Атом бомбасы және КГБ (Жорес Медведев)
Жақында ғана АҚШ-та жарық көрген Кеңес мемлекеттік қауіпсіздігінің бұрынғы генералы Павел Судоплатовтың «Особые задания» естеліктер кітабындағы «Атомдывқ шпиондар» мақаласы батыста шу көтерді, өйткені бұнда америкалық атом бомбасы жөнінде кеңес барлаушыларының жетісті туралы айтылады. Батыс комментаторларына мына жайт қызуғышылық туғызды: Судоплатов НКВД үшін «ақпарат көздері» ретінде атақты ғалымдарды – Роберт Огенгеймер, Энрико Ферми, Нильс Бор, Лео Сицилард және Георгин Гамовты атады, бірақ та бұны ешбір құжаттармен нақтыламаған.
Біріккен шпиондарға емес...
Ресейдің көптеген журнелдары мен газеттерінде басылған бұл кітаптың үзінділері Ресейде де шу шығарды. Бұл алдында жарық көрген кеңестік атом жобалары туралы көптеген кітаптар мен мақалаларда шапшаң құрылған «атомдық қалқанда» шпионаж рөлі айтылмауы арқылы түсіндіріледі. Барлық еңбек кеңес физиктері мен мемлекет қайраткерлеріне – Игорь Курчатов пен Авраам Завенягинге тиесілі делінген. Тек, КСРО ыдырағаннан кейін ғана құпия мұрағаттар анықталғаннан соң, кеңестік барлау жорыққа шыға бастады. Судоплатовтың кітабы шыққанға дейінгі 2 жыл ішінде кеңестік уран жобасы Л. Берияның Сталинға жазған баяндама хатымен басталғаны белгілі болды, бұнда АҚШ-тағы урандық бомба ісіндегі прогресс жөніндегі агентураның нақты деректері айтылады. Осы хат бойынша Курчатов және тағы басқа ғалымдар қорытынды жасап, Сталинградтық шайқастың қызған шағында осы проблема жөніндегі арнайы комитет құрылды. Сондай-ақ қазіргі кезде бірінші уран реакторы америкалықтың көшірмесі болғаны оның схемасын Энрико Фермидің көмекшісі Бруно Понтекорво (1951 ж Понтекорво КСРО-ға қашып, қазір Дубнада қызмет етуде) кеңестік агентураға бергені белгілі болып отыр. Сыналған алғашқы Кеңес атом бомбасы да, Лос-Алмоста британдық физиктер тобында қызмет Клаус Фукстың Кеңес барлаушыларына берген американдық плутонийлік бомба схемасы бойынша жасалған.
Ал егер де кеңестік атомдық және термоядролық қару тарихына шынайы тұрғыдан қарайтын болсақ, онда КСРО-ның «атомдық қалқанды» жасау кезіндегі басқа да маңызды фактор болғанын мойындау керек. Бұл жөнінде физиктердің өздері мен НКВД шпионажының магистірлері үндемеуді жөн санайды. Бұл факторлар зерттелусіз қалумен қатар байқаусыз қалып отыр. Бұның ішінен мен Сталиннің атомдық ғылыми және өнеркәсіптік объекттер құрылысына және уранды өндіруге миллиондаған тұтқындарды дайындау қылмысын айрықша қарастырар едім. Міне, нақты осы адамдар атомдық басқармалар диретивасы және ғалымдардың ұсынған жобалары негізінде, күні-түні жол, лабораториялар, тұрғын үйлер, клубтар және ғалымдар, инженерлер мен НКВД қарауылдық қызметіне керек инфрақұрылымдарды салу үшін шөлдерге, далаға, орман-тоғайларға және тауға бірінші болып жеткізді. Осы мақсатта ГУЛАГ-та Берия мен оның орынбасары Завенягиннің қарауындағы «ерекше арнаулы лагерьлердің» (ЕАЛ) ерекше құпия жүйесі құрылған. ЕАЛ-дың ерекше құпиялылығы сонша, ол жөнінде куәгерлерге өте аз, бұл лагерлердің сипаттамасы не Александр Солженицинның, не Сталиндік репрессияны жазған басқа авторлардың кітабында кездеспейді.
Кеңестік атомдық бағдарламаның басқа да шынайы факторы ретінде Шығыс Германиядан КСРО-ның арнайы лагерьлеріне аударылған неміс ғалымдарының зорлықпен істеткен зерттеулерін айтуға болады. Бұл ғалымдарға нақты істерді шешкен кезде ғана бостандық қайтарылған.