғанын белгілеп қойған жөн.
Пошта программасы Internet Explorer терезесінен қосуға да болады. Ол үшін аспаптар панелінің Пошта түймесін шертіп, көрінген мәзір пунктінен Поштаны оқу жолын таңдау.
Outlook Express – пен жұмыс істеу тәсілі де ІМ – мен жұмыс істеуге шамалас.
Inernet желісінде жұмыс істеу
Inernet желісінде қандай да бір ақпаратты орналасқан орнын білмей тұрып табу қиын. Мұндай жағдайда миллиардтаған web – беттеріне қол жеткізуді оңайлатып қана қоймай, Сізге іздегеніңізді табуға мүмкіндік беретін түрлі қызметтерді ұсынатын ақпараттық – іздеу порталдары көмекке келеді.
Ақпараттық – іздеу порталдары кілттік сөздер не сөйлемдер бойынша іздеу үшін берілген конфугурациялар кездесетін қор көздерінің мекен-жайларын табуға мүмкіндік береді. Бұл порталдарда сіз сондай-ақ түрлі ақпартты: ауа райы мәліметтерін, соңғы жаңалықтарды, волюта бағандарын, сілтемелерді және т.б. таба аламыз.
Inernet – те алуан түрлі ақпараттық – іздеу порталдары бар. Недәуір кең тарағандары Google (www.google www. Google) Yandex (www.uandex) Rambler (www. rambler).
Іздеу порталдарының бәрінде Іздеу батырмасы бар Кілттік сөздерді енгізуге арналған өріс, Жаңалықтар таспасы, Тақырыптар бойынша сайттар каталогы, Іздеу қызметі болады.
Әдетте ақпараттық – іздеу порталдарының бәрі ұқсас сұлба бойынша жұмыс істейді. Енгізу өрісіне кілттік сөздерді жазып, Іздеу батырмасын басамыз. Осыдан кейін сайттар тізімі іріктеліп, бейне бетке шығарылады.
Енгізу өрісінің астыңғы жағында беттерді іздеу нәтижесі көрінеді. Ол бейне бетке бөлшектеп шығарылады. Одан әрі қарай өту үшін Келесі батырмасын басамыз.
Табылған беттер ішінен таңдау жасау үшін Табылған ішінен деген құсбелгі көзін орнатамыз.
Осылайша іздеу аясын мейлінше шектей аламыз.
Интернет тек дүниежүзілік желі емес, оның жұмысы информациялық кеңістікке түрлі форматта қызмет көрсету. Қызмет информация алмасатын түрлі хаттамаларға негізделген. Олардың ең көп тарағаны 1990-жылдардан бастап шыға бастаған Дүниежүзілік өрмек World Wide Web (WWW). Көбінесе оны қысқа түрде Web (Веб) деп атайды. Веб – тің негізгі қызметі – қажетті информацияны іздеу, жинастыру және оны экранға шығаруды ұйымдастыру. Оның экранда көрсететіні – мәліметтер, графиктер, фотосуреттер, Веб-беттер түрінде дайындалып сақталған электорндық құжаттар. Электрондық құжаттың кәдімгі құжаттан айырмашылығы – оның жазылу форматында. Интернетте электрондық құжат құру үшін HTML атаулы арнайы тіл пайдаланылады (Hyper Text Markup Language – гиппермәтіндік белгілеу тілі). Яғни Веб – беттер серверде ерекше HTML форматында сақталады. HTML –дің орындайтын жұмысы – құжат тақырыптары мен абзацтарды белгілеу, гиппермәтінге арнайы белгілер орнату.
Веб-бет – кішігірім мәтін не үлкен мәтннің бір бөлігі. Әдетте үлкен бөлімді құжатбірнеше блоктарға бөлініп Web