Бүкіл қоғамның негізін оқуға құру – жай мәселе емес, аса жауапты, күрделі және нәзік мәселе. Жаңа ғана есін жиып, өзінің ойлау қабілеті мен қайнар көзіне бой ұрған Қазақстан түгілі, сонау дүние жүзінің дамушы елдері қатарына қосылған мемлекеттердің өзіне үлкен сын. Қанша жерден қоғамды ақпараттандырып, электронды жүйеге көштік дегенімізбен, тіпті соны мақтаныш тұтқанымызбен, ақыл-ойдың негізі – кітап болып қала береді. Кітап дегеніміз, адам психологиясына әсер ететін үлкен күш. Әр адамның дербес ойлануына, өзімен-өзі қалып сырласуына, сыртқы дүниемен көркем қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін бірден-бір құрал – кітап. Ал кез келген нәрседен алған әсерді табан астында жүзеге асырудың салдарынан адам ойсыздыққа үйренеді. Теледидардан берілетін хабарлар сияқты адам да солай тіршіліктің ағымымен зуылдай бермек. Сондықтан кітап оқымайтын ұлтты тарихы мен тамырынан қол үзуге дайын ұлт деп есептеймін. Бір жағынан, кітап оқытудың мәні тек “білсін” деген тілекпен астаспайды. Оның ар жағында ұлттық рухани қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қаптаған проблемалар тұр. Жасөспірім баладан бастап, қарияларға дейінгі аралықта оқуға, яғни өз тіліндегі көркем әдебиетті оқуға насихаттау – ұлт жанашырларын дайындау деп түсінуіміз керек. Ұлттық менталитеті қалыптасқан саналы жан әрқашан өзінің елін, жерін ойлайды, қорғайды. Өз ұлтының жанашыры дәрежесіне көтеріледі. Ал ұлттық менталитеті қалыптасқан саналы ел ғаламдастыру заманында рухани тәуелділіктен азат болады. Бүгінгі таңда көптеген елдерде гибрид сананың қалыптасып, гибрид топтардың өмір сүріп жүргені жасырын емес. Мұны дамыған елдердегі психологиялық барлаушылардың зерттеу нәтижелері дәлелдейді. Сондықтан, тек бүгінгі жағдайды ғана емес, алдағы жүз жылда өз елінің қалай дамитынын жан-жақты зерттеп отырған сол мемлекеттер оқудың мәнін жақсы түсініп әрі дүние жүзінің тек ағылшын не қытай тіліне бұрылмайтынын зерделеп, кітап оқуды басты назарға алды. Ондағы мақсат – ғаламдастыруға тосқауыл қою, ұлттық ерекшеліктерін сақтау. Біздегі өткізілмек конгресті ұйымдастырып отырған және оның идеясын алғаш айтып, оны қалай жүзеге асыруға болатынын дәлелдеп, жобаны Үкіметтің алдына ұсынған Ұлттық академиялық кітапхананың директоры Роза Бердіғалиева. Ал, конгресті өткізудің екінші бір мәні – Астанада кітапқа, кітапханаларға қажеттіліктің туындауына байланысты осы мәселеге Үкіметтің, қоғам қайраткерлерінің назарын аудару.
– Конгресті өткізудегі мақсаттың бірі – кітап мәртебесін көтеру дейміз. Сонда оның мәртебесін қалай көтеруге болады? Кітап мәртебесі қазіргі оқырманның ішкі дүниесінің тайыздығынан түсіп отыр ма немесе әлеуметтік жағдайлар әсер етті ме? Болмаса бұл қаламгерлердің кінәсі ме?
– Бұл өзі қабат-қабат сұрақ екен. Бірінің себебі екіншісіне тікелей тамырласып жатыр. Оған жауап беру үшін мың ойды таратып, талдау қажет. Мен өзім қазір кітапханада отырмын. Күніне қанша оқырманды қабылдайтын біздің кітапханадағы жағдайға қарап, кітаптың беделін соншалықты сорлы деңгейде екен деп айта алмайсың. Әр адам кітапты өзінің талғамына, мүмкіндігіне, санасына қарай бағалайды. Меніңше, мәселе кітаптың жеке басында емес, оның оқырман қолына жетуінде. Ал, қаламгер беделіне келсек, еліміздің тәуелсіздік алып, ой-санамыздың да тәуелсізденуіне алдымен сол кеңес заманы тұсындағы қаламгерлер еңбек сіңірді деп есептеймін. Олар мол мүмкіндіктерінің арқасында тәуелсіздіктің бағыт-бағдарын көрсетті. Бірақ, еліміз тәуелсіздік алған тұста қаламгерлер биліктен қағажу көріп, шеттеп қалды. Ендеше, олар күн көрістің қамымен әрқайсысы өз басымен әуре боп кетсе, ол кітап мәртебесіне бәлендей әсер етті деп айта алмаймын.
– Сіздің ойыңызша кітап оқуға байланысты ең өзекті мәселе қандай? Кітап оқымау қоғамымызға қаншалықты зардап әкелуде?
– Марқұм Әнуар Әлімжанов: “Тәуелсіздік алатынымызға сенемін. Бірақ түптің-түбінде қала балалары мен дала балалары бөлініп кете ме деген қаупім бар” дейтін. Тәуелсіздік алған осы тұста біз тіл мен ұлт деген егіз ұғымды ажыратып алдық. Мына қоғамға қарап тұрсаң, бір өзеннің арнасы екіге бөлініп бара жатқаны анық байқалады. Бұл, әсіресе жоғарыда айтылған дала мен қала “балаларына” қатысты. Ұлттың екіге бөліну қаупі бар. Зардабына келсек, оны айтпай-ақ қояйын. Білімді, саналы азаматтар оны өздері де күнде көзімен көріп жүр. Сондықтан, осы мәселеде екі арнаның басы тоғысатын аралды іздеуіміз қажет. Ең өзекті мәселе сол. Өзімнің ойымша, ұлт тіліндегі құнарлы кітаптар екі тілде сөйлейтін бауырлардың тамырын ажыратпауға мүмкіндік жасайтын болар деп үміттенемін. “Айналайын” деген сөзді өз тілінде естіген бала ұлтына мейірімді болатын шығар деп сенемін.
– Жиын барысында баспагерлермен де мәмілелер жасалатын болар?
– Нарық заманына байланысты оқырман-жазушы-баспа арасындағы байланыс үзіліп қалды. Бұл мәселенің қордаланып, жинақталып қалғаны сонша, қоғамның дамуына бөгет келтіруде. Конгресте бітеліп қалған тығынды ашып, оқырман назарын жазушыға, баспаға аудару басты назарға алынады. Баспагерлерге қатысты маңызды пікірлер де сонда айтылады. Баспалардың үлкен бөлігі Үкіметтің тапсырысымен кітап шығарып отырғаны шындық. Мәселен, Мәдениет және ақпарат министрлігіне қарайтын кітапханалардың саны 2000 болған соң, министрлік сонша дана кітап шығаруды тапсыруы мүмкін. Соның өзі 2000 кітапханаға жетті ме, жетпеді ме, күңгірт мәселе. Олай дейтін себебім, биыл әлем әдебиетінен аударма жасаған кітаптар шықты. Соның 72 данасы тек Ақтөбедегі техникалық университетке жіберілген. Қанша керек болса да, техникалық университетке 72 дана көркем аударманың қандай қажеттігі бар? Бұл дегеніміз, кітап тиісті жеріне жетпейді деген сөз. Әлгінде министрлікке қарайтын 2000 кітапхана туралы айттым. Ал, еліміздегі жоғары оқу орындарының кітапханалары ол санатта жоқ. Кейбір оқу орындары әр түрлі жолдармен кітапқа қол жеткізіп отырғанымен, жоғары оқу орындарының ғалымдары, оқытушылары, студенттері негізінен ескерілмейді. Ендеше, елімізде кітап шығару ісі мен тираж саясаты жолға қойылмағанын ашып айтуымыз керек.
Ол үшін кітап саудасын қолға алып, тиісті жеңілдіктер жасалса, “бізге кітап жетпей жатыр” деген қыңқыл туындамас еді. Еліміздің үлкен қалаларында ғана кітап дүкендері самсап тұр. Олардың сататын кітаптарының сапасы, басқасы туралы айтпай-ақ қояйық. Дегенмен, солардың бар екені көңілге демеу. Сол сияқты аудан орталықтарында, ауылдарда кітап дүкендері, дүңгіршектері ашылып жатса, нұр үстіне нұр болар еді. Ол үшін тираж саясатын жолға қою – кезек күттірмейтін мәселе.
– Тираж саясаты министрліктің тапсырысына ғана емес, оқырмандардың білім дәрежесі мен талғамына да тәуелді ме деймін. Бүгінгі талғам туралы не айтар едіңіз?
– Оқырман талғамын жоғалтып алмау мәселесі кез келген қоғамның тарихында бар. Бірақ, менің бір таң қалатыным – кеңес үкіметі тұсында интеллигенцияның талғамы, оқырман талғамы, ғылыми талғам деген категориялар болғанымен, қазір кітапқа деген талғам деңгейлесіп бара жатқан сияқты. Талғамның деңгейлесуі – оның төмендеуінің алғышарты. Сондықтан шын зиялы, бәсекеге қабілетті елдің қатарына қосылу үшін талғамды көтеру қажет деп ойлаймын. Ол үшін оқуда алдымен көркем әдебиетті алдыңғы шепке шығару керек. Өйткені, көркем ойлау жүйесі қалыптаспаған, көркем түйсігі төмен елдің ақыл бәсекесіне шыдауы неғайбыл...