мемлекет қайраткерлері мен белгілі ға-лымдарды жер аударатын аймаққа айна-ла бастады. Сол кезде Кдзақстанға жер ау-дарылып келгендер қатарында Л.Д. Троц-кий, аса белгілі аграрник ғалымдар А.В. Лаянов, Н.Д. Кондратьев, С.П. Швецов, т.б. болды.
Үшінші кезең — 30-шы жылдардың басы. Бұл кезде ауыл шаруашылығын зор-лап үжымдастыру, көшпелі жөне жарты-лай көшпелі қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру, Сталиннің толық қолдауымен Голощекин мен оның сыбай-ластары Қазақстанда, ең алдымен қазақ ауылывда, күштеп жүзеге асырған "Кіші Октябрь" бағыты жөне осылардан туын-даған салдарлар 1932 жылы Қазақстанда-ғы жаппай ашаршылыкқа әкеп соқгы. 1932 жылғы жагатай ашарпіылық пен оның сал-дарларынан Республика өзінің байырғы халқының 49 процентінен айырылып қалды.
Күштеп жүргізілген коллекгивтендіруге қарсы бүкіл халықгық наразылық орын алды. 1929 — 1932 жылдары республикада 300-ге жуық шаруалардың қарсылық қоз-ғалыстары болып, олардың кейбіреулері қарулы көтерілістерге ұласты. (Созақга, Абыралыда, Ырғызда, Батпаққарада, т.б. жерлерде). Оларды ОГПУ мен түрақгы Кңзыл Армия күштері аяусыз басып-жан-шыды.
Шаруалар көтерілістерін басьш-жаншу бүрын Алаш қозғалысына қатынасқан, ал 1919 жылдан кейін, оларға өкімет тарапы-нан ресми кешірім жасалған соң партия-кеңес, ғылым және мәдениет, оку-ағарту салаларывда жемісті еңбек етіп жүрген Іфзақ зиялыларының үжен екі тобын сот-қа тартумен қатар жүргізіледі.
Осы саяси сот процестері ОГПУ тара-пынан үйымдастьфылды.
1928 —1929 жылдарыұстальш, түрмелер-ге жабьшан Ахмет Башүрсынов бастаган 40-тан астам адамға ОГПУ-дың сот коллегия-сы 1930 жылғы 4 сәуірде өз үкімін шығарды. Үкім бойынша Ахмет Байтұрсьшов, Мыр-жақып Дулатов, Мырзағазы Есполов, Халел Ғаббасов, Дінмүхамет Әділов, Жүсіпбек Ай-мауытов, Ғазымбек Бірімжанов, Әбдірахман Байділдин, Дамулла Байтілеуов, Асқар Ду-латов, т.б. әуелде ату жазасьша кесіліп, ке-йін он жылдық мерзімге концлагерьмен ал-мастырылды. Маіжан Жүмабаев, Еддес Ома-ров, Ибрагим Сәтбаев, Аск^ір Әбдуөли, Әу-бәкір Әділовтар, Абдулла Үзаьфаев он жыл-ға концлагерьге айдалды. Хайретдин Болғ-амбаев пен Абдолла Байтасов бес жыл мер-зімге солтүстік өжеге (Северный край) жер аударылды. Кэлған он шақгы адам өр түрлі мерзімдерге концлагерьге кесіліп, жер ау-дарылды.
Жалған айыптармен сотталып, жер ауып кете барған осы зиялы топтың ар-тынан іле-шала олардың екінші тобы ОГПУ-дың қавды шеңгеліне ілініп "қыл-мыстықісі" туралы 1932 жылғы 20-шы сә-уірде ОГПУ-дың Қазақстандағы өкілетті өкілділігінщ үштігі (тройка) мөселе кдрап, үкім шығарды.
Жалған жалалармен істі болған кдзақ зиялыларының осы тобының (барлығы 20 адамнан астам) ішінде Мүхаметжан Ты-нышбаев, Көшмүхамбет (Қошке) Кемең-геров, Халел Досмүхамбетов, Жаһанша Досмрсамбетов, Алдаберген Үмбетбаев, Нөшір Қожамкұлов, Әбдірахман Мүңайт-пасов, Әшім Омаров, Жұмахан Күдерин, Жақып және Абдулхамит Ақпаевтар, Сейтәзім Қадырбаев, Мүхтар Мүрзивдер ор^галығы Воронеж қаласы болған Орта-лық қаратопырақгы облысқа бесжылдық мерзімге жер аударылды. Олар жергілікті ОГПУ оргавдарының қатал бақылауындаболды. Жоғарыда аты аталған зиялы Іфуым өкілдерімен бірге тергеуге алынып, бас-тары сотгы болған Әлімхан Ермеков, Мүх-тар Әуезов, Уәлихан Омаров, Біләл Сүле-ев, Даниял Ысқақовтар ғана алдын ала түрмеде отырған уақыттары есепке алы-нып, 1932 жылғы 22 сәуірдегі ОГПУ-дың үштігінің үкімімен босап шықгы. Олар босанып шыққанына қарамастан, ОГПУ тыңшылары мен салпаңқұлақтарының жасьфын бақылауында болды.
1930 және 1932 жылдары сотталған және жер аударылғавдардың біразы (Жү-сіпбек Аймауытов, Әбдірахман Байділдин, Міржақып Дулатов, т.б.) сол кеткеннен молкетті...
Төртінші кезең — 1937 жылдан Кеңес Одағының Үлы Отан соғысы аяқгалғанға дейінгі уақытты кдмтиды. Бұл кезевдегі саяси куғын-сүргін "халықжауларымен" және "социалистік отанына сатқывдық жасағандармен" деген үрандардың "ая-сында" жүзеге асырылды. "Социалистік құрылыс алға жылжыған сайын ел ішін-дегі тап күресі шиеленісе (күшейе) түсе-ді" деген сталиндік "қағида" елдегі би-леуші жүйенің өз халқына қарсы саяси-куғын сипатына ие болған жаппай террор үйымдастыруына "теориялықнегіз" бол-ды. Мұвдай қасірет Қазақстанды да ай-налып өтпеді. Бұл аз болғандай респуб-ликаға КСРО-ның басқа аймақгарынан жүз мыңцаған өкіметке, саяси сенімсіз түгқывдар алып келінді. Олардың қата-рывда Кеңес-Герман соғысында әр түрлі жағдайларда жау қолына түтқын болып түскен ("сатқьшдар" деп айыпталған), сан мындаған кешегі жауынгерлер мен офи-церлер болды. Бұлармен қатар Кеңес өкі-меті сенімсіз деп бағалаған түтас халық-тар — Еділ бойының немістері, шешен-дер, ингуштер, кәрістер, курдтар, месхеті
түріктер, қырым татарлары, қарашайлар, балқарлар, т.б. Қазақстанға зорлап көші-рілді (депортацияланды). Олардың көп-теген өкілдері "еңбек армиялары" дейтін-нің қатарына шақырылып, тегін жұмыс-шы күшін жасақгады. Қара түнек ГУЛаг-тың (мемлекеттік лагерлер басқармасы-ның) бөлімшелері, ең алдымен миллион-даған адамдардың жанын азапқа салған Қарағанды лагерлерінің (Карлаг) жаңа бөлімшелері ашылды.
Бесінші кезең — қырқыншы жылдар-дың екшші жартысы мен елуінші жылдар-ды қамтвды. Бұл кезеңдегі саяси куғын-сүргіннің тоқпаЕы алдыменен интелли-генцияға қарсы бағытталып, елдің зиялы қауымын кудалау мен жәбірлеу науқаны "буржуазиялық үлтшылдармен және тексіз космополиттермен кұрес" үранының ас-тывда жүргізілді.
Қазақставдағы саяси куғын-сүргіннің алтыншы кезеңі 1986 жылғы желтоқсанда болған халықгық-демократиялық қозға-лысты және оның салдарларын басып жаншуға бағытталады.
Республикада орын алған осы саяси куғын-сүргіндердің бесінші кезеңі халқы-мыздың рухани өміріндегі ұлы кұбылыс болған КщпІш Имантайұлы Сәтбаевқа аса ауыр соққы болып тиді, оның жүрегін жаралады, намысын қорлады, оны біраз уақытқа Қазақстаннан кетуге мәжбүр етті... Ол өзінің тырнағына татымайтын ары жоқ, көңілі соқыр жалақорлар тара-пынан жәбір көріп, жазықсыз жапа шек-ті.
Ол неге осывдай жағдайға үшырады? 40-жылдардың екінші жартысы мен 50-ші жылдардың басында Қанекең Кеңес Ода-ғының ең жоғарғы сыйлықгары мен ор-дендерімен марапатталған, КСРО мен Кдзақ КСР-і Жоғарғы Кеңестерінің депу-таттары болған, өзі негізін қалаған Үлтгық Ғылым академиясының презвденті әрі КСРО Ғылым академиясының төралкд мұшесі, әлемдік ғылыми қауымдастыққа есімі мен ісі кеңінен таныс тұлға еді ғой..
Осыған қарамастан Қаныш Имантай-үлы қоғамдықжәне саяси қүрылыскд се-німсіз адам ретівде жоғарьща айтылған елде орын алған саяси куғын-сүргіннің бесінші кезеңінің ызғарына ұшырап, оның күрығына түсе жаздады.
Бүл кезеңнің саяси куғын-сүргін үйым-дастыру науқаны жалпы алғавда буржуа-зияшыл ұлтшылдар, Кеңес өкіметіне жат пиғылдағы адамдар деп айып тағылған қазақгың белгілі қоғамдықжәне гумани-тарлық ғылымдарының сол кездегі белгі-лі өкілдері болған Е.Бекмахановты, Е.Ис-майыловты, Б.Сүлейменовты, ҚМүхамет-қановты үзақ мерзімдерге бас боставды-ғынан айырудан, солармен қатар А.Жұба-новты, Қ.Жұмалиевті, І.Кеңесбаевты, Б.Кенжебаевты, т.б. қызметтерінен куып, моральдық сокқыға алудан анық көрінді. Дәл осы кезде Қазақстанның (ең алдымен Алматы қаласының) жоғарғы оку орында-рының кафедралары мен ғылыми-зерттеу мекемелерінде еңбек етіп жүрген үлты еврей интеллигенция өкілдерінің бір тобы да куғын-сүргінге үшырады. Оларға негі-зінен "тексіз космополиттер" және "Ба-тыстың алдында бас июшілер" деген айыптар тағылды.
Аса көрнекті геолог ғалым М.Русаков та Кеңестік қоғамға жат адам ретінде түрменің "төріне" жайғастырылды.
Жоғарьща есімдері аталған жазықсыз жазаланған зиялы қауым өкілдерін Кдныш Имантайүлы жақсы білетін және олардың көпшілігімен тығыз шығарма-шылық және адами қатынаста болатын. Мүның үстіне олар түгелге дерлік Қ.И.
Сәтбаев басшылық жасаған Үлттық Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу институттарывда еңбек ететін. Өз әріп-тестерінің жалған жалалармен айыптала бастаған кездің өзінде-ақ Академия Пре-зиденті әрі күллі республика зиялылары-ның көпшілік мойындаған серкесі (лвдері) Кдныш Имантайүлы оларға ара-ша түсіп, билеуші және тергеуші мекеме-лер басшьшарьшан Академия ғалымдары-на саяси айып тағу қате екендігін дәлел-деуге тырысты. 40 — 50-ші жылдардағы Кдзақставдағы саяси куғьш-сүргін науқа-нын бастауға 1943 жылы жарық көрген "Қазақ ССР тарихы. Көне дәуірден бүгін-гі күнге дейін" деген іргелі еңбек пен 1947 жылы жарияланған талантты тарихшы Ермүхан Бекмахановтың "XIX ғасырдың 20 — 40-жылдарывдағы Қазақстан" атты көлемді монографиясы әрі себеп, әрі сыл-тау болды.
Соғыс жылдарывда Алматыда эвакуаци-яда болған КСРО Ғылым академиясы Та-рих институтының А.М. Панкратова бас-кдрған тарихшыларының көмегімен жарық көрген айтылмыш "Қазақ ССР тарихы-ның" Кенесары Кэсымры басшылыіымен болған көтеріліс туралы 14-ші тарауын Е.Бекмаханов жазған болатын. Кітап шы-ғысымен оның кейбір тараулары, атап айт-қанда, Е.Бекмаханов жазған тарау кейбір тарихшылар тарапынан сынға алывды. "Сыншылар" Кенесары Кэсымүлы басщ-ған көтерілісті, Е.Бекмаханов". 1945. №6.49 — 51-беттер). Бүл кдулыда келелі еңбекгің авторлары жазғавдай үлт-азатгық қозгалые емес, ол керісінше реакциялық — монархистік көтеріліс деп бағалады.
Бүкілодақгық коммунистік (больше-виктер) партиясының ВКП(б) сол кезде-Іі бас журналы "Большевиктің" 1945 жыл-ғы 6-шы санывда М.Морозов дегеннің"Кдзақ ССР тарихы" кітабьша сын мақа-ласы жариялавды. Овда "Кдзақ ССР" кі-табывда Кдзақстанның Ресейге қосылуы Ресейдің қазақжерін басып алу тұрғысы-нан ғана көрсетілген, бұл кітап орыстар-ға, Ресейге қарсы бағытталған еңбек де-ген қорытынды жасалды.
Сол жылғы 14-ші тамызда Қазақстан К(б)П Орталық Комитеті "Кдзақ ССР та-рихының" екінші басылымын дайывдау туралы қаулы қабылдады ("Болыпевик Казахстана") Кдзақхатдының патриархал-дық-феодалдық қатынастарын әсірелеп көрсеткен, қазақ хандары мен сұлтанда-рының еңбекші бұқараны қанауы атүсті бейнеленген деп айыпталған. Совдай-ақ "Кдзақ ССР тарихында" К^зақстанның Ресейге қосылуына біржақгы баға беріл-ген, бұл оқиға "орыс патшалығының бас-қыншылық саясаты тұрғысынан" ғана қарастырылған деп атап көрсетілген.
Кдзақстан К (б)П Орталық комитеті-нің 1947 жылғы 21 кщгардағы "КрзақССР Ғылым академиясьшың Тіл және әдебиет инстагугының жұмысындағы өрескел сая-си қателер туралы" қаулысы жағдайды ушықгырьш жіберді. Бұл кдулы іс жұзінде қазақхалқының 1917 жылғы Қазан рево-люциясына дейінгі, ең алдымен бүкіл XIX ғасырдағы оның рухани мүрасьш ғылыми зерттеуге, сайып келгенде, тыйым салу болып шықгы. Ал мұндай үмтылыстар бола қалғанда олар саяси қателік және ұлтшылдық бүрмалаушылық деп бағалан-ды. Ал осы қаулымен тұспа-тұс жарық көрген Е.Бекмахановтың "XIX ғасырдың 20 — 40 жылдарывдағы Қазақстан" атты көлемді, кұнды зерттеу кітабы, оның ай-тарлықгай бөлігі Кенесары Қасымұлы бас-кдрған қазақ халқының үлт-азаттық көте-рілісін тарихи шывдыққа сай зерттеуге арналғавдығынан, зиявды еңбек деп жа-
рияланды. Е.Бекмаханов буржуазияшыл ұлтшыл, феодалдық-монархиялықкұры-лысты жақтаушы "антисоветчик" деп айыптала бастады.
Осыған іле-шала әр түрлі дүрмекшілер мен даурыкдашылар Қазақ интеллиген-циясының қатарынан "үлтшылдар" мен "байшылдарды" іздеу науқанын бастап кетті. Тіпті Қаныш Сәтбаев пен Мүхтар Әуезов сывды ірі тұлғаларға тіл тигізу-шілер мен топырақ шашушылар табыла бастады.
Қазақ КСР Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу институттарывда, жалпы зиялы қауым арасывда күдіктену, үрей орын алып, ішкі "жауларды" іздеу бастал-ды. Турасын айтқавда 1937 — 1938 жыл-дарда орын алған саяси хал-ахуал белгілі дәрежеде қайталанды.
Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті Қ.И. Сәтбаевты, Қазақмемле-кетгік университетінің ректоры Т.Тәжіба-евты ұлтшылдық пиғылдағы адамдарды қолдаушылар мен жебеушілер деп айып-тағандар да табылды. Қ.И. Сәтбаев Мүх-тар Әуезовтің "Абай" романына "Қазақ совет әдебиетінің аса үздік шығармасы" деген мақала арнап, оны "XIX ғасырдың екінші жартысывдағы қазақ елінің өмір тіршілігі мен болмыс-тұрмысы мол қыры-нан жан-жақгы суреттелген шын мәнін-дегі энциклопедия", — деп бағаласа, Б.Степанов деген біреу "Большевик Ка-захстана" журналының 1947 жылғы бірін-ші санывда арнаулы тапсырмамен жария-лаған мақаласында Мұхтар Әуезовке "Абай" романывда көшпелілер түрмысын әсірелеп көрсетіп, "революцияға дейінгі қазақ ауыльш жұмақгың төріңдей етіп су-реттеді" деген "айьштар" тақгы.
Асыра сілтеу, бүрмалау және күдікшіл-дік қайтадан бел алған осындай тұстажарық көрген "XIX ғасырдың 20 — 40-жылдарыңдағы Кдзақстан" атты Е.Бекма-хановтың кітабына пікір айтушылардың кейбіреуі әуел бастан-ақ оны Кенесары Қасымов бастаған қозғалыстың тарихын ақгау түрғысынан жазылған еңбек деп ба-ғалап, оның авторын буржуазияшьш-үлт-шыл идеологияны дәріптеуші деген сая-си кінәға үшыратты.
Академия президенті сол кезде Тарих, археология және этнография институты-ның директоры орьшбасарьшың қызметін атқарып жұрген Е.Бекмахановты қорғауға және оған тағылған жалақорлық айыптар-ды ушықгырмай басып тастауға бар күшін салды.
Алайда партияның орталық газеті "Правданың" 1950 жылғы 26-ншы желтоқ-сан күнгі санывда Т.Шойынбаев, ХАйда-рова және А.Якунин жариялаған "Қазақ-стан тарихы мәселелерін маркстік — ле-ниндік тұрғыдан баяндайық" деген макд-лада кітап пен оның авторы тағы да әді-летсіз қатгы сынға алынып, Кдзақстанның қоғамтану ғылымындағы "орын алып отырған ұлтшылдықгы", оның символы-на айналған Е.Бекмахановты саяси түрғы-дан айыптау қажеттігі айтылды.
"Правданың" осы мақаласы қазақзия-лылары арасынан "жау" іздеуші "қырағы-лардың" қолтығына су бүркіп, оларға дем берді. Ал Қазақстан Компартиясы Орта-лық комитеті "бекмахановшылықты" айыптап, оны "қорғап-қолдаушыларға" қарсы ресми күрес бастауға жол ашты. Ор-талықкомитет 1951 жылғы 10-ыншы сә-уірде осы мақалаға байланысты қаулы алып, онда айтылғандардың бәрін дүрыс деп бағалап, "Е.Бекмахановтьщ буржуази-яшыл-үлтшылдықкөзқарастарын" айьш-тады. Бұл қаулының мәтіні (текст) жауап-ты редакгор ретінде Қ.И. Сәтбаев қол қой-
ған "Қазақ ССР Ғылым академиясыньщ Хабаршысы" журналының сол жьшы сә-уірдегі санында жарияланды. Журналдың осы санында айтылмыш қаулыдан кейін "Қазақстан тарихы мәселелеріндегі бур-жуазияшыл-ұлтшылдық бұрмалаушылық-тар ақырына дейін әшкереленсін" деген бас мақала берілді. Овда журналдың Қ.И. Сәтбаев басқарған редакциялық алқасы-на Е.Бекмахановтың "зиянды кітабына" айтылған сындарға мән бермей келді, К^азақстан тарихшыларының осы мәселе бойынша сын мен өзара сынды өріс-тетулеріне көмектеспеді, оған керісінше Е.Бекмахановтың аты шулы кітабьш мақ-таған макдлаларды жариялауға жол берді деген айыптаулар айтылды. Мақалада одан әрі журналдың Е.Бекмахановтың буржуазияіпьіл-ұлтшьщдьіқ көзкэрастарын әшкерелеуде белсенділік көрсетпей отыр, ал мұның өзі Қазақстанның тарих ғылы-мына үлкен зиян келтіруде делінген. Сөз жоқ айтылмыш мақала журнал редакто-ры Қ.И. Сәтбаевтың еркінен тыс жария-ланды және мүның өзі Қазақстандағы "үлтшылдыққа" байланысты Ғылым ака-демиясы презвдентіне қарсы бағытгалған сынның "жүмсақ" көрінісі болды, соны-мен бірге бұл Қанекеңе қарсы таяу күн-дерде ашықшабуыл басталатындығъшың дабылы еді. Енді Қ.И. Сәтбаев жиі-жиі ашық сынға ұшырап, оған Республиканың қоғамдьіқғьільімдарьщда орын алған "бур-жуазиялықұлтшылдыққа", биологиялык ғылымдар саласындағы бой көрсеткен "идеалистік ағым мен Батысқа табынушы-лыкқа" енжарлықпен қараған, оларға тиіс-ті тойтарыс бермеген деген айыптар та-Іыла басталды. Мүңдай айыптар 1951 жыл-ғы 16 — 17 қазан күвдері өткен Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің Пле-нумында оның бірінші хатшысы Ж.Ша-яхметовтың "Республикалық партия ұйымдарьшдағы вдеологиялықжұмыстың жайы және оны жақсарту шаралары тура-лы" баявдамасывда ашық айтылды. Бұл баявдамаға жоғарыда аталған "Правдада" жарияланған макэла желі-жүйе болып тар-тылды. "Партия газеті, — деді Ж.Шаях-метов, — осы мақаланы жариялау арқы-лы "Е.Бекмахановтың буржуазияшыл-ұлт-шылдық концепциясын әшкерлеуде біздің республикалық партия ұйымына көмектесті". ("Кэзақстанкоммунисі". 1991. №5. 57-бет). Ж.Шаяхметовтің баяндама-сьшда және Пленумда сөйлеген басқа же-келеген жауапты партия чиновниктерінің сөздеріңце Қ.И. Сәтбаевкд ашықган-ашық "буржуазияшыл ұлтшылдардың қамқор-шысы", "большевиктік сынға қысым жа-саушы", т.с.с. айыптар тағылды. Акаде-мияның Қ.Сәтбаев жетекшілік еткен бас-шылығы, деді Ж.Шаяхметов, адал комму-нистердің Е.Бекмаханов пен оның жақ-таушыларын түбіне дейін әшкерелеу жө-ніндегі талаптарына мән бермеді, "пар-тия мүшелерінің, халықтың дауысын естігісі келмеді".
Кейбір арсыз айғайшылдар Қ.И. Сәт-баев алыстағы 20-сыншы жылдардың өзін-де алашордашыл, байшыл вдеологияны уағыздаушы болған деп байбалам салды. Оған дәлел ретінде жалақорлар Кднекеңнің 1927 жылы Москвадағы шығыс халықгары-ның Орталық баспасыңда өзінің алғы сө-зімен және ғылыми түсініктемелерімен "Ер Едіге" эпосының бір нұсқасын жари-ялағаңдығын келтірді. Олар тіпті "Ер Еді-ге" жарық көрген баспадан 20-сыншы жыл-дары "ұлтшылдықгы уағыздаган, хавдар мен билерді дәріптеген" "Ер Сайын", "Ер Тарғьш", "Кенесары", "23 жоқгау" сияқ-ты басылымдардың жарияланғандығын және оларды жариялап, оқырмандарға жет-
кізуде Ахмет Байтэдэсьшовтьщ, Нәзір Төре-қровтың, Әлихан Бөкейхановтың, Мағжан Жұмабаевтың шешуші рөл атқарғандьнъш айта келіп, осы дерекгің өзінен Қ.И. Сәт-баевтың 1937 — 1938 жылдары "халықжау-лары" деген жаламен атылып кеткен осы арыстармен пікірлестігшің түп-тамырьш іздеді.
Алматы қаласының 1951 жылғы қараша-да өткен жауапты қызметкерлерінің (партийный актив) жиналысывда сөз сөй-леген сол кездегі саяси жала жабудың "ше-бері" КдзМУ-дің оқытушысы Т.Тәкежанов "Ер Едіге" эпосьш "ұлтшылдықкітап", ал оган жазган ҚСәтбаевтың алғы сөзі "Алаш-орданьщ идеологиялық бағдарламасы" дей келіп, академия презвденті 1939 жылдан бастап "буржуазияшыл үлтшылдықгы уа-ғыздаушыларды әр түрлі қызметгерге ұсы-нып, орналастырьш жүр" деп мәлімдеді.
Саяси айыптармен қатар Қ.И. Сәт-баевқа Ғылым академиясывда кадрлар іріктеу мен қаржы-қаражат пайдалану са-лаларывда да өзімшілдікке жол берді де-ген айыптар тағылды. Арсыздықпен жүр-Іізілген осы жиіркенішті наукднға сол кез-де қазақ зиялыларының ішінен "үлтшыл-дар мен космополиттерді" әшкерелеуді өздерінің қосымша мамавдығына айнал-дырьш алған ғылым кавдидаттары атағы бар С.Нұрышев, Т.Тәкежанов, Х.Айдаро-ва, т.б. бастап жоғарғы ғылым және саяси (партиялық) лауазымдарға ие болған көсемсымақгар жарыса қатысты.
Жоғарыда айтылғандай, 40 — 50-жыл-дардағы рухани өмірдегі саяси куғын-сүр-гін қоғамдық ғылымдар саласымен шек-теліп қойған жоқ. Көп кешікпей бұл сая-си науқан ғылымның басқа салаларын, ең алдымен, оның табиғат тану, ал оның ішінде генетика саласында еңбек еткен ғалымдарды да қамтыды. Кең көлемде бұл науқан 1948 жылы тамыз айында Москвада өткен ВАСХНИЛ-дің (Бүкілодақгық ауыл ша-руашылық Ғылым академиясының) аты шулы сессиясынан басталды. И.Сталин-нің сенімі мен қолдауына сүйенген ВАСХНИЛ-дің презвденті ТЛысенко ака-демик Н.Вавилов көшбастаушысы болған, сол кездің өзінде әлемдік деңгейдегі та-быстарға жеткен отавдық генетика ғылы-мына шабуыл жасап, оны жалған ғылым (лженаука) деп жариялап, Н.Вавилов пен оның жақгастарын кудалауды үйымдас-тырды. Кеңес одағының генетик ғалым-дарын ТЛысенко вдеалистер деп бағала-ған америкавдық генетик ғалым Т.Мор-ганның, неміс биологы А.Вейсманның, чех табиғат зерттеушісі Г.Мендельдің із-басарлары, идеализмге бой алдырған, ка-питалистік Батыстың алдывда бас июші отансыздар деп жариялады. Ол әлемдік генетиканың, оның ішівде КСРО-дағы генетик ғалымдардың, тірі организмнің тұқым куалау кдсиеттерінің сыртқы ортаға тәуелді екендігін жоққа шығарған көзқа-растарына И.Мичурин мен өзінің есімі-мен аталатьш (Мичуривдік-Лысенколык) "биологаялықілімді" қарсы қойды. Т.Лы-сенко осы "ілім" негізінде КСРО тұрғын-дарын азық-түлікпен және басқа да ауыл шаруашылық өнімдерімен қарқ етемін деп даурықгы. Ол биология ғылымына өз монополиясын орнатып, осы ғылым са-лаларын басқаруда өрескел дөрекілік, менменшіл әрекеттерге барды. Өз бағы-тьша кдрсы тұрған ғалымдарға саяси айъш-тар тағып, оларды кудалауға кірісті.
Москвада басталған бұл саяси дүмпу Қазақставда тез қарқынмен өз жалғасын тапты. Нәтижесінде гуманитарлық және қоғамдық ғылымдар өкілдерімен қатар табиғаттанушы ғалымдар (биолог, зоолог,
медик, топырақганушы, т.т.) саяси түрғы-дан "тазартудың" шеңберіне тартылды.
Т.Лысенконың "іліміне" зерттеу ең-бектері қайшы келетін табиғаттанушы қазақстандық ғалымдарды ресми түрде кудалау 1948 жылғы қыркұйек айында өткен ВАСХНИЛ-дің қазақ бөлімшесінің төралқа мәжілісінде, одан кейін іле-шала шақырылған (28 — 29-ыншы қыркүйекте) Кдзақ КСР Ғылым академиясы төралқа-сьшың кеңейтілген мәжілісінде басталды. Қоғамдықғылымдар саласывдағыдай, гы-лымның табиғаттану салаларьщда да сая-си куғын-сүргін науқанының өз "батыр-лары" шықгы, олар "биология ғылымы-ның тазалығы үшін, ғалым атанып жүр-ген идеалистерді, космополиттерді, Ба-тыстың алдывда бас июшілерді" үздіксіз әшкерелеп жатты. Ғылым саласывдағы осы "жат элементтерді әшкерелеу біраз уақытк^ созылды. Республика ғылымының көшбасшысы Кдныш Имантайұлы мүм-кіндігі келгенше "вейсманистер-моргани-стер", "космополиттер" айдары тағылған зиялы кдуым өкілдерін қолдап-қорғау әре-кеттерін жасады. Алайда оларды түгелдей қорғап қалуға күші де, мүмкіндігі де жетпеді.
Көп кешікпей Кдзақстандағы "вейсма-нистер мен морганистер" қатарына экс-периментальды биология институты ди-ректорының орынбасары А.Жандеркин, шөл зерттеу институтының директоры А.Ғаббасов, агроном-зоотехник ғалым М.Ермеков жатқызылды. Осывдай айып-тармен "әшкереленгендер" тобывда со-лармен қатар Н.В. Павлов, Ильин, Бого-любский, Қьщырниязов, Раушенбах, Ли-паева сияқгы ғалымдар болды...
Көпшілігі Ғылым академиясы жүйе-сівде еңбек еткен биолог ғалымдардың үлкен тобының жат пиғылды адамдар қатарына жатқызылуы жалақорлардың Қаныш Имантайұлына қарсы шабуылын бұрынғьщан ары күшейте, арсыздардың оның ар-ожданына тиеіін моральдық соқ-қысын өршіте түсті...
Ғұлама ғалым, көрнекті қоғам қайрат-кері Қ.И. Сәтбаев әр түрлі басқосуларда (ғылыми және саяси) көпшілік алдында, жоғарғы билік органдарына жазған түсі-нікгемелері мен арыздарывда жасамаған қателіктері хақында, өзіне тағылған жал-ған айыптар жөнінде мәліметтер беріп, ақгалуға мәжбүр болды. Мәселен, 1951 жылғы 8-інші қазанда ол Ж.Шаяхметов-тың атьша "Ер Едіге" жырына жазған алғы сөзіжөнівдетүсінікберсе, 12-інші қазан-да белгісіз (аноним) жалақордың Бүкіл-одақтық коммунистік (болыдевиктер) партиясы ВКП(б) Орталық Комитетінің хатшысы М.Сусловтың атына жазған "Кдзақ ССР Ғылым академиясьшың пре-звденті Сәтбаевтың контрреволюциялық үлтшылдығы мен пантюркизмі туралы" арызы жөнівде түсініктеме жазып, азап шеккен...
К,И. Сәтбаевтың өзін жалған айыптар-дан қорғап, жалақорлар жаққан күйеден ақгалу жөнінде жазған көптеген арызда-ры мен түсінікгемелері билік басывдағы-ларды қанағаттавдырмады.
1951 жылғы 23 щрашада К^зақстан Ком-партиясы Орталық комитетінің бюросы Қ.И. Сәтбаевты Республика Ғылым акаде-миясы Презвденті қызметінен босатты.
Осыдан кейін Кдзақстанның зиялы кд-уымының көрнекті өкілдерін кудалау жаңа қарқын алды. Е.Бекмаханов жұмыстан куыльш, партия қатарынан шығарылды.
1952 жылы 5-інші қыркүйекте тұгқындал-ған Е.Бекмаханов екі айға жуықтергеуде бо-льш, сол жылғы 2-інші желтоқсан күні К^зақ ССР Жоғарғы сотының қылмыстъі істер жөніңдегі коллегиясының үьамімен 25 жыл мерзімге бас бостандығьшан айырыльш, ГУЛАГ-тың алыстағы лагерінің біріне ай-далды. "Буржуазияшыл ұлтшылдығы" мен "Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүр-гізгендігі" үшін деген айыптармен ұзақ мерзімдерге кесілгевдердің ішівде тарихшы Б.Сүлейменов, әдебиет зертгеушілер Е.Ыс-майылов, К^Мүхаметқанов болды.
1952 жылғы сәуір айының 16 күні Крзақ КСР Ғылым академиясының жалпы жина-лысының сессиясы академикгер М.П. Руса-ковты, АК, Жүбановты, академияның кор-респондент мұшесі К^Жүмалиевгі ғылыми атақгарынан (академикжәне корресповдент мүше деген) айырды. Оларга "КСРО-гакррсы бағьпталған әрекетгері" мен "Ғылым акаде-миясынан байланысьш үзгені үпгін" деген жалған айыптар тағылды. Көп кешікпей ірі геолог-ғалым М.П. Русаков үзақмерзімге сот-талды. Біраз галымдар Алматыдан баскд жер-лерге (жекелеген облыс орталықгарына) ке-туге мәжбүр болды.
Бастары істі болу мүмкіндігінен қауіп-тенген Қаныш Имантайұлы Сәтбаев пен Мүхтар Омарханұлы Әуезов біраз уақыт Москваға барып бой тасалады.
Жалпы алғанда Кеңес одаіывда, оның ішінде Кэзақставда қшнмдық-саяси жағдай-дың өзгеруіне орай 1955 жылы Кэнекең Рес-публикалық Ғьшым академиясының Прези-деші болып кщпадан сайланды да өзі негізін щиаган осы Ғылым мен білім ордасын өмі-рінің соңына дейін абыроймен баскэрды. ҮЛЫ КУБЫЛЫС
Академик Кдныш Сәтбаевтың бүкіл болмысын осылай бағалауға болады
Академия деген үлкен ұғымның тамы-ры тереңце ғасырлар қойнауывда жатыр, орта ғасырда — Шығыста, XV — XVI ға-сьфларда Еуропада бой көтерген. Ал қазақ топырашңда ол 1946 жылдың 1 маусымын-да күрылды. Айтулы ғылым ордасының бой көтеруі ел өміріндегі үлкен оқиға бол-ды.
Шыньшда да, елдің елдігі, халықгың өскендігі осындай ірі ғылыми мекеменің ірге бекітуімен, оны қалыптастыруда өлшеусіз үлес қосқан Кэньпп Имантайұлы Сәтбаев бастаған ұлы түлғалардың кдйраткерлііімен өлшенсе керек. Осывдай-да: "Крй халық болса да өз ортасынан ғалым өсірген дөрежеге жеткевде жалпы мәдениет тарихына өзінің елдігі мен өсуі туралы тың жаңалық мәлім еткен халық болады", деп атап айтқан ұлы жазушы Мүхтар Әуезовіің сөзі еріксіз ойға оралады.
Біз осынау мерейлі мереке қарсаңын-да Қазақстан Ғылым академиясының өткен тарихынан, оның жеткен дәреже деңгейі мен алған асуларын айғақгар бол-мыс бітімі бөлек ұлы түлғаларымыз бен атақгы ғалымдарымыз туралы материал-дар беріп отырмақпыз.
Қаньш Имантайұлы Сәтбаев... Қазақ-стан Республикасының Үлттық ғылым экадемиясы... Бұл екеуін бір-бірінен ажы-ратып, бөліп қарауға болмайды. Сан-са-лалы Қазақстан ғылымы десек, Қанекең-нің есімі ойға оралады, Сәтбаев десек хал-қымыздың рухани өміріндегі аса жарқын күбылыстардың бірі болған ғұлама, ғылы-ми жұмыстардың талантты ұйымдастыру-шысы, ірі қоғам қайраткері, сегіз қырлы,
бір сырлы ғажайып парасат иесі Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың өзінен кейінгі үрпаққа мұра етіп қалдырған көп қазына-ларының бірі емес, бірегейі — бұл күнде-рі өзінің жарты ғасырлық мерейтойын атап өтуге дайындалып жатқан Қазақстан Республикасының Үлттық ғылым акаде-миясы болып табылады. Қаныш Иман-тайұлы, ең алдымен, ғүлама, әмбебап (эн-циклопедиялық) білімді ғалым болды. Сібір геологтары мектебінің іргетасын қалаушы академик, аса ірі геолог әрі гео-граф, Еңбек Ері, Лениндік және екі мәр-те Мемлекеттік сыйлықгың иегері В.А. Обручев сөзімен айтсақ "Қаныш Иман-тайұлы Сәтбаев та осы мектептен тәрбие алып, қанатын осы ұяда қомдаған дарын иесі. Мұндай зерделі шөкірттің ғылым көкжигіне таң шолпанывдай жарқырай шығып, сөнбес нүр шашуы, үстаз атанған барша ғалымға үлкен куаныш болса ке-рек".
Қаныш Имантайұлы "бар еңбек қай-ратын, барлық жиған білім күралын, бар өмірін бір жөнге жұмсады" (М.О. Әуезов). Ол — өмір талабына жауап берерлік көп салалы ғылыми орталық— Қазақстан ғылым академиясының негізін қалап, нығайту мен ғылым кадрларын тәрбиелеу еді. Тағы да Мүхтар Омарханұлына жүгін-сек "Қаныштың Қазақғылым академия-сывдағы президенттік қасиетінің ең зоры — талантты және еңбекке төзімді үйым-дастьфушы болуымен қатар басшылық ісгі үнемі ғылыми жолмен жүргізуі" еді.
Сөз жоқ Қанекең, ең алдымен, тама-ша геолог болды. Геологиялық барлау жмыстарын табысты жүргізумен қатар, ол геологиялық теорияның дамуына да ора-сан зор үлес қосты. "Егер, — деп жазды Қанекең туралы естелігінде академик Әлкей Хақанұлы Марғүлан, — геология-ның соңына түспей, бірыңғай әдебиет са-ласымен кетсе, Қаныш аса талантты жа-зушының бірі болар еді. Оны Қанекеңнің жас кезінде жазған макдлалары, әдебиет, музыка, би өнері туралы жазған мақала-лары, Абай, Жамбыл, Мүхгарға арнап жаз-ғавдары айқын бейнелейді".
К^ныш Имантайұлы жоғарыда қысқа-қысқа қайырылған ірі-ірі табыстарға та-биғи, тума талантына қосылған қажырлы еңбекқорлығы, ізденгіштігі, кдйсарлығы мен табандылыгы, халқыньщ мұңын мүң-дап, жоғын жоқгаған шынайы перзенттігі арқасывда жетті.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Арқаның сүлу төрінің бірі бұрышы Семей губерния-сының Павлодар уезіндегі Ақкелін болы-сының 4-ші ауылында 1899 жыддың 30 нау-рызында (12 сәуір) Сәтбаевтардың үлгілі-өнегелі ауылывда дүниеге келді. Қане-кеңнің жерлесі әрі досы Әлкей Хақанұлы-ның мәліметтері бойынша, революциядан (1917 ж.) бүрынгы қьф қазақгары арасында Сәтбаевтардан көп оқыған ауыл болған емес. "Қаныштың өз әкесі Имантай — ақылды, момын, терең ойлайтын, әр нәр-сені ақылмен, сабырмен шешетін кісі бо-латын. ...Имекең ғылымды, ой жұмысын жақсы көретін, оның осы қасиеті жас үрпақгарға үлкен әсер етеді... Кэныштың ағасы Әбікей Омбы семинариясын бітіріп, сол кездің өзіңде орыс тілі мен әдебиеті-нің бірінші маманы болып шықгы...
Қаныштың екінші ағасы Кәрім Сәт-баев та семинарияда оқыған... өнерді, му-зыканы сүйген кісі болады. Қаныштың емшектес ағасы Ғазиз (Бөкеш) домбыра
тартатын күйші, сүйіп оқитыны Абай, Пушкин, Лермонтов еді".
"Үяда не көрсең; үшқавда соны алар-сың" демекші, табиғатынан зерек Кднызн 1909 — 1911 жылдары өзінің туған ауылын-дағы орыс-қазақ мектебінде оқьш, 1918 жылы Семей кэласындага оіфггуіпылар се-минариясын бітіреді. Одан кейінгі бірер жыл Семей қаласында, өз ауылывда мұға-лімдік қызмет атқарып, 1920 — 1921 жыл-дары Баянауыл ауданындағы 10-шы учас-кенің халық соты болады.
1921 жылы жазда Қаныш Имантайұлы Баянауылға емделуге келген сол кездегі Сібір өңірінің ірі мәдени орталығы Томск қаласының технология институтының профессоры (кейін академик болған) Михиал Антонович Усовпен танысады. Қанышқа М А. Усов Кдзақстанның геоло-гиясы мен тау-кен байлықгары туралы көптеген қызық әңгімелер айтады. Өзі өмірден озғанша үстазы санаған профес-сор М.А. Усовтың ықпалымен 1921 жылы Қаныш Имантайүлы Томск технология институтының кен факультетшің геоло-гиялық барлау бөліміне окуға түседі.
Қаныш Имантайүлы студент болған жылдарда профессор М А. Усов басқарған палеонгологая және тарихи геология кафед-расывда оқьпушы болған В.А. Хохлов (ке-йін ғылым докторы, профессор) "Студент Кэныш" атгы естелііівде былай деп жазды: "Бүл өзі окуға жан-тәнімен берілген студент болатын. Жалпы геологая жөніңдегі сабақ-тарда ол М А. Усовтың тамаша лекцияла-рын күмарта тыңдады... Екініыі курстан ке-йін ол М.А. Усовтың дала жұмыстарына кщысгы... Ғылымның өмірімен байланысын үғыну — міне, М.А. Усовтың өз шәкіртге-ріне дарытқан қасиеті осьщдай".
Қаныш Имантайүлы Сәтбаев 1960 жылы Алматыда орыс тілівде жарық көрген "М.А. Усовтың геологиядағы негізгі идеялары" ("Основные вдеи М.А. Усова в геологии") деген еңбеіівде өз ұстазының ғалымдық, педагогикалық талантын аса жоғары бағалап, оны еліміздің аса көрнекіі геологтарының бірі әрі геологтардың сібірлік мектебін қалыптастыру мен гүлдендірудің бастау көзіңде түрған ізашар тұлға деп атады.
Институтты бітіргеннен кейін К.И. Сәтбаев өзінің туған өлкесінің минерал-дық шикізат негізін жасауға арнап, бар-лау мен ғылыми ізденістерінің нәтижесін өндіріске енгізуге, республикамызда ин-дустрия алыптарын салуға зор үлес қосты. 1926 — 1941 жылдары Атбасар, Қарсақпай трестеріңде геологиялық бөлімнің жетек-пгісі және бас геолог болған Кэныш Иман-тайұлы Жезқазғанның одақгағы ірі мыс рудалары бай аудавдар қатарына жататы-нын бұлжытпай дөлелдеп, минералды шикізаттарға бай Сарыарқа, кенді Алтай сияқгы аймақгарға ерекше назар аударды. Ол 20 — 30-шы жылдары кең көлемді бар-лаужұмыстарынабасшылықжасап, олар-ға тікелей кщынасумен бірге Жезқазған — Үлытау, Қарсақпай, Атбасар, Спасск кен алқаптары, Кдрағанды көмір кені, Қара-тау полиметалл кевдері жөнівде іргелі Іылыми еңбектер жазьш, жариялады. Үлы Отан соғысы жылдарывда Қаныш Иман-тайұлы Сәтбаев одақгық өнеркәсіп орьш-дарын стратегиялық шикізатпен кдмтама-сыз етуге көп күш-кдйрат жұмсады. Бұл ретге бронды соғыс техникасын (мәселен-танктерді) шығаруға аса кджет марганец-ті кейін Жезді ауданывда ашып, оны аса қысқа мерзімде іске қосудағы Қанекеңнің жанкешті қызметін айтса да жеткілікті.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғалым-геолог ретіндегі аса ірі жетістікте-рінің бірі пайдалы кендердің болжам кар-
таларын қрастырудьщ методологиялық, теориялық негіздерін айқыңцауға қосқан зор үлесі болып табылады. К^некеңнің та-лантгы шәкіртгерінің бірі академик, КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері Айтмұ-хамед Абдуллин әділ көрсеткеніндей, Кэныш Имангайұлы Сәтбаев Кдзақстаңца металлогения ғылымыньщ негізін кэлады, ал оның одақгық ғылымның бұл саласьша қосқан үлесі де қомақгы. Сәтбаевтың ғы-лыми мүрасывда оның Жезкдзған кені ту-ралы зертгеулері мен Орталық Қазақстан-ның металлогендік және болжам картала-рын жасаудағы еңбектері ерекше. Осыған орай академик ААбдуллин "Үстаз" атты естелік макэласында былай деп жазды:
"Қ.И. Сәтбаевтың өмірі жолывда 1952 — 1958 жылдар оның іргелі ғылыми-зерт-теу жұмыстарына беріле кіріскен қызу ке-зеңі еді... Осы кезенде Қ.И. Сәтбаев... Ор-талық Қазақстанның металлогениясы ту-ралы жиналған ұшан-теңіз теологиялық материалдарды алғаш рет толық қорытуға кіріседі. Осы көлемді жұмыстың нәтиже-сінде Орталық Қазақстанның әйгілі ме-таллогениялық болжам картасы және Қ.И. Сәтбаев бастаған қазақстандық металло-гения мектебі пайда болды".
1958 жылы Қ.И. Сәтбаев бастаған бір топ ғалымдарға Орталық Кдзақстанның кешенді металлогениялық және болжам карталарьш жасағаны үшін Лениндік сый-лық берілді.
Сол елуінші жылдардың өзіңде-ақ ке-шенді металлогениялық болжам карталар-ды өндіріске енгізу айтарлықгай нәтиже-лер берді: Сарыарқа аймағында қара, түс-ті, сирек металдардың жаңа кеңцері ашыл-ды. Ашылған кевдер мен руда белгілері-нің 90 проценттейі айтылмыш болжам карталардың негізінде анықгалды. (ҚСЭ, 10-т, 81-бет). Қ.И. Сәтбаев әркез ғылым жетістікте-рін өндіріске енгізуді, ғалымдардың өн-діріспен тікелей байланыста болуын қатал талап ететін. Ол Қазақстанның әрбір эко-номикалық ауданының өндіргіш күште-рін зерттеп игеруді туған республикасы-ның күш-қуатын өркендетудің тиімді жолы деп есептейтін. Мүның жарқын кө-рінісі — Үлкен Жезқазған, Кдрағанды ме-таллургия зауыты, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты, Ертіс — Қарағанды каналы, игерілген Алтай кендері, Қара-тау фосфориті, т.б. көптеген индустрия ошақтары. Мұның бәрінде ғалым Кднекеңнің, үйымдастырушы Кднекеңнің тынымсыз еңбегінің іздеріжатыр ... Республиканың рухани өміріне өлшеусіз үлес қосқан Қ.И. Сәтбаев тек қана ұлы геолог, техникалық және таби-ғаттану ғылымдарының аса білгірі болып қойған жоқ, сонымен бірге ол қоғамдық ғылымдар саласына да жүйрік ғұлама еді. Оның әр кездерде баспасөз бетін көрген (жарияланған) еңбектерінің саны зертгеу-шілердің толық емес есебі бойынша, 650-ге жақын екен, ал жариялағанбағандардьщ саны 500-ден асып жығылатын көрінеді. Солардың ішінен тек қоғамдық ғылымдар саласы бойынша оның қалдырған ғылы-ми мұрасы қалың бір том боларлықгай деп есептелінеді.
Кезінде Қанекеңмен қызмет бабында жиі араласқан, ол кісінің қол астында 13 жыл еңбек еткен ҚР Үлттық ғылым ака-демиясының толық мүшесі, белгілі заң-гер Салық Зиманов "Ірі тұлға еді" деген естелігінде Қанекеңнің осы қыры жөнін-де былай дейді: "Техникалық ғылымдар былай тұрсын, қоғамдық ғылымдарды, оның ішінде, әсіресе, қазақ әдебиеті мен фольклоры, тарих, экономика, қазақ тілі салаларывда Қанекеңнің мағлұматы көп болатын, бағалы кеңестер беретін, өзін-дік қосқан үлестері де жоқ емес еді Осы пәвдерге сүйсіне қарайтын, мол камқор-лық көрсететін, осы салалардағы табысты үлт мәдениетіне... қосылған үлкен үлес деп танитын".
Қ.Сәтбаев студентгік жылдардың өзін-де-ақ негізгі мамавдығы — геологияны оідып-үйренумен кдтар халық ауыз әдебие-тінің үлгілерін жинап, этоірафиялъіқ зерт-теулер жүргізді, мәдениет пен өнер сала-сында ғылыми ізденістер жасады. Бүл сала-дағы оның алғашқы макщгалары мерзімді баспасөзде 1923 жылдан бастап жариялан-ды. Ол Семейде шығып түрған "Кдзақтілі", Қызылордада шығып түрған "Еңбекші кдзақ" (қазіргі "Егемен Қазақстан") газет-терінің 20-жылдардағы тұрақгы авторлары-ның бірі болды. "Кдзақтілі" газетінің 1923 жылғы 13 желтоқсандағы санында онын "Обаған" атгы этаографиялық макэласы жарияланса, "Еңбекшікэзақгың" 1927 жыл-ғы 24 кдңгардағы санывда "Кдзақгың үлт театры" атты сын макдласы жарық көрді.
Қанекеңді кеңестік кезеңдегі қазақ өнертану ғылымының белгілі дәрежедегі көш бастаушысы десе де болады. Ол 1926 жылы Қызылордада ашылған сол кездегі бірден-бір қазақтеатрының алғашқы қо-йылымдарын кәсіби дәрежеде тұьщпп тал-дап, арнайы мақала жазды. Қанекең Иса Байзақовты қазақтруппасының "ең көр-некті күштерінің бірі" деп бағалап: "Қалибектің (Куанышбаев) мысқылдары ...көңіл бөлерлік нәрселер" дей келіп, "өткір, орынды, улы мысқыл — көпші-ліктің міндерін түзеу жолывда ең күпггі қүралдардың бірі екені даусыз. Өйткені жабайы сөздер тек сүйектен өтетін болса, мысқыл оның ар жағында бүйрекген де тесіп өтуі мүмкін... Сондықган Қазақүж театрында келешекте осы күлдіргі сөз жоғары сатыға қойылар деп сенуге бола-ды", — деп ой түйді.
Өнертану ғылымының докторы, ҚР Үлттық ғылым академиясының коррес-пондент-мүшесі Б.Ч. Ерзаковичтің баға-лауынша, Кдныш Имантайұлы халықгың музьжалықтворчествосьш өте жақсы біл-ген. Ол аса көрнекті халық композитор-әншілері Ыбырай Саңцыбайұлын, Май-ра Уәлиқызын, Жаяу Мұсаны, Естай Беркімбайұлын өз көзімен көріп, олардан көптеген әндер үйренген. Ол қазақ өнері-нің көптеген саңлақгарымен достық қа-тынаста болған.
Қанекең белгілі музыкант-этнограф А.В. Затаевичке 1926 жылы 25 халық әнін айтып берген. Затаевич ол әвдердің но-тасы мен сөзін 1931 жылы Мәскеуце жарық көрген "Кдзақгың 500 әні мен күйі" де-ген кітабына енгізген. 1927 жылы Қ.Сәт-баев Мәскеуде халықжыры "Ер Едігенің" бір нұсқасын өзінің алғысөзімен қазақ ті-лівде 3000 дана етіп бастырып шығарды. Одан кейінгі жылдары Қанекең орыс және қазақ Іілдерінде республикамыздың руха-ни өміріне арналған, тарих пен этногра-фия, фольклор мен жазба әдебиетінің, өнер мен мәдениеттің әр алуан қырлары мен сырлары жөнінде терең толғанысты шығармалар жазды. Қ.И. Сәтбаев 1949 жылы Сталиндік (Мемлекетгік) сыйлыққа ие болған Мұхтар Әуезовтің "Абай" ро-маньша "Кдзақ совет әдебиетінің аса үздік шығармасы" деген мақала арнап, осы ро-мавды "XIX ғасырдың екінші жартысын-дағы кдзақ елінің өмір тіршілігі мен бол-мыс-тұрмысы бар қырынан жан-жақгы суреттелген шын мәніндегі энциклопе-дия", — деп бағалады.
Қанекеңнің қоғамдық ғылымдар сала-сы бойынша қалдырған мүрасы арнайы зерттеуді қажет етеді.
280
Академик Қ.И. Сәтбаевтың көп қырлы талантының аса жарқын саласы — ғылы-ми жұмыстардың ұлы ұйымдастырушысы болды. Қанекеңнен халқына мұра болып қалған қазынаның ең салмақгысы — оның өзі негізін қдлап, іргелі парасат ордасы, ұлттық мақганыш, дәрежесіне жеткізіп кеткен Кэзақстанның Үлттық ғылым ака-демиясы болып табылады.
Кднекең ғылыми ұйымдастырушыиық жұмысқа 1941 жылы шақырылды. Бұған дейін ол Атбасар және Қарсақбай трестерінде геология бөлімінің жетекші-сі және бас геолог қызметтерін атқарып, Орталық Қазақставда көптеген кен көз-дерін ашып, ғылыми-зерттеу жұмыстары-мен де жан-жақгы айналысып маман ре-тінде де, адам ретінде де кемелденген болатын.
Ол 1941 жылы КСРО Ғылым академия-сының Қазақ филиалының кұрамындағы геологиялық ғылымдар институтының директоры әрі осы филиалдьің төрағасы-ның орынбасары болып сайланды. 1943 жылдан филиалдың төрағасы қызметін атқарды. Сол жылы Қ.И. Сәтбаев геоло-гия ғылымын дамытудағы үздік жетістік-тер үшін КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, ал 1946 жылдан толық мүшесі (академик) болып сайлан-ды. Қанекең сол кезде КСРО-ға кірген күншығыс республикалары халықтары өкілдерінен шыққан тұщыш академик еді.
Қ.И. Сәтбаев Алматыға қызметке ша-қырылған кезде Қазақставда Ғылым ака-демиясын күру жөнінде мәселе қойыльш, оған дайындық жұмыстары басталып та кеткен. Қанекең осы жұмыстың бастау көзінде тұрды.
Қазақстанның Ғылым академиясын қүру ісінің басы-қасывда болған сол кез-дегі республика үкіметінің басшысы Нүртас Ондасынов "Түңғыш президент" атты естелігінде былай деп жазды: "Қанекең ғалымдығына қоса шебер үйымдастырушы жан еді. ...Басшылық етудің өзіне тән айырмашылықгары мен қиыншылықгары болады. Басшы болу білгенге — мехнат, білмегенге — қанағат... .Кднекеңнің үйым-дастырушылыққабілеті басқаларда сирек кездесетін құбылыс. Ол бұл қасиетін ғылым басына келгевде бірден көрсетті. ... Қанекең жаратылысывда — өте алғыр, көздегеніне жетпей қоймайтын, қайда барса да олжасыз, кұр қол кдйтпайтын адам еді. Ол академия коллективін жаңа институтпен, жаңа лабораториямен, жаңа қовдырғымен, сәтті қорғалған диссерта-циямен, баскд да базарлықгармен дәйім куантып отырған".
1946 жылғы 1 маусымда КСРО Ғылым академиясының кдзақ филиалы негізіңце Қазақ КСР-інің Ғылым академиясының (кдзіргі ҚР Үлттық ғылым академиясы) ашылуы республика өміріндегі аса көр-некті оқиға болды. Бұл тарихи оқиға К^-зақстан ғылымының жаңа сапалық дең-гейге шықкднының, маңызды мәселелер-ді шешуге қабілетті көптеген ғылыми кадрлардың өскенінің, ғылыми-зерттеу мекемелерінің айтарлықгай жұйесі құры-лғавдығының көрінісі болды.
Жаңадан ашылған ғылым ордасының кұрылымы мен кұрамы республиканың халық шаруашылығы мен мәдениетінің шешілуге тиісті өзекті мәселелерінен туындады. Әуел баста академия 16 ғылы-ми-зерттеу институтты, 11 секторды, гео-логия музейін, астрономиялық обсерва-торияны, ботаника бағын біріктіретін төрт бөлімшеден (минералдық қорлар, физи-ка-математикалық ғылымдар, биология-лықжәне медициналық, қоғамдықғылым-дар бөлімшелерінен) тұрды. Бүлармен
қатар академияның жекелеген облыстар-да жеті базасы құрылды (Кдеағанды, Жез-қазған, Гурьев, Алтай, т.б.). Академиятөр-алқасының жанынан шөлдерді игеру жө-нівдегі комиссия мен республиканың өн-діргіш күштерін зерттейтін кеңес ұйым-дастырылды. Республика үкіметінің ар-наулы қаулысымен академияның толық және корреспондент-мүшелері бекітілді. Академияның түңғыш толық мүшелері болып 14 адам — Қ.И. Сәтбаев, М.О. Әуе-зов, Ә.Б. Бектұров, А.Қ. Жұбанов, Н.В. Павлов, М.П. Русаков, Н.Т. Сауранбаев, ГА Тихонов, В.Г. Фесенков, С.М. Кеңес-баев, т.б. бекітілді. 16 ғалым, олардың қа-тарывда: Х.Х. Автесиян, Н.О. Базанова, А.И.Бессонов, РА Борукаев, А.В. Брич-кин, Ә.Х. Марғұлан, Д.М. Мыңбаев, А.П. Полосухин, т.б. академияның корреспон-дент-мүшелері болып сайлавды.
Академияның алдывда үлкен міндет-тер тұрды. Мәселен, минералдық қорлар бөлімшесі республиканың табиғи байлық-тарын геологаялықтұрғыдан зерттеп, Кд-зақстанның түсті және кдра металлургия-сының тау-кен және отын өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз ету міндеттерін шешуге тиісті болды.
Биологиялық және медициналық ғы-лымдар бөлімшесі, ең алдымен, елдің ауылшаруашылығы мен денсаулық сақгау ісін жетідціруге бағытталған ғылыми мә-селелерді зерттеуге міңдетгі болды. Екі Іы-лыми-зерттеу институтынан (тарих, архе-ология және этнография институты мен тіл және әдебиет институтынан) және бес сектордан (өнер, құқық, экономика, ар-хитектура, философия) түратын қоғамдық ғылымдар бөлімшесі "Көне дәуірден бү-гінгі күнге дейінгі" Қазақстан тарихын жазуды, Қазақстанның қоғамдық-саяси ойының мәселелерін зерттеуді жоспарлады. Сонымен қатар археологтар Оңтүстік және Орталық Қазақставдағы көне қала-лар тарихын, ежелгі қола дәуірін, ал эт-нографтар болса кдзақгардың рулық кұры-лымы мен материалдық мәдениетін жү-йелеп қарастыруға жұмылдырылды.
Әдебиетшілердің алдывда төрт томдық "Қазақ әдебиетінің тарихын" жазу тұрды, ал экономистер болса нақгылы экономи-калық кейбір зәру проблемаларды (атап айтқавда Үлкен Алтайдың, Орталық Қа-зақстанның және Балқаш — Іле энерге-тикалық-экономикалықторабы мәселеле-рін) зерттеуге тиіс болды.
Кдныш Имантайұлы Сәтбаев академия президенті ретінде ғылым мен өндірісті байланыстыруға, ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізуге әр кез үлкен мән беріп отырды.
Қ.И. Сәтбаевтың басшылығымен жү-зеге асырылған маңызды шаралардың бірі Кдзақстанның экономикалық аудавдары-ның өндіргіш күштерін зерттеу және иге-ру ісіне бағытталған Республикалық Ғылым академиясының көшпелі сессия-ларының өтуі болды. Мұндай сессиялар Қанекеңнің басшылығымен 1947 жылы Өскеменде, 1949 жылы Гурьев (қазіргі Аты-рау қаласы) пен Қарағандыда, 1957 жылы Қостанайда және де басқа аудавдарда өтгі.
Жаңа міндеттерге сәйкес республика-лық Ғылым академиясы тез кэдэқынмен дамьщы. Өзінің құрылғаннан кейінгі бес жылдық мерзімде академия кұрамында 20 Іъшыми-зерттеу институттары, 12 дербес сектор, облыс орталықгарьшда оның сегіз базасы, т.б. жалпы саны 46 ғылыми мекеме болды. 1946 — 1951 жылдар аралығында 35 ғылыми қызметкер докторлық, 294 адам кавдвдаттықдиссертациялар қорғады.
Егер академия ашылған күні оның қа-тарывда ғылыми дәрежесі бар 30 кдзақ
еңбек етсе, 1951 жылы олардың саны үш есе көбейіп 91-ге жетті. 1955 жылы акаде-мияда КСРО Ғылым академиясының екі академигі, бір корреспондент-мүшесі, Қазақстан академиясының 30 толық мү-шесі, 27 корреспондент-мүшесі, 75 Іылым докторы және 402 ғылым кавдвдаты ең-бек етті.
1957 жылға қарай академия күрамын-да бірнеше жаңа институттар: Алматыда Ядролық физика, микробиология және вирусология институттары, Гурьевте мұ-най институты, Өскемевде Алтай кен-металлургиялық институты ашылды.
Кдзақстанда Үлтгық Іылым академия-сынан басқа да овдаған ғылыми зерттеу мекемелері жұмыс істеді. Олардың кдта-рывдағы ең салмақгысы Бүкілодақтық ауылшаруашылық академиясының Қазақ филиалы болды. Оньщ күрамында 40-шы жылдардың басывда тоғыз ғылыми-зерт-теу институты, он бір тәжірибе станция-сы мен 30 тәжірибе жасайтын аландар болды. Осы мекемелерде 1500 ғылыми және ғылыми-техникалыққызметкерлер, олардың қатарывда 130-дай ғылым док-торы мен кавдвдаттары еңбек етті.
Бұлардан басқа да одақгық дәрежедегі институттар мәселен, Өскемевдегі Бүкіл-одақгық түсті металдар ғылыми-зерттеу институты, Қарағандыдағы көмір инсти-туты, Алматыдағы минералды шикізат институты, көптеген одақгық деңгейдегі экспедициялар республика ЕЫЛЫМЫН да-мытуға ықпал жасады. Қазақгың мемле-кеттік университетінде жұмыс жасайтын жүздеген профессор-оқытушы кадрларда Үлттық ғылым академиясымен қоян-қолтық еңбек еііп, Кдзақстан ғылымының мерейін өсіруге қомақты үлес қосты. Үлтгық ғылым академиясының презвден-ті Кдныш Имантайұлы Сәтбаев республикадағы барлық ғылыми мекемелердің көпшілік мойындаған көшбастаушысы болды, ол әр түрлі деңгейдегі, әр түрлі ме-кемелерге бағынатын ғылыми орталықгар-дың қызметін шеберлікпен үйлестіріп отырды.
1961 жылгы 27желтоқсавда "Социалис-тік Кэзақстан" газетівде жарияланған "Ғы-лымның кен өрісі" атты мақаласында Қ.И. Сәтбаев: "Кдзір Кдзақстан — өркен жайған, шешек аткдн ғылымның елі. Мүн-да әр саладан ілім тоқып, білім қуған ғалым да, оның соңына ерген шәкірті де көп. Кдзақ ССР Ғылым академиясының штатгары ғылыми кадрларының саны 7600 адам, солардың ішіңце ғылымның 91 док-торы мен 560 кандвдаты, республика ака-демиясының 39 академигі, 33 корреспон-дент-мүшесі бар, бізде СССР Ғылым академиясының екі толық мүшесі бар", — деп мақганышпен жазды. Алайда осындай табыстарға Кдзақстан ғылымы көп жағдайда оның өзіне кдрыздар екенін айтқан жоқ.
Кщіекең дүние салғалы 32 жылдың жүзі болды. Ал ол кісі іргесін кдлап, шаңыра-ғын көтеріп, керегесін бекіткен респуб-ликамыздың Үлттық ғылым академиясы 50 жасқа толып отыр.
Өткен 50 жыл ішінде қиын да абырой-лы жолдан өгкен Үлтгық ғылым академия-мыз бүкіл халықгық мақганышқа, зиялы қауым орталығына айналды. Осы ұлттық мақганышымызды көздің қарашығындай сақтап, оны бүгінгі күн талабына сай қайта құрып, дамыту парасатты, зиялы қауымның парызы болуға тиіс.
Қаныш Имантайұлы өзі негізін қала-ған Үлттық ғылым академиясын 1946 — 1952 және 1955 — 1964 жылдар аралығын-да 16 жыл басқарды, ал геологиялық ғы-лымдар институтына үш жылдық үзілісті қоспағавда 1941 — 1946 жылдар үадксіз жетекшілік жасады. Сыртгай кдраган адам-ға Қаныш Имантайұлы өте бақытгы адам болып көрінуі мүмкін. Шындьжында да 44 жасында КСРО Ғылым академиясының корреспоңцент-мүшесі, 47 жасьшдатолық мүшесі болды. Кеңес елінің ең жогарты марапат белгісі Ленин орденінің төрт рет иегері, Лениндік сыйлықгың және Мем-лекеттік сыйлықгардың лауреаты, К^зақ-стан мен Совет Одағы Жоғарғы Кеңесі-нің талай мәрте депутаты, т.с.с. атақ-дә-режелердің иесін сөз жоқ бақытты адам деп санауға әбден болады.
Осыған кдрамастан Қанекең әкімшіл-дік-әміршілдік жүйе орнатқан қоғамдық тәртіпке сенімсіз адам больш та саналған. Қырқыншы жылдардың соңы мен 50-ші жылдардың басывда сталиншілдік билеу жүйесінің Кеңес мемлекеті зиялыларына қарсы басталған үшінші саяси куғын-сүргіні кезівде (бірінші куғын-сүргін 20-шы жылдарды қамтитыны, екіншісі 1937—1939 жылдарда болғаны көпшілік оқырманға белгілі болар) Қанекең оның құрбандьнъша шалына жаздады.
Бұл саяси науқан алдымен Москва мен Ленинградта "космополиттерді" әшкере-леумен, ал Қазақстан сияқгы ұлт респуб-ликаларьшда "буржуази^шіыл ұлтшылдар-ды" іздеп тауып, айыптаумен басталды. Крзақстан жағдайында осы науқан талант-ты тарихшы Ермүкдн Бекмахановтың қол-дан жасалған "ісімен", "Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет инс-титутының жүмысьшдағы өрескел қателік-тер туралы" Қазақстан КПб Орталық Комитетінің аты Іпулы қаулысымен (1947, қаңтар) байланыста жүргізідді.
Үлттық ғылым академиясының прези-денті Қ.И. Сәтбаев пен Қазақ мемлекет-тік университетінің ректоры Төлеген Тәжібаев, үлы жазушы Мұхтар Әуезов, т.б. қазақгың зиялы қауымының өкілдері ұлт-шьщцьіқпиғьщдағьі адамдарды қолдаушы-лар мен жебеушілер деп айыпталды. Осы ірі тұлғаларға тіл тигізіп, топырақ шашу-шылар да табылмай қалған жоқ. Кейбір айғайшылар Қ.И. Сәтбаевтың 1927 жылы жариялаған "Ер Едіге" жырын феода-лизмді көксегендік деп жала жапса, Мүх-тар Әуезов "Абай" романывда көшпелі-лер тұрмысын әсірелеп, көрсетіп, "рево-люцияға (1917 жылғы) дейінгі қазақ ауылын жұмақгың төріндей етіп суретте-ді", — деп "айып" тақгы. Совдықган да Қанекең де, Мұхтар Омарханұлы да 50-ші жылдардың басында біраз уақыт Мәс-кеуге барып бой тасалауға мәжбүр болды. Қ.И. Сәтбаев Кеңес Одағывдағы және шетелдік көптеген белгілі ғалымдармен, қоғам қайраткерлерімен тығыз шығарма-шылық және достық байланыста болды. Олардың қатарына есімдері әлемге әйгілі академик В.А. Обручев, М.В. Келдыш, В.Л. Комаров, Д.И. Щербаков, Д.В. На-ливкин, қазақстандық әріптестері М.О. Әуезов, Ә.Х. Марғұлан, А.Қ. Жұбанов, С.Бәйішев, Ш.Шокин, А.Абдуллин, Ө.Қоңыров, С.З. Зиманов, АНүсіпбеков, Ш.Есенов сияқгы жақсылар мен жайсаң-дар болды.
Халқымыздың рухани өміріндегі ерек-ше кұбылыс болған ұлы тұлға Қанекеңнің есімі отавдастарының жадывда мәңгілік сақгалмақ. Оның есімі өзі ұзақ жылдар жетекшілік еткен ҚР Үлттық ғылым ака-демиясының геологиялық ғылымдар инс-титутына, Жезқазган кэласыңдағы Жезк^з-ған кен-металлургия комбинатына, Пав-лодар облысы Баянауыл ауданындағы совхозға, Алматы, Балкдш, Атырау, Кдра-ғанды, Қызылорда, Семей қалаларындағы көшелерге, кіші планетаға берілген. Қанекеңнің кұрметіне Жоңғар Алатауы жотасывдағы мұздақ пен шың, Қаратау-дағы ванадий кен орны рудаларывда та-быжан "Сатбаевит" минералы, "Академик Сатбаев" гладиолус гүлі аталған.
1999 жылы туғанына 100 жыл толғалы отырған Қаныш Имантайұлы Сәтбаев сан қырлы талантын, ақыл-ой парасатын ту-ған халқының мерейін үстем етуге жүмса-ды. Оның өнегелі өмір жолы баршамызға үлгі. Белгілі қоғам қайраткері Ілияс Ома-ровтың сөзімен айтсақ, Қанекең "кдзақ топырағында туып, халқының сүтін ішіп, ер жетті де, сол халқының даңқын бүкіл әлемге көтерді. Өзі де сол шеңберде қалып қойған жоқ, дүние жүзіне белгілі болды". "Егемен Қазақстан", 16 науырыз 1996 ж.