ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік-технологиялық факультет
Тамақ өнімдерінің және жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының технологиясы кафедрасының
6М072800 – Өңдеу өндірістерінің технологиясы мамандығына
ШИКІЗАТ, АСТЫҚ ТҮЙІР ЖӘНЕ ЖАРМА ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН БАҚЫЛАУ
пәнінен арналған зертханалық және тәжірибелік жұмыстарға
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Семей
2014
Алғы сөз
1 ӘЗІРЛЕНДІ
Құрастырған Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің Тамақ өнімдерінің және жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының технологиясы кафедрасының т.ғ.к доцент м.а Нұрымхан Гүлнұр Несіптайқызы _________ 27 тамыз 2014 ж.
2 ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1 Тамақ өнімдерінің және жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының технологиясы кафедрасының мәжілісінде
№1 хаттама 3 қыркүйек 2014 ж.
Кафедра меңгерушісі ____________ Б.К. Асенова
Зертханалық сабақ жоспары
№
Зертханалық сабақ тақырыбы
Сағат саны
1
Зертханалардағы еңбек қауіпсіздігінің негізгі ережелер
1
2
Бидай. Бидайға қойылатын мемлекеттік стандарт талаптары
1
3
Дән. Бидайдың дәні маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері
1
4
Дәннің ұн тартуға әсер ететін көрсеткіштері
1
5
Бидайдың технологиясын меңгеру.
1
6
Сұлы хлопьясының технологиясын оқып үйрену
1
7
Арпа жармасының технологиясын меңгеру
1
8
Қарақұмық гидротермиялық өңдеуін меңгеру
1
9
Бидай ұнының көрсеткіші мен сапа нормалары
1
10
Қара бидай сапасының көрсеткіші мен стандарттары
1
11
Тары дәнінің сапалық көрсеткіші және стандарты
1
12
Сұлының сапа көрсеткіштері мен стандарттары
1
13
Арпа сапасының көрсеткіштері мен стандарттары.
1
14
Күріш-бидай сапасының көрсеткіштері
1
15
Тұқымдық бидай дәнінің сапасының көрсеткіштері және оны анықтаудың тәсілдері
1
Барлығы:
15
Зертханалық сабақ № 1
Зертханалардағы еңбек қауіпсіздігінің негізгі ережелері.
Астық түйірді сақтайтын орындарда және зерттеу жұмыстарын жүргізетін зертханаларда жұмыс істегенде келесі ережелерді сақтау керек:
1. Қауіпсіздік техникасы бойынша жабдықтармен (бетті қорғайтын шиттар, сақтағыш көзілдіріктер, аптечка және өрт тұншықтыруға арналған құрылғылар) ережеге сай жұмыс жасау қажет.
2. Астық түйірді сақтайтын зертханаларда болатын өрт қауіпсіздігі бойынша нұсқаулар және техникалық қауіпсіздік нұсқауларын үйрету.
3. Химиялық заттар мен жұмыс істегенде қоспа химиялық заттардың тимеуін және тазалықты сақтау керек. Жұмыс барысында тамақты ұстауға, қол мен бетті, көзді ұстауға болмайды. Жұмыс аяқтала салысымен қолды сабынмен жуу керек.
4. Күйдіретін және жеңіл заттармен жұмыс істеу барысында (этильді эфир, спирт, ацител және басқа да сұйықтар) мұқият болу керек. Ашық отты қолдануға болмайды. Бұндай заттарды қыздырылатын қондырғыға жақын сақтауға болмайды.
5. Улы және күйдіретін заттармен жұмысты сору шкавында орындайды. Жылу шығаратын заттарды араластыру үшін фарфорлы немесе ыстыққа төзімді ыдыстарды қолданады.
6. Өңделген күйдіргіш сұйықтар, жанатын органикалық ерітінділердің қалдықтарын тартқыштың астында орналасқан арнайы ыдыстарға құю қажет.
7. Қорғасын термометрмен жұмыс жасағанда абай болу керек. Егер тәжірибе жүргізу барысында термометр сынып қалса, тез арада щеткамен тазалап алу керек. Үстел немесе еденнің бетін 20% хлорлап, темір ерітіндісімен сүртіп алу керек.
8. Жеңіл термиялық заттармен теріні күйдіріп алғанда глицерин немесе вазилин жағып алу керек. Қатты күйдіріп алғанда калий пермаганет ерітіндісімен сүртіп алу керек.
9. Қышқылмен күйдіріп алған жағдайда көп мөлшерде сумен жуып, сосын әлсіз сода ерітіндісімен жуады. Теріні күйдіргіш сілтімен күйдірген кезде сумен жуып, сосын сірке қышқыл ерітіндісімен сүртеді.
10. Көзге сілті немесе қышқыл тиіп кеткен жағдайда көп сумен жуып, егер сілті тиіп кетсе су қосылған бор қышқылы ерітіндісімен немесе қышқыл тиіп кетсе, 1% бикарбонат ерітіндісімен сүртіп, тез арада дәрігерге хабарласу керек.
11. Жанатын сұйық тұталған жағдайда барлық қондырғыларды өшіріп, асбестті орамалмен немесе құм себу арқылы өртті тұншықтыру керек. Үлкен өрттерді арнайы өрт тұншықтырғыштар көмегімен өшіреді. Суда еритін өрттен қауіпті заттарды өрт тұншықтырғыштарда немесе құммен тұншықтырады.
12. Егер киім жанатын болса, зардап шегушіге кигізден жасалған заттарды жабу керек.
Зертханалық сабақ № 2
Бидайға қойылатын мемлекеттік стандарт талаптары
Бидай түрлерін, жалпы техникалық талаптарды, халықтың, жануарлардың өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаның қауіпсіздігіне талаптарды, сондай-ақ қабылдаудың, бақылау әдістерін, бидайды тасымалдау мен сақтаудың ережелерін бекітеді.
Бидайға келесі терминдер мен анықтамалар бекітілген:
1. Араласпалар: Бидайдың толық дәні болып табылмайтын дән сынамасының барлық элементтері.
2. Соғылған дәндер: Жатынсперма бөліктері жалаңаштанып бөлшектелген дәндер, бұған ұрығы соғылған дәндер де жатады.
3. Семген дәндер: Даму мен пісудің қолайсыз жағдайларының салдарынан толмаған, әжімденген, жеңіл салмақты, нысаны бұзылған дәндер.
4. Қысылған дәндер: Механикалық салдар нәтижесінде нысаны бұзылған, жалпайған дәндер.
5. Көктеген дәндер: Жай көзбен қарағанда сыртқа шыққан тамырлары мен өскіндер, немесе өскіндердің жұлынып қалғандығы, нысаны өзгергені, өсе бастаудың салдарынан қабыршақтың түсінің айқын өзгеруі көрінетін дәндер. Көктеген болып қалыптағы жағдайынан ерекшелінетін өскіндегі айқын өзгерістер көрінетін дәндер болып табылады. Бұдан басқа көктеген дәндер көңілге өздері ғана қабылданбайды, ал бірақ төмендетілген сандар (өту саны) түрінде көрінетін а- амилазаның белсенділігіне байланысты қабылданады.
6. Аяз соққан дәндер: Пісу кезінде суықпен зақымданған, бүріскен (нысаны өзгертілген), бозғылданған (нысаны өзгерген), қатты қарайған, жасыл дәндер.
7. Зақымданған дәндер: Қызуы, кептіру, ауруларға шалдығу нәтижесінде сыртқы қабығы мен жатынспермасының ашық сары түстен ашық-қоңыр түске ауысқан дәндер.
8. Көк (піспеген) дәндер: Толық піспеген, түсінің жасылдау реңкі бар, жаңа жинап қысқан кезде нысаны өзгеретін дәндер.
9. Зиянкестермен зақымданған: Зақымдану деңгейіне қарамастан жәндіктермен немесе қандаламен желінген немесе сорылған дәндер.
10. Басқа дақылдардың дәндері: Бұзылу сипаттамасы жөнінен арамшөптік араласпаларға жатқызылмаған, жұмсақ және қатты бидайдан басқа, бұзылмаған, сондай-ақ зақымданған басқа дәнді-дақылдардың дәндері.
11. Қаракүйе түскен дәндер: Қаракүйе спораларымен қылтанағы немесе сыртқы бөлігі зақымданған (кірлеген немесе көгерген дәндер) – табиғи боялған болып есептелінетін дәндер.
12. Минералды араласпа: Минералдан жасалған араласпалар (құм, жер түйіршіктері, қиыршық тастар, қож, руда және т.б.).
13. Органикалық араласпа: өсімдіктерден аралспа (сабақ, жапырақ бөліктері, сабандар, қабыршақтар), өлген зиянкестер қалдықтары, сондай-ақ сақтау кезінде дәнді бұзбайтын тірі дала зиянкестері.
14. Арамшөптердің тұқымдары: Улы емес өсімдіктердің тұқымдары.
15. Зиянды араласпалар: Адам және жануарлар денсаулығына зиянды өсімдік араласпалары (қаракүйе, спорлар, укекіре, түрлі-түсті шегіршін, түлкіқұйрықты, қыдық, қандауырлы термопсис, үйбидайық жемісі түскен күнсүйгіш, триходесма және нематодамен залалданған дәндер).
16. Фузариозды дәндер: Фузариум текті саңырауқұлақтармен залалданған, ағарған, кейде сарғыш-қызғылт түсті таңбалармен, жеңіл салмақты, солғын, тіршілікке қабілетсіз дәндер.
17. Бұзылған дәндер: Қоңыр түстен қара түске дейін жатынспермасы анық бұзылған дәндер.
18. Құлау саны: Дәннің және оның қайта өңделген өнімдерінің альфа-амилазды белсенділігін сипаттайтын су-үн жабысқақталған сусеркінтүсуге қажетті секундтағы уақыт.
19. Бидай : Араласпалармен қоса жалпы салмақтың 85% кем емес жұмсақ (Triticum aestivum) немесе қатты (Triticum Durum) бидайдың барлық дәндерінен тұратын дәнді өнім.
1 Негізгі дәнге:
- толық және бұзылу сипаттамасына қарай астықтық және арамшөптік араласпаларға жатқызылмаған бидайдың бұзылған дәндері;
- 1-4 сыныптарды – бидай дәндерінің бұзылуының сипаттамасы мен көлеміне қарамастан, олардың зиянкестермен бұзылған және соғылғандардың 50%;
- 5 сыныпта – астықтық және арамшөптік араласпаларға осы дақылдарға стандарттарға сәйкес олардың залалдану сипаттамасы жөнінен жатқызылмаған басқа да дәнді және дәндібұршақты дақылдардың дәндері мен тұқымдары, сондай-ақ залалдануының сипаттамасы мен көлеміне қарамастан соғылған және зиянкестермен залалдандырылған бидай дәндері жатқызылады.
2 Астықты араласпаларға:
1) 1-4 сыныптарды – залалданудың сипаттамасы мен көлеміне қарамастан соғылған және зиянкестермен залалданған дәндердің 50% (бұдан дәндердің қалған 50% негізгі дәнге жатқызылады);
2) қысылған, солған, өскін, суыққа шалдыққан, залалданған, көк;
- 1-4 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен арамшөптік араласпаларға жатқызылмаған толық немесе бұзылған қара бидай, ешмен дәндері және жабайы бидайлар;
- 5 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен осы дақылдарға стандарттарға сәйкес астықтық араласпаларға жатқызылған астықтық, астықты бұршақтық және майлы дақылдардың дәндері мен тұқымдары жатқызылады.
3 Арамшөптік араласпаларға:
- тесіктерінің диаметрі 1,0 мм елеуіш арқылы өткендер;
- тесіктерінің диаметрі 1 мм елеуіште қалғандарда: минералды, органикалық және зиянды араласпалар, улы емес арам шөп өсімдіктердің тұқымдары, бидайдың, қара бидайдың, ешменнің, жабайы бидайдың залалданған дәндері;
- фузариозды дәндер;
- 1-4 сыныптағы бидайда – бұзылмаған қара бидай, ешмен және жабайы бидайдың дәндерінен басқа да астықты, астықты бұршақты және майлы дақылдардың дәндері мен тұқымдары;
- 5 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен осы дақылдарға стандарттарға сәйкес арамшөптік араласпаларға жатқызылған басқа да астықты, астықты бұршақыт және майлы дақылдардың тұқымдары мен дәндері жатқызылады.
Зертханалық сабақ № 3
Дән. Бидайдың дәні маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері
Бидай дәнінің шикі дән маңызы: Осы қарастырылған әдіспен алынған глиадин мен глютениннен тұратын майысқақ – икемді зат.
Әдіс негізі жұмыстарды жүргізуден тұрады:
тұтас тартылған бидайдан алынған қара ұн сұрыптамасынан және ауыз судан қамыр дайындау.
қамырды сумен жуып, кейінен жуатын судың артығын алып тастаумен және қалдықты өлшеу арқылы шикі дән маңызын алу.
Жабдықтар және көмекші құрылғылар
Сынауларды жүргізуде келесі бақылау жабдықтары мен көмекші құрылғылар қолданылады: дән маңызын жууға арналған құрылғы МОК-1 (МО-1М, МОК-2); зертханалық диірмен; зертханалық У1-ЕТК қамыр илегіш; зертханалық таразы; құрғату шкафы; термометр: сым тордан жасалған № 067 елеуіш; елеуіш; қоңыраулы сағат; сыйымдылығы 1 дм3 шыны аяқ; сүлгі; ауыз суы; диаметрі 10мм және жуандығы 3 мм резеңке дөңгелектер; қыл қаламдар, қыл шөткелер; қамырды жаюға арналған құрылғы.
Бақылау жүргізуге дайындау
Дәнді диірменде тартуды дәнді тұтастай тартқанда № 067 сымды тордан елеуіштен қалқынды 1,0 % аспайтындай және № 38 жібек (немесе № 4143 ПА полиамидті) елеуіштен өтуі 60-70 % шегінде болғандай жүргізеді.
Тұтастай тартылған дәнді елеуді елеуіштерді тазалау үшін 4-5 резеңке дөңгелектерді қолданумен 1 минуттан кем емес уақыт ішінде өткізу керек.
Ылғалдылығы 17% артық дәнді сынаған жағдайда және осындай дәнді тартатын диірменнің болмауы жағдайында, оны далада немесе дәннің 50+10С артық емес қызуы температурасы жағдайында құрғату шкафы, термостат түрлі арнайы құрғату құрылғысында құрғатады.
Тартылған дәнді әбден араластырады және 25,00 г өлшендіні өлшейді.
Қамырды илеу және жатқызуға арналған, сондай-ақ дән маңызы дөңгелегін жуу және жатқызуға арналған судың температурасы 18-200С деңгейінде болуы керек. Судың қажетті температурасы түрлі температурадағы суды араластыру жолымен ұсталады.
Бақылауды жүргізу тәртібі
Қамырды әзірлеу
Суды шақтауды және қамырды илеуді су мөлшерлегіші бар У1-ЕТК қамыр илегіш (ол болмаған жағдайда су мөлшерлегіш ДВЛ-3 және қамыр илегіш ТЛ-1-75) көмегімен жүргізеді.
Мөлшерлегіштегі лимбты реттеу арқылы талап етілетін су мөлшерін бекітеді (кестеге сәйкес) және оны қамыр илегіш кеспекке шығарады. Содан кейін тұтастай тартылған дән өлшендісін кеспекке салады, оны қамыр илегіш басының корпусына қосады және Пуск батырмасын басады.
Илеу басының автоматты түрде тоқтатылғанынан кейін кеспекті босатып алады және цилиндр түрде қалыптасқан қамырды шығарады, штифте және кеспекте қалған қамыр кесектерін алып жалпы массаға қосады.
Қамырдың біркелкі иленбегені жағдайында, оны кеспектен шығармай тұрып, қайтадан илейді.
1-кесте. Қамырды илеуге қажет су мөлшері
Өлшенді салмағы, г
Су көлемі, см3
25
14,0
30
17,0
35
20,0
Дәнді жуу маңызы
Қамыр иленгенінен кейін, суланған арнайы құрылғымен 1,5-2 мм қалыңдықты пластина қылып жаяды және 10 минутқа жатқызыла тұруға суы бар сыйымдылыққа (1 дм3кем емес) салады.
Жатқызыла тұру аяқталғаннан кейін қамыр платинасын судан алып шығады, біртекті қалыпқа түскенге дейін қолмен 2-3 рет қысып дөңгелектейді, содан кейін 5-6 бөліктерге қолмен үзіп бөледі және құрылғының (МОК-1, МОК-1М, МОК-2) төменгі декасының дөңгелек ортаңғы бөлігіне алдын ала сумен ылғалданған жұмысшы камерасына салады.
Ақаулы (өздігінен қызған, кепкен, өнген және т.б.), үгіттелмелі, дән маңызы байланыспайтын бидай дәнінің дән маңызын анықтаған жағдайда жууды I нұсқа бойынша жүргізеді. Егер құрылғының тұтып алу елеуіштерінде дән маңызы өте көп қалса және процесс соңында жұмысшы камераны ашқан кезде дән маңызы үгітілген түрде (жгутқа қалыптаспаған) болуы байқалса, вариант жуу процесі кезінде бекітіледі.
Жуылған дән маңызын құрғақ алақандар арасында бір рет қысады және өлшейді.
Талданатын өлшендінің салмағы 30-35 г артық болған жағдайда 1 кезеңнің ұзақтығын 1 минутқа көбейтеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерге бақылау
Бұл операцияны дән маңызының негізгі массасын жуғаннан кейін жүргізеді. Бұл үшін, тұтып алу елеуіштерінде (жоғары және төменгі) жинақталған кебек бөліктерін құрылғының төменгі декасына салады, камераны жабады және кебектерде дән маңызының қалқындыларының болуын бақылауды нұсқаулыққа сәйкес жүргізеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерді бақылау дән маңызының түйіршіктерінің толық сұрыпталғанына дейін жүргізеді. Егер кезекті алуда кебектерден дән маңызының түйіршіктері алынбаған жағдайда, онда бақылау процесі тоқталады.
Кебектегі бөліктерден жуылған дән маңызының түйіршіктерін кемарадан алып шығады, құрғақ алақандар арасында бір рет сығады, өлшейді және дән маңызының негізі массасына қосады.
Ақырғы рет жуылған сапасы жөнінен қанағаттандырылғысыз әлсіз дән маңызында кебек бөліктерінің болуы рұқсат етіледі.
Жоғарыда көрсетілген ұсыныстарды сақтай отырып құрылғыда жууға келмейтін дән маңызын жуылмаған ретінде есептейді.
Шикі дән маңызының сапасын анықтау
Дән маңызының қаттылық ерекшеліктерін ИДК түрлі аспаптарда анықтайды. Бұл үшін, әбден жуылған және өлшенген дән маңызынан 4 г өлшендіні алады, 3-4 рет саусақпен қысып илейді, дөңгелек нысанға түсіреді және 2 кестеге сәйкес ішіне су құйылған шыны аяққа жатқызылуға салады.
2-кесте. Шикі дән маңызының сапасын анықтау
Дән маңызын жуу алдындағы қамырдың жатқызылу нұсқаулары
Талдау алдында дән маңызы дөңгелегінің жатқызылу уақыты, мин
1
7
2
9
Егер жуылған дән маңызының негізгі салмағы 4 г кем болса, онда оның сапасын анықтау үшін жетіспейтін санды кебектерден алынған бөліктен қосады.
Егер дән маңызы үгітіліп жатса және жуғаннан кейін губка тәріздес, шашыраңқы түрде болса, және дөңгелектенбесе, онда аспапта анықтамай-ақ сапасы жөнінен III топқа (қанағаттандырылғысыз қатты) жатқызады.
Егер жуылған дән маңызының салмағы 4 г кем болса, онда тұтастай тартылған дән өлшендісін ұлғайту қажет (кестеге сәйкес) және дән маңызын қайтадан жуу керек.
Дән маңызының қаттылығын өлшеу нәтижесін ИДК түрлі аспаптың шартты белгілерімен көрсетеді және олардың беретін мәндеріне қарай дән маңызын 3-кесте талаптарына сәйкес сапа тобына жатқызады.
3-кесте. Аспаптың шартты белгілері мен сапа топтары
Шартты біліктердерді аспап көрсеткіштері
Сапа тобы
Дән маңызының сипсттамасы
0-ден 15-ке дейін
III
Қанағаттандырылғысыз қатты
20-дан 40-қа дейін
II
Қанағаттанарлық қатты
45-тен 75-ке дейін
I
Жақсы
80-нен 120-ға дейін
II
Қанағаттанарлық әлсіз
105-тен 120-ға дейін
III
Қанағаттандырылғысыз әлсіз
Бақылау нәтижелерін өлшеу ережелері
Бастапқы өнім салмағына пайыздық қарым-қатынаста көрінетін шикі дән маңызының санының (X) дәндігі екінші ондық белгіге дейін төмендегі формула бойынша анықталады:
Мұндағы, Мк- шикі дән маңызының салмағы, г
М3- тұтастай тартылған дән өлшендісінің салмағы, г
Бақылау нәтижелерін рәсімдеу ережелері
Шикі дән маңызын анықтау нәтижелерін талдауға арналған карточкаларға екінші ондық санға дейінгі дәлдікпен, ал сапасы туралы құжаттарға - 1,0% дейінгі дәлдікпен қояды.
Талдау нәтижесін келесі үлгіде дөңгелектейді: алынып тасталатын сандардың ең біріншісі 5 кем болса, онда соңғы сақталатын санды өзгертпейді, егер алынып тасталатын сандардың ең біріншісі 5 артық немесе тең болса, онда соңғы сақталатын санға 1қосады.
ИДК түрлі аспап таблосынан көрсеткіштерді алуды берілген аспаптың 1 шартты бірлігіне дейінгі дәлдікпен жүзеге асырады.
Шикі дән маңызын анықтауда талдаулар арасындағы рұқсат етілетін айырмашылықтарды шамаларға 1% дейін, дән маңызының сапасы жөнінен ИДК 5 шартты белгісіне дейін дөңгелектелетін шамаларға жатқызу керек.
Зертханалық сабақ № 4
Дәннің ұн тартуға әсер ететін көрсеткіштері
Төменде берілген бұл көрсеткіштер дәнді ұнтақтап, ұнға айналдыру кезінде ұнның шығымы мен сапасына, электр энергиясының шығынына үлкен әсер етеді. Олар мыналар:
Дәннің шынылығы. Бидай мен қара бидайдың эндоспермінің құрамы дәннің құрылысына едәуір әсер етеді. Ал дәннің құрылысы өз кезегінде ұн тартуға дайындауда, ұнның түсіміне көп әсер етеді. Эндоспермнің құрамына байланысты бидай дәні шынылығына қарай үш топқа бөлінеді:
1.Шынылығы 60%-тен жоғары,
2.40%-тен 60%-ке дейін,
3.40%-тен төмен астык партиялары.
Бірінші топқа жататын дәндер салыстырмалы түрде қаттылау болады да оны ұсату үшін көп энергия жұмсалады, одан ұнтақтау жүйесінде көп жөне сапасы жоғары жарма алынады. Ал шынылығы үшінші топқа жататын дәндер жұмсақ болғандықтан, жеңіл ұнтақталады, электр энергиясы аз жұмсалады, ұнның шығымы өседі. Астықты ұн тартуға дайындау кезінде шынылығы әр түрлі астық партияларын араластырып, шынылығы орташа 50-60% қоспа ұн тартылатын партиялар дайындайды.
Дәннің ірілігі және біркелкілігі. Ұсақ дәнге қарағанда ірі дәнде ақуыздың мөлшері көптеу, сапасы жоғарылау болады. Ұсақ дәнмен салыстырғанда ірі дәннің күлділігі төмендеу эндоспермінің көлемі үлкен болады. Ұнтақтау кезінде ірі дәннен жоғары сапалы көп жарма алынады. Ірілігі бойынша біркелкі дәндерді тазалау және ұн тартуға дайындау, ұнтақтау едөуір жеңіл болады. Сонымен қатар олар диірменнен жақсы өтеді.
Салмағы жоғары бидай мен қара бидайдың дәндері ірі, толық, біркелкі, эндосперм мөлшері үлкен болады. Ондай дәндердсн ұнтақтау кезінде көп мөлшерде жоғары сапалы ұн алынады. Сондықтан бұл көрсеткішті шығымды есептеп анықтау үшін қолданады.
1000 дәннің салмағы. Бұл көрсеткіш дәннің ірілігін, біркелкілігін көрсетеді. Сондықтан оны дәннің ұнға айналу қасиетінің көрсеткіші деп есептейді. Егер 1000 дәннің салмағы жоғары болса, онда одан алынатын сапалы ұнның түсіміде көп болады.
Дәннің тығыздығы. Дәннің тығыздығы, ірілігі, 1000 дәннің салмағы және оның химиялық құрамымен тығыз байланысты. Сондықтан дәннің технологиялық қасиеттерінің көрсеткіші қатарында өзіндік орны бар.
Дәннің күлділігі. Бұл көрсеткіш дәннің құрамындағы минералдық заттардың мөлшерін көрсетеді. Дәнде минералдық заттар әр түрлі орналасады. Көбіне олар дәннің алейрон қабатында, қабыршақтарында, тұқым бүршігінде орналасады, ал эндоспермде олардың мөлшері аз болады. Бұл заттар дәнді ұнтақтаған кезде қабыршақтармен бірге кебекке шығып кетеді де ұнның күлділігі төмендейді. Сондықтан ұнның сапасын оның күлділігі арқылы бағалайды. Бұл тек жорамал баға болып есептеледі.
Дәннің күлділігі дақыл өскен топырақтың химиялық құрамына, ауа райына және дәннің сұрыпына байланысты өзгеріп тұрады. Жұмсақ және қатты бидайдың күлділігі 1,44-2,10% арасында болса, алейрон қабаты мен қабыршақтарының күлділігі 5,76-9,12% аралығында бодады, Дәннің эндоспермасының күлділігі (бидай) 0,36-0,60% болса, қара бидайдыкі 0,36-0,7% болады. Дәнді тартудағы негізгі міндет - эндоспермасын таза бөліп, күлділігі төмен ұн алу. Қазіргі уақытта диірменде 70%-ке дейін, күлділігі эндоспермінің күлділігіне жақын, жоғары сапалы ұн тартылады.
Қара бидайды диірменде тарту көрсеткіштері бидайға қарағанда едәуір төмен. Қара бидайдың шынылығы 15-40%, салыстырмалы тығыздығы 1000 дәннің салмағы 10-40г, яғни бидайға қарағанда аз. Сондықтан оны ұнтақтау кезінде қабыршақтарынан айырып алу өте қиыи және энергияны көп қажет етеді. Қара бидайдан алынатын ұн мөлшері мен сапасы да бидайдікінен төмен.
Дәннің наубайханалық қасиеттерін бағалайтын көрсеткіштер. Олар дәннің технологиялық қасиеттерін бағалауға керекті көрсеткіштердің ішіндегі, ерекше маңыздысы. Ол көрсеткіштер мына төменгі сапалық межелер арқылы сипатталады.
Клейковинасының мөлшері мен сапасы. Дәннің клейковинасы ақуыздың суға ерімейтін бөлшектерінен тұрады. Оның құрамында ақуызбен мықты байланысқан аздаған крахмал, май жөне басқа заттар бар. Клейковина көбіне ақуыздан тұратын болғандықтан, ұнның мөлшері мен сапасы клейковинаның мөлшері мен сапасымен тығыз байланысты.
Ұндағы клейковинаның сапасына қарай бидай төрт топқа бөлінеді:
1. Клейковинаның мөлшері жоғары - 30%-тен астам;
2. Орташа - 26 %-тен 30 %-ке дейін;
3. Клейковинаның мөлшері ортадан төмен - 20%-тен 25%-ке дейін;
4. Клейковина мөлшері өте аз - 20 %-тен төмен.
Еліміздің кейбір бағалы күшті бидайларында клейковинаның мөлшері 45%-ке дейін жетеді.
Дәннің ұндық қасиеттеріне және нанның сапасына клейковинаның сапасымен қатар оның түсі, тығыздығы, серпімділігі әсер етеді. Сондықтан дән серпімді және сапасы өте төмен деп бөлінеді.
Клейковинаның мөлшері мен сапасын бидайды диірменге жіберер кезінде ескереді. Жоғары бағалы ұн тартуға арнап диірменге жіберілетін дәнде клейковинаның мөлшері 25%-тен, ал жай ұн тартуға арналған дәнде - 20%-тен, ал сапасы екінші топтан төмен болмауы керек. Сондықтан диірменге жіберілетін астықты жинақтағанда клейковинаның мөлшері мен сапасын әрдайым ескереді.
Қамыр ашығанда газ шығару мүмкіндігі. Бұл - дәннің ұндық және одан алынған ұнның негізгі қасиеттері. Ол қамыр ашыған кезде және нан пісіргенде пайда болатын көмірқышқыл газының көлемін көрсетеді.
Қамырдың физикалық қасиеттері. Бұл көрсеткіш арқылы дәннің ұндық қасиеттеріне жөне одан алынған ұнға толық мінездеме беріледі. Бидай ұнынан иленген қамырдың физикалық қасиеттерін арнаулы аспаптарды пайдаланып тексереді. Оларға альвиограф, фаринограф, валориграф, т.б. жатады. Бұл аспап-тар арқылы қамырды илеген кездегі реологиялық (физикалық) қасиеттерін - тығыздығын, серпімділігін, су сіңіру қабілетін, газды ұстап тұру, тағы басқаларын анықтайды. Қамырдың жоғарыда келтірілген көрсеткіштеріне қарай бидай дәні алты топқа бөлінеді: қасиеті өте жоғары жақсартқыш; қасиеті жақсы жақсартқыш; қасиеті орташа жақсартқыш; жақсы қасиетті толықтырушы; орташа қасиетті толықтырушы; төмен қасиетті толыктырушы. Бұл көрсеткіштерді әр түрлі сападағы бидай партияларынан стандартқа сәйкес алғанда қолдануға болады.
Зертханалық сабақ № 5
Бидайдың технологиясын меңгеру
Жұмыс мақсаты: Тары мен бидайдың қайта өңдеу процесін үйрену, процестің баланс көрсеткішін, жарма мен қалдықтардың сипаттамасымен танысу. Екінші және үшінші бөлімнің мақсаты – тәжірибеде қолданылмайтын қабыршықтану сызбанұсқасы бойынша жаңа зерттеу жүргізу, осы сызбанұсқаны жетілдіру.
Алдын-ала ескертпелер. Бидайды қайта өңдеу процесі оның қабыршақтануын, дайындығын және жарма мен қоспаларды бақылауды қамтиды. Зертханалық жағдайда технологиялық процесті жүргізу сызбанұсқасын қолданады, онда барлық элементтер енгізілген.
Бидайды қоспалардан тазарту лабораториялық сепаратарда, себіндіде, технологиялық сызбанұсқаға сәйкескендірілген ситада жүргізіледі. Қоспаларды бөлумен қатар ұсақ бидайды ситада 1,5х20 мм размерлі бөліп алады. Бидайдың қабыршағын төртреттік аршығыш (вальцедековый станок) станокта тазартады.
Жұмысты орындау барысы. Бидай үлгілерінің массасы 200...400г технологиялық сызбанұсқаға сәйкес қоспалардан тазартады. Бидай мен қалдықтың мөлшерін әр жүйеден кейін бидайдың қайта өңдеу балансының кестесіне жазып отырады.
Қабыршақтанудан бұрын қосымша үлгілер массасы 50...100г әр жүйеге қабыршақтану режимін орнатады. Бидайдың қабыршақтану құрамы әр бірінші жүйеден соң 80...90%, екінші – 90...95%, үшіншіден – 95...99%, төртіншіден соң – 99,4%-н кем болмауы керек.
Қабыршақты бидай мөлшерін қабыршақсыз бидай қоспасынан 5...10г өлшенді алып анықтайды және оның ішінен қабыршақсыз бидайды таңдап, өлшейді, өнім құрамын мына формула бойынша табады:
мұнда, аi – қабыршақты және қабыршақсыз бидайдың қабығы аршылғаннан кейінгі мөлшері;
bi - өлшенді масса, қабыршақсыз бидайдың (5...10г) құрамын анықтау үшін алынған;
сi – b өлшендісіндегі қабыршақсыз бидай мөлшері;
ni – бірінші қабыршығынан ажырауға түскен бидай мөлшері.
Алдын-ала эксперименттердің негізі бойынша жұмыс орнатылған соң, басты тары үлгісін қайта өңдеуден өткізеді. Ол үшін бірінші жүйені станоктан өткізеді. Алынған бөгде заттар мен қоспалардан қабыршақты және қабыршақсыз қоспаларды өлшейді, бастапқы өлшендіні пайыздық мөлшерде есептеп шығарады.
Бидайдың қабыршақтану тиімділігін бағалауда қабыршақты және қабыршақсыз бидайдан өлшендіні 5...10 г алады, қабыршақты және қабыршақсыз бидайды бөліп алады, өлшейді, жалпы құрамын пайыз бойынша формула бастапқы өлшендіге сәйкес табады.
Содан соң шығынды азайту үшін барлық анализге алынған өнімдерді қабыршақты және қабыршақсыз бидаймен қосып, қабыршақтан ажыратудың екінші жүйесіне жібереді. Кейіннен бірінші жүйедегідей есептеп, баланстық таблицаға енгізеді. Төртінші жүйеден кейін қабыршақты және қабыршақсыз бидай дайын жармаға айналады, қабыршақсыз бидай құрамы 0,6%-н көп болмауы қажет, 2-ші сұрып жармасына сәйкес.
Қабыршақтану коэффициенті (%) өнімдегі қабыршақсыз бидайдың құрамы, вальцедеков станогіне дейінгі және кейінгі:
мұндағы: Н1 – машинаға түскен қабыршақсыз бидай құрамы, %;
Н2 – машинадан кейінгі өнімдегі қабыршақсыз бидай құрамы, %.
Алынған жарма мен бөгде заттарды себінді мен аспираторда бақылап, нәтижесін баланстық таблицаға енгізеді. Нәтижесі бойынша жарма сапасын анықтайды.
Орындалған жұмысты толықтыру үшін просаның қайта өңдеу тиімділігін білу керек. Қазіргі уақытта технологиялық сызбанұсқа қабыршақтанудан бұрынғы фракциялауды қарамайды.
Бұл бөлімді былай орындайды: тары үлгісін массасы 400...500г қосындылардан ажыратылған зертханалық себіндіде ситада 1,5х20, 1,7х20 және 1,8х20мм размерлі себінді жүргізеді. Ситадан өтетін жерінен 1,5х20мм қалдыққа бағыттайды, бұл сита ұсақ фракциялы бидайды көрсетеді, 1,8х20мм сита бөлімі – ірі фракция.
Ситаның саңылауы 1,7х20мм размерлі ұсақ фракцияны, не болмаса бастапқы бидайға байланысты ірі фракцияны біріктіреді. Мүмкіндігінше, ұсақ және ірі фракциялардағы бидай мөлшерінің байланысы 1:1 қатынасында болуы қажет. Әр бидай фракциясын төрт реттік қабыршақтануға төртінші реттік қабыршақтанудан соң (қабырщақты және қабыршақсыз бидайдағы) қабыршақсыз бидай 0,6% кем болмауы қажет.
Жарма шығымы ірі және ұсақ фракцияларды қайта өңдеуде анықталады, кейін орташа өлшенген суммалы жарма шығымын (%) табады. Бақылау үшін фракцияға бөлінбеген бидайдыы қабығынан ажыратады, ситада размері 1,5х20мм ұсақ бидайды бөліп алады. Төрт реттік қабыршақтанудан соң жарманы қабыршақсыз бидай 0,6% көп емес құрамда алады. Нәтижесін таблицаға жазады.
Зертханалық сабақ № 6
Сұлы хлопьясының технологиясын оқып үйрену.
Жұмыс мақсаты: Пісірілген жармадан жасалған хлопьяны жасау технологиясымен, технологиялық баланс жасау әдістемесімен, хлопья мінездемесімен танысу.
Алдын-ала ескертулер: Геркулес сұлы хлопьясын жоғарғы сұрыпты сұлы ядросынан алады. Жасау процесін хлопьяны артық орын ауыстырусыз жүргізген жөн, өйткені ол оның ұнтақталуына әкеледі. Хлопьяны жасау лабораториялық жоспарына қоректік ұнтақты таңдауға триер немесе рассеванализатор кіреді. Ядроны шлифованияға шлифовальды постав немесе ТМ-05 қондырғысын қолданады. Жарманы рассев-анализаторда және аспираторда байқалады және пропаривательде өңдейді. Ылғалдық көлем бойынша бірқалыпты жайылу үшін жарманы 25-30мин сосудқа салады. Ұнтақтауға (плющение) жіберілген жарманың ылғалдылығы 13-14%-дан көп болмауы керек.
Жарманы ұнтақтау (плющейльный) станогында ұнтақтау (плющить) қолайлы. Сонымен қатар, вольцовый станокты да қолдануға болады. Валец арасындағы саңылауды 0,30...0,45 мм-ден орналастыру керек, валецтың жылдамдығы 2,5-3мс. Кептіргеннен кейінгі хлопьяның ылғалдылығы 12%-дан көп болмау керек.
Жұмысты орындау тәртібі: Геркулес сұлы хлопьясының жасау процесінің лобароториялық сұлбасын және техникалық баланс таблицасын сызу. Ұнтақталған сұлы жармасының өңдеу әдістемесіне сай ұнтақталмаған сұлы жармасын алу қажет және де басқа мақсатта алынған жарманы қолдануға болады.
Массасы 150 г жарма үлгісін триер және рассев-анализатордан өткізеді немесе осы машиналардың бірінен ғана өткізеді. Шлифовальшені алейрондық қабат жоғалғанға дейін жүргізеді.
Шлифование өнімін рассев–анализаторды және аспираторда сұрыптайды.
Дайындалған жарманы 0,05 МПа қысымдағы буда 2-3 мин ұстайды және ыдысқа 25-30 мин қояды. Бұл уақыт өткеннен кейін жарманы плющениеге жібереді. Алынған ылғалды және жылы хлопьяны кептіріп, суытады. Барлық өнімді өлшейді, олардың санын процент есебімен көрсетеді, қорытындысын таблицаға жазады.
Зертханалық сабақ № 7
Арпа жармасының технологиясын меңгеру
Жұмыс мақсаты: Арпа жармасының өңдеу процесін оқып үйрену, технологиялық процестің сандық балансын құруын үйрену, алынған өнімнің қасиетімен танысу.
Алдын ала ескертулер: Арпа жармасын өңдеу процессін 2,4*20 және 2,2*20 мм размері тесігімен елеуіш арқылы алынған ячмень дәнінде жүргізеді. Ячменьді приместен екі рет сепаратор арқылы және бір рет рессев-анализатордан өткізу арқылы тазартады. Жеңіл желдетуді аспираторда немесе аспирационды колонкада торт еселенген зертханалық цилиндлі обойлы машинада жүргізілуі мүмкін. Лузганы әр қабырмақтану жүйесінен кейін желдетеді. Алынған өнімді ТМ-05 лабораториялық қондырғыға шлифование мен полированияға береді.
Үшінші ретті полирование жүйесінен кейін алынған жарманы рассев-анализаторда бес нөмірге сұрыптайды. №І және ІІ жарма ұзыншақ болуы мүмкін. №ІІІ және ІV, V жарма формасы дөңгелек болуы керек. ТМ-05 қондырғысында шлифование мен полирование ұзақтығы ячмень сұрыпына, шынылығына байланысты. №І және ІІ жармада недодирді анықтайды. Недодирді бороздадан тыс гүлді қабыршықтың қалдығы бар ядро деп есептеледі. Недодирді (%) бұл формула арқылы есептейді:
Мұндағы, Ан – гүлді қабыршығының қалдығы бар ядро массасы, г;
G – анализ жүргізуге алынған навеска массасы, г.
Жұмысты жүргізу тәртібі: ячменнен арта жармасын өндіру процесінің лабораториялық технологиялық схемасын және баланс кестесін сызады. Бұл жұмысты жасау үшін 500 г тазаланған ячмень алады және обойлы машинада қабыршықтайды. Алынған өнімді өлшейді, процент есебінде алып таблицаға жазады. Өнімді (пенсак) ТМ-05 қондырғысында өндейді. Оның бүкіл массасы бұл қондырғыға кірмегендіктен, оны бірнеше рет өңдейді. Әр шлифование және полирование жүйесінен кейін рассев-анализаторда ұнды сұрыптайды. Алынған өнімді өлшейді, процент есебінде алып кестеге жазады.
Шлифовальды-полировалды қондырғы - кезеңді істейді, сондықтан өңдеу ұзақтығын арпа жармасын үш шлифовалды және үш полировалды жүйеде алу үшін ыңғайлы есеппен таңдайды. Соңғы полировалды жүйедегі өнімді апра жармасын номер бойыншы бөлуге арналған елеуіште сұрыптайды. Номері бойынша әр жарманы өлшейді, массасын процент есебімен алып таблицаға жазады, №І және ІІ жарамады (Ан) формула бойынша анықталады, бірақ оған дейін арпа жармасының сапа көрсеткіштерімен стандартқа сай болуын анықтайды.
Зертханалық сабақ № 8
Қарақұмық гидротермиялық өңдеуін меңгеру
Жұмыс мақсаты: Өңдеудегі қабыршақтанудың сапасына әсер ететін факторларды оқып үйрену, қарақұмық жармасының толық сақталуы.
Әдістемелік нұсқау: Қарақұмық дәнінің дәннің қабыршақтануы оның соңғы ылғалдылығына тікелей байланысты. Сондықтан жұмыстың орындалу жеңілдігі үшін барлық әдісте дәннің ылғалдылық мәні бірдей болуы тиіс. Қабыршақтанған дән құрамын анықтау үшін қандай да бір фракциялар қолдану қажет, мұнда елеуіш көмегімен қабыршақтанған және қабыршақтанбаған бөлігін іріктеп аламыз.
Дәннің ірілігіне байланысты саңылауы 4,5-4,2 мм елеуіш пайдаланымыз.
Өңделмеген дәнге 40-50 пайыз қабыршақтану режимін қойып, алынған бірнеше үлгіні станок арқылы жібереміз. Буландыру процесінде және жұмсарады, келесі кептіруде оның ылғалдығы бастапқы өлшемінен төмендейді. Ылғалдылықты анықтаудың стандартты әдістемесі біршама уаықтты қажет етеді, сондықтан оның ылғалдылықты анықтаумен алмастырамыз. Гидрометриялық өңдеудегі ылғалдылық өзгеру дәне массасының өзгерісімен анықталады.
Ірі кәсіпорындарда ұжымдық және технологиялық процестер басқармасы ережесі бойынша ондағы дәне ылғалдылығы қабыршақтану алдында 13,5-тен жоғары емес, ал гидротермиялық өңдеуден кейін 13 немесе 13,05 пайыз.
Жұмыстың орындалу барысы: Кез келген дәнді аламыз, мысалы, елеуіштен өткен дән, стандартты әдіспен қарақұмық дәнінің мөлшерін анықтаймыз. Әр үлгінің массасы гидротермиялық өңдеуден ылғалдылық мүмкіндігін және дән санына байланысты толық көлемді үлгінің массасы 100 грамм етіп аламыз.
Кептіруде дән салынатын кассетаның массасын өлшейміз. Гидротермиялық өңдеуден кейінгі дән массасын есептейміз.
Кассетадағы дән массасы бастапқы мәнге соңғы ылғалдылықтар бойынша мына формуламен анықталады:
m=mkac+mз(Wк-Wn100-Wn)
мұндағы mkac - кассета массасы; mз - бидайдың бастапқы массасасы;
Wc - соңғы ылғалдылық;
Wn - бидайдың бастапқы ылғалдылығы,%.
Гидротермиялық өңдеуден кейінгі дән массасын анықтау үшінномограмманы қолданамыз. Соңғы ылғалдылық берілген 12 немесе 13 пайыз. Бұл жағдайда кассетадағы дән массасы мынаған тең.
m=mkac+mк
мұндағы, mк дән массасының соңғы мәні.
Нақты мәндер алынғаннан кейін әдістер бөлек-бөлек жалғастырылады. Бұл жағдайда эксперимент белгілі бір уақытта жүргізілмейді.
Буландырып, кептіріп, салқындатқаннан кейін дән біріккенде арасында қабыршақтануы бірдей аралықта өтеді. Қабыршақтанған дән сұрыпталады. Барлық мәндер 4-кестеге жазылады.
4-кесте. Қабыршақтанған дән сұрыптары
Әдіс
ГТО параметрі
Қабыршақтану коэффициенті
бу қысымы
уақыт, минут
Қабыршақ-танбаған
ядро
продел
мучка
лузга
Екі факторлар эксперимент сапасын қарақұмықтың оптимизация параметрін екі факторы эксперимент мысалынан қараймыз.
Тәуелсіз факторлар - бу қысым, булану уақыты, кодталған формулада х1 және х2 -ге сәйкес келеді. Эксперимент облысы төменгі және жоғарғы деңгейлі тәуелсіз фактормен шектелген. Мысалы, эксперимент төмен деңгейлі факторға қойылса, с1 0,2 мПа с2- 3 мин, ал жоғары с3+ 0,4мПа. с4+ 6 минут.с0 тәжірбиелік негізгі деңгейі с0 =0-+c+2 деп анықталады. Сондай-ақ интервалды былай түрлендіреміз: с+-с0 немесе с0-с- мұндай жағдайда тәжірибе аймағын кестеде былай көрсетуге болады.
5-кесте. Мысал нәтижелері
Тәуелсіз
фактор
Кодталған өлшем
Деңгейі
Шектелген интервал
жоғарғы
Негізгі
төменгі
Бу қысымы, мПа
х1
0,4
0,3
0,2
0,1
Булану уақыты, мин
х2
6,0
4,5
3,0
1,5
Содан кейін кодталған және натруалды формадан екі факторлы жоспарлы эксперимент құрастыру, оның өзгеру аймағын анықтайды. Содан кейін қолданылған факторды қабыршақсыз коэффициентіне әсерін анықтайды.
6-кесте. Факторлардың қабыршақсыз коэффициентіне әсері
Нұсқа
х1
х2
х1х2
Ү1
Ү2
Ү1ІІІ
Ү2ІІІ
1
+0,4
+6
+
63,6
61,0
61,4
62
2
+0,4
-3
-
57,5
58,0
61,0
59
3
-0,2
+6
-
54,0
58,0
56,0
56
4
-0,2
-3
+
50,4
54,6
51,0
52
Бірінші тәжірибе 0,4 мПа бу қысымында өтеді және буландыру уақыты 0 минут, екіншісі 0,4 және 3-ке сәйкес. Үшінші - 0,2 және 6 т.б. біздің жағдайымызда үш ретті.
Оптимизация критерия орташа мәнін есептегеннен кейін φ1 төмендеу коэффициентін анықтаймыз.
φ1 =В0+В1Х1+В2Х2+Х1Х2
мұндағы, В0 коэффициенті φ арифметикалық орташа мәнін анықтайды, нұсқалар санына бөледі, біздің жағдайда төртеу.
В1 В2 В1,2 коэффициенттері геометриялық саны φ1 белгі есебімен, сондай-ақ нұсақа санына бөлінеді.
Зертханалық сабақ № 9
Бидай ұнының көрсеткіші мен сапа нормалары
Әрбір ұн топтамасын талдаудан өткізеді, оның қорытындысында сапасын және стандартқа сай келуін, соған сәйкес сұрыпын және нан пісіру артықшылығын орнатады.
Ұнды таңдауда келесі көрсеткішті анықтайды: түрі, иісі, дәмі және ылдалығы, зақымдағыштармен зақымдануы, күлділігі, ұн тарту ірілігі, саны мен желімтік сапасы, металломагнит қоспа мөлшері, улы араласпа, бас дән мәдениетінің ұн араласпасы және өнген дәндер. Ұнды талдау стандартта зерттеу көрсетілген. Ұн және кебек. Зерттеу әдістерінде әдіспен жүргізеді. Үлгіні алудағы ұн оймасын тістеуік немесе үлгі алу құралы А1-БПА көмегімен алады. Ұн топтамасы сапасын орта үлгі талдау арқылы жүргізеді.
Түсі. Бұл көрсеткіш ұн сұрыпын және жастығын сипаттайды. Әрбір сұрып ұнының өзіне сай түсі болуы керек. Ол стандартта немесе техникалық жағдайында көрсетіледі.
Ұнның төменгі сұрыптары жоғарғылардан қара түсті болады, өйткені онда перифериялы дән қабығы да болады. Ұн түрі нормаға сай келмесе, оны өңдеген кезде көп перифериялық дән бөлігінің түскенімен түсіндіріледі. Сондықтан да ұн түрі, ұн сұрпын сипаттайтын көрсеткіш болып саналады.
Ұн түсіне дән реңі де әсер етеді. Ұн тарту қоспасында қызыл дән көп болса, ұн қара болады.
Ұн түсі оның ірілігінде әсер етеді. Ұсақ ұн басқа тең жағдайда ашық болады. Ұн түсіне ылғалдылығы аз ұн орташа жағдайында жаңа тартылған ұн ағарады.
Иісі. Жаңа ұнның әлсіз өзіне тән иісі болады. Ұнға тән емес иісі өңдегенде қолданылатын бидай сапасының төмендігімен пайда болады. Ол араласпасы бар бидай, бұзылған бидайдан пайда болады. Ол бидайды дұрыс сақтамаған кезде немесе сақтау кезіндегі ұнда пайда болады.
Дәмі. Осы көрсетілген иісі сияқты ұн жаңалығымен сипатталады. Жаңа уының тұщы дәмі болады, ал ұзақ ұсатқанда тәтті болады. Ұн дәміне бидай сапасы әсер етеді. Піспеген, аязға соғылған, өнген бидайдан алынған ұн тәтті болуы мүмкін, егерде ол ащы жусан бидайы қолданылса, ашты болады. Қолайсыз жағдайда ұн сақталса, ол қышқылданып немесе ащылануы мүмкін. Қышқылдану ұнда бактерия дамығанда болады. Бактерия қантты ашытып қышқыл тудырады, ол ащылану-липидта болатын. Гидролитикалық және қышқылдану үрдісінің нәтижесінде пайда болады. Сұрыптық ұн тез ашып кетеді, себебі оған ұрық түсіп кетеді. Ұрықта қышқылданғыштар болады. Ұн түсін органолептикалық және бір уақытта сықырлығын анықтайды. Ол бидайды тарту кезінде пайда болады, ол минералды араласпаған тазартылған уақытта пайда болады. Сықыры бар ұн стандартқа сәйкес келмейді.
Ылғалдылығы. Жоғары ылғалды ұн тез бұзылады. Оның құрамында бос су болады. Ол ұн ферменттерін белсендіріп және микроорганизмнің дамуына жол ашады. Өте құрғақ ұнды сақтау барысында майдың ашу үрдісі тез жүреді. Нан пісіруге арналған ұн стандартты болып, ылғалдылығы 15% ал макаронды 15,5% үшін болады. Барлық технологиялық үрдісті енгізіп және орта жағдайда сақталған ұн ылғалдығы 13,5-15% болады. Ұн ылғалдығын өлшенді массасы 5г кептіру әдісімен температурасы 130 0С 40 минут аралығында анықтайды.
Тарту ірілігі. Осы сапа белгілері көрсеткіш болып саналады. Ол ұн сұрпын сипаттап, ұннан алынған – нан-тоқаш және макарон өнімдері сапа өніміне әсер етеді.
Сұрып төмен болған сайын, ұн бөлшектері ірі болады. Бірақ ұн сұрыптарында бөлшек болады, өлшеміне жақын.
Ұн бөлшектерінің сипаты мен өлшемі осы қасиеттерімен: су сіңіргіш қасиетіне, ісу жылдамдығына, қамыр дайындау үрдісі кезінде қант тудыру қасиетіне байланысты, ал осы қасиет өз кезгінде қамыр консистенциясына, ашу үрдісіне кеуектілі мен нан көлеміне әсер етеді.
Ұнның ірі бөлшектері төмендетілген ісу жылдамдығымен және төменгі қант тудыру қасиетімен сипатталады. Осындай ұнды макарон өнімін шығару үшін қолданылады.
Қантты ұсақтатылған ұн бүріккіш және қайта тартылған бөлшектерден тұратын өте үлкен су сіңіргіш және өте жоғары қантсыздандыру қасиеті болады. Соңғысы қайта тартылған ұнда зақымдалған бидай крахмалының болуымен түсіндіріледі, ол тез фермент әсеріне беріледі. Осындай ұннан жасалған қамыр сұйытылып және іріп кетеді.
Өте жақсы ұнның нан пісіру қасиетінде 60-100 мкм өлшемді бөлшектер болуы керек. Онда жеткілікті су сіңіргіш және қантсыздандыру қасиеті болады, ал нан сықырлағыш және көлемі үлкен болады. Ұн тарту ірілігі өлшендіні 10 мин ситадан қалдықты өлшейді. Стандартпен және техникалық жағдайларымен жоғарғы ситадағы қалдық азайтылып және төменгі ұсақ бөлшек құрамын анықтайды.
Күлділігі. Осы көрсеткіш сұрпына және ұн шығуына байланысты. Күлділігіне қарап ұндағы бидайдың перифериялық бөлшек құрамын анықтайды. Перифериялық бидай бөлшегінің күлділігі эндосперм күлділігінен жоғары. Осы көрсеткіш сұрып көрсеткішін сипаттайды деуге болады. Бірақта бидайдың бөлек бөлшектерінің үлкен ауытқу күлділігі ұн күлділігімен бірдей болса, құрамында әртүрлі қабық саны болады. Сонда да қн сапасының көрсеткіш күлділік сияқты анықтайды.
Шикі клейковина саны мен сапасы. Нан пісіруге арналған бидай ұны сұрпына стандартты аз желімтек саны беріледі, ол қанағаттанарлық сападағы нан алуға мүмкіндік береді. Желімтек сапасы қанағаттанарлықтан төмен болмауы керек. Желімтек саны қамыр илеуге қолданылатын дозатор суға арналған ДВЛ-3 және қамыр илегіш ТЛ-1 анықтайды.
Зиянкестермен зақымдану. Ұнның зиянкестермен зақымдануы нан қорында жіберілмейді. Зиянкестермен зақымданған ұн нан зауыты мен сату аймақтарында жіберілмейді.
Металломагнитті араласпа құрамы. Металл бөлшектері ұнға бидайды нашар тазарту кезінде және жұмысшы машина органы – білік, метталл тор және т.б. сыну нәтижесінде түседі. Барлық салааралық тарту өнімін және дайын ұнды ұн тарту зауытында магнитті құрылғыдан металломагнитті араласпадан тазарту үшін өткізеді. Бірақта оған қарамастан, ұнды талдағанда оны әлбетте зертханаларда осы көрсеткіш бойынша тексеріледі. 1кг ұнға 3мг дейін бөлшек өлшемі 0,3 мм дейін шаң тектес металломагнитті араласпалар массасы 0,4 мг дейін жіберіледі. Ине тәрізді және пластикалық формалы бөлшектер мүлдем жіберілмейді.
Металломагнитті араласпаның барын ПРФ-2 құрылғысымен анықтайды. Осы араласпаны өлшеу үшін ПИФ-2 құрылғысы қолданылады.
Зиянды араласпа, өнген бидай ұнының араласпалары, басқа мәдениет дәні. Басқа мәдениет ұны деп қарабидай, арпа ұнын айтады, ол бидай ластануының дәндік араласпасын анықтауға жатады.
Зиянды араласпа қарабидай, арпа ұнының және өнген бидай ұнының топтамасында қалыпты мөлшерде тазартпаса, қалып қояды.
Жоғарыда айтылған ұндағы араласпаны анықтау өте қиын, бірақ сондай әдістер шығарылған, оның ұндағы құрамын анықтамайды, тек ұнның сапасына сәйкес берілген дән талдауы негізінде құжатты толтырады. Зиян араласпаны басқа мәдениет дәнінің араласпа болуын дәнді талдау арқылы жүргізіледі.
Барлық үш түрдегі араласпа құрамының реттеледі. Зиянды араласпаның көп болуы адамды ауыр ауруларға шалдығуы мүмкін. Тартуға жіберілген бидай құрамында 0,5 % дейін зиянды араласпасы болады, соның ішінде кекіре балық немесе вязел 0,4 % тең; қарашықта 0,1% ден жоғары болмау керек.
Басқа мәдениеттегі бидай ұны, өнген бидайдың ұны нан пісіру бидай ұнының қасиетін төмендетеді. Қарабидай, арпа, өнген дән дәннің араласпасы бидайда илеуге түсетін 4% тен көп болмауы керек. Соның ішінде өнген бидай 3%-ке сай болмауы керек.
Ұн тарту завод жұмысшылары илеуге кеткен дән жіберілуге жауапты, оның құрамында талаптан жоғары зиянды араласпалар болады.
Зертханалық сабақ № 10
Қара бидай сапасының көрсеткіші мен стандарттары
Қара бидай партияларын нан қабылдау кәсіпорындарында қабылдау кезінде жалпы міндетті сапа көрсеткіштерін анализдеу арқылы сипаттайды.
7-кесте. Дән түрлерінің сапалық көрсеткіштері
Түрлері
Дән сипаттамасы
Масса 1000дән,г
Райондарды өсу, бөлу
Ветка
Ірі, ұзын, домалақ, сұр жасылдау
24-28
Солтүстік, солтүстік батыс облыстары.
Ветка 2
Ірі, дөңес, сұр және жасыл н\е сары
24-31
Перьков облысы, Сібір аудандары,
Харкевская 55
Ірі жасыл
27-94
Украина, РСФСРдің орталық облыстарында
Саратовская
Ірі, дөнес
23-32
Орталық қаратеңіз жағалауы
Бирская 2
Аздап қысқартылған сары жасылдау
27-34
Баширлық АССР
Чишиминдік
Ұзартылған дөңес, жасыл дән қоспасы бар сары
25-27
Алтай өіңрі, Курган облысы
Егер қара бидай дәндерін ұн зауытына жіберсе, онда жоғарыда көрсетілген қасиеттерімен басқа ондағы оның құрамындағы ұсақ дәннің бар екендігін анықтайды. Қара бидайға тән бүлдіргіштер және одан қиын бөлінетіндері қара алау және көк кекіре жағымсыз зиянды қоспадан басқаларға қарағанда қара бидай партияларында көп кездесетіні қара бидай күйесі.
Қара бидай түрге және түршелер құрамы бидаймен орнатылған құжат бойынша бекітіледі.
Қара бидай дәніне мынадай стандарттар бекітілген: қара бидай сатылатын, жасалғандағы талаптар, Сатылатын қара бидай бөлінетін, Спирт өндірісіндегі уыт өндіруге арналған қара бидай.
Бұл стандарттарға сәйкес қара бидайды келесі үш топқа бөледі, олардың биологиялық формасына және өсетін ауданына байланысты, солтүстік қыстық, оңтүстік қыстық және яровлік. өсетін аумақтарына байланысты қара бидай түрлерін түршелерге бөледі.
Бірінші түрін бес түршеге бөледі, екіншісін екі түршеге, ал үшіншісін түршелерге бөлмейді.
Әр қара бидай түрі мен түршелерін әр түрлі технологиялық қасиеттерімен біріктіріледі. Өйткені әр районда оның бірнеше сұрпы өсіріледі, соған байланысты ұн зауыттарында өндіруге арналған партиялардың құндылығын төмендетеді.
Стандарт бойынша дайындалған қара бидайға базалық және шектеуіш кондициялар қойылады. Қара бидайдың бес классы көрсетілген, олар қара бидай табиғатына, бағалылығына, елек тесігінен өтуіне байланысты бөлінеді. Елек тесіктері 1,4Х10мм.
Үлкен партиялардың жұмысын жеңілдету үшін стандартта әр партияның ылғалдылығы көрсетіледі.
Спирт өндірісіндегі уыт өндіруге арналған қара бидай стандартты жалпы көрсеткіштен басқа, оның табиғаттағы 685 гл кем емес және өсу қасиеті 92% кем емес.
Зертханалық сабақ № 11
Тары дәнінің сапалық көрсеткіші және стандарты.
Тары дәнінің анализі кезінде, дәннің ірілігі және жалпы сапа көрсеткіштерін анықтайды. Партияларды жарма зауытына жібергенде және зауытқа қабылдауда жалпы көрсеткіштерін анықтайды, ядро мөлшерін пайыз есебінде есептейді.
Тары дәнінің анализінде кейбір ерекшеліктер болады. Тарының залалсызданғандығын анықтауда навескада жабайы өсетін өсімдік жемісі және дән болуы есептелінеді, оған: щетинник сизый, тысячиголов, гречиха развесистая, және вьюковая, вьюнок полевой.
Зақымдаушы қоспалардың болуына ерекше көңіл бөледі, өйткені гелиотроп опушиноплодный. Ол кейбір оңтүстік аудандардың тарысында болуы мүмкін.
Тары жармасының пленчатостің қабыршақтану астықты қолмен фарфорлы ступкада немесе ГДФ аппаратында анықтайды. Тары дәнінде 3 стандарт орнатылған: Тары жасау кезігдегі талаптар, Тары жармасы, және Спирт өндірісіндегі уытқа арналған тары. Мемлекеттік стандартқа сәйкес тары дәні пленкасының түсіне қарай 4 типке бөлінеді. 1 тип- ақ және кремді тары, сұрыптары Веселоподолянское 367, уильское белое, Кинельское 3221 және т.б. 2 тип- қызыл тары,сұрыптары: Саратовское 853, Оренбургское комовое, Долинское 31 және т.б. 3 тип- сұр түсті тары, сұрыптары: Тулунское 399, Амурское местное және д.б. 4 тип- сары тары, сұрыптары: Омское 9, Казанское 506, Подолянское 24273 және т.б.
Дайындалған тары стандартына типке бөлінуден басқа базистік дайындалған кондиция көрсетілген, ылғалдыдық жағдайы және залалданғандығын және ірілігі бойынша 3 категориясы құрылған.
Стандарта дәндік және сор қоспасының құрамы берілген. Тары жармасының стандартында, типтердің мінездемесінен басқа жарма өндірісінде қолданылатын дән партиясы жауып беретін сапа нормасы көрсетілген. Жалпы сапа көрсеткішінен басқа құрамында ядро бар норма құрылған. Уытты өңдеуге арналған тары, жалпы міндетті сапа көрсеткіштерінен басқа, ұқсастығын анықтайды.
Зертханалық сабақ № 12
Сұлының сапа көрсеткіштері мен стандарттары
Сұлы партиясын анықтауда жалпы сапа көрсеткіші, кейбір партиялардың табиғилығы, ұсақ бидай құрамы, қабыршақтығы, өну қабілеті, ядро құрамы міндетті түрде есепке алынады. Анализде анықталған көрсеткіштер түрі партияның тағайындалуына байланысты.
Партияны анализдеуде дайын сұлы және тағамдық мақсатта мекемелерге жіберілетін сұлының тек жалпы сапа көрсеткіші және табиғилығы анықталады.
Жармалық сұлыда ұсақ бидай құрамын, қабыршақтығын, ядро құрамын есептейді. Спирт өндірісінде уыт алуда сұлының табиғилығы және өсу қабілеті анықталады. Сұлы сапасын анықтауда басты көрсеткіштер төменде келтірілген:
Бидай түсі. Түсін анықтауда жинауда және сақтау кезіндегі қарайып қалмауына көп көңіл бөледі. Гүлді қабықты қарайған бидай құжатта ескеріледі, бұл бидай сақтауға жарамсыз, бөлек орналастырылады. Сұлы ядросының түсі үлкен маңызға ие, ол микроорганизмдер әсерінен қараяды. Сұлы жармасының ядросының түсі сапа көрсеткішін бағалауда өте маңызды болып табылады.
Сұлының табиғилығы. Ядросы жақсы жетілген сұлы және астыңғы бөлігі қабықты болса, онда табиғилығы жоғары болады қайта өңдеуде және жарма зауыттарында, тағамдық мақсатта қолданылады.
Ұсақ бидай құрамы. Сұлы жармасының партиясын бөгде қоспалармен бір мезгілде анықтайды. Алынған көрсеткішті есепке алады, сұлыны тазартқанда ұсақ бидайлар қалдыққа кетеді. Ол жарма шығымын азайтады, ал жарма зауыттарындағы қабыршақтануда ұсақ бидай қабықта қалып қояды, бұл жарма сапасын төмендетеді.
Сұлының қабықтануы. Сұлының қабықтануын массасы 5г 2 өлшенді арқылы және ситада саңырауқұлақтардың 1,8*20 мм размерлі қалып қойған бастапқы бидайдан анықтайды. Сұлының қабықтануы стандартқа сай келмейді, бірақ оны міндетті түрде қабықты өсіндінің таза ядро және өнім шығымын анықтайды.
Ядро құрамы. Ядро құрамы бұл сұлы өлшендісі мен қоспа бірге алынғандағы пайызбен өрнектеледі. Бұл көрсеткіш жарма шығымына әсерін тигізетіндіктен маңызды болып табылады. Ядро құрамын жарма зауыттарында қайта өңдеу үшін анықтайды. Жарма зауыттарына жіберілетін сұлының ядросы 63 пайыздан кем болмауы керек.
Жарма зауыттартында сұлы партияларын қайта өңдеуде ядро құрамын орынды қолдану қажет. Ядро құрамы қабыршақтылығына, дәнді қоспаларға, ұсақ бидайға, бидайға, қарабидай мен арпаға тәуелді болады.
Қабыршақтылық төмен, бөгде заттармен ластануы мен құрамында ұсақ бидай аз болса, онда соғұрлым ядро құрамы жоғары болады. Ядро құрамы пайызбен мына формула бойынша анықталады:
Х=(100-П)(100-Сп+ЗП+МЗ)100+0,7(ОС+КС)
Мұндағы: П- сұлы қабыршақтығы;
Сп-ластаушы қоспа құрамы
Зп-барлық бидай қоспасының құрамы
Мз- сұлыдағы ұсақ бидай құрамы
Ос-1,8*20 мм өлшемді еоеуіш саңылауындағы қабыршақты сұлы құрамы
Кс- бидай, қарабидай және арпаның құрамы 1,8*20 мм өлшемді саңылаудың бидай түсетін жері.
Бұл формуладағы 100-П ядро құрамын қоспаларсыз көрсетеді, ал 100-Сп+ЗП+МЗ- 1,8*20 мм елеуіш саңылауындағы қалған қабыршақты, қоспаларсыз сұлы құрамын көрсетеді, 0,7 коэффиценті қайта өңдеуде қолданылатын сұлы, бидай, қарабидай, арпаны көрсетеді.
Сұлы дәніне мынандай стандарт бекітілген: Өндірістік және тағамдық сұлы, дайындаудағы талап, Сұлы, жарма өнеркәсібіндегі қойылатын талап, Спирт өндірісінде уыт дайындауға арналған сұлы, Тағамдық мақсатта және құрама жемді қайта өңдеуде қойылатын талап.
Бірінші стандарт дайын сұлыға берілген. Мұнда сұлы типке, подтипке бөлінгені дән қалпына байланысты. Бірінші тип 2 подтипке бөлінген, 1 подтип-ақ сұлы, дәні ірі, сопақша ұзын, алмұрт тәрізді, сұрыптары: Победа, Орел, Лыговский 1026, Советский жатады. 2 подтип- сары сұлы, бидайы Москва, харьков және ұзын қабықты ботаникалық типті, сұрыптары: Золотой дождь, Хорковский 596, Лоховский, Надежный.
2 тип- ұзын, сопақ, ине тәрізді формалы бидай, мысалы Артемовский 107 сұрыпы. Бұл стандартта сапасына байланысты сұлының бөлінетіндігі: негізгі және шектелген кондициялы және дайындау кезінлегі қойылатын талаптары көрсетілген.
Жіберілген сұлы жарма зауытында стандартпен басқарылады, Сұлы, жарма өндірісінде қойылатын талаптар жарманы өңдеу үшін сұлының 1 типі қолданылады, 1 немесе 2 подтипі МЕСТ 12771-71 талаптарында, көрсетілген сұлының сапасына, жалпы көрсеткіштерден басқасы, сәйкестендіріледі. Дәннің түсі, ұсақ бидайдың құрамы, дәннің құрамы. Арамшөпті қоспалар бүлінген бидайдың құрамында оқшауланады, мәдени өсімдіктердің дәндерінің құрамы сәйкестендірілген, астық қоспаларының қатынасы.
Стандарт Сұлы азықтығы, қойылатын талаптар партияларға таратылады, жемдік мақсатқа дайындалған жүйелер және жемді өңдеу үшін жіберіледі.
Зертханалық сабақ № 13
Арпа сапасының көрсеткіштері мен стандарттары
Арпа дәнін қолдану алуан түрлі. Жалпыны есепке алмағанда, әртүрлі мақсаттарға арналаған арпа партияларының сапа көрсеткіштерін төмендегі стандарттарға сәйкестендіре отырып анықтайды: Азықтық және жемдік арпа. Дайындау барысындағы талаптар, Сыра дайындауға арналған арпа. Дайындау барысындағы талаптар, Спирт өндірісінде солод (уыт) өндіруге арналған арпа, Арпа. Жарма өндіру талаптарына сай.
Азықтық және жемдік арпа. Дайындау арасындағы талаптар стандарты арпа партияларының азықтық және жемдік мақсатта мемлекеттік дайындау жерлерінде қолданылады. Бұл стандарт бойынша дән сапасын міндетті көрсеткіштері арқылы ғана анықтайды. Стандартта дайындалатын арпа дәндеріне кең көлемдегі және шектелген кондициялары көрсетілген. Сондай-ақ қоспа құрамы, орналастыру, тасымалдау мен сақтауға арналған көрсеткіштер, ылғалдылығы бойынша 4 жағдай, дәндік қоспаларына байланысты 3 жағдай, табиғаты бойынша 3 категория көрсетілген.
Сыра дайындауға арналған арпа. Дайындау барысындағы талаптар стандарты мемлекеттік дайындау жүйесіндегі сыра өндірісінде қолданылатын арпаға арналған. Сыраның шығуы мен сапасы оның жалпы көрсеткіштеріне ғана байланысты емес. Ол сондай-ақ дәннің сұрыпты мен өндірілген ортасына, құрамындағы ұсақ дәндердің санына, ірілігіне, өсу қабілетіне де байланысты болады. Өсіп-өну қабілетін сыра өндіруге жіберілген дәннің бесінші күнінде өнген дәндердің санына байланысты анықтайды. Сыра қайнату өндірісіне жіберілетін дәннің ірілігі 50%-дан, ал өсіп-өну қабілеті 95% кем болмауы керек. Базисті кондициядағы арпада ұсақ дәндердің болуы 5% көп емес. Сыра қайнату өндірісіне арналған арпа сапасы бойынша екі класқа бөлінеді.
Спирт өндірісіне арналған солод алуға қолданылатын арпа сапасы міндетті көрсеткіштермен қатар ұқсастық нормасы 92% кем емес және өсіп-өну энергиясы (үшінші күнде) 85% кем болмау керек.
Арпа. Жарма өндірісіндегі талаптар. Стандартында жалпы көрсеткіштерден басқа арпа табиғаты мен ұсақ дән болуының нормасы көрсетілген. Құрамындағы ұсақ дәндер 5,0%-дан көп емес. Арпа табиғатына деген жоғары талап жарма алу үшін әбден пісіп жетілген, құрамында эндоспермі көп арпа болуы керектігімен түсіндіріледі. Жарма алуға қолданылатын арпа төмендегідей сипатталады: бүлінбеген дәндері бар бидай қоспасы 5,0%-дан, ал жетілмеген және дамымаған қара бидай мен сулы қоспасы бар арпа 2,0% -дан көп болмауы тиіс.
Зертханалық сабақ № 14
Күріш- бидай сапасының көрсеткіштері
Гүлді-қабықшалы бидайды күрішті бидай деп атайды. Күрішті бидай партиясының анализінде (сараптама) жалпы көрсеткіштерінен басқа, спецификалық көрсеткіштерін де анықтайды: қызыл, сарғайған, жетілмеген, жасыл және глютинозды бидай құрамын, шынылығын, жарықшақтығын, қабыршақтығын. Соңғы көрсеткіштерді күріш анализінде (сараптама) жарма зауыттарына жіберілетінін, ал жарықшақтығы жарма зауыттарында анықтайды.
Күріштің ластаушылары - тауық просолары, күріш прососы, ірі дәнді просолар болып табылады.
Тарылар күріш бидайынан қиын ажыратылады, егер олар тазартылғаннан кейін партияда қалып қойса, онда жарманың сапасын төмендетеді. Күріш бидайдың құрамында ластаушылардың болуы 1,5%-дан көп емес рұқсат етіледі.
Жетілмеген және жасыл бидай әдетте күріш партиясында кездеседі.
Жетілмеген және жасыл бидай стандарт бойынша жеуге жарамдылармен біріктіріледі.
Қызыл бидай - бұл қабығының түсі қызыл және қою қоңыр, ал эндоспермі ақ болатын бидай. Бұл бидайлардың жемісті қабықшасында, жоғарыда көрсетілгендей қызыл пигменттер болады. Кейбір күріштің түрлерінде қызыл-қоңыр қабықша кездеседі. Мысалы, кауказик күріші, ал КСРО-да шығарылмайды, бірақ олардың қоспалары ақ ядролы күріш партияларында кездеседі. Күрішті өңдеуде шлифовка процесінде бидай қабықшасы толығымен тазаланбайды, ол ядро араларында қызыл жолақ түрінде қалып қояды. Бұл жарманың сыртқы түрін нашарлатады, ботқа пісіргенде ол қызғылт рең пайда болады. Егер қызыл жолақтан толық құтылатын болсақ, қабықшаны жоғалту өте ұзақ шлифовканы қажет ететіндіктен, жарманың шығымы төмендейді. Күріш бидай партиясының стандарты бойынша қызыл бидайдың болуы 2 %-дан көп болмауы рұқсат етіледі.
Сарғайған бидай - бұл сары ядролы бидай. Бидайдың сарғаюы жетілу және жинау кезінде қолайсыз жағдайдың кесірінен, өздігінен жылыну, қолайсыз жағдайларда сақталу, кейде кептіру кезінде пайда болады. Сарғайған ядролар өңдеуде көп механикалық күшті іс-әрекетті қажет етеді. Сарғайған ядролар жармаға түскенде оның сыртқы түрін және дәмдік қасиетін төмендетеді, кейбір мәліметтерге қарағанда олар адам денсаулығына кері әсер етеді.
Плютинозды бидай, стеарин түзетін консистенциясы болады, ол кесілгенде жақсы көрінеді. Сыртқы түрі бойынша кейде меловкамен ұқсас келеді. Бірақ олардан айырмашылығы ядросы қатты болады да, қысым түсіргенде жарылмайды. Олар ұн бидайымен де ұқсас келеді, оларды әлсіз йод ерітіндісімен өңдеу арқылы оңай ажыратылады. Құрамында декстриндер бар глютинозды бидай өңдегеннен кейін қою қызыл немесе қоңыр, ал- ұн бидайы- қою көк болады. Клейковинаны күріштен алынған жармадан жасалған ботқаны пісіргенде олар өз пішіндерін сақтамайды. КСРО-да клейковиналы күріш сұрыпы шығарылмайды, бидай қоспасының болуы күріште 2%- дан жоғары емес рұқсат етіледі.
Қызыл, сары және глютинозды бидай негізгі бидайға жатады.
Күріштің жарықшақтығы - күріш ядросында жарықтың болуы. Күріште жарықтар жинау, сақтау, өңдеу кезінде, күріш түбінде пайда болады. Олар, біріншіден, ылғал әсерінен, екіншіден, механикалық іс-әрекеттің нәтижесінде пайда болады.
Көбінесе күріш дәндерінің өсінде перпендикуляр жарықтар болады. Егер күріш дәнінің ядросында жарықтар болса, онда ол бүтін дәндер санын азайтады. Сондықтан жарма зауыттарынан да осы көрсеткішке көп көңіл аударады.
Күріш шынылығы - ол күріштің сұрыпына, өсіру жағдайына, пісіп жетілуіне байланысты. Күріш шынылығы азоттың қосылыстармен байланысты емес деп саналады. Бидайға қарағанда. Бірақ бұл көрсеткіштің маңызы зор. Жарманың шынылығы жоғары болуы бүтін дәндердің көбеюіне әсер етеді және тұтынушы талаптарына сай келеді (пісіру кезінде дәндер формасын сақтайды).
Күріштің технологиялық қасетін жалпы шынылығы ғана бағаланбайды, сонымен қатар партияда жартылай шыныланған дәндерде ұндық дақтың орналасуы да есептеледі. Дәндерді өңдеу үшін қолайсысы болып ұзыншы ұндық дақ эндоспермаға жақын орналасқан.
Күріш дәндеріне анализ сапа көрсеткіштерінің кезектесуі стандарттық схема бойынша анықталады. Қазіргі кезде күріш дәндерінің анализі уақытша методика бойынша өткізіледі. №1 және №2, №9-9 инструкциясында (КСРО дайындау министрлігінің кәсірорында күріш дәндерін қабылдау, орналастыру, өңдеу және сақтау бойынша), ГДФ апаратын қолданып және УГАД құрылғылары (Практикум-20 тарау).
Күріш дәніне бір стандарт (Мест-6293-68) бекітілген. Зауыттар осы стандарт бойынша күріш дәндерінің партияларын жармаға өңдеу үшін дайындап, жібереді. Осы стандарт бойынша дәндер формасы және консистенциясына байланысты күріш дәндері 3 типке және подтиптерге бөлінеді:
І тип - дән ұзын және жуан. Бірінші подтип-шынылық күріш: жергілікті Сары-қылшық, Сантахездік 52, жергілікті Арпа-шалы, Узрос-275 сұрыптарымен енгізделген. Екінші подтип-жартылай шынылық, жергілікті Ақ-Қылшық сұрыпы секілді.
ІІ тип - дәні ұзын, жұқа, жіңішке келген. Бірінші подтип-жергілікті Садри Масалли, Азрос 637, Приморлық 6 сұрыптарының шынылық күріші. Екігші подтип- жергілікті ақ Амбарбу сұрыпының жартылай шынылық күріштері.
ІІІ тип - дөңгеленген. Бірінші подтип - Ала көлдік, Өзбек 2, Узрос 7-13,, Краснодарлық 424, Узрос 7, Дубовский 129 сұрыптарының жартылай шынылы күріші. Үшінші подтип-ұнды дәндер мен күрішті біріктіреді. Жергілікті Қырмызы сұрпы секілді.
Жарма зауыттарында күрішті өңдеуде партияның типтік және подтиптік құрамының маңызы зор. Технологиялық қасиеттері бойынша күріштің типтері мен подтиптері бірдей болмайды. Егер партияда типтер мен подтиптер қоспасы болса, жарманың шығарылу сапасы төмендейді. Бұл жағдай қоспада төмен технологиялық қасиеттері басым күріш пен бірге жоғары қасиеттері болса да кездеседі.
Күріш дәндерінің стандартында тип пен подтипке бөлуден басқа базалық және шектеулі кондициялар дайындалатын күрішке келтірілген. Жіберілетін күріштің сапасының нормасы, қоспа құралы және де ылғалдылық бойынша 4 күйі бар, қоспалардың болуына жәнедәндерде эндосперманың сарғайуына байланысты 2 топқа бөліп қарастырады.
Зертханалық сабақ № 15
Тұқымдық бидай дәнінің сапасының көрсеткіштері және оны анықтаудың тәсілдері
Дәннің егістік сапасы көптеген көрсеткіштермен сипатталады.
Тұқымдарды органолептикалық бағалалау. Мемлекеттік дәндік инспекцияға қаппен келіп түсетін үлгіні органалептикалық бағалайды және өлшейді. Тұқымдарды сыртқы пішініне қарап (түсіне, жылтырлығына, қабыршығының қатпарлануына, егістік зиянкестерімен зақымдануына және т.б.) және иісі бойынша бағалайды.
Мұндай қадағалау дәндік материалдың сапасын дұрыс бағалайды, дәндердің қалыптасу процесі туралы белгілі ойды қалыптастырады, жинау науқанында дәнге ауа-райының әсерін, дәндердің зиянкестермен, түрлі аурулармен зақымдануын түсіндіреді. Дәннің өзгерген түсі (қараюы, торшықтануы) және иісінің таралуы дәннің дұрыс сақталмауының себебінен болады.
Дән тазалығы. Дәндік материал партиясындағы негізгі дәннің құрамы, сол сияқты аспаға пайыз бойынша алған анализге арналған негізгі дән мәдениетінің массасы дән тазалығы деп аталады.
Дәндердің тазалығын зерттеу үшін ұзындығы дәннің тегіне байланысты болатын екі аспаға саламыз.
Аспаны дәннің негізгі мәдениетіне және қалдыққа бөледі. Дәннің негізгі мәдениетіне берілген дәннің зақымданбаған мәдениеті жатады. Оларға сонымен қатар берілген мәдениеттің зақымданған дәні де қабығы жоқ дәннің жартысыда жатады. Алайда орташа жағдайда егінді жинағанда қабықсыз және залалданған қабықтары бар дәндер саны көп болмайды. Сонымен қатар, дәндердің отырғызу мөлшері дәннің егу жарамдылығын анықтаумен бекітіледі. Кейбір дәндердің негізгі мәдениеті бос және аязға төзімді деп санайды. Зерттелетін дақылдардың барлық сапалы емес дәндерін қалдыққа жатқызымыз: 1. Орнатылған размерлі елеуіштен өткен ұсақ және солғын тұқымдар; 2. Солғын дәндерді (өте бүріскен, орташа тұқымның үштен бір бөлігін алады); 3. Түбіршігі өскен немесе көлемі дәннің жарты бөлігіне тең дәндер; 4. Шіріген дәндер; 5. Басылған және жаншылған дәндер; 6. Сынған және зиянкестермен зақымданған дәндер. Дәні жартылай аз немесе аз болады, қабығы жоқ болады.
Қалдыққа сонымен қоса қоспаларды да жатқызады, олар келесідей фракциялардан тұрады: 1) арамшөпті өсімдіктердің барлық тұқымдары; 2) мәдени өсімдіктердің барлық тұқымдары, таза және зақымдаңған түрлері; 3) саңырауқұлақтардың бас қалпағы және бөліктері; 4) нан запасының тірі зичнкестері және олардың тірі дернәсілдері; 5) жер кесегі, тастар, кеміргіштер мен жәндіктер; 6) сабағының жемістік және тұқымдық қабығының сынуы, гүлдік қабатының жойылуы, өлген зиянкестермен дернәсілдер.
Қалдықтың барлық фракциялары отырғызу материялының сапасына қатты әсер етеді. Сөйтіп, арамшөпті өсімдіктердің дәндері топыраққа түсе отырып, отырғызылған заттарды және жаңа егістік партияларын ластайды. Сонымен қоса мәдени өсімдіктер дәндерінің болуы да кері әсер етеді. Әсіресе, дәнде каронтинді арамшөптердің болуын мұқият бақылайды.
Әртүрлі саңырауқұлақтардың склероциясы, бас қалпағы және бас кесегі өсімдіктің ауруының көзі болып табылады, сондықтан олардың құрамы қатаң нормаланады. Отырғызу материалының кейбір түрлері үшін олардың болуы жіберілмейді. Әсіресе, бөліктердегі бидай.
Нан запасының барлық тірі зиянкестері - жәндіктер отырғызу материалдарына жіберілмейді, ал тұқым партияларында кененің болуы оның дәрежесін 3-ші дәрежеге дейін түсіріп тастайды. Қалған қоспалар біркелкі отырғызуға кедергі жасайды, сақталуын төмендетеді және отырғызу нормасына әсер етеді.
Қалдықтың 1 данасында 1 кг арамшөп тұқымдарының және дәнді дақылдар дәндерінің саны есептеледі. Бас қоспасы, склероциналар споралары және басқа саңырауқұлақтарды жеке өлшейді және пайыз бойынша білдіреді.
Бөліктегі есептелген қоспаларды, бас қалпағының құрамындағы массалық споралардың кернейін және басқа саңырауқұлақтардың склероциясын былай анықтайды: а) дән дақылдарынан анализ үшін 10 г-нан көп орташа үлгі бойынша алынған аспаны таңдаймыз; б) дәнді дақылдарында 10 г-нан және одан аз аспа массасында 5 г таңдаймыз.
Каронтинді арамшөптердің болуын және болмауын барлық дақылдарда орташа үлгі бойынша анықтайды. Егер қалдық 1-ші және 2-ші кластардан масса бойынша нормадан аса, қалдық топтарды бөледі.
1000 дәннің массасы. Дәндік материалдың сапасын сипаттайтын, оның ірілігі мен толықтығын көрсететін ең маңызды белгілердің бірі.
Дәндердің аурулармен зақымдануы. Ауыл шаруашылығында өсімдіктердің ауруы үлкен шығын келтіреді, егіс мөлшерін төмендетеді және сапасын түсіреді. Өсімдіктердің негізгі аурулары тұқым және топырақ арқылы таралады. Дәннің зақымдалуы келесі тәсілдермен зерттеледі: макроскопиялық, ценртифугалау, биологиялық, люминистенция арқылы. Анализ нәтижесін пайыз бойынша немесе бі бөлікке 1 кг дәннен көрсетеді.
Макроскопиялық тәсіл. (Дән үлгісін жай көзбенде көруге болады) Фитогенді саңырауқұлақтардың қыстық түрін анықтайды, бас қалпағын және қалпағындағы споралардың үгіндісін анықтайды.
Центрицугалау тәсілі дән бетіндегі саңырауқұлақтардың спораларын анықтайды. Оларды сумен мұқият шайқау барысында үлгіден табады. Шайылған суды центрифугалау пробиркаға құйып, 3 минуттай ценртифугалайды. Тұнбаны тұндырады, пипеткамен тамшы алып, заттық шыныға салады және препаратты микроскопта көреді. Әрбір пробиркадан 5 препаратты қарастырады. Бұндай тәсілмен, злакты мәдениеттердегі және сарымсақтағы спораларды көре алады.
Биологиялық тәсілді саңырауқұлақ пен бактерия дәнінің ішінде болған жағдайда ғана қолданылады. Ол дәндердің ылғал камерасында немесе қоректік орталарда өсумен шектеледі.
Петри, Кох стерильді ыдыстарында өсімдік ылғал камерасын құрады, түбіне ылғалды стерильді фильтрлі қағазын, марлы немесе құм салады. Түсірілген дән үлгілерінің аурумен залалданғанын анықтау үшін дән үлгілерінің тазалықты анықтағандай массасын алып аспаға салады. Аспадан қалдықты бөліп алады. Негізгі мәдени дәнді шыныға салып, араластырып және 4 үшбұрышқа бөледі. Әрбір үшбұрыштан 25 дәннен санап алады. Анализ үшін 4 үлгінің әрбірінен 50 дәннен алады. Бұл дәндердің беті стерилизацияланады, 5 мин 0,5 пайыз KMnO4 ерітіндісінде немесе 1 мин 95-96 пайыз спиртте сала тұрады. Бұндай өңдеуде дәндердің бетіндегі барлық микроптар өледі. Стерильденген дәндерді ылғалды камераға салады. Белгілі уақыттан кейін оларды қарастырып, жұмсақ жасушаларының бактериялармен зақымданғанын анықтайды.
Дәннің анализі үшін қоректік орталардың әртүрлі қатты орталары қолданылады. Оларға стерильді дәндер жайылады (4 үлгі 50 дәннен). Қарастыруды рет бойынша 3 күннен бастап анализ біткенше қарастырады.
Алдын-ала анализ үшін люминистентті тәсіл қолданылады. Негізгі дәнді дақылдарды қара қағазға салып, ультракүлгін жарықтағышқа салады. Бидай дәнінің сау түріні көкшіл, қою көк немесе көк күлгін түсте жарқылдайды. Зақымданған дән басқа түсте болады. Мыс, бұршақ дәні аскохитоз және фузориозбен зақымданғанда күңгірт қоңыр қызыл түсте болады.
Дәннің ұқсастығы және өсіп-өну энергиясы. Себулік сапасының көрсеткіштері ішінде дәндердің ұқсастығы мен өсіп-өну энергиясы маңызды орын алады. Дәннің ұқсастығы мен өсіп-өну энергиясы жақсы климаттық жағдайда және агротехника дұрыс болғанда үнемі жақсы өнім береді.
Егулік пен себулікке жарамды дәндердің мөлшеріне қарай ұқсастықты анықтайды. Дәннің ұқсастығы дегенде олардың қалапты дамыған өскін беретін қасиетін түсінеді.
Дәннің ұқсастығы оптимальды жағдайларда мемлекеттік стандарт бойынша, өнім шығуы бойынша анықтайды. Ұқсастықпен қатар дәннің өсіп-өну энергиясында анықтайды. Дәннің өсіп-өну энергиясы деп олардың тез және біркелкі өсіп-өнуін айтады.
Осы көрсеткішті анықтау үшін 100 дәннен тұратын 4 үлгі алады, ал жемдік арахис, бұршақ, асбұршақ және асқабақ дәндерінен 50 дәннен тұратын үлгі алады.
Дәндерді өндіру және Петри табақшаларына кварцты құм немесе фильтрлі қағазға салып орналастырады. Дәндерлі өндірітін орындар стерильді болуы қажет. Дәндерді орналастырмас бұрын оларды ылғалдандырады.
Ұқсастық және өсіп-өну энергиясының мерзімі стандарт бойынша нормаланады. Өсіп-өну энергиясы мен ұқсастықты анықтағанда қалыпты өскен дәндерді ұқсас деп есептейді. Оларға дамыған өсінді және түбірлі өсінді берген дәндер жатады. Олардың ұзындықтары дәндердің түрлі тұқымдас түріне байланысты. Мысалы, бидай мен қарабидайдың ұқсас дәндеріне қалыпты дамыған түбірі бар және негізгі түбірдің өлшемі дәндердің ұзындығынан кем емес, ал өсіндісі дән ұзындығының жартысынан кем емес дәндерді жатқызады.
Ал ұқсас емес дәндерге: өспеген, ісінген дәндер, сондай-ақ ісінбеген, ісінбей қалған қатты дәндер, шіріген дәндер, қалыпты өспеген дәндер және де түбірі жоқ немесе тамыры жоқ дәндерді жатқызады.
Өсу күші. Өсіп-өну энергиясы және ұқсастығымен қатар дәндердің егіндік қасиеттерінің көрсеткіші болып, оларға топыпақ бетіне шығып, жақсы жеміс беруі үшінқосымша көрсеткіштердің бірі өсу күші болып табылады. Бұл көрсеткішьі анықтау қажеттілігі зақымдалған дәндерді анықьау кезінде туады. Өсу күшін бір сұрыпты партиялардың басқа көрсеткіш бойынша ұқсастығы кезінде салыстырмалы түрде анықтайды.
Дәннің өсу қабілеттілігі. Физикалық жетілмеген дәндерде және төменгі температурада сақталған дәндерде көптеген жағдайларда біркелкі өну байқалмайды, сондай-ақ кейде қысқа мерзім ішінде дәннің өсу қабілеттілігін білу қажет болады. Сондықтан ұқсастықты анықтаудың стандартты әдістемесін қолдана алмаймыз. Осындай жағдайларда дәндердің өсу қабілеті деген көрсеткіші анықталады. Ол әдетте дәндік материалда тірі дәндердің болуымен сипатталады. Ал тірі дәндерді өлі дәндерден ажырату тәсілі оларды тетразолмен немесе фуксинді қышқылмен бояу арқылы анықтауға негізделген.
Тірі дәндер қызыл немесе малина түске боялады, өлі дәндер боялмай қалады.
Себулікке жарамдылық таза және біркелкі ұқсас дәндердің үлгідегі пайызы бойынша анықталады. Оны мына формуламен анықтайды.
Х=АБ100
Бұл көрсеткіш себулік нормасын дұрыс есептеуге және одан жақсы өнім алуды қамтамасыз етеді.
Дәннің ылғалдылығы. Жоғарыда айтылып кеткендей дәндердің ылғалдылығы оның қауіпсіз сақталуының аса маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Дәннің сақталуы кезіндегі жоғары дәрежедегі ылғалдылық пен жағымсыз температура оның себулік қасиеттерін төмендетуі мүмкін.
Дәннің зиянкестермен зақымдануы. Дәннің зиянкестермен зақымдану дәрежесін жоғары бөлімдердегі әдістермен анықтайды.
Кенелер үшін зақымдану дәрежесі азық-түлік дәндерінің зақымдану дәрежесімен бірдей. Сонымен қатар, далалық зиянкестермен зақымданған астық тұқымдар үшін құрамындағы зиянкесті анықтаудың ерекше әдістері бар. Құрамындағы тірі зиянкестер немесе олардың лечинкалары бар дән партияларын себулікке қолдануға тиым салынады.
Дән сұрыпының тазалығы. Дән сұрыпының тазалығын және олардың сұрыптық атауының сәйкестігін түрлі әдістермен анықтайды. Көпшілік жағдайда дән сұрыппының тазалығын сыртқы түріне қарап анықтайды. Сондай-ақ дәндерді микроскоп арқылы зерттеу әдісі қолданылады. Дегенмен көпшілік жағдайда дән сұрыппының тазалығын химиялық әдіспен анықтау кеңінен таралған. Қазіргі кезде дән сұрыпының тазалығын анықтауда люминисцентті әдіс қолданылады. Ол әдіс мынаған негізделген: дән немесе дән өсіндісі жай жарықта түсі бойынша айырмашылығы білінбейді, ал ультракүлгін сәуле түскенде дәндер түрлі түсті жарқырау қасиетіне ие болады.
Сараптамалық сабақ жоспары
№
Сараптамалық сабақ тақырыбы
Сағат саны
1
Астық түйірді бақылау
1
2
Астық түйір балғындығының көрсеткіштері
1
3
Бидайдың біртектілігін анықтау
1
4
1000 дән массасын анықтау әдістері
1
5
Бидайдың шынылығын анықтау әдістері
1
6
Клейковина сапасы бойынша бидай ұнының сапасына баға беру
1
7
Күлділігін анықтау әдістері
1
8
Құлау санын анықтау
1
9
Бүлдіргіштермен зақымданғандығын және бүлінгендігін анықтау
1
10
Ұндағы дәрумендердің мөлшері бойынша ұн сапасын анықтау
1
11
Ірілігіне қарай ұн сапасын бағалау
1
12
Металломагниттік қоспаларды анықтап үйрену
1
13
Механикаландырылған құралдарды пайдланып бидайдың дән маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері
1
14
Әдістеме бойынша ұнның бақылау сапа көрсеткішінің ақтығын ФПМ-1 құрылғысы арқылы анықтау
1
15
Ақтаудың технологиялық сапасын бағалау
1
Барлығы:
15
Тәжірибелік сабақ № 1
Астық түйірді бақылау.
Өнеркәсіпте технологиялық бақылау цех құрастырған және оны бас инженер бекітеді. Кесте бойынша жүргізеді. Кесте төмендегілерді анықтау керек:
1) бақылау нысанын (үрдістерді анықтау кезеңдерініңжүйелерін, маңыздылығын астық түйірі мен өнімдерін сақтау орындарын).
2) сынаманың орны мен әдісі.
3) анализ әдістері мен көрсеткіштер. 4) бақылау кезеңділігімен ұзақтығы.
Астық түйірі мен астық өнімдерінің дәнінің ұзақтылығы зертхананың жабдықталуы мен әдіске байланысты. Сонымен қатар, біліктілігі жоғары мамандар қажетті. Жақсы нәтижені алу үшін еңбекті ұйымдастыра білу керек. Олар астық түйірін қабылдау, оларды тазартуда да бақылау кезінде келтіру, сақтау және басқа операциялар кезінде конвейерлі ағымды әдіс арқылы қолданылады. Ағымды әдіс зертхана жұмысшыларына арнайы орны жеке-жеке тапсырмалармен беріледі. Ол кезде жұмысшыларға тек бір немесе бірнеше функциясы орындауға тура келеді. Ол жұмыстың күрделігі мен орындау ұзақтығына байланысты. Сақтау қоймаларын бақылауды тәжірибелі лаборанттарды тағайындайды. Оның жұмысының нәтижелігі, оның тиянақтылығына көп әсер етеді. Әр бақылау нәтижелерін бақылау журналдарына жазып отыру арқылы қадағалап есептеп шығады. Нәтижелерді рәсімдеу жүйесі сапасының қарастырып, толығымен қадағалау нан өнімдерін дұрыс сақтауына тура жанама жұмысшылар үшін ыңғайлы болу тиіс қоймаларда астық түйірдің барлық көрсеткіштер жағдайы хронологиялық реттіліктерін тексеру күні әр қойма секция бойынша және әр қабат бойынша жеке қадағалау журналдарына түсіп отырады.
Тәжірибелік сабақ № 2
Астық түйір балғындығынның көрсеткіштері.
Жұмыс мақсаты: Астық түйір түсі, жылтырлығы, иісі, кей жағдайда дәмін ажырата білу.
Сақталатын астық түйір жағдайы мен толық құнды қасиеті оның балғындық көрсеткіштері түсі, жылтырлығы болып табылады. Жас астық түйір қалыпты дәм болады. Кеткеннен кейін жылтыр түс пайда болады. Түс, иіс, жылтырлықтың өзгеруі сақтау, кептіру, тасымалдау, жинау және жетілдіру кезінде жағымсыз әсерлер болуы мүмкін. Дақ, қарайған, түсін жоғалтқан астық түйір массасында көптеген микроорганизмдерді жетілдіретін қажетсіз үрдістердің дамуын куәландырады. Егер астық түйір түсі өзгеретін болса, тереңірек қарап биохимиялық және технологиялық өзгерістердің пайда болғанын көруге болады. Сонда да аныктауға алынған сынамалардың барлығын астық түйір иісі мен түсінің жағдайын мұқият қарау нәтижесінде астық тарауда болатын жағымсыз үрдістерден басталатынын анықтап, астық саласына нұқсан келтірмеу үшін оған шаралар қолданылады. Дәмін анықтау үшін сынамалы жару арқылы көреді. Ол әрі қарай кері әсерін тигізеді. Сондықтан астық балғындығын иісі мен түріне қарап бакылау. Астықтың иісі мен түсін нан қорлары бүлдіргіштермен зақымданбағанын арналған астық түйір партисына сынамаларды алып анықтайды.
Тәжірибелік сабақ № 3
Бидайдың біртектілігін анықтау
Жұмыстың мақсаты. Бидайдың сапалық көрсеткіштерінің бірі дәннің біртектілігін анықтау әдісін меңгеру.
Жабдықтар: Тесік ені 2,8; 2,5; 2,2; 2,0; 1,7мм болатын илегіш, ВЛТ-200 немесе ВЛТК-500 техникалық таразы, ЛР-3 зертханалық рассев чашкалар.
Анализ. Бидай сынағының салмағы 100 г болатын бидай сынамасын 0,5г дәлдікке дейін өлшейді де, елеуіштерде елейді. Елеу үшін бір елеуіштен екіншісіне кезекпен ауысып отыратын поддондар құрылған (1,7*20; 2,0*20; 2,2*20; 2,5*20; 2,8*20 мм). Илеуіштер жинағын беті тегіс үстелдерге орналастырады. Сілкілеусіз илеуіштердің тесіктерінің ұзындығының бағыты бойынша қайтымды қозғалыс арқылы илеуді жүргізеді.
Илеуіштің ауытқуы – 100 мм. Илеу ұзақтығы 3 мин (110...120 қозғалыс кезінде 1 минут).
Илеу аяқталғаннан кейін әр илеуіште қалған қалдықтардан стандарттарға сәйкес бидай және арпа қоспалары, соғылған бидайлар және де басқа да дақылдардың қоспаларын (бидайдың біртектігін анықтау кезінде астық түйірді аяз шалған болса, оны есептемейд) алады. Сосын әр илеуіштен таза бидайлардың қалдықтарын және төменгі илеуішке өткен ұсақ бидайларды өлшейді. Пайызбен көрсетіліп алынған деңгейдегі тұтас бидайлар сынамасына қоспаларды есептеу үшін салады. Бұл оның, яғни бидайдың біртектілігін көрсетеді.
Есептеу мысалы, 100 г бидайды себу кезінде елеуіште қалғаны
2,8*20 мм тең
2,5*20мм
2,2*20мм
1,7*20мм
1,7*20м
10,0г немесе 10,5%
18,8 г немесе 19,8%
40,2 г немесе 42,3%
20,7 г немесе 21,8%
5,3 г немесе 5,6%
Барлығы 95,0г 100%
Қоспалары 5,0 г
Қорытынды 100,0г
Астық түйір қосынды массасы бойынша екі аралас илеуіште шығу сынағының біртектілігін пайызбен үш топқа бөледі;
Жоғары - 80%-тен артық
Орташа – 75-80% дейін
Төмен - 70%-тен төмен
Осымен қоса, бидайлардың қалдығын елеуіштің тесіктерінің өлшемін көрсетеді. Бидайдың біртектілігі өлшем бойынша бірдей болуымен сипатталады. Ол ұн зауыттарында өңдеу және отырғызу кезінде үлкен мәнге ие болады.
Тәжірибелік сабақ № 4
1000 дән массасын анықтау әдістері
Жұмыстың мақсаты: Осы әдістің негізі бидай өлшендісін өлшеуге негіздеуге, толық дәнді бөліп алуға, қалдықты өлшеуге, толық дәнді санауға негіздеуге, сосын оның саны бойынша толық дән массасына бөлуге, сосын 1000 дән бойынша әдіс қорытындысын шығаруға үйрету.
Құрылғылары. Бөлгіш. Зертханалық таразы жалпы қолданылу шегі ±10,00 мг жіберіледі. Дәнді санауға арналған құрылғы ("Нумиграл" фотоэлектрлі есептегіш және басқа есептегіштер). Бөлшектің тақташасы, штамб және пинцет.
Орташа үлгіден дән өлшемдісін бөліп алады. Оның массасы зерттелетін мәдениеттің 500 дәнінің массасына жақын, және жіберілетін өлшеу шегі ±10,00 мг өлшемдіден толық, дәндерді теріп алады, ал қалдығын жіберілген шегі ±10,00 мг өлшейді. Өлшемді массасынан қалдық массасын алу әдісімен бітеу дән массасын анықтайды.
Өлшемдіден таңдап алынған бітеу дәндерді құрылғыға тесілі есептегіш көмегімен немесе қолмен есептейді. Әрбір анықталғанды екі параллель өлшемдімен жүргізеді.
Қорытындыларды өңдеу.
1000 дәннің массасын грамдалған дәннің фактілі ылғалдылығы бойынша мына формуламен анықтайды:
мор=m*1000N
мұндағы: m-бітеу дән массасы, г;
N-массадағы бітеу дән, шт.
Соңғы қорытынды үшін орташа арифметикалы екі 1000 дәннің массасы үшін қорытынды анықталады, егер айырмашылық пайыз бойынша жоғарыламаса:
10 – 1000 дәннің 25,0 г массасы болса,
6 – 1000 дәннің 26,0 г және одан көп массасы болғанда.
Граммдағы 1000 дәннің массасын (Mc) құрғақ зат үшін мыны формуламен анықтайды:
Mc=m(1000-ω)100
Мұндағы : ω- дән ылғалдылығы.
Егер айырмашылық жіберілетін нормадан жоғары болса, онда анықтауды қайталайды және соңғы қорытынды ретінде орташа арифметиканы қорытындының екіншісін алады. Егер олардың арасындағы айырмашылық жіберілетін нормадан аспаған жағдайда.
Алынған қорытындыны домалақтау келесідей болады: егер бірінші лақтырылатын санымыз 5-ке тең немесе үлкен болса, соңғы сақталатын санды бірге үлкейтеді. Егер 5-тен төмен болса, онда оны өзгеріссіз қалтырады.
1000 дән массасының соңғы қорытындысын былай көрсетеді:
- екіншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан төмен болса;
- біріншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан жоғары болса, бірақ та 100 г –нан жоғары емес;
- бітеу санға дейін - егер 1000 дән массасы 100 г-нан асса.
Тәжірибелік сабақ № 5
Бидайдың шынылығын анықтау әдістері
Жұмыстың мақсаты: Бидайдың шынылығын анықтау арқылы оның сапасына баға беруді және әдістеменің қалай жүргізу қажеттілігін меңгеру.
Жабдықтар: Диафоноскоп ДСЗ-2 кассетасымен және ДСЗ-2с маркалы счетчигімен, зертханалық таразылар, шпатель, құрастырылатын тақта, бритва.
Зерттеуге дайындау: бидайдың орташа үлгісінен 50 грамм мөлшерінде бидай немесе күрішті алып оны бөгде қоспалар мен бидай қоспаларынан тазартады.
17,0% ылғалдықтағы бидайды 500С артық емес температура кезінде ЛСА зертханалық шкафында немесе термостатта, кептіру шкафтарында кептіреді.
Тазартылған бидайдан 10 г өлшеп алады.
Зерттеуді жүргізу: Диафаноскоп кассетасына жүз бидайды салады да, кассетаны диафоноскоптағы өз орнына қояды. Диафоноскопты қосқанда кассетаның астынан жоғары вольтты жарық түсіру арқылы анықтайды. Жарық түскен кезде шынылықтың үш түрі бойынша ажыратуға болады.
1. Шынылықты
2. Жартылай шынылықты
3. Ұндық
Қолмен анықтаған кезде 100 бидайды бөліп алып, бритва көмегімен екіге жарады. Бір бөлігіне қарағанда мөлдір болып тұрса, шынылы, жартысы ұнды болған кезде жартылай шынылы, ал толығымен ақ болғанда ұнды деп ажыратады.
Бидайдың жалпы шынылығын пайыздық қатынаста формула бойынша табуға болады:
Мұндағы, Пс – толығымен шынылықтағы бидай саны, дана
Чс – жекеленген шынылықтағы бидай саны, дана
Тәжірибелік сабақ № 6
Клейковина сапасы бойынша бидай ұнының сапасына баға беру.
Жұмыс мақсаты. Клейковина сипаттамасының санымен сапасы бойынша ұн сапасын бақылау әдістемесін игеру.
Қондырғылар және құрылғылар. 1-ші класты дәлдіктегі техникалық таразы; ИДК-1 қондырғысыз 25 мл өлшейтін цилиндр; 00С-500С-қа дейін температураны өлшейтін термометр. Фарфорлы келі-келсап қақпақты; қалақшаға немесе пестик; орамал.
Жалпы жағдайы. Клейковина – бұл гидротирленген гель, бидай ұнынан жасалған қамырды жуған кезде қолда қалып қояды. Клейковина негізінен ақуыздардан, аздаған крахмалдан, жасушалардан, майлардан және минералды заттардан тұрады. Қара бидай ұны нан клейковинаны ерекше әдісті қолдану арқылы алуға болады.
Ұндағы клейковинаның құрамы созылмалылығы бидай ұнының нан пісіру қасиеттеріне тәуелді. Сондықтан ұндағы клейковинаның саны мен сапасына баға беру қажет.
Мекеменің ережелеріне сәйкес, диірмендегі технологиялық үрдісті жүргізу шарттарына байланысты, клейковина мөлшері төмендегідей: жоғарғы сұрып ұнында – 28%ден төмен емес, 1-ші сұрып - 30% аз емес, 2-ші сұрып – 25 аз емес, обойлы - 20% аз емес болуы керек.
Сапасы бойынша клейковина ІІ-ші топтан төмен болмауы керек.
Әдістемелік нұсқаулар. Жұмысты әрбір студент өз бетінше орындайды. Ұзақтығы 2 сағат.
Ішкі клейковинаның саны мен сапасын анықтауда МЕСТ 9404-60 келтірілген әдістемені қолданады. Осы стандартқа сәйкес клейковина сапасы түсі бойынша сипатталады (ашық, сұрт, қою), созылмалығы (қысқа 10 см-ға дейін, орташа 10-20 см; ұзын – 20дан жоғары) және созылмалы (жақсы, қанағаттанарлықтай және қанағаттанарлықсыздай). Клейковина түсі жуғаннан кейін бірден анықтайды.
Клейковинаны созылмалыққа анықтау үшін жалпы массадан 4 г өлшенді алады, саусақтармен жыжиды, шарик жасайды да ыдысқа температурасы 18+-200С су құйып 15 мин салады. Бұдан кейін ол шарик созылады.
Созылмалығын бастапқы клейковина қалпына келу уақытына байланысты анықтайды.
Жақсы созылмалы клйековина өзінің бастапқы қалпына толығымен келеді. Қанағаттанарлықсыз мүлдем бастапқы қалпына келмейді, ал қанағаттанарлық осы екеуінің ортасында.
Созылмалығына байланысты 3 топқа бөлінеді: І – созылмалығы жақсы клейковина, созылуы бойынша – ұзын немесе орташа, ІІ – жақсы созылатын клейковина, созлуы бойынша – қысқа; ІІІ – аз созылмалы клейковина - созылуы аз, қысқа, созған кезде үзіліп кетуі мүмкін.
Сонымен қатар, сапалы клейковина сипаттамасына зертханада ИДК-1 құрылғысын қолданады, бұл қондырғы нақтылы көрсеткіштер береді. Оны қолданған кезде жуылған клейковинадан 4 г өлшенді алып 18+-200С температурада 15 мин жатқызып қояды.
Осы уақыт біткенге дейін клейковина шаршы қондырғы үстеменің ортасына орналасады, сол кезде Пуск кнопкасын басып 2-3 секунд ұстап тұрады. Осы кезде жүк клейковинаға жайлап түседі. 300С өткеннен кейін автоматты түрде ауысуы тоқтайды, Отчет жанады. Құрылғыдағы нұсқама шаманы көрсетеді, кей кездері клейковина қасиетін жақсартады. Клейковинаның градация топ бойынша сапасы кестедегі көрсеткіштер бойынша жазылуы тиіс.
Сынақтан кейін клейковина шаригін үстелден алынып, үстелді құрғатып сүртеді. Сынақ алдында қондырғыны ток көзіне қосу керек, жұмыс бастамасытан 20 мин бұрын қосамыз, жұмыс барысында ол желіге қосылып тұру керек.
12-кесте. ИДК-1 қондырғысын пайдаланған кезде клейковина сапасы:
Құрылғы көрсеткіші
Клейковина сапасының тобы
Клейковина сипаттамасы
45-н төмен
45-65
68-85
85-105
105-120
ІІІ
ІІ
І
ІІ
ІІІ
Өте мықты
Мықты
Орташа
Қанағаттанарлықтай, әлсіз
Қанағаттанарлықсыздай, әлсіз
Жұмысты орындау тәртібі. Әрбір студент ұнның сұрпы бойынша сынама алу керек. Осы сынамадан 25 г өлшенді алып фарфорлы ыдысқа салып 13 мл су қосады.
Біркелкі қамыр массасы алынғанша араластырады. Дайын болған қамырды домалақтап ыдыста 20 минутқа қояды да үстінен әйнекпен жауып қояды. Осыдан кейін ақырын ағып тұрған суда клейковинаны жуады.
Клейковинаны жуу оның қабықшалары толығымен жуылып болғанша жүргізіледі. Қосымша тексеру – көп сынама бойынша тамшылары арқылы сынау, клейковинадан сығу кезіндегі судың құрамында крахмалдың бар болуына бұл үшін клейковинадан қалған тамшыға KJ қосамыз. Көк түстің жоғалуы крахмалдың толығымен жоғалуының нәтидесі. Жуылған клейковинаны өлшеу арқылы анықтайды.
Клейковина құрамының күштілігін анықтау үшін массасы 4 г өлшенді алады, оны домалақтап біреуін ИДК-1 құрылғысынды сынайды, берілген әдістемеге сәйкесінше МЕСТ 9404-60 бойынша екіншісін сынайды. Нәтижелерді кестеге енгізуге болады.
13-кесте. Ұнның клейковинаның саны мен сапасының нәтижелік бағасы
Ұн сұрыпы
Клейко-вина мөлшері
Түсі %
Сапалы баға
Созылма-лығы, см
Созылма-лығы
Стандарт бойынша топ
ИДК-1 құрылғысының бірлігі
Клейковин сапасын анықтағаннан кейін берілген сұрып бойынша сапалық – сандық клейковина көрсеткіштері арқылы, ИДК-1 құрылғысы көмегімен стандарттық әдіспен алынған бағалармен салыстырады.
Тәжірибелік сабақ № 7
Күлділігін анықтау әдістері.
Жұмыстың мақсаты: Бидайды қабылдау барысындағы сапа көрсеткіштерін, оның ішіндеу күлділікті анықтау әдістерін меңгеру.
Сату мақсатындағы бидай және өңдегендегі өніміндегі күлділігін анықтау әдісін нағыз стандарт орнатады. Ол әдіс крахмал, өндірістік крахмалға қолданылмайды, сонымен қоса бидай және оның өніміне, жемдік мақсатқа қолданылатын және егуге арналған бидайық және бұршақтық мәдениетке де.
Реактивтер: 95% этил спирті; тұз қышқылы; дистильденген су; техникалық хлорлы кальций 450; техникалық силикагель.
Құрылғылар. Диірмен, торлы сымтемір. Тесуге арналған тигель. Муфильдік пен желдеткішімен. Эксикатор. Зертханалық таразы. Жылу тұрақты пластина.
Анализді өткізу тәртібі.
Тигельді дайындау. Тигельді қайнаған тұз қышқылында өңдеп, оны сумен жуады. Қолданбай тұрып тигельді муфильді пеште 9000С теседі. Сосын тигельді бөлме температурасында суытады. (1 сағатқа)
Ылғалдығын анықтау. Ылғалдығын ұсақтаған соң МЕСТ 29413 бойынша анықтайды.
Өлшенді дайындау. Үлгіден келесі өлшендіні алады: А) 5-6 өнім, 1 % құрғақ заттағы күл; Б) 2-3 өнім, 1% күлден көп құрғақ затқа. Өлшенген өлшендіні тигельге салады.
Күлденуі. Өлшенді біркелкі күлденуі үшін алдын ала 1-2 см2 этил спиртімен ылғалдандырады. Есігі ашық муфельді пешке тигельді орналастырады, өлшенді күйген соң, тигельді муфельді пег ішіне 9000С температураға орналастырады. Күлдену барлық өлшенді өртенгенде болады. Күлдену деп өлшенді ақ болғанын айтады, ол 2 сағ созылады.
Қорытындыны өңдеу.
Күл мөлшері Х, % құрғақ затқа берілген
х = m1 * 100 m0 * 100 100 - H
m0 - өлшенді массасы, Г
m1 - қалдық массасы, г
H – үлгі ылғалдығы, %
Лабораториялық зерттеу қорытындысын жасау.
Анализ әдісінің дәлдігін стандартқа сай тексеру керек.
Тәжірибелік сабақ № 8
Құлау санын анықтау
Жұмыс мақсаты. Дәнді дақылдар үшін құлау санын анықтау тәсілін, олардың альфа амилазаның белсендігін сипаттау үшін қолданады.
Жұмысты орындау тәртібі
Құлау саны жалпы уақыты секундта болады, вискозиметриялық пробирканы қайнап жатқан суға батырған мезгілден басталады, суспензияны вискозиметра араластырғышымен араластыру үшін қажет және бұл суспензияның судан және ұнның тұтастай тартылған дән құлауы үшін керек.
Тәсілдің маңызы.
Ұнның сулы суспензиясының тез клейстеризация немесе тұтастай тартылған дәннің сулы моншада және келесі крахмалдың альфа амилазасының жану деңгейін сынама құрамында анықтайды.
Реактив. Дистелденген су немесе эквивалентті таза су.
Жабдықтар. Сулы монша биіктігі 20 см және диаметрі 15 см, вискозиметр пробиркасы үшін тығын мен ұстағыш, қысқышпен, кондисатормен бу беруді төмендетеді. Электрикалық қуаттылығы 600 Вт ысытқыш диаметрі сулы монша диаметрінен аспауы керек. Вискозиметр араластырғышы металды өзімен ол екі шектегішпен шектелген стержень және төменгі бөлігінде дөңгелектері бар. Араластырғыш эбонитті төлкеде жатық қозғалады және оның массасы төлкесіз (25,00±0,05)г құруы керек. Вискозиметриялық прецизионды, цилиндриялық пробиркалар әдейі жасалған шынылар келесі өлшемдері ішкі диаметрі 21,00±0,02 мм сыртқы диаметр 23,80±0,25 мм, ішкі бөліктің биіктігі 220,0±0,3 мм. Вискозиметриялық пробиркалар үшін резиналық пробиркалар. Сыйымдылығы 250±0,2 см³ пипетка. Автоматикалық сигналмен есепші және дұрыс араластыру ырғағын қамтамасыз ететін секундомер. Таразы. Ылғалдылығы 30% аспайтын тартылған өнім үшін балғалы диірмен. Тесіктері 800 мкм өлшемдегі сита.
Жұмыс барысы
Сулы моншада деңгейге дейін дистелденген су құяды, ыдыстың жоғары жағынан 2-3 см орналасады. Суды қайнауға дейін жеткізеді және оны барлық талдау уақыты бойы қатты қайнау қалпында сақтайды.
Құлау санына судың қайнау температурасы әсер етеді, кезегіне атмосфералық қысымға тәуелді. Қайнау нүктесі 97 °С жетеді, бұл теңіз деңгейінен жоғары биіктегі ерекшелігі 10 % дейін негізгі құлау санының маңызының жоғарлауына әкеледі. Сондықтан судың қайнау температурасын 100°С дейін жеткізу маңызды, оған этиленгликоль немесе глицерин қосады.
Сынаманы талдау үшін вискозиметрдің пробиркасына орналастырады және температурасы 20±5°С пипетка көлемі арқылы 25 м³ су қосады. Пробирканы резиналы тығынмен жабады және 20 рет немесе одан да көп біртекті суспензия алғанға дейін араластырады.
Тығынды алып вискозиметр араластырғышының дөңгелектерімен пробирка қабырғасына жабысқан ұн бөлшектерінің немесе тартылған өнімді жалпы масса суспензияда алып тастайды.
Вискозиметриялық пробирканы оған орнатылған араластырғышпен бірге қайнап жатқан сулы моншаға пробирка ұстағышының тесіктері арқылы орналастырады.
Пробирка сулы моншаның жалған түбіне тигенде автоматты түрде есептегіш қосылады. Пробирканы және эбонитті төлкені айналып тұрған қысқышпен қадайды. Вискозиметриялық пробирканың төмен түсіруінен 5с кейін қолмен суспензияны секундта екі араластыру қозғалысының бір қозғалысы төмен және бір қозғалысы жоғары құралады.
Әрбір араластыру қозғалысында төменгі және жоғары араластырғыш шектегіштері А эбониттті төлке және В төмендеу түбінің төлкенің жоғары бөлігін тиюі қажет, яғни араластыру қозғалысының амплитудасын шектейді.
59 с кейін араластырғышты жоғары тұрғыда тоқтады, яғни төменгі шектегіш эбонитті төлкемен жаналады, ол айналмалы қыстырғышпен қатайтқан. Автоматты есептегішті қосқан кеін тура 60с кейін араластырғышты жібереді
Есептегіш дәл сол мезетте автоматты түрде тоқтайды, төменгі жақтың жоғары шектегіш араластырғышы өзінің салмағы әсерінен төмен түсіп эбонитті төлкенің С деңгейіне жетеді.
Жалпы уақыт секундта автоматты есептегіш көрсеткішіне тура анықтау саны. Сол бір сынама үшін 2 анықтаулар жүргізіледі.
Қорытындыны өңдеу
Есептеу әдістемесі.
Жалпы уақыт секундта, вискозиметриялық пробирканың сулы моншаға төмен түсірілген мезеттен және дейін бастап араластырғыш шектегіші эбонитті төлкенің жоғары бөлігінің С деңгейіне жеткенде құлау саны етіп алынады.
Араластыру уақыты құлау санын қосады.
Талдаудың соңғы қорытындысы орта арифметикалық қорытындысының 2 анықтамасын егер жинақтылық талаптары орындалғанда қабылданды. Алайда 2 жаңа анықтау орындайды.
Жану саны. Ұнды қоспалар құлау санының талаптарынына сай жасау болады, егер құлау санын жану санына ЧР формула бойынша ауыстырса
ЧР=6000
Мұнда, 6000-тұрақты саны, ал 50 саны уақыт тең, яғни ұндағы крахмал қажетті желатинденіп энзим әсері үшін жеткілікті.
Маңыздылар арасна ерекшелігі 2 анықтаулар алынған кейін орта маңызы 10 % аспауы керек.
Тәжірибелік сабақ № 9
Бүлдіргіштермен зақымданғандығын және бүлінгендігін анықтау.
Жұмыстың мақсаты: Бүлдіргіштермен зақымданғандығын және бүлінгендігін анықтау әдістемесін меңгеру.
Зақымдану бидайда ашық формада тірі жәндіктендің бидай аралық кеңістікте болуы мен түсіндіріледі.
Зақымдануы бидайдың жабық формада – тірі зақымдағыш шикі бөлек дәндерде болады.
Жәндіктермен зақымдалған деп, егер бидайдың іші немесе сыртындағы тұқымды толық немесе жарты бөлігін кемірсе, қабатын, эндоспермнің бүлінуі болса, өлі немесе тірі зақымдағыш бидайда бар деп саналады.
Үлгі алу әдісі. Үлгі алу қоймада немесе алаңдарда нүктелі үлгілер алынады, сосын оның ішінен орташа үлгіні әрбір себінді қабаты бойынша бөлек сұрыптайды. Себінді бөліктерге 1,5 м төмен болса, екі қабаттан үстіңгі және астыңғы. Элеваторларда силос толығымен тиелгенде, үлгілер әрбір силостан қойманы қысқыш көмегімен үстінгі және ортаңғы қол жететін тереңдікте шешіле алады. Сонымен қатар, үлгілерді зақымдағыштар жиналатын орындарда алады. Бидай себіндісін ең биік нүктесінде, өте ылғал және шаң орында, тез зақымданады.
Реактивтер және құрылғыштар. Зертханалық таразы, дәндік лупа, торлы матадан жасалған зертханалық сита, бидайды егеуші мехеникаландырылған құрылғы; анализ үшін тақташа; құмды сағат; термометр; штапель; сыпыртқы. Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау: бөлгіш; - фильтрлеуші қағаз; секундомер; сыйымдылығы 500 см³ өлшеуіш колба; сыйымдылығы 200-500 см² стакан, чашка; йодталған калий 1% еріткіш; кристалды йод; калий марганецті қышқылы.
Анализді өткізу.
Ашық түрде бидайдың жәндіктермен, биттермен ластануы. Қабатты анализ алуда орташа үлгі бойынша әр қабаттан бөлек алынған және ластануын үлгі бойынша анықтайды, онда ең көп мөлшерде зақымдағыштар болады. Сосын орташа үлгіні өлшемді, диаметрі 1,5 және 2,5 мм тесікті ситадан өткізеді. 2 мин. Аралығында 120 айнымалы қозғалыс минутына немесе механикалық әдіспен мазмұны бойынша құрылғыға беріледі. Егер бидай температурасы 5ºC төмен болса, алынған қалдық және кірісті 25-30ºC 10-20 мин. Қыздырады, онда өліп қалған жәндіктер тірілуі үшін. Диаметрі 2.5 мм сита тесігінің өткен шығын анализ тақтасына, өтінді сита тесік диаметірі 1,5 мм қара әйнекке, жұқа қабатпен себеді, 1,5 мм тесікті ситаны лупа арқылы қарайды. Осы себептен ұсақ зақымдағыштарды: күрішті ұсақшұрындыларды анықтайды. Өлі зақымдағыштарды, сонымен қоса тірі егіндік зақымдағыштарды сақтау барысында зиян келтіргіштерді лас араласпа деп алып, зақымдануын анықтағанда есепке алмайды.
Қорытындыларды өңдеу.
Алынған тірі зақымдағыш санын есептеуді 1 кг бидайға. Битпен, ұзақшұрындылармен зақымданса, зақымдану дәрежесін орнатып, 1 кг бидайға есептейді.
14-кесте. Зақымдану дәрежесі
Зақымдану дәрежесі
1 кг бидайдағы зақымдағыш саны
Ұсақшұрындылар
биттер
І
1-5-ке дейін
1-20-ға дейін
ІІ
6-10-ға дейін
20 жинаушы мүмкін
ІІІ
10-нан жоғары
биттер көптен жиналады
Жүгерінің қораптағы зақымдануын анықтау.
Қораптағы жүгерінің зақымдануын анықтауда әрбір оныншы початокты қысылған үлгіні мұқият лупамен қарайды. Початкадағы жүгеріні битпен ластанғанын анықтау үшін он початканы алады да, бір-біріне соғып, әйнекке тигізе отырып, әйнектегі битті лупа көмегімен қарайды. Жәндіктер мен биттер болса, олардың санын анықтайды.
Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау. Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау тесіктерді бояу әдісімен іске асады. Бидайды ұсақтау әдісімен зақымдануын анықтау өлшемді, 50 г массалы, орташа үлгіден алынады. өлшемдіден 50 бүтін бидай алынады, оны скальпи көмегімен соғып ұсақтайды. Ұсақталған бидайды лупамен қарап, ондағы тірі жәндіктерді санайды. 50 гр массалы өлшемдердің тесіктерін бояу әдісі арқылы ластануын анықтау орташа үлгіден алынған. өлемдіден 250 бүтін бидайды алып торға салып 1 мин. Суға салады, оның температурасы 30 ºC. Бидай ісиді, сонымен бірге оның тесіктері де үлкейеді. Сосын тордағы бидайды 20-30 ºC 1% марганец қышқыл калийға ауыстырады. Осыдан ол қара түске боялады. Артық краскадан айыру үшін бидайды суық суға салады. Оны фильтрлегіш қағазға салып, ондағы зақымданған бидай санын есептейді.
Қорытынды есептеу.
Жабық түрдегі зақымдануын анықтау мына формула арқылы іске асады:
X3=n3*100n
Мұндағы, N3- зақымданған бидай саны, шт
n-анализ үшін таңдалған бидай саны, шт.
Қорытынды өңдеу.
Алынған қорытындыны рәсімдеу келесі арқылы іске асады. Егер бірінші қарастырылатын сан 5-тен аз болса, онда соңғы сақталатын сан өзгеріледі, егер 5-ке тең немесе үлкен болса, онда 1-ге үлкейеді. Анализ қорытындысын анықтауда карточкада салмағы, пайызы өзгеріссіз қалады. Қағаз жүзінде қорытындыны анықтау келесідей орындалады:
- бидайдағы битпен ұзақшұрындылар зақымдану дәрежесі;
- бидайда басқа да жәндіктер болса, 1 кг бидайдағы жәндік санын және зақымдағыш түрін анықтайды.
Тәжірибелік сабақ № 10
Ұндағы дәрумендердің мөлшері бойынша ұн сапасын анықтау
Жұмыс мақсаты: әдіс бойынша ұн құрамындағы дәрумендерді анықтау және синтетикалық дәрумендерді байыту.
Жалпы жағдай: Негізгі техникалық үрдісте бидайды өңдеуден ұн сұрыптары жасалынады. Ол үшін анатомиялық бидайды тұқым қабықшасын алейрондық қабат және қабықшаларды жояды. Осындай тәсілмен үлкен бөлікті дәрумендермен басқа да биологиялық активті заттар кебекке кетеді. Әсіресе жоғары және 1-ші сұрыпты дәрумендер көп. Сондықтан ұн-құрама зауыттарда қалыпты мөлшерде дәрумендер ұнда мемлекеттік санитор министрлік инспекциясында бекітілген.
Осы бірқалыпты мөлшері келесі кестеде көрсетілген.
15-кесте. Ұн сұрыпындағы дәрумендер
Ұн сұрыпы
Дәрумендер
В1
В2
РР
Жоғары
4
4
20
Бірінші
4
4
20
Қорыта келгенде, дәрумендер ұнның аз мөлшерде байланысты қиыншылық туындатады. Теңдеп ұнды анықтағанға байланысты. Жұмысшылар ПТЛ технологиялық бақылауды бір дәрумен және біркелкі барлық дәрумендерді бірқалыпты енгізуді жоғалтпау үшін көп көңіл бөледі. Барлық дәрумендер ұнды бір уақытта қорытады, сондықтан бақылауды бір дәрумен және біркелкі барлық дәрумендерді анықтауға болады.
Әдістемелік шарттар: Жұмысты 2-3 студент орындайды. Жалғастырушы 2 сағат. Витамин құрамындағы РР фотоэлектроколориметр (ФЭК), дәрумендер топтары В - флуориметрде анықталады. Қарапайым дәрумендер В1 шектелген. Егер дәрумендер құрамында бірқалыпты 10%-дан көп жоғарлатпайды. Фактикалық дәрумендер санын ұнда есептеу жолымен анықтауға болады. Осыған дейін құрамындағы әрбір дәрумендер қоспасында көрсетілген.
Есеп мына формуламен есептелінеді:
В = KB*cM*100
Мұндағы, В - дәрумендер құрамы, мг 1 кг дәруменделген ұндар.
КВ - дәрумендер қоспасының құрамы.
С- дәрумендер құрамының дозирленген сандар.
М - дәруменделген ұнның көлемі, кгсағ.
100 - қортынды есептеуге арналған коэффициент, %.
Алынған нәтижелерді салыстырып, МЕСТ 20239-74 ұнға арналған талаптармен салыстырып қорытынды жасайды.
Тәжірибелік сабақ № 11
Ірілігіне қарай ұн сапасын бағалау.
Жұмыс мақсаты: Практикалық зерттеулерді үйрену, ұнның ірілігін анықтаудағы әдістемелерді игеру.
Қажетті құралдар: Зертханалық себепші-анализатор жібекті елеуіш таңдалған №43,35,38,27 және металл маталы елеуіш №045 және 067.
Жалпы жағдай. Ұн ірілігі - маңызды көрсеткіштердің бірі, ол нан пісіру құндылықтарына әсер етеді. Ұнның бөліктеріне оның су сіңіру қасиеті тәуелді (ВПС), қант түзу қасиеті қамыр консистенсиясына әсер етеді, алу үрдісі, кеуектілігі және нан көлемі. Нан пісіруге арналған сұрыпты бидай ұнының бөліктерінің тіректі өлшемдері 60-100 мкм. Ірілік мекеменің ережесіне сәйкес диірмендегі технологиялық үрдісті жургізу, 2 елеуіштің көмегімен жүргізіледі: жоғарғы елеуіште пайыздық шығым анықталады; төменгі елеуіште пайызға өту. Елеуіш ұнының ірілігін бақылау үшін керек және кестеде берілген.
Әдістемелік нұсқаулар. Жұмысты әрбір студент жеке орындайды. Ұзақтығы 2 сағ.
16-кесте. Ұн ірілігінің нормативті көрсеткіштер.
Ұн сұрыпы
Жібекті елеуіштегі қалдық
Жібекті елеуіштен өтуі
%
Елеуіш номері
%, одан жоғары емес
Елеуіш номері
Аз емес
Көп емес
17-кесте. Нан пісіруге арналған бидай ұны
Жармалы
Жоғарғы
Бірінші
Екінші
Обойлы
23
43
35
27
067
2
5
2
2
2
25
-
43
38
38
-
70
60
30
10
-
-
-
18-кесте. Нан пісіруге арналған қара бидай ұны
Сеяная
Обдирная
Обойлы
Қара бидай
27
045
067
067
2
2
2
2
38
38
38
38
90
60
30
40
-
-
-
-
Студенттер елеуіштерді резеңкелі дөңгелектермен елеу кезінде тазалау үшін таңдап алады. 100 г обойлы ұн және 50 г сұрыпты ұн өлшендісін жоғарғы елекке төгелі де себу - анализаторында 8 мин ұстайды, сосын аздап тоқылдатып елеуіште ары қарай 2 мин елеу жүргізіледі.
19-кесте. Ұн ірілігінің анализдік нәтижелері.
Сынама номері
Ұн сұрыпы
Електегі қалдық
Елеуіштен өту
Ауытқулар
Елек номері
Г
%
Елек номері
Г
%
Қалдық
Өту
1
2
3
Орташа мағынасы
Елеу аяқталғаннан кейін жоғарғы елеуіштегі қалдықты және төменгі елеуіштен өткендерді 0,01 г нақтылы техникалық таразыда өлшейді де алынған өлшендіні % - дық мөлшерін анықтайды. Нәтижелерді ұн сапасы туралы құжатқа енгіземіз.
Ірілікті 3 рет қайталап анықтайды да орташа нәтижесін алады. Алынған нәтижелердің дұрыстығын әрбір ірілікті анықтаған кездегі ауытқулардың орташа көрсеткіштерін есепке алу. Егер ауытқу ±-10% жоғары болса, бұл көрсеткіштерді қабылдамайды д, қалған екі белгілері бойынша жаңадан орташа көрсеткішін алады.
Тәжірибелік сабақ № 12
Металломагниттік қоспаларды анықтап үйрену.
Жұмыс мақсаты: ұндағы металломагниттік қоспаларды практикада, тәжірибеде анықтап үйрену.
Құрал-жабдықтар: әрдайым магнит жүк көтергіш 12 кг кіші емес; тақтай сынамасы, аналитикалық таразы; өлшегіш сеткасы 0,3 мм бөлінген, үлкейткіш лупа 6-10 рет; құрылғы ПВФ (комплекте); құрылғы ПИФ; әйнек; сағат; қалақша.
Ұнның сапа көрсеткіштерінде ұнды өндіруінде бірқалыпты толығымен сәйкестіктер, стандарттар мен техникалық уақыт шарттары қарастырылған. Технологиялық процесінің кіріспесінде диірменде металломагниттік қоспасы 1кг ұнда 3мг - нан көп емес өткізіледі. Неге бөлек бөлімдегі мына ең көп қоспалар ленейлік өлшемдерді 0,3мм жоғарлатпау керек, ал бөлек бөлімдегі металл массасы, рудалар мен шлактар -0,4мг жоғарлатпайды. Металомагниттік қоспалар ұнды өңдеуде ерекше көңіл бөліп тұрады, олар жағымсызға келіп түскендерді магниттік бақылаумен салмақ жойғыш аппараты арқылы жойып отырады.
Ұнның анализінің құрамындағы металомагниттік қопалар 4-8 рет кезекте жүргізіледі. Азық-түліктер, құрамында жоғары нормалар металомагниттік қоспаларды өңдеуде қайтарады немесе қайтару керек.
Әдістемелік шарттар. Жұмысты әрбір студент өздігінен орындау керек. сағат ішінде орындалады. Ұнның анализіндегі құрамы металломагнитті қоспаларды таразыда массасы 1кг алынады. Металломагнитті қоспаларды бөлу үшін ПВФ құрылғы арқылы немесе қолмен бөлуге болады.
Қолмен бөлгенде магнитті жүккөтергіш ең аз дегенде 12кг алынады. Таразы тақтайшасына ұнды себеді, араластырып және қалыңдығы ең көп дегенде 5мм теңестіріледі. Магнитпен тігіннен және көлденең осындай үлгімен ақырын жүргізіледі, себілген ұнның тура ортасынан өтіп магниттің полюстерімен қамтылғаны дұрыс. (Ол өнімнің тура ортасынан өтіп тоқтайды, біраз ғана жанасуы тиіс). Металломагнит қоспаларының бөлшектерін ақ парақтың бетіне түседі. Сараптаманы 3 рет тексергеннен кейін анықтайды. Қайта тексерген сайын ұнды араластырады және жұқа етіп тегістейді.
Металломагнит қоспасын ПВФ құралымен инструкция бойынша анықтайды. Алынған металломагнитті әйнекке салып дәлдігі 0,2мг тексереді. Осыдан кейін қоспаның құрамын қарастырады. Ірі өткір бөлшектерді бөліп алады, әр бөлшекті өлшейді және ПИФ құралымен оның түзулік ең үлкен мөлшерін анықтайды. Өлшеуді 0,3мм өлшеулері бар тор арқылы қолмен жүргізеді, бөлшекті шаршының бір жағының бойына және үлкейткіш лупа арқылы қарайды. Бөлшекті ПИФ құралында өлшеу кезінде заттық әйнекке көшіреді. Құралдың үстелшесіне қояды және оны қосады. Бөлшектердің кескінін экраннан қарап анықтайды.
Жұмыстың орындалу тәртібі: ұнның сынамасынан металломагнит қоспаларын ПВФ құралымен немесе қолмен бөліп алады. Ары қарай аналитикалық таразыда өлшеп, 1кг ұнның ішінде олардың массасын мг-мен есептеп, нәтижелерді толық мг-санына дейін домалақтайды. Аса ірі металломагнит қоспалар бөлек өлшейді. Сараптама нәтижелері кестесіне енгізіледі. Оданда ірі сызықтық бөлшектерді ПИФ құралында немесе өлшеу ор және лупа арқылы өлшейді.
Тәжірибелік сабақ № 13
Механикаландырылған құралдарды пайдаланып
бидайдың дән маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері.
Жұмыстың мақсаты: тұтас тартылған бидайдан алынған қара ұн сұрыптамасынан және ауыз судан қамыр дайындауға, қамырды сумен жуып, кейінен жуатын судың артығын алып тастаумен және қалдықты өлшеу арқылы шикі дән алуға үйрету.
Бақылау жабдықтары және көмекші құрылғылар: дән маңызын жууға арналған құрылғы МОК-1 (МО-1М, МОК-2); зертханалық диірмен; қамыр илегіш; зертханалық таразы; құрғату шкафы; ылғалсорғыш; термометр; № 067 елеуіш; қоңыраулы сағат; сыйымдылығы 1 дм3 шыны аяқ; сүлгі; ауыз суы.
Жоғары көрсетілген метрологиялық мінездемелерді қамтамасыз ететін басқа да өлшеу құралдарын, жабдықтарын және аспаптарын пайдалану рұқсат етіледі.
Аспаптармен жұмыстарды, әрбір аспаптарға қоса берілетін пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарға сәйкес жүргізеді.
Бақылау жүргізуге дайындау тәртібі
Дәнді диірменде тартуды дәнді тұтастай тартқанда № 067 сымды тордан елеуіштен қалқынды 1,0 % аспайтындай және № 38 жібек (немесе № 4143 ПА полиамидті) елеуіштен өтуі 60-70 % шегінде болғандай жүргізеді. Тұтастай тартылған дәнді елеуді елеуіштерді тазалау үшін 4-5 резеңке дөңгелектерді қолданумен 1 минуттан кем емес уақыт ішінде өткізу керек. Ылғалдылығы 17% артық дәнді сынаған жағдайда және осындай дәнді тартатын диірменнің болмауы жағдайында, оны далада немесе дәннің 50+10С артық емес қызуы температурасы жағдайында құрғату шкафы, термостат түрлі арнайы құрғату құрылғысында құрғатады. Тартылған дәнді әбден араластырады және 25,00 г өлшендіні өлшейді. Қамырды илеу және жатқызуға арналған, сондай-ақ дән маңызы дөңгелегін жуу және жатқызуға арналған судың температурасы 18-200С деңгейінде болуы керек. Судың қажетті температурасы түрлі температурадағы суды араластыру жолымен ұсталады.
Бақылауды жүргізу тәртібі
Қамырды әзірлеу
Суды шақтауды және қамырды илеуді су мөлшерлегіші бар У1-ЕТК қамыр илегіш (ол болмаған жағдайда су мөлшерлегіш ДВЛ-3 және қамыр илегіш ТЛ-1-75, ГОСТ 13586.1-68 бойынша пайдаланады) көмегімен жүргізеді.
Мөлшерлегіштегі лимбты реттеу арқылы талап етілетін су мөлшерін бекітеді (кестеге сәйкес) және оны қамыр илегіш кеспекке шығарады. Содан кейін тұтастай тартылған дән өлшендісін кеспекке салады, оны қамыр илегіш басының корпусына қосады және Пуск батырмасын басады.
Илеу басының автоматты түрде тоқтатылғанынан кейін кеспекті босатып алады және цилиндр түрде қалыптасқан қамырды шығарады, штифте және кеспекте қалған қамыр кесектерін алып жалпы массаға қосады.
Қамырдың біркелкі иленбегені жағдайында, оны кеспектен шығармай тұрып, қайтадан илейді.
20-кесте. Қамырды илеуге қажет су мөлшері
Өлшенді салмағы, г
Су көлемі, см3
25
14,0
30
17,0
35
20,0
Дән маңызын жуу
Қамыр иленгенінен кейін, суланған арнайы құрылғымен 1,5-2 мм қалыңдықты пластина қылып жаяды және 10 минутқа жатқызыла тұруға суы бар сиымдылыққа (1 дм3кем емес) салады. Жатқызыла тұру аяқталғаннан кейін қамыр платинасын судан алып шығады, біртекті қалыпқа түскенге дейін қолмен 2-3 рет қысып дөңгелектейді, содан кейін 5-6 бөліктерге қолмен үзіп бөледі және құрылғының (МОК-1, МОК-1М, МОК-2) төменгі декасының дөңгелек ортаңғы бөлігіне алдын ала сумен ылғалданған жұмысшы камерасына салады. Ақаулы (өздік қызған, кепкен, өскіндеген және т.б.), үгіттелмелі, дән маңызы байланыспайтын бидай дәнінің дән маңызын анықтаған жағдайда жууды I нұсқа бойынша жүргізеді. Егер құрылғының тұтып алу елеуіштерінде дән маңызы өте көп қалса және процесс соңында жұмысшы камераны ашқан кезде дән маңызы үгітілген түрде (жгутқа қалыптаспаған) болуы байқалса, вариант жуу процесі кезінде бекітіледі. Жуылған дән маңызын құрғақ алақандар арасында бір рет қысады және өлшейді. Құрылғыдағы жұмысты әзірлеуші-завод нұсқаулығына сәйкес жүргізеді. Талданатын өлшендінің салмағы 30-35 г артық болған жағдайда 1 кезеңнің ұзақтығын 1 минутқа көбейтеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерге бақылау
Бұл операцияны дән маңызының негізгі массасын жуғаннан кейін жүргізеді. Бұл үшін, тұтып алу елеуіштерінде (жоғары және төменгі) жинақталған кебек бөліктерін құрылғының төменгі декасына салады, камераны жабады және кебектерде дән маңызының қалқындыларының болуын бақылауды нұсқаулыққа сәйкес жүргізеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерді бақылау дән маңызының түйіршіктерінің толық сұрыпталғанына дейін жүргізеді. Егер кезекті алуда кебектерден дән маңызының түйіршіктері алынбаған жағдайда, онда бақылау процесі тоқталады.
Кебектегі бөліктерден жуылған дән маңызының түйіршіктерін кемарадан алып шығады, құрғақ алақандар арасында бір рет сығады, өлшейді және дән маңызының негізі массасына қосады.
Тәжірибелік сабақ № 14
Әдістеме бойынша ұнның бақылау сапа көрсеткішінің ақтығын ФПМ-1 құрылғысы арқылы анықтау.
Жұмыс мақсаты: Әдістеме бойынша ұнның бақылау сапа көрсеткішінің ақтығын ФПМ-1 құрылғысы арқылы анықтау.
Құрал-жабдықтар: Құрылғы ФМП-1; лабораториялық елеуіш анализаторы жібек ситі №25 және 61; техникалық таразының бірінші дәндік класы.
Жалпы жағдай: ұн тарту процесінде ұнның ақтылығы толығымен крахмалдың эндосперма және бидай бөлігін периферленумен анықталады.
Негізгі әдісте астықтың эндоспармасы мен қабықша түсі әртүрлі. Ұнның ақтылығы мен күлділігі экспериментальды жоғары өзара байланыстар түзетіліп құрылған.
Әдістемеде ұнның ақтығын жай және аз уақыт алатын әдісте күлділік анықталады. Сондықтан ұн-құрама зауыттарында оперативтік бақылау қатары арамшөптілігін ұнның ақтық көрсеткішін көрсетеді. Ақтықты лабораториялық қондырғыда бірқалыпты келтіруге болады. Сол сияқты қондырғылар дистанциондық бақыланады.
Лабораториялық қондырғыда фотометр ФПМ-1 өріс алғандығы мына қондырғының түп негізін интенсивтік түсті ағынмен салыстырсақ, эталондық үлгі және ұнды үстінен бақылауды шағымдайды. Ұнның ақтығы коэффициенттің бірлік қондырғы шкаласы жарық фильтрі СЗС-7 енгізілген. Ұнның сынағын арнайы обоймада толық орналастырып дайындайды.
Түсі мен ірі ұндардың қондырғыда көрсетіліп тұрғандай түзетуге тәуелді емес. Ұнның түсін сол сияқты ФПМ-1 приборда анықтайды, не үшін түсті фильтрлер СЗС-7 және ОС-14 қолданылады, сол сияқты номограмма арнайы көрсетілген. Ұнның ірілігін берілген анализде фракция құрамы айқындалады, келіп түсетін елеуіш №25 және шығу елеуіші №61.
Нормативтік берілгені кестеде көрсетілген. Анализаторлы жібек елеу аз дегенде 3 минутта жүргізіледі.
Құрамы төмендетілген фракцияның ірі ақтық көрсеткішін есеппен орналастырылған, есепте әрқайсысында толық 5% жоғары ұн сұрыпын біреуге бөлгенде, бірінші жартыдан және екіншіге - екі шкалаға бөледі. Ірі фракцияның ақтығын көрсету жоғары құрамын төмендетпейді.
Қыстық және жаздық қызыл бидай дәндерін (1 және 4 түрдің) 2 түр араласпалар және ақбидай дәндері (3 және 4 түрдің) әрқайсысына толық 5% араласпалар жатады.
Қатты және ақбидай дәндерді 5% жоғары шекті нормалар ұнның ақтығын жоғары және бірінші сұрыпты толық бөлгенде азаяды, ал екіншіден - біреуге бөлгендегі прибор ФПМ-1 шкалалары. Мына осы мемлекетте сапа бойынша дән қоспалары саналған түрде дәлелденген.
Ұнның ақтық нормасы ФПМ-1 құрылғы шкаласы кестеде көрсетілген.
Әдістемелік шарттар. Жұмысты әрбір студент өздігінен орындау керек. Жалғастыруға яғни орындауға 2 сағаттай қажет.
Дайындау үшін өлшеуіш құрылғыны торға қосып және индикатор стрелкасы нольде ме екенін тексереді, өйткені ол 0-ге тұруы керек. Мөлшермен алғанда 1 сағаттан кейін бастау керек.
Жұмыс бетінің сынағын бақылау үшін абсолюттік таза болуы керек, оған саусағынды тигізуге болмайды. Кассет ұяшығын сынақ үшін қалған ұндарды тазалау керек.
Қоспас бұрын түсті фильтірдің СЗС-7 түсті фильтрдің ОС-14 өлшеммен өнімділігін 2-3 минут арқылы, қосу үшін ОС-14 ден СЗС-7-ге 1 минуттан кейін.
Қондырғы жұмыс істеп тұрғанда кнопканы басуға болмайды нақты индикатор стрелкасы 0-ге дейін жеткенде 0-дік жағдай кнопканы басатын дөрекі.
Дайындау кезінде ұнның сынағын нығыздап престейді. Осыған дейін обойма үстінен арқау престелетін қояды, өйткені тас писчей қағаз беті жабылған және де тұтқа көмегі арқылы пластинамен толық қысады. Обоймада ұнның сынағын 10-15гр массада себеді және престеледі, тұтқа ету арқылы жарты қалдық оңға және солға 10-15 рет престейді. Содан кейін обойманың астыңғы жағы және оны қатты ұнның жоғарғы бетін қайта мыжыйды. Обойма престеуден болған соң қағаздан бөледі де аударып, кассет ұяшығын аударып қояды.
Бір кассет ұяшығы өлшеммен сынақ бақылауы қойылады. Р, ал басқа - обойма ұнның сынағы престеледі.
Бақылау сынағы жарық каналға жібереді. Стрелка шкалалардың бөлімдерді есеппен құрылады, бақылау сынағы көрсетілген. Индикатор стрелкасы 0-де айналады, 0-дік жағдайда айналу рукаяткалары құрылған. Дөрекі (құрылуы 0-дік мына кнопкамен басады) нақты, дөрекі. Содан кейін айналу рукаяткасы нақты мына кнопканы басады нақты.
Содан кейін жарық канал обоймада ұнның бақылау сынағы қондырылады. Мына кнопка индикатор 0-де 0-дік жағдайда алдымен мына кнопканы басу арқылы дөрекі, содан кейін нақты кнопкасы индикатор 0-дік стрелкасы 0-дік жағдайда айналу рукаяткаларына қайтарады, есептегіш шкала көрсеткішімен байланысты. Қондырғының шкаласы бойынша есеп береді. Ұнның ақтығы орталық арифметикалық екеуін анықтайтын және бірлік қондырғысының шкаласының шартын білдіреді.
Жұмысты орындау реттілігі: Қондырғы құрып және қосады. Шифрленген ұнның сынағын анализдеуге болады, екі таразыға массасы 100 грамманан бөледі. 1 таразыға анализатор жібегін жинақты елеуіш №25 және 61 ірі фракция құрамы анықталады.
Басқа таразыда ұнның түсін және ақттығын анықтап қабылдайды. Осыған қондырғы көрсеткіші ФПМ-1 бақыланған ұнның екі түсті фильтрмен жібереді: СЗС-7 және ОС-14 және номограмма ұнның түсін анықтайды.
Түсті фильтр СЗС-7 ұнның ақтығын өлшеммен шартты қондырғы шкаласының бірлігі ФПМ-1 өлшенеді.
Содан кейін ұнның ақтық көрсеткішін есеппен ірі фракция құрамы түзетіледі.
Келесі кестеде қорытындылар анықталады.
21-кесте. Зерттеу нәтижелері
Сынақ ұнның шифрі
Құрамындағы фракция іріктілігі, %
Қондырғыдағы түрлі фильтр көрсеткіші СЗС-7, ОС-14
Номограммадағы ұнның түр-түрі
Ұнның ақтығын көрсету
Ұн сұрыптары
Тәжірибелік сабақ № 15
Ақтаудың технологиялық сапасын бағалау.
Жұмыс мақсаты. ФПМ-1 қондырғысында ұнның ақтығы көрсеткіші бойынша сапасын бақылау әдістемесін меңгеру.
Ақтау машинасына түскен дәнді ақтауда екі зат - қауызынан босаған дән немесе ядро және дәннің қауызы алынуға тиісті. Бірақ, ақтау машиналарының конструкциялық және ақтау технологиясының кейбір кемшіліктеріне байланысты ақтау барысында қосымша заттар да алынады. Сонымен, дәнді ақтағанда бес түрлі зат: - ақталған дән (ядро), ақталмаған дән; ұсақталған дән (ядро); ұнтақ (мучка) және қауыз (лузга) алынады. Егер ақтау жүйесі неғұрлым жақсы, сапалы жұмыс істесе, соғұрлым қосымша заттар азайып ақталған дән мен қауыз көп мөлшерде алынады.
Ақтаушы машиналардың жұмысын бағалау үшін одан түсетін дәннен алынған заттың құрамындағы ақталған, ұсақталған дәннің және ұнтақтың мөлшерін анықтайды.
Қондырғылар мен жабдықтар. ФПМ-1 қондырғысы; ситалар жиынтығы бар зертханалық анализаторлар; бірінші сыныпты дәлдіктегі техникалық таразы.
Жұмысты орындау реттілігі. Қондырғыны қосып, қалыпқа келтіреді. Талдауға арналған ұн сынамасын 100 г салмақта екі сынамаға бөледі. Бір сынаманы ірілік фракциясының мөлшерін анықтау үшін ситадан өткізеді. Екінші сынаманы ұнның түсі мен ақтығын анықтау үшін пайдаланады. Бұл үшін бақыланатын ұнды ФПМ-1 қондырғысының көрсеткішін екі светофильтрде СЗС-7 және ОС-14 жазып алады және номограмма бойынша ұнның түсін анықтайды.
СЗС-7 светофильтрін қолдану кезінде ұнның ақтығы ФПМ-1 қондырғысының шкала бірлігінде өлшенеді. Анықтауды екі рет қайталайды және ақтықты орташа арифметикалық есептейді.
Сосын ірілік фракциясының мөлшеріне байланысты ұнның ақтық көрсеткішін ретке келтіреді. Анықтау нәтижелерін кестеге енгізеді.
22-кесте. ФПМ-1 қондырғысында ұнның ақтығын анықтау нәтижелері
Ұн үлгісінің шифры
Ірілік фракциясының мөлшері,%
Светофильтр кезінде қондырғының көрсеткіші
Номограмма бойынша ұнның түсі
Ұн ақтығының көрсеткіші
Ұн сұрыпы
СЗС-7
ОС-14
Кесте мәліметтерін ұн ақтығының нормаларымен салыстырады.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
1. Б.Қ.Әсенова, С.Қ. Қасымов Астық түйірді сақтау және өңдеу технологиясы: Оқу құралы.-Семей: Семей қаласыныңШәкәрім атындағы Мемлекеттік университеті, 2013 ж. 110 бет.
2. Ә.І.Ізтаев, Т.Ж. Баярстанов, Т.Е.Омаров Астық өнімдерінің технологиясы. Оқулық. – Алматы : СаГа баспасы, 2006 ж. – 256 бет.
3. Б.К. Асенова, Г.Т. Туменова, Г.Н. Нурымхан, Г.Т.Кажибаева Специальные технологии перерабатывающих производств: Учебное пособие для студентов спецальности 050728 – Технология перерабатывающих производств -Семей: СГУ им.Шакарима, 2012 г.- 135 с.
4. Под ред. Н.М.Личко. Технология переработки растениеводческой продукции: учебник ссузов М.: КолосС, 2008.- 583 с.
5. Смольникова Ф.Х., Асенова Б.К., Нурымхан Г.Н., Касымов С.К. Обработка и хранение продукции растениеводства: учеб. пособие для специальности 5В072800, 6М072800 "Технология перерабатывающих производств" Гос. ун-т им.Шакарима г.Семей.- Семей, 2014.- 207с.
6. Фирсов, И.П. Технология растениеводства: учебник для студентов вузов И.П. Фирсов; А.М.Соловьев, М.Ф.Трифонова.- М.: КолосС, 2006.- 472 с
7. Матюхина З.П., Королькова Э.П. Товароведение пищевых продуктов: Учебник. – 2-е изд. –М.: ИРПО; Изд. Центр Академия, 2000. – 272 с.
8. Агробиологические основы производства, хранения и переработки продукции растениеводства: учеб. пособ. под ред. Г.И.Баздырева.- М.: ИНФРА-М, 2014.- 724 с.