Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ МӘНЕРЛЕП ОҚУ ПРАКТИКУМЫ пәнінен
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Мамандыќ аты, шифры: 050101 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Оқу формасы: күндізгі ______________________
Курс: ІІ___________________
3 сем
4 Сем
Барлығы:
Кредит саны:
2
2
Саѓат саны
90
90
Лекция:
Практикалық
15
15
Семинар:
Лабораториялық
15
15
ОБС¤Ж:
30
30
СӨЖ:
30
30
Аралыќ баќылау (АБ)
2
2
Қорытынды бақылау:
емтихан
емтихан
Силлабусты ќұрастырѓан: аға оқытушы Худайбергенова Г.А
Мекен жайы, тел және E-mail: Түркістан қаласы , Ер Төстік 74, тел.87012318715
Кафедрадағы жұмыс уаќыты: 9-00 – 6-00
СӨЖ ќабылдау күндері, уақыты және қабылдау орны :Сейсенбі, сағ 14-15, -100 ауд
Түркістан - 2010
Силлабус Ќазаќстан Республикасының Білім жєне ғылым министрлігініњ 11 мамыр 2005 жылғы N 289 бұйрығымен Бекітілген Мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты, мамандықтың типтік оқу жоспары және ҚР БҒМ 11.05.2005. N 289 бұйрығымен бекітілген пәннің типтік оқу бағдараламасы (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты Оқу-әдістемелік бірлестігі кеңесінің 30.05.05. жылғы №6 хаттамасы бойынша баспаға ұсынылып, 050101 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша) және университеттің жұмыс оқу жоспары негізінде дайындалған.
Кешенді құрастырған: Худайбергенова Г. - аға оќытушы
Кешен кафедраның № 1 01 09 2010 ж. мєжілісінде қаралды.
Кафедра меңгерушісі: п.ѓ.к., доцент м.а. Қайбульдаева Г.
Кешен факультеттің № 1 02 09 2010 ж. ОӘК-де қаралып, бекітілді.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент м.а.: Мелдебекова Ү.
1. КІРІСПЕ
Пєн туралы ќысќаша сипаттама: Тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумы курсы студенттерге болашақ тәрбиешілер меңгеретін сан алуан кәсіби білімдер, практикалық іскерліктер мен қоса, олардың ана тілін еркін меңгеріп, сөйлеу мәдениетінің жоғары болуына ерекше мән беріледі, өйткені тәрбиеші мамандығы үшін сөйлеу дағдысының маңызы зор. Балалардың таным көкжиегін кеңейтіп, жеке тұлғалық саналарын қалыптасыра отырып, педагог сөз арқылы баламен тіл табысады. Тәрбиешінің мәнерлеп оқи білуі арқылы мектеп жасына дейінгі балалар көркем әдебиетпен танысады, оған ынта-ықыласы қалыптасады. Алайда, тек мәнерлеп оқу принциптерін меңгерген және балаларға мәнерлеп оқу әдістемесін жете білетін тәрбиешіні ғана мектеп жасына дейінгі балаларға көркем әдебиетті ұғындырып, оның мазмұнын мәнерлі де айшықты жеткізе алады. Сондықтан мәнерлеп оқу мектепке дейінгі мамандарды кәсіби даярлау жүйесінің маңызды буындарының бірі болып табылады.
Пәннің мақсаты:
Болашақ тәрбиешілерді тіл дамыту әдістемесі және мәнерлеп оқу практикумын меңгеру және нақтылы арнаулы жаттығулар барысында студенттердің мәнерлеп сөйлеу техникасы мен мәнерлеу екпінін дамыту, өнер ретінде көркем шығарманы оқу теориясымен таныстыру, студенттерді мәнерлеп оқу дағдыларына, түрлі жанрдағы көркем шығармаларды орындау, талдау дағдыларын қалыптасыру, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
Пәннің міндеттері:
Болашақ тәрбиешілердің әдеби жанр ерекшеліктерін терең түсніуге баулу, әдеби танымдарын дамыту, балаларға арналған көркем шығармаларды мәнерлеп оқу және түрлі жанрдағы көркем шығармаларды әңгімелеу ерекшеліктері, балалаларға арналған көркем шығармалармен жұмыс сипатын меңгерту. Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыра білуге дайындау, оларды тәрбиеші ретінде балалармен және ата-аналарымен қарым-қатынас жасауды қалыптастыру.
Пререквизиттер: Пєнді оќыту ‰шін студенттер келесі курстарды мењгеруі ќажет: Педагогикалық мамандыққа кіріспе, педагогиканың жалпы негіздері.
Постреквизиттер: Пәнді меңгеру нәтижесіндегі алған білім: педагогикалық шеберлік, ойынның психологиялық-педагогикалық неіздері, оқу таным әректін ұйымдастыру, мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру және бсқару курстарын игеруі қажет.
Ќысќартылѓан сµздер: СӨЖ – студенттің орындайтын өзіндік жұмысы.
Оқытушы туралы қысқаша мәліметтер: Худайбергенова Гүлзада Әбдіхалиқызы – Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасының аға оқытушысы, 1988 жылы Қазақтың Мемлекетік қыздар педагогикалық институты Педагогика және психология мамандығын бітірген, 4 оқу-әдістемелік құралдың және 12 мақаланың авторы.
2. ЖҰМЫС ОЌУ ЖОСПАРЫНАН К¤ШІРМЕ
№
Семестр
Аудиториялыќ сабаќтар
Аудиториядан тыс сабаќтар
лекция
прак
cем
лабор
ОБС¤Ж
С¤Ж
3 семестр
15
15
30
30
4 семестр
барлыѓы
15
15
30
30
3. ПӘН САЃАТЫНЫЊ Б¤ЛІНУІ
№
Тараулар реті, атаулар
Аудиториялық сабақтар
СОӨЖ
СӨЖ
Лек.
Практ.
Сем.
Лабор.
1
Балабақшада тіл дамыту жұмыстарының жүйесі.
Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Бала тәрбиесіндегі ана тілінің маңызы.
Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама. Тіл дамытуды жаңа, нақты мәнерлер сөйлеу дағдылары мен іскерліктерін, қалыптастыру ретінде ұғыну, тіл бірліктері мен тіл этикетін меігеруі ретінде түсіну. Балабақшадағы тіл дамыту міндеттері. Оның психопедагогикалық және ленгвистикалық негіздері, байланыстырып сөйлеуге үйрету,сөздік қорды дамыту, тілдің граматикалық құрылымын қалыптастыру, дыбыстау мәдениетіне тәрбиелеу, көркем сөзге сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелеу.
Бөлбөбек, Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы.
Тіл дамыту бағдарламасының ғылыми негіздері. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың тілін дамыту үшін әдістер мен мазмұнды дұрыс іріктеу. (Тіл дамытуға түрлі әрекеттердің әсері: қарым-қатынас, ойын, оқу және еңбек әрекеті). Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың мақсат міндетін, мазмұнын анықтау. Вариативті бағдарламаларды (Тіл дамыту бөлімі бойынша) Кемпірқосақ, Даму, Балабақшада балалардың тілін дамыту бағдарламасы т.б.
2
2
2
2
2
Балалрдың тілін дамыту құралдыры
1. Сабақта ана тілінде, сөйлеуге үйрету.
2. Ересектер мен балалардың қарым қатынасы.
3. Көркем әдебиет.
4. Мәдени тілдік орта, тәрбиешінің тілі.
Балабақшадағы балалардың тілін дамытудың әдістері мен тәсілдері. Балалардың тілін дамытудың әдістерімен тәсілдері туралы жалпы түсінік. Құралдарды кластификациялау: көрнекілік, сөздік, практикалық әрекет оларға жалпы сипаттама.Сөз бен көрнекіліктің байланысы.
Сөздік әдістері және оларға сипаттама.
Тіл дамыту сабақтарында түрлі сөздік әдістерді қолдану.
Сөздік және көрнекілік әдістердің арақатынасы.
Балалардың тілін дамытудағы практикалық әдістер, оның дағдылары мен іскерліктерді қалыптастыруда қолдану. Практикалық әдістердің сан алуандығы.
Тіл дамытудағы әдістемелік тәсілдер. Сөздәк, көрнекілк, ойын тәсілдері, оларға сипаттама. Үйретушілік рөліне қарау тәсілдерді негізгі және жанама ретінде қарастыру. Тіл дамыту тәсілдерін қолданудағы жинақтылық.
2
2
4
4
3
Байланыстырып сөйлеуді дамыту әдістемесі.
Байланыстырып сөйлеудің теориялық негіздері. Байланыстырып сөйлеу туралы ұғым. Байланыстырып сөйлеу формалары (диалог, монолог). Мектепке дейінгі кезеңдегі 2байланыстырып сөйлеудің формалары мен функциясын дамыту. Ситуациялық және контексті сөйлеу ұғымы. Мектепке дейінгі кезеңдегі байланыстырып сөйлеудің даму ерекшеліктері. Ситуациялық сөйлеуден контекті сөйлеуге көшу шарты. Контексті сөйлеудің қалыптасуы баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасына тәуелділігі. Баланың байланыстары сөйлеуінің мектептегі оқуына ықпалы.
Байланыстарын сөйлеуге үйретудің мазмұны мен міндеттері. Түрлі жас кезеңдерде диологтық және монологтық тілін дамыту жұмыстарының мазмұны. Диалогтың дағдыларын тыңдау дағдысы мен өзіне бағытталған сөзді ұғынуын қалыптастыру; Өз ойын жеткізу әдістерін қалыптастыру.
Монологтың дағдылары: тақырыпты түсініп, ойлау дағдысы, оның мазмұнын ұғынып қажетті материалдарды бөліп алу.
Материалдарды қажетті ретпен орналастыру, орфоэпия және сөйлеу міндеттеріне сәйкес тіл құралдарын қолдану. Монологтың сөйлеуге үйрету әдісі-өз бетінше әңгімелеу және қайта әңгімелеу. Қабылдау, есте сақтау қиалдау сияқты жетекші психологиялық процестер негізінде әңгімелерді классификациялау.
2
2
4
4
4
Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту. Ерте сәбилік шақтағы балалардың тілін дамытуда қарым-қатынас маңызды орын алады. Тіл дамуының даярлық кезеңіндегі эмоционалды және инициативті қарым-қатынас рөлі. Тіл дамыту мақсатындағы қарым-қатынас бала мен ересектің бірлескен әрекетінің маңызы. Алғашқы сапалы сөз сөйлемдерді айтуға үйрету. Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту сабақтарының әдістемесі. Топтық және жеке дара сабақтарды үйлестіру. Сәбилермен сабақ барысында эмоционалды –ойын әдістерін қолдану. Ерте сәби шақтағы балалардың тілін дамыту мақсатына шағым фольклорлық жанр шығармаларын қолдану.
2
2
4
4
5
Диалогтық сөйлеу. Ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарымқатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісі.
Баламен сөйлесу ерекшеліктері. Мазмұн қарым қатынастың жеке сипаты, балалардың жауабы. Түрлі жас топтарындағы ересектермен балалардың қарым-қытыгасындағы жетекшілікті күрделендіру тақырыбы, мазмұн, әдістемелік жағы.
Түрлі жас топтарында балалардың сауаты мен жауабына талаптар қою.
Тәрбиешінің балалармен ұжымдық, жеке дара әңгімелесуі, оның тілдік нормалдарды меңгеріп, тіл дамуындағы маңызы. Түрлі жас кезеңдердегі бұл жұмыстардың әдістемесі. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері.: Сөздік нұсқау, дидагтикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету, ана-тілінің грамматикалық құрылымын, қалыптастырыу, дыбыстық құрылымын тәрбиелеуде сөздік қорын дамытуда ауызекі сөйлеудің маңызы.
Мектепке дейінгі жастағы әңгімелесу диалогтық сөйлеудің дамытудағы әдіс. Әңгімелесу түрлері, сипаттама. Әңгіменің тақырыптары мен байланысы, әңгімелесуді өткізу ерекшеліктері. Әңгімелесудің құрылымы.
Балаларды әңгімелесуге даярлау. Әңгімелесу барысында балалардың ойлау және тіл белсенділігіне жетекшілік ету. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар. Көрнекі және әдеби-көркем материал әңгіме құрылымындағы олардың орны мен рөлі. Балалардың жауаптарына қойылатын талаптар.
2
2
4
4
6
Монологтық сөйлеу. Монологтық сөйлеуді қалыптастыру әдістері -әңгімелеу қайталап айту.
Әдеби шығарманы әңгімелеу: әңгімелеудің әрекет ретіндегі анықтамасы, түрлері, мәтін мазмұнына жақын, қысқа не тұжырымды, таңдау бойынша, мәтін мазмұнын өзгерту, шығармашылық толықтырулар енгізу.
Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері. Әңгімелеудің әдеби шығарманың мазмұны мен көркемдік формасына тәуелділігі. Әңгімелеу үшін әдеби шығармаларды іріктеу. Түрлі жас кезеңдерінде әңгімелеуге талаптың күрделенуі, әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы.
Әңгімелеуге үйрету. Байланыстырып монологтық сөйлеуге үйрету құралы ретінде әңгімелеуді меңгеру шарттары..
2
2
4
4
7
Әңгімелеуге үйрету әдістері. Қабылдау, көрнекілік негізінде әңгімелеу (ойыншық, бұйым, сурет бойынша). Суреттеу және сюжетті әңгімелер, олардың құрылымы. Баланың сенсорлық тәрбиесін негізге алу. Сабақта көркем сөзді қолдану. Ойыншық, ойыншықтардың жиыны туралы сюжетті әңгіме құрастыру. Әңгіменің мазмұнын ойыншықтарды қолдана отырып сахналандыру. Сауал беру, үлгі, бағалауда оқыту тәсілінің мазмұны.
Картина бойынша әңгімелеуге үйрету әдістемсі. Қабылдау ерекшеліктері және балалардың заттық және сюжеттік картиналарды түсінуі. Картиналар арқылы әңгімелеуге қойылатын талаптар. Заттық және пейзаждың картиналар бойынша суреттеп әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы. Картина бойынша суреттеп әңгімелеуге үйрету тәсілі. Картина мазмұнын, ондағы байланыстарды түсінуге, мазмұнда жеткізудің тілдік формаларын іздестіруге бағытталған сауал. Түрлі жас топтарындағы үлгі, баға оның маңызы. Балалардың әңгімлесу түрлерін, оқиға желісін баяндауды, меңгеру. Балабақшада әңгімелесуге үйрету мақсатында қолданылатын картиналар сериясына сипаттама.
2
2
4
4
8
Ойша (өз жеке және ұжымдық тәжірибесі бойынша) әңгімелеу. Өзінің жеке тәжірибесі мен жас ерекшеліктері бойынша әңгімелеу тақырыптарын іріктеп, ұйымдастыру. Сабақ құрылымы. Әңгімелеу формасы мен мазмұнын меңгеруге бағытталған оқыту әдістері.Әңгімелеу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету.
Ұжымдық тәжірибені әңгімелеу формасы ретінде хат мазмұынын құрастыру, оны талдау.
Қиялы бойынша әңгімелеу. Баланың сөздік шығармашылық қабілетін қалыптастыру ерекшеліктері. Баланы шығармашылық әңгімелеуге үйретудің педагогикалық шарттары. Әңгімелесу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету.
Шығармашылық әңгіме түрлері. Оқыту әдістері, баланың дербестігін, творчествалық белсенділігін, көркемдеу мәнері құралдарын дамыту.
Байланыстырып талдап сөйлеуге үйрету. Талдау сөзінің құрылымы, түсіндіру, қорытынды. Түсіндірудің тілдік құралы. Баламен жұмыс міндеттерін талдауға дағдыландыруды қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Сабақты талдауға үйрету пәндік әрекеттерге, көрнекі құралдарға негізделген сабақтар. Сабақ құрылымы.
Баланы байланыстырып сөйлеуге үйретуде дидактикалық ойындарды қолдану. Күнделікті өмірі туралы әңгімені бекіту
1
1
4
4
Барлығы:
15
15
30
30
4.ЛЕКЦИЯНЫҢ КҮНТІЗБЕЛІК-ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№
Тобы
Күні
Лекция тақырыбы және оның жоспары
Сағат
саны
Студенттіњ танымдыќ ќызметін белсенді ±йымдастыру єдісі жєне кµрнекілік,техникалыќ ќ±рал
Єдебиеттер
(№ єдебиет, тарау,бет)
1
2
3
4
5
6
7
1
ПМД-911
1. Балабақшада тіл дамыту жұмыстарының жүйесі.
1.1 .Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Бала тәрбиесіндегі ана тілінің маңызы.
Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама. Тіл дамытуды жаңа, нақты мәнерлер сөйлеу дағдылары мен іскерліктерін, қалыптастыру ретінде ұғыну, тіл бірліктері мен тіл этикетін меігеруі ретінде түсіну.
1.2. Балабақшадағы тіл дамыту міндеттері. Оның психопедагогикалық және ленгвистикалық негіздері, байланыстырып сөйлеуге үйрету,сөздік қорды дамыту, тілдің граматикалық құрылымын қалыптастыру, дыбыстау мәдениетіне тәрбиелеу, көркем сөзге сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелеу.
1.3 Бөлбөбек, Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы.
Тіл дамыту бағдарламасының ғылыми негіздері. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың тілін дамыту үшін әдістер мен мазмұнды дұрыс іріктеу. (Тіл дамытуға түрлі әрекеттердің әсері: қарым-қатынас, ойын, оқу және еңбек әрекеті). Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың мақсат міндетін, мазмұнын анықтау. Вариативті бағдарламаларды (Тіл дамыту бөлімі бойынша) Кемпірқосақ, Даму, Балабақшада балалардың тілін дамыту бағдарламасы т.б.
2
Кіріспе лекция, лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
2
ПМД-911
2. Балалрдың тілін дамыту құралдыры
2.1 -Сабақта ана тілінде, сөйлеуге үйрету.
-Ересектер мен балалардың қарым қатынасы.
-Көркем әдебиет.
-Мәдени тілдік орта, тәрбиешінің тілі.
Балабақшадағы балалардың тілін дамытудың әдістері мен тәсілдері. Балалардың тілін дамытудың әдістерімен тәсілдері туралы жалпы түсінік. Құралдарды кластификациялау: көрнекілік, сөздік, практикалық әрекет оларға жалпы сипаттама.Сөз бен көрнекіліктің байланысы.
2.2. Сөздік әдістері және оларға сипаттама.
Тіл дамыту сабақтарында түрлі сөздік әдістерді қолдану.
Сөздік және көрнекілік әдістердің арақатынасы.
Балалардың тілін дамытудағы практикалық әдістер, оның дағдылары мен іскерліктерді қалыптастыруда қолдану. Практикалық әдістердің сан алуандығы.
2.3 Тіл дамытудағы әдістемелік тәсілдер. Сөздәк, көрнекілк, ойын тәсілдері, оларға сипаттама. Үйретушілік рөліне қарау тәсілдерді негізгі және жанама ретінде қарастыру. Тіл дамыту тәсілдерін қолданудағы жинақтылық.
2
Кіріспе лекция, лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1,§6,339-369
№2 §5 , 288-290
№3 §7, 178-182
№4 §7, 170-176
№5 §6, 211-220
3
ПМД-911
3. Байланыстырып сөйлеуді дамыту әдістемесі.
3.1 Байланыстырып сөйлеудің теориялық негіздері. Байланыстырып сөйлеу туралы ұғым. Байланыстырып сөйлеу формалары (диалог, монолог). Мектепке дейінгі кезеңдегі байланыстырып сөйлеудің формалары мен функциясын дамыту. Ситуациялық және контексті сөйлеу ұғымы. Мектепке дейінгі кезеңдегі байланыстырып сөйлеудің даму ерекшеліктері. Ситуациялық сөйлеуден контекті сөйлеуге көшу шарты. Контексті сөйлеудің қалыптасуы баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасына тәуелділігі.
3.2 Баланың байланыстары сөйлеуінің мектептегі оқуына ықпалы.
Байланыстарын сөйлеуге үйретудің мазмұны мен міндеттері. Түрлі жас кезеңдерде диологтық және монологтық тілін дамыту жұмыстарының мазмұны.
3.3. Диалогтың дағдыларын тыңдау дағдысы мен өзіне бағытталған сөзді ұғынуын қалыптастыру; Өз ойын жеткізу әдістерін қалыптастыру.
Монологтың дағдылары: тақырыпты түсініп, ойлау дағдысы, оның мазмұнын ұғынып қажетті материалдарды бөліп алу.
Материалдарды қажетті ретпен орналастыру, орфоэпия және сөйлеу міндеттеріне сәйкес тіл құралдарын қолдану. Монологтың сөйлеуге үйрету әдісі-өз бетінше әңгімелеу және қайта әңгімелеу. Қабылдау, есте сақтау қиалдау сияқты жетекші психологиялық процестер негізінде әңгімелерді классификациялау.
2
лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
4
ПМД-911
4 Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту.
4.1 Ерте сәбилік шақтағы балалардың тілін дамытуда қарым-қатынас маңызды орын алады. Тіл дамуының даярлық кезеңіндегі эмоционалды және инициативті қарым-қатынас рөлі. Тіл дамыту мақсатындағы қарым-қатынас бала мен ересектің бірлескен әрекетінің маңызы. Алғашқы сапалы сөз сөйлемдерді айтуға үйрету. 4.2 Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту сабақтарының әдістемесі. Топтық және жеке дара сабақтарды үйлестіру. Сәбилермен сабақ барысында эмоционалды –ойын әдістерін қолдану. Ерте сәби шақтағы балалардың тілін дамыту мақсатына шағым фольклорлық жанр шығармаларын қолдану.
2
лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
5
ПМД-911
5 . Диалогтық сөйлеу.
. 5.1. Ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарымқатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісі.
Баламен сөйлесу ерекшеліктері. Мазмұн қарым қатынастың жеке сипаты, балалардың жауабы. Түрлі жас топтарындағы ересектермен балалардың қарым-қытыгасындағы жетекшілікті күрделендіру тақырыбы, мазмұн, әдістемелік жағы.
Түрлі жас топтарында балалардың сауаты мен жауабына талаптар қою.
5.2 Тәрбиешінің балалармен ұжымдық, жеке дара әңгімелесуі, оның тілдік нормалдарды меңгеріп, тіл дамуындағы маңызы. Түрлі жас кезеңдердегі бұл жұмыстардың әдістемесі. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері.: Сөздік нұсқау, дидагтикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
5.3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету, ана-тілінің грамматикалық құрылымын, қалыптастырыу, дыбыстық құрылымын тәрбиелеуде сөздік қорын дамытуда ауызекі сөйлеудің маңызы.
Мектепке дейінгі жастағы әңгімелесу диалогтық сөйлеудің дамытудағы әдіс. Әңгімелесу түрлері, сипаттама. Әңгіменің тақырыптары мен байланысы, әңгімелесуді өткізу ерекшеліктері. Әңгімелесудің құрылымы.
5.4 Балаларды әңгімелесуге даярлау. Әңгімелесу барысында балалардың ойлау және тіл белсенділігіне жетекшілік ету. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар. Көрнекі және әдеби-көркем материал әңгіме құрылымындағы олардың орны мен рөлі. Балалардың жауаптарына қойылатын талаптар.
2
лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
6
ПМД-911
6 . Монологтық сөйлеу.
6.1 Монологтық сөйлеуді қалыптастыру әдістері -әңгімелеу қайталап айту.
Әдеби шығарманы әңгімелеу: әңгімелеудің әрекет ретіндегі анықтамасы, түрлері, мәтін мазмұнына жақын, қысқа не тұжырымды, таңдау бойынша, мәтін мазмұнын өзгерту, шығармашылық толықтырулар енгізу.
6.2. Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері. Әңгімелеудің әдеби шығарманың мазмұны мен көркемдік формасына тәуелділігі. Әңгімелеу үшін әдеби шығармаларды іріктеу.
6.3 Түрлі жас кезеңдерінде әңгімелеуге талаптың күрделенуі, әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы.
Әңгімелеуге үйрету. Байланыстырып монологтық сөйлеуге үйрету құралы ретінде әңгімелеуді меңгеру шарттары..
2
лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1§4,320-333
№2 §5 , 281-284
№3 §5, 154-160
№4 §6, 153-159
№5 §5, 198-200
7
ПМД-911
7. Әңгімелеуге үйрету әдістері.
7.1 Қабылдау, көрнекілік негізінде әңгімелеу (ойыншық, бұйым, сурет бойынша). Суреттеу және сюжетті әңгімелер, олардың құрылымы. Баланың сенсорлық тәрбиесін негізге алу. Сабақта көркем сөзді қолдану. Ойыншық, ойыншықтардың жиыны туралы сюжетті әңгіме құрастыру.
7.2 Әңгіменің мазмұнын ойыншықтарды қолдана отырып сахналандыру. Сауал беру, үлгі, бағалауда оқыту тәсілінің мазмұны.
Картина бойынша әңгімелеуге үйрету әдістемсі. Қабылдау ерекшеліктері және балалардың заттық және сюжеттік картиналарды түсінуі. Картиналар арқылы әңгімелеуге қойылатын талаптар. Заттық және пейзаждың картиналар бойынша суреттеп әңгімелеуге үйрету әдістемесі.
7.3 Сабақ құрылымы. Картина бойынша суреттеп әңгімелеуге үйрету тәсілі. Картина мазмұнын, ондағы байланыстарды түсінуге, мазмұнда жеткізудің тілдік формаларын іздестіруге бағытталған сауал. Түрлі жас топтарындағы үлгі, баға оның маңызы. Балалардың әңгімлесу түрлерін, оқиға желісін баяндауды, меңгеру. Балабақшада әңгімелесуге үйрету мақсатында қолданылатын картиналар сериясына сипаттама.
2
Кіріспе лекция, лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
8
ПМД-911
8. Ойша (өз жеке және ұжымдық тәжірибесі бойынша) әңгімелеу.
8.1. Өзінің жеке тәжірибесі мен жас ерекшеліктері бойынша әңгімелеу тақырыптарын іріктеп, ұйымдастыру.
8.2. Сабақ құрылымы. Әңгімелеу формасы мен мазмұнын меңгеруге бағытталған оқыту әдістері.Әңгімелеу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету.
8.3.Ұжымдық тәжірибені әңгімелеу формасы ретінде хат мазмұынын құрастыру, оны талдау.
Қиялы бойынша әңгімелеу. Баланың сөздік шығармашылық қабілетін қалыптастыру ерекшеліктері. Баланы шығармашылық әңгімелеуге үйретудің педагогикалық шарттары. Әңгімелесу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету.
8.4. Шығармашылық әңгіме түрлері. Оқыту әдістері, баланың дербестігін, творчествалық белсенділігін, көркемдеу мәнері құралдарын дамыту.
Байланыстырып талдап сөйлеуге үйрету. Талдау сөзінің құрылымы, түсіндіру, қорытынды. Түсіндірудің тілдік құралы. Баламен жұмыс міндеттерін талдауға дағдыландыруды қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Сабақты талдауға үйрету пәндік әрекеттерге, көрнекі құралдарға негізделген сабақтар. Сабақ құрылымы.
Баланы байланыстырып сөйлеуге үйретуде дидактикалық ойындарды қолдану. Күнделікті өмірі туралы әңгімені бекіту
1
лекция- ақпарат, шолу лекция элемент-тері
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
Барлығы:
15
5. ЛАБОРАТОРИЯЛЫЌ САБАЌТЫЊ КҮНТІЗБЕЛІК - ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ
№
Топ
К‰ні
Ж±мыс атаулары
Кредит,
Сағат саны
Тапсырма
ларды тексе ру т‰рі
Әдебиеттер
(әдебиет №, реті, тарауы, беті)
1
ПМД-911
1. Балабақшада тіл дамыту жұмыстарының жүйесі.
1.1 .Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Бала тәрбиесіндегі ана тілінің маңызы.
Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама. Тіл дамытуды жаңа, нақты мәнерлер сөйлеу дағдылары мен іскерліктерін, қалыптастыру ретінде ұғыну, тіл бірліктері мен тіл этикетін меігеруі ретінде түсіну.
1.2. Балабақшадағы тіл дамыту міндеттері. Оның психопедагогикалық және ленгвистикалық негіздері, байланыстырып сөйлеуге үйрету,сөздік қорды дамыту, тілдің граматикалық құрылымын қалыптастыру, дыбыстау мәдениетіне тәрбиелеу, көркем сөзге сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелеу.
1.3 Бөлбөбек, Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы.
Тіл дамыту бағдарламасының ғылыми негіздері. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың тілін дамыту үшін әдістер мен мазмұнды дұрыс іріктеу. (Тіл дамытуға түрлі әрекеттердің әсері: қарым-қатынас, ойын, оқу және еңбек әрекеті). Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың мақсат міндетін, мазмұнын анықтау. Вариативті бағдарламаларды (Тіл дамыту бөлімі бойынша) Кемпірқосақ, Даму, Балабақшада балалардың тілін дамыту бағдарламасы т.б.
2
Тапсырма-ларды орындауды тексеру, пед. әде-биетпен өзбетінше жұмыс жасау, сұрау
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
2
ПМД-911
2. Балалрдың тілін дамыту құралдыры
2.1 -Сабақта ана тілінде, сөйлеуге үйрету.
-Ересектер мен балалардың қарым қатынасы.
-Көркем әдебиет.
-Мәдени тілдік орта, тәрбиешінің тілі.
Балабақшадағы балалардың тілін дамытудың әдістері мен тәсілдері. Балалардың тілін дамытудың әдістерімен тәсілдері туралы жалпы түсінік. Құралдарды кластификациялау: көрнекілік, сөздік, практикалық әрекет оларға жалпы сипаттама.Сөз бен көрнекіліктің байланысы.
2.2. Сөздік әдістері және оларға сипаттама.
Тіл дамыту сабақтарында түрлі сөздік әдістерді қолдану.
Сөздік және көрнекілік әдістердің арақатынасы.
Балалардың тілін дамытудағы практикалық әдістер, оның дағдылары мен іскерліктерді қалыптастыруда қолдану. Практикалық әдістердің сан алуандығы.
2.3 Тіл дамытудағы әдістемелік тәсілдер. Сөздәк, көрнекілк, ойын тәсілдері, оларға сипаттама. Үйретушілік рөліне қарау тәсілдерді негізгі және жанама ретінде қарастыру. Тіл дамыту тәсілдерін қолданудағы жинақтылық.
2
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс:
оқу, конспекті-леу,
сілтеме
№1,§6,339-369
№2 §5 , 288-290
№3 §7, 178-182
№4 §7, 170-176
№5 §6, 211-220
3
ПМД-911
3. Байланыстырып сөйлеуді дамыту әдістемесі.
3.1 Байланыстырып сөйлеудің теориялық негіздері. Байланыстырып сөйлеу туралы ұғым. Байланыстырып сөйлеу формалары (диалог, монолог). Мектепке дейінгі кезеңдегі байланыстырып сөйлеудің формалары мен функциясын дамыту. Ситуациялық және контексті сөйлеу ұғымы. Мектепке дейінгі кезеңдегі байланыстырып сөйлеудің даму ерекшеліктері. Ситуациялық сөйлеуден контекті сөйлеуге көшу шарты. Контексті сөйлеудің қалыптасуы баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасына тәуелділігі.
3.2 Баланың байланыстары сөйлеуінің мектептегі оқуына ықпалы.
Байланыстарын сөйлеуге үйретудің мазмұны мен міндеттері. Түрлі жас кезеңдерде диологтық және монологтық тілін дамыту жұмыстарының мазмұны.
3.3. Диалогтың дағдыларын тыңдау дағдысы мен өзіне бағытталған сөзді ұғынуын қалыптастыру; Өз ойын жеткізу әдістерін қалыптастыру.
Монологтың дағдылары: тақырыпты түсініп, ойлау дағдысы, оның мазмұнын ұғынып қажетті материалдарды бөліп алу.
Материалдарды қажетті ретпен орналастыру, орфоэпия және сөйлеу міндеттеріне сәйкес тіл құралдарын қолдану. Монологтың сөйлеуге үйрету әдісі-өз бетінше әңгімелеу және қайта әңгімелеу. Қабылдау, есте сақтау қиалдау сияқты жетекші психологиялық процестер негізінде әңгімелерді классификациялау.
2
Оқу құрал-дарымен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру, әңгіме ұйымдас-тыру, бағалау
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
4
ПМД-911
4 Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту.
4.1 Ерте сәбилік шақтағы балалардың тілін дамытуда қарым-қатынас маңызды орын алады. Тіл дамуының даярлық кезеңіндегі эмоционалды және инициативті қарым-қатынас рөлі. Тіл дамыту мақсатындағы қарым-қатынас бала мен ересектің бірлескен әрекетінің маңызы. Алғашқы сапалы сөз сөйлемдерді айтуға үйрету. 4.2 Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту сабақтарының әдістемесі. Топтық және жеке дара сабақтарды үйлестіру. Сәбилермен сабақ барысында эмоционалды –ойын әдістерін қолдану. Ерте сәби шақтағы балалардың тілін дамыту мақсатына шағым фольклорлық жанр шығармаларын қолдану.
2
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
5
ПМД-911
5 . Диалогтық сөйлеу.
. 5.1. Ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарымқатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісі.
Баламен сөйлесу ерекшеліктері. Мазмұн қарым қатынастың жеке сипаты, балалардың жауабы. Түрлі жас топтарындағы ересектермен балалардың қарым-қытыгасындағы жетекшілікті күрделендіру тақырыбы, мазмұн, әдістемелік жағы.
Түрлі жас топтарында балалардың сауаты мен жауабына талаптар қою.
5.2 Тәрбиешінің балалармен ұжымдық, жеке дара әңгімелесуі, оның тілдік нормалдарды меңгеріп, тіл дамуындағы маңызы. Түрлі жас кезеңдердегі бұл жұмыстардың әдістемесі. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері.: Сөздік нұсқау, дидагтикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
5.3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету, ана-тілінің грамматикалық құрылымын, қалыптастырыу, дыбыстық құрылымын тәрбиелеуде сөздік қорын дамытуда ауызекі сөйлеудің маңызы.
Мектепке дейінгі жастағы әңгімелесу диалогтық сөйлеудің дамытудағы әдіс. Әңгімелесу түрлері, сипаттама. Әңгіменің тақырыптары мен байланысы, әңгімелесуді өткізу ерекшеліктері. Әңгімелесудің құрылымы.
5.4 Балаларды әңгімелесуге даярлау. Әңгімелесу барысында балалардың ойлау және тіл белсенділігіне жетекшілік ету. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар. Көрнекі және әдеби-көркем материал әңгіме құрылымындағы олардың орны мен рөлі. Балалардың жауаптарына қойылатын талаптар.
2
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298
№2 §4 , 279-280
№3 §2-4, 150-153
№4 §1-2, 149-152
№5 §1-2, 194-197
6
ПМД-911
6 . Монологтық сөйлеу.
6.1 Монологтық сөйлеуді қалыптастыру әдістері -әңгімелеу қайталап айту.
Әдеби шығарманы әңгімелеу: әңгімелеудің әрекет ретіндегі анықтамасы, түрлері, мәтін мазмұнына жақын, қысқа не тұжырымды, таңдау бойынша, мәтін мазмұнын өзгерту, шығармашылық толықтырулар енгізу.
6.2. Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері. Әңгімелеудің әдеби шығарманың мазмұны мен көркемдік формасына тәуелділігі. Әңгімелеу үшін әдеби шығармаларды іріктеу.
6.3 Түрлі жас кезеңдерінде әңгімелеуге талаптың күрделенуі, әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы.
Әңгімелеуге үйрету. Байланыстырып монологтық сөйлеуге үйрету құралы ретінде әңгімелеуді меңгеру шарттары..
2
Тапсырма-ларды орындауды тексеру, пед. әде-биетпен өзбетінше жұмыс жасау, сұрау
№1§4,320-333
№2 §5 , 281-284
№3 §5, 154-160
№4 §6, 153-159
№5 §5, 198-200
7
ПМД-911
7. Әңгімелеуге үйрету әдістері.
7.1 Қабылдау, көрнекілік негізінде әңгімелеу (ойыншық, бұйым, сурет бойынша). Суреттеу және сюжетті әңгімелер, олардың құрылымы. Баланың сенсорлық тәрбиесін негізге алу. Сабақта көркем сөзді қолдану. Ойыншық, ойыншықтардың жиыны туралы сюжетті әңгіме құрастыру.
7.2 Әңгіменің мазмұнын ойыншықтарды қолдана отырып сахналандыру. Сауал беру, үлгі, бағалауда оқыту тәсілінің мазмұны.
Картина бойынша әңгімелеуге үйрету әдістемсі. Қабылдау ерекшеліктері және балалардың заттық және сюжеттік картиналарды түсінуі. Картиналар арқылы әңгімелеуге қойылатын талаптар. Заттық және пейзаждың картиналар бойынша суреттеп әңгімелеуге үйрету әдістемесі.
7.3 Сабақ құрылымы. Картина бойынша суреттеп әңгімелеуге үйрету тәсілі. Картина мазмұнын, ондағы байланыстарды түсінуге, мазмұнда жеткізудің тілдік формаларын іздестіруге бағытталған сауал. Түрлі жас топтарындағы үлгі, баға оның маңызы. Балалардың әңгімлесу түрлерін, оқиға желісін баяндауды, меңгеру. Балабақшада әңгімелесуге үйрету мақсатында қолданылатын картиналар сериясына сипаттама.
2
Педагогикалық әдебиетпен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру; сұрақ-жау-ап ұйым-дастыру
№1§5,298-349
№2 §5-6, 285-287
№3 §3-4, 161-178
№4 §6, 160-170
№5 §7, 201-210
8
ПМД-911
8. Ойша (өз жеке және ұжымдық тәжірибесі бойынша) әңгімелеу.
8.1. Өзінің жеке тәжірибесі мен жас ерекшеліктері бойынша әңгімелеу тақырыптарын іріктеп, ұйымдастыру.
8.2. Сабақ құрылымы. Әңгімелеу формасы мен мазмұнын меңгеруге бағытталған оқыту әдістері.Әңгімелеу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету.
8.3.Ұжымдық тәжірибені әңгімелеу формасы ретінде хат мазмұынын құрастыру, оны талдау.
Қиялы бойынша әңгімелеу. Баланың сөздік шығармашылық қабілетін қалыптастыру ерекшеліктері. Баланы шығармашылық әңгімелеуге үйретудің педагогикалық шарттары. Әңгімелесу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету.
8.4. Шығармашылық әңгіме түрлері. Оқыту әдістері, баланың дербестігін, творчествалық белсенділігін, көркемдеу мәнері құралдарын дамыту.
Байланыстырып талдап сөйлеуге үйрету. Талдау сөзінің құрылымы, түсіндіру, қорытынды. Түсіндірудің тілдік құралы. Баламен жұмыс міндеттерін талдауға дағдыландыруды қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Сабақты талдауға үйрету пәндік әрекеттерге, көрнекі құралдарға негізделген сабақтар. Сабақ құрылымы.
Баланы байланыстырып сөйлеуге үйретуде дидактикалық ойындарды қолдану. Күнделікті өмірі туралы әңгімені бекіту
1
Оқу құрал-дарымен жұмыс: оқу, конспекті-леу, сілтеме келтіру, әңгіме ұйымдас-тыру, бағалау
№1§5,293-298
№2 §4 , 276-277
№3 §2-4, 146-149
№4 §1-2, 143-148
№5 §3, 192-193
Барлығы:
15
6. СТУДЕНТТІЊ ¤ЗІНДІК Ж¦МЫС (С¤Ж) ТАЌЫРЫПТАРЫ
№
С¤Ж таќырыптары
Тапсырманы орындау
формасы (реферат, баяндама, кейс, эссе, ѓы лыми зерттеу, ќ±рал жасау, т.б. )
Тапсырманы ќабылдау мерзімі
Тапсырманы ќабылдау орны
( каб №, уаќыты)
1
Балалар бақшасы туралы туралы нормативтік құжаттардың сипаттамасы.
Реферат
1апта
-302 Сейсенбі
14-30
2
Балалар бақшасында көркем әдебиетпен таныстыру сабақтарын жүргізу.
Ғылыми зерттеу.
2 апта
302
Сейсенбі 14-30
3
Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке іс-әрекетке, отанды сүюге т.б. тәрбиелеу.
баяндама
3 апта
302
Сейсенбі 14-30
4
Балалар бақшасында көркем шығармамен балаларды таныстырудың әдіс тәсілдері.
Реферат
4 апта
302
Сейсенбі 14-30
5
Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем шығармамен сахыналау және суреттерін көрсету арқылы таныстыру әдісі
Реферат.
5 апта
302
Сейсенбі 14-30
6
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл – ойын, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
Ғылыми зерттеу.
6 апта
302
Сейсенбі 14-30
7
Бүлдіршіндерді сөйлеуге үйретудің әдіс – тәсілдері
Баяндама
7 апта
302
Сейсенбі 14-30
8
Сәбилерді дұрыс сөйлеуге үйретудің тәрбиелік мәні.
Баяндама
Ғылыми зерттеу.
8 апта
302
Сейсенбі 14-30
9
Бүлдіршіндерді жақсы сөйлеуге баулу мақсатында дидактикалық ойындардың рөлі.
Ғылыми зерттеу.
9 апта
302
Сейсенбі 14-30
10
Ауызша сөйлеуге және әңгімелеп айтуға үйрету.
Ғылыми зерттеу.
10 апта
302
Сейсенбі 14-30
11
Бала тілін дамытуда көркем әдеби шығарманың алатын рөлі.
Реферат
11 апта
302
Сейсенбі 14-30
12
Мектеп жасына дейінгі балаларды байланстыра сөйлеуге үйрету.
Реферат.
12 апта
302
Сейсенбі 14-30
13
Балалардың байланыстыра сөйлеудегі сөз мағнасын қалыптасыру үрдісі.
реферат
13 апта
302
Сейсенбі 14-30
14
Бала бақшада тіл дамыту жұмысының мазмұны мен ұйымдастырылуы.
реферат
14 апта
302
Сейсенбі 14-30
15
Балалар бақшасындағы балаларды сөздің, дыбыстың мәдениетіне тәрбиелеудің негізі.
Ғылыми зерттеу.
15 апта
302
Сейсенбі 14-30
7. ОЌУЛЫЌТАР МЕН WEB САЙТТАР ТІЗІМІ
Негізгі:
1. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы оқу құралы. Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К.Лотарев. Алматы. Мектеп 1981.
2. Ш.Әуелбеков, Ә.Наурызбаева. Ана тілін оқыту әдістемесі. Алматы. 1998.
3. Педагогика. Д.әріс курсы. Құраст. Хмель Н.Д., Жампейісова Қ.Қ. және т.б. –Алматы. Нұрлы әлем. –368 б.
4. С. Рахметова “ Қазақ тілін оқыту методикасы” Алматы,
5. 1991 37-42 бет.
6. А.М. Бородич.” Методика развития речи детей “ М.-1991.
7. А.Ф.Сохина. “ Развитие речи детей дошкольного возраста М. 2000.
8. М.1972. 205-209 б.
9. Ш.Кәтенбаева “ Тіл дамыту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы. 1991.
10. С. Желдібаева. Мәнерлеп оқу – А . 1997.
11. Гербова В. В. Занятия по развитию реги в средней группе детского сада – М. 1978.
Қосымша:
1. ЌР Білім туралы зањы. Астана. 7 маусым.1999ж.
2.ЌР этникалыќ мєдени білім беру т±жырымдамасы. А.,1996 ж.
3. ЌР 2015 жылѓа дейінгі білім беруді дамыту т±жырымдамасы. Журнал 12 жылдыќ білім. №1,2004.
4. ЌР-да білім беруді дамытудыњ 2005-2010 жылдарѓа арналѓан Мемлекеттік баѓдарламасы. Егемен Ќазаќстан. 16 ќазан. 2004 ж.
7. Қоянбаев Ж:Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. А., Рауан, 1990.
8. ҚР Білім туралы Заңы. Астана, 1999.
9. ҚР этникалық мәдени білім беру түжырымдамасы. А., 1996.
10. Хмель Н.Д. Педагогический процесс как обьект деятелы-юсти учителя. А., Мектеп, 1978.
13. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. А., 1981.
14. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А., Мектеп, 1989.
16. Меңжанова А. Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің актуальды проблемалары. А., Білім, 1994.
17. Қалиев С, Майғаранова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. А., Білім, 2001.
18. Сарманова К., Пернос Н.К. Экологиялык білім беру бағдарламасы. Қаз. мектебі, №8, 1993.
8. ОЌУЛЫЌТАР, ОЌУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЌҰРАЛДАРМЕН ЌАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ КАРТАСЫ
1.09.2008 ж. 20 студент саны
Оќулыќ, оќу-єдістемелік ќ±рал
Оқулық тілі
Авторы,
шыќќан жылы, баспахана
Оќулыќ, оќу-єдістемелік ќ±рал саны (дана)
Электрон
дыќ т‰рі
Ќамтылу дєрежесі
%
кафедрада
Кітапханада
1
Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы
Қазақ тіліне аудар-ма.
Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К.Лотарев. Алматы. Мектеп 1981.
Кафедрада.
Қазақ тілінде.
-
-
9.БАЌЫЛАУ ТҮРЛЕРІ:
Емтихан , ауызша.3 семестр.
10. АРАЛЫЌ БАЌЫЛАУ ( МОДУЛЬ) С¦РАЌТАРЫ:
1 – аралық бақылау 1-7 апта
1. Мәнерлеп оқу практикумы пәні, оның міндеттері мен мазмұны.
2. Мәнерлеп оқу ұғымы көркем сөз оқудың актер өнерінен айырмашылығы.
3. Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы
4. Көркем сөз оқудың танымал шеберлігі
5. .Мектепке дейінгі тәрбиедегі көркем сөз оқу мен әңгімелесу.
6. Сөйлеу техникасы туралы ұғым.
7. Мәнерлеп оқудағы сөйлеу техникасының маңызы.
8. Сөйлеу техникасы элементтеріне жалпы сипаттама: тыныс алу, дауыс, дикция, орфоэпия.
9. Тыныс алу, оның сөйлеудегі мәні.
10. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
2- аралыќ баќылау 8-15 апта
1. Педагогтың дауыс гигенасы
2. Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
3. Мәнерлеп оқуда негізгі тілдік құралдарды анықтау.
4. Шағын фольклор жанры шығармаларын оқу, ертегі айту.
5. Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктер. Ертегі түрлері, әңгімелеу.
6. Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
7. Мысалдардың жанрлық сипаты. Мысалдарды оқу ерекшеліктері
8. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері.
9. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері.
10. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармаларды кейіпкерлендіру ерекшеліктері, маңызы.
11. ЕМТИХАН С¦РАЌТАРЫ
1. Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздері.
2. Мәнерлеп оқу практикумы пәні, оның міндеттері мен мазмұны.
3. Мектепке дейінгі тәрбие маамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы
4. Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы.
5. Көркем сөз өнері дамуының қысқаша тарихы.
6. Көркем сөз өнері дамуындағы үш негізгі бағыт: халық ауыз әдебиеті, жазушылардың өз туындыларын оқуы, өнердің дербес түрі ретінде көркем сөз оқудың дамуы.
7. Сөйлеу техникасы туралы ұғым.
8. Мәнерлеп оқудағы сөйлеу техникасының маңызы.
9. Сөйлеу мүшелері, оның элементерінің , сөйлеу аппаратының жұмысы.
10. Сөйлеу техникасы элементтеріне жалпы сипаттама: тыныс алу, дауыс, дикция, орфоэпия.
11. Тыныс алу, оның сөйлеудегі мәні.
12. Тыныс алудың типтері, жоғары, көкірекпен, диафрагмалы, қабырғалы-диафрагмалы.
13. Тідік (фонетикалық) тыныс алу, оның ерекшеліктері.
14. Мәнерлеп оқудағы тыныс алу ережелері.
15. Сөйлеу кезіндегі тыныс алуды дамытуға арналған жаттығулар.
16. Оқу кезінде өз тынысын еркін меңгеру дағдысын дамыту.
17. Дауыс аппаратының үш бөлімі: генраторлық, энергетикалық, резоноторлық, олардың дауыс шығарудағы ролі.
18. Дұрыс дыбыстауды болдырудағы тілдік аппарат жағдайы. Дауыс сапасы: күші, биіктігі, әуезділігі, тембр, ырғақтылығы, қозғалғыштығы, олрағ сипаттама.
19. Дауыс көлемі-диапазон, әңгімелеуші, оқып баяндаушы үшін негізгі мәселе өз дауысын еркін басқару.
20. Дауыстың сан алуан сипаттамаларын дамытуға арналған жаттығулар.
21. Педагогтың дауыс гигенасы.
22. Дауысты бұзу себептері және кәсіби аурулардың дамуының алдын алу.
23. Дикция, оның маңызы.
24. Педагогтың дикциясына қойылатын талаптар.
25. Дикцияның органикалық және оларды түзету жолдары.
26. Артикуляциялық жаттығу процесіндегі дикцияны жетілдіру.
27. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды шығаруға, айтуға арналған жаттығулар.
28. Арнайы іріктеп алынған мәтіндер, жаңылтпаштардағы дыбыс, буын, сөздерді, оның айту дағдысын меңгеру.
29. Түрлі сөйлеу қарқынындағы нақтылықты дамыту.
30. Орфоэпия, оның мәнерлеп оқудағы маңызы. Әдеби баяндаудың негізгі ережелері.
31. Екпін. Екпінді қоюдағы қиыншылықтар, көркем шығармаларды орындау және талдаудағы орфоэпиялық ерекшеліктер.
32. Мәнерлеп сөйлеу құралдары.
33. Дауыс ырғағы-дауыс бедері ретінде. Дауыс ырғағын анықтау.
34. Мәнерлеп сөйлеу құралдарының шығарма мазмұнына тәуелділігі.
35. Көркем шығарма образдарының тональдық боямасы.
36. Дауыс ырғағының көркем шығарманы баланың қаншалықты меңгеруіне тәуелділігі.
37. Шағын мәтіндер , оның түрлі дауыс ырғағын табудағы орны.
38. Логикалық екпін. Кідіріс (пауза) және мәнерлеп оқудағы орны. Сөйлеу қарқыны.
39. Дауыс күші .Дауыс буындарына салмақ салмау үшін дауыс гигиенасын сақтау.
40. Тыныс белгілеріне : нүкте, үтір, үтір нүкте, көп нүкте, сызықтар, сұрақ, леп белгісі, платикалық қалып, қол, бет қимлы (ым-ишарат) 3м.ж.д. оқу жәен әңгімелесу үшін ым-ишарат қолдану.
41. Көркем шығарманы талдау және мәнерлеп оқуға даярлық.
42. Мәтінді даярлау. Көркем шығарманы талдау.
43. Көркемшығарманың жанр, идея, тақырыбын, автордың түпкі ойын анықтау. Негізі орындау міндетін, негізгі оқу онын анықтау.
44. Шығарманың композициясын түсіндіру оны бөліктерге бөлу. әрбір бөлімнің астарын табу, оны оқу міндттетерін түсіндеру.
45. Шағын мәтінді ұғыну. Көркем шығарманы оқуды талдаумен ұштастыру.
46. Автордың тыңдаушыға шығарма негізінің ойы мен сипатын жеткізе білуі, орындау мақсатына қол жеткізу, тыңдаушыны әсерлендіре отырып, онымен байланыс орнату.
47. Шағын фольклор жанры шығармаларын оқу, ертегі айту.
48. Шағын фольклорлық жанр. Халық поэзиясы ермек тақыпақтар, бесік жыры, жұмбақтар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар.
49. Балаларға арналған халық поэзиясын орындау ерекшеліктері.
50. Жаңылтпаштарды үйрету әдістемесі.
51. Бөбектерге оқуда ойын әдістерін қолдану
52. Ертегілер.
53. Халық ауыз творчествосы шығармасы ретіндегі ертегі ерекшеліктері. Ертегі түрлері, әңгімелеу.
54. Халық ертегілерін айтудың дәстүрлі түрлері.
55. Ертегі айтуда әуенділік пен ырғақты сақтау.
56. Өлеңдерді оқу. Өлеңнің оқылу ерекшеліктері.
57. Өлең оқудың ерекшеліктерін сақтау: өлеңдегі кідірістер, цезура, рифланы ескерту, метра, өлең құралдары
58. Балалармен ересектерге арналған түрлі жанрдағы өлеңдерді оқу ерекшеліктері.
59. Мысалдарды оқу.
60. Мысалдардың жанрлық сипаты. Мысалдарды оқу ерекшеліктері.
61. Мысал тілі. Оқу барысында әңгіме айтушы кейіпкерлердің, мысал моралын бере білуі.
62. Мысалды рольге бөліп оқу (өлеңдер мен мысалдардың орындалуын жазба студентердің оқу негізінде) талдау.
63. Әңгіме оқу.
64. Әңгіме әдеби жанр ретінде. Прозалық шығармадағы суреттеу, баяндау диалогы.
65. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімелердің ерекшеліктері, әңгіме оқу спецификасы, әңгіме тілі, оның басты ерекшеліктері. Жекелеген әңгімелерді талдау.
66. Мәнерлеп оқу құралын анықтау. Автордың негізгі ойын, жанр ерекшелігін, стилін, көркем әдістемелерді бере білу.
67. Оқу барысында оқиғаға өзіндік бағасын беру. Балаларға арналған проза оқуда екпіннің табиғи, қарапайымдылығын сақтау.
68. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әңгімені талдау (жазба материалдарды студенденттердің оқуы негізінде).
69. Көркем шығарманы (инсценниорвкалау) кейіпкерлендіру.
70. Көркем шығарманы драматизациалау.
71. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармаларды кейіпкерлендіру ерекшеліктері, маңызы.
72. Әдеби көркем бейнені жасауда көру және есту әсерін үйлесімді ету.
73. Балаларға арналған көркем шығармаларды сахналандыру түрлері: сурет театры (тірі суреттеу, фланелеграф), үстел үстел үсті театры (қуыршақ және жазық), көлеңке театры, бұларға қысқаша сипаттама, көрсету техникасы.
74. Сценарий құру. Сахналандырылған шығарманы мәнерлеп оқуға дайындау.
75. Көркем сөзді қимыл -әрекетпен байланыстырып көрсету, кейіпкерлердің мәнерлі диалогын жандандыру.
76. Қойылымды көрсетуге даярлық. Қойылымды безендіру. Кейіпкерлердің үні мен сөзі.
12. СТУДЕНТ БІЛІМІН БАЃАЛАУ ЕРЕЖЕСІ
Университитетте кредиттік оқу жүйесіне өткен академиялық топтарда студенттің білімі мен біліктілігін бақылау және бағалау рейтингтік жүйеде іске асырылады. Рейтингтік балл екі бөліктен құралады: біріншісі – рейтингтік балдың 40% үлесін құрайды, ол студенттің күнделікті, шептік бақылау және СӨЖ тапсырмаларын орындағаны үшін алатын балдарының қосындысынан, екінші – 60%, ол емтихан балынан құралады.
Студент қажетті балды жинақтау арқылы, яғни:
күнделікті сабаққа қатысу белсенділігі ( күнделікті үй, аудиториялық т.б. ) тапсырмаларды орындағаны үшін қойылатын бағдарлар – Б1;
шептік бақылау нәтижесінде жинаған балдары - Б2 ;
студенттің оқытушы басшылығымен және өзі орынайтын жұмыстарды орындағаны үшін алатын балдары – Б3 ;
қортынды бақылау – емитихан балдары – БЕ арқылы жинақтайды.
Осы балдардың қосындысы студенттің білімінің рейтингтік көрсеткіші болып саналады, яғни
R= ( Б1 + Б2 + Б3 ) х 0,4 + БЕ х 0,6 , мұндағы R жалпы рейтингілік балл.
Рейтингтік балды құрайтын Б1, Б2, Б3, Бе шаманы есептеу тәртібін кафедра тағайындайды. Көп жағдайларда рейтингтік балдың максимал мәнін R=100 балл етіп алады.
Студенттің емтиханға жіберілуі үшін ол рейтингтің бірінші бөлігінің 70 пайыздық үлесін жинақтауы тиіс. Университитетте қабылданған тәртіпке сәйкес, студенттің емтиханға қатысуы шарт.
Қортынды бақылау - емтихан студенттің академиялық уақыт ішіндегі кәсіптік білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында өткізіледі. Кейде бірнеше пәнді біріктіре отырып, емтиханды өткізуге болады. Мұндай жағдайда әр пән жеке – жеке бағаланады. Емтиханды компьютерлі, жазбаша тест, ауызша, жазбаша немесе комплексті түрде өткізуге болады. Емтиханның өту формасын оқу - әдістемелік кеңес тағайындайды.
Студенттің оқу ісін меңгеру дәрежесін, яғни, оның білімін, біліктілігін, дағдыларын, компетенциялдығын бағалау көп балды, пайыз түрінде жүргізіледі.
Әріп жүйедегі бағалау
Бағананың сандық баламасы
Проценттік баламасы
Дәстүрлі бағалау жүйесі бойынша
А
А-
4,0
3,67
95-100
90-94
өте жақсы
В+
В
В-
3,33
3,0
2,67
85-89
80-84
75-79
Жақсы
С+
2,33
70-74
Қанағаттанарлық
С
2,0
65-69
С-
1,67
60-64
D+
1,33
55-59
D
1,0
50-54
F
0
0-49
Қанағаттанғысыз
13. КАФЕДРА ЖЄНЕ ОЌЫТУШЫ ТАРАПЫНАН СТУДЕНТКЕ ЌОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
- сабаққа кешікпей келу және қатысу;
- үй тапсырмасын уақытылы орындау және оны тапсыру;
- сабақ үстінде қалта телефонын өшіріп қою;
-сабақ үстінде тәртіп сақтау
- берілген тапсырманы уақтылы орындау
14ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Лекцияның тақырыбы: Балабақшада тіл дамыту жұмыстарының жүйесі.
2. Лекция жоспары:
1. Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Бала тәрбиесіндегі ана тілінің маңызы.
Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама.
2. Бөлбөбек, Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы.
3. Тіл дамыту бағдарламасының ғылыми негіздері. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың тілін дамыту үшін әдістер мен мазмұнды дұрыс іріктеу. (Тіл дамытуға түрлі әрекеттердің әсері: қарым-қатынас, ойын, оқу және еңбек әрекеті). Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың мақсат міндетін, мазмұнын анықтау. Вариативті бағдарламаларды (Тіл дамыту бөлімі бойынша) Кемпірқосақ, Даму, Балабақшада балалардың тілін дамыту бағдарламасы т.б.
3.Лекция мақсаты:
Студенттерге тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Бала тәрбиесіндегі ана тілінің маңызы.
Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама. Бөлбөбек, Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы. Тіл дамыту бағдарламасының ғылыми негіздері. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың тілін дамыту үшін әдістер мен мазмұнды дұрыс іріктеу. (Тіл дамытуға түрлі әрекеттердің әсері: қарым-қатынас, ойын, оқу және еңбек әрекеті). Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың мақсат міндетін, мазмұнын анықтау. Вариативті бағдарламаларды (Тіл дамыту бөлімі бойынша) Кемпірқосақ, Даму, Балабақшада балалардың тілін дамыту бағдарламасы т.б туралы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны
Балалар бақшасында тілді дамыту жөніндегі жұмыстың мазмұны мен ұйымдастырылуы.
Мектеп алды даярлық тобындағы балармен жүргізілетін тіл дамыту сабақтары.
Балалардың тіл мәдениетін жетілдіру, сөз бен дыбысты анық, дұрыс айтуды, белсенді сөздік қорын кеңейтуді,айтайын деген ойын грамматикалық жағынан дұрыс құруды, қойылған сұраққа қысқа және толық сөйлемдермен жауап беруді үйрету.
Балалардың с,з,ц,ч,л,р дыбыстарын дұрыс айтуын нақтылау және бекіту.Балаларды ана тілінің барлық дыбыстарын дұрыс айтуға жеткізу:сөйлеу мақамын жетілдіру, дауыс аппаратын, сөзді есту қабілетін, фонетикалық қабылдауын,сөйлеу кезіндегі тыныс алуын дамыту.
Қатаң және ұяң дауыссыздарды есту арқылы айыра білуін қалыптастыру.Сөздегі бірінші дыбысты анықтау және оны жеке айту:берілген дыбысқа сәйкес сөздер табу.Сөздегі бір дыбысты жеке айтуға үйрету.
Балаларды айналасындағы адаммен құрбылас балалармен мәдениетті түрде сөйлесе білуге тәрбиелеу.
Әңгімелесу, сөйлесу кезінде өз ойын, талап-тілегін асықпай, анық , дәл, ілтипатпен, ата-аналармен әңгімелесу дәрежесіне назар аударып отыру қажет.
Әр түрлі заттың аты, сапасы, іс-әрекеті,қажеттігі туралы атап айтуға, сөзді граматикалық жағынан дұрыс айтуына,бейнелі көркем сөздерді қолдануына,әңгіменің толық аяқталуына көңіл бөліп отыру керек.
Мектепке баратын балалар тобында тіл- дамытуға баса назар аударылады.
Баланың тілін дамытуға мынадай міндеттер қойылады:
Тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеу;
Сөздің грамматикалық формасын анықтау;
Сөздік қорын байыту;
Байланыстырып сөйлеуді дамыту.
Тәрбиеші сабақтарды жоспарлаудан бұрын сабақтың мақсатын, көрнекілігін, әдіс-тәсілдерін шығармаларда кездесетін сөз тіркестерін, антонимдер мен синонимдерді, балаға қойылатын сұрақтарды алдын- ала даярлап алуы қажет.
Тіл дамытуда қолданылатын негізгі әдістер:
берілген шығармалар туралы әңгімелеуі
балаларға түсінікті, мәнерлі дауыс ырғағына келтіріп оқып беру;
сабаққа атрибуттар қолдану;
берілген шығарма бойынша рөлдерге бөліп орындау;
әңгіменің, ертегінің, өлеңнің мазмұнын талдау әдістері.
ҚР-ң рәміздері туралы мәліметтер беру;
туған жерге, елдің әдет- ғұрпына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Жаңылтпаштар кез – келген тақырыпта тіл ұстарту, сөздің дыбысталу нақышын дұрыс, тез, шебер айта білуге жаттықтырады.Айта алмайтын дыбыстарын тез айтуға үйретеді.
Көп- көп көк жеп,
Келді көжек,
Қапты ал,мақта ап,
Мақта қаптап,
Қақтап аптап
Теріміз ақты-ақ.
Жоғалды бес шыбын,
Жоқ әлі еш сыбыс.
Жоқ әлі еш сыбыс,
Жлғалды бес шыбын.
Санамақтар. Он саусақ
Оң қолымда бес саусақ,
Сол қолымда бес саусақ,
Қосып едім екеуін,
Толып шықты он саусақ.
Оң аяқта бес бәшпай
Сол аяқта бес бәшпай
Қосып едім екеуін,
Болып шықты он бәшпай,
Бәрі таза , бәрі әй-әй,
Онға онды қосып ем,
Жиырма болды осымен.
Санадым мен санадым,
Мен санауға жарадым.
Кішігірім тақпақтар, санамақтар баланың сөйлеу қорын молайта түседі.
Мен бөпеме қараймын.
Ағам жылқы бағады,
Атам пішен шабады.
Жеңгем сиыр сауады,
Әжем киіз қағады.
Тәтем киіз тігеді,
Мұрат оқи біледі.
Мен бөпеме қараймын,
Ойнатуға жараймын.
Тіл дамыту сабақтарында тапсырмалар тоқсандарға бөліп оқытылады.
Әдеби шығармалар.
Ертегілер елінде
Туған өлке.
Менің Астанам.
Мектепке саяхат.
Жыл мезгілдері
Үй жануарлары.
Жабайы аңдар.
Хайуанаттар бағына саяхат.
Көше тәртібі.
Көлік түрлері т.б.
Арнаулы сабақтарда балалардың сөздік қорын байыту әдістері мен тәсілдері.
Мақсаты: Наурыз мерекесі туралы түсінік беру.Балалардың ойлау қабілетін дамыту, грамматикалық тұлғада жүйелі сойлеуге мерекелік көңілін көтеру, елге деген сүйіспеншілікпен бірге, салт- дәстүрді құрметтеуге тәрбиелеу.
Көрнекілік: Наурыз мерекесіне арналған суреттер, қазақтың ұлттық бұйымдары( сандық, ұршық, дастархан, бомбыра т.б.)
Жаңа сөздер: Наурыз, уыз, ұршық.таба нан.
Сабақтың барысы:
Біздің тұратын қаламыз қалай аталады?
Наурыз айы, жылдың қай мезгіліне жатады?
Наурыз шығыс күнтізбесінде Жаңа Жыл басы деп саналады. Наурыздың 21-нен 22-не қараған күн мен түн теңеледі.Наурыз деген сөздің өзі “нау”, “ жаңа”,”руз” күн деген сөздерден алынып, жаңа жыл деген ұғымды білдіреді.
А) Суретке қарап әңгіме құрастыру.
Балалардың алдына “ наурыз” мерекесі туралы суреттер(киіз үй,от,, қазан, әже т.б.) қойылады.
1. Суреттен не көріп тұрсыңдар?
2. Адамдардың көңіл-күйлері қандай?
3. Не істеп жатыр?
4. Ауа-райы қандай?
Б) Мына өлеңді тыңдап, не туралы екенін айтыңдар.
Көптен күткен Наурыз тойы арайлы,
Нұрға бөлеп міне, жатыр маңайды.
Жан біткеннің бал татыған уызы,
Қуат болып қанымызға тарайды.
Төрт түлік мал халқымыздың сүйері,
Көңілімнің күмбірлеген күйі еді.
“Аман ба?” деп мал-жаның,
Бірін-бірі құшақтасып сүйеді.
Өлеңнің мазмұнын түсіндіру.
Төрт түлік
Малға арналған “ Төлдер енесін табу” сергіту ойынын ұйымдастыру.
Жұмбақ шешу:
1. Төрт бұрышты, бір ауызды. (Сандық)
2. Шыркөбелек айналар
Беліне жіп байланар (Ұршық)
3.Дәмді-дәмді тағамдарды жинайды
Қонақтарды көңілдене сыйлайды. ( Дастархан)
Балалардың ойынын жинақтау.Столдың үстінде тұрған қазақтың ұлттық бұйымдарымен таныстыру. (Тақия, дастархан, ұршық, т.б.)
Балаларға дастархан суретін көрсету.
Ал,мінекей, балалар, бізге бүгін, мол дастархан жайған әжелелеріміз мынандай хат-сурет жолдапты.
Дастарханның үстіндегі дәмдерді талдау.
Бауырсақ, сүт, қатық,Наурыз көже, т.б)
Наурыз көжені қандай тағамдардан жасайтынын білесіңдер ме?
Ет, бидай,үн,су,тұз,қатық, күріш.
Ал енді балалар, біз санау білеміз бе? Наурыз көжені қанша тағамнан пісіреді?
7 түрлі тағам қосады екен.
Осы көжені ішкен адамдар жыл бойы тоқ,денсаулықтары жақсы болады.
Қорытынды.”Дастархан” әні шырқалады.
1. Лекцияның тақырыбы: Байланыстырып сөйлеуді дамыту әдістемесі.
2. Лекция жоспары:
1.Байланыстырып сөйлеудің теориялық негіздері. Байланыстырып сөйлеу туралы ұғым. Байланыстырып сөйлеу формалары (диалог, монолог). Мектепке дейінгі кезеңдегі байланыстырып сөйлеудің формалары мен функциясын дамыту. Ситуациялық және контексті сөйлеу ұғымы. Мектепке дейінгі кезеңдегі байланыстырып сөйлеудің даму ерекшеліктері. Ситуациялық сөйлеуден контекті сөйлеуге көшу шарты. Контексті сөйлеудің қалыптасуы баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасына тәуелділігі.
2. Баланың байланыстарып сөйлеуінің мектептегі оқуына ықпалы.
Байланыстарын сөйлеуге үйретудің мазмұны мен міндеттері. Түрлі жас кезеңдерде диологтық және монологтық тілін дамыту жұмыстарының мазмұны.
3. Диалогтың дағдыларын тыңдау дағдысы мен өзіне бағытталған сөзді ұғынуын қалыптастыру; Өз ойын жеткізу әдістерін қалыптастыру.
Монологтың дағдылары: тақырыпты түсініп, ойлау дағдысы, оның мазмұнын ұғынып қажетті материалдарды бөліп алу.Материалдарды қажетті ретпен орналастыру, орфоэпия және сөйлеу міндеттеріне сәйкес тіл құралдарын қолдану. Монологтың сөйлеуге үйрету әдісі-өз бетінше әңгімелеу және қайта әңгімелеу. Қабылдау, есте сақтау қиалдау сияқты жетекші психологиялық процестер негізінде әңгімелерді классификациялау.
3.Лекция мақсаты:
Студенттерге байланыстырып сөйлеудің теориялық негіздері және байланыстырып сөйлеу туралы ұғым, байланыстырып сөйлеу формалары (диалог, монолог), байланыстарып сөйлеуге үйретудің мазмұны мен міндеттері. Диалогтың дағдыларын тыңдау дағдысы мен өзіне бағытталған сөзді ұғынуын қалыптастыру, өз ойын жеткізу әдістерін қалыптастыру туралы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны.
Тіл – қатынас құралы ретінде де мектеп жасына дейінгі ересектер тобындағы балаларды дұрыс сөйлеуге, елмен дұрыс қарым – қатынас жасай білуге тәрбиелейді. Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстыра сөйлеуге үйрету әдістемесі – педагогика ғылымының арнайы бір саласы.
Балаларды байланыстыра сөйлеуге үйрету әдістері мен тәсілдерін, жаттығу түрлерін дұрыс таңдап, сабақта шебер қолдана білу үшін тәрбиеші балалардың, ең алдымен психологиялық ерекшеліктерін тікелей санасу керек. Өйткені тәрбиеші – тәрбиенің қайнар бұлағы, тәрбие берудегі басты тұлға.Баланы ойлау мен сөйлеуге үйрету негізі балабақшада қолданады.
Сөйлеу арқылы адамдар бір – бірімен қарым – қатынас жасайды. Сөйлеудің пікірлесу ретіндегі әрекетінің әр түрлі болып келетінін психология ғылымы зерттей отырып, оны үлкен екі топқа, сырттай және іштей сөйлеу деп аталатын топтарға бөліп қарастырады. Сырттай сөйлеудің өзі ауызша (дыбысты тілдің көп және кең тараған түрі) және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Сөйлеудің бұл түрлері бір – бірімен өзара тығыз диалектикалық байланыста болады. Өйткені сырттай сөйлеу мен іштей сөйлеудің физиологиялық негізі бір – ми жарта шарлары қабығындағы екінші сигнал системасының механизмдері. Олардың негіздерінде сөйлеу органдарының қозғалысынан шығатын кинестетикалық сезімдер жатыр. (1. 38-40).
Адамның сөйлеуі – мәнерлік көрсетуге негіз болатын ерекше бай мұра. Дауыстың өзі сөйлеушінің көңіл – күйін көрсетеді. Адамның жан – дүниесін айқындауда сөйлеудің мүмкіндігі шексіз. Сөйлеу – субъектінің сыртқа өзі ойны шығару, соның нәтижесінде оның маңызды психологиялық мүмкіншіліктің болуы.
Натуралистер, сөз формасын кездейсоқ емес, оның негізгі функциясын, мазмұнын ашады. Платонның пікірінше, сөз – үйретудің негізгі құрамы және оның мәнін бөлу.
Бала өз мағынасын меңгеруге барар жолда заттар мен (өз ойыншықтарымен, үй заттарымен) адамдармен қарым –қатынаста заттың қыр – сырының біраз жағын түсініп біліп алады. Мәселен, не үшін керек екендігін, оның атқаратын міндетін толық білмесе де, біраз түсінігі болады.
Баланың алғашқы тілінде (сөйлеу онтогенезінде) синтаксистік семантика грамматикалық мағынаға ұласа бастасымен – ақ баланың сөздік қоры үлкен қарқынмен көбейе түседі.
Баланың тілі шыққан кезде, яғни бір сөзді, екі сөзді сөйлемдер кезінде бала әр заттың аты бар екендігін түсінетіндігі мәсіл. Осы күрт өзгеріс кезінде көп зерттеушілер бала сөйлеуі әжептәуір интеллектуалдық даңгейге көтеріліп, бала ойлауы сөйлеуге ұласатындығын және осы екі құбылыстың бір – бірімен тығыз байланысты екендігін анықтығына мән бергізеді.
Бала әрбір заттың аты бар екендігін білгеннен соң оның сөздік қорының өте шапшаң қарқынмен дамитындығы соншалықты, ересек адам оған көмектесіп үлгере алмайды. Бала сөз қажеттігін, ойын, мақсатын білдіру үшін бір сөзді сөйлемді айтуға әбден қалыптасқан кезде затың атын айтуға дайын тұрады, ересек адамнан естісімен ұқсатып айтады, тағы да айтса екен дегендей ыңғай білдіріп тұрады. Шамалы уақыттан соң сол зат аттарын дұрыс айтып береді. Кей кездерде эмоциональді сөздерді орынды қолданады. Мәселен, Санжар, Нұрсат, Әлия мына сөздерді орынды қолданады. “Бәкелді (Бәрекелді!), Сұдық! (Сұмдық), Ой, масқара! Олар осы сөздердің айтылуын ұнатып қайта – қайта айтады.
1.1. Бала сөйлеуінде сөз мағынасы қалыптастыру үрдісінде қарапайымнан күрделіге қарай сөздің функциональді қолданысына байланысты дамиды. Мектеп жасына дейінгі бала тілінде сөз мағынасының қалыптасуының және бала түсінігінің жетілуінің бірінші кезеңінде бала ойлауы синкретті болады. Бала қарапайым өз ортасынан алған түсінігі және пайымдауы бойынша бір – біріне ешқандай байланыспайтын бөлек заттарды топтастырып мағына беріп қояды, яғни ат береді. Мысалы: Нұрсат итін “Ау” дейтін, бір аптадан соң итін, күшігін, қойын, қозысын, лағын, кішкентай бұзауын “Ау” деп атайды. Баланың түсінік – пайымы бойынша, субъективті қатысқа, синкретті ойлауға негізделген әр түрлі үй жануарларға қосып бір сөзбен атап мағына беріп тұр. Бала танымы өскен сайын зат бейнесі өзгермелі болады. Баланың бірінші сатыда әр түрлі үй жануарларын бір “Ау” сөзінің астына топтастырып мағына беріп қоюы- оның өз ортасында болған жағдаяттарды түсінбестігінен туындаған нәрсе. Бірінші сатыда баланың синкретті ойлауы, танымы шешуші рөл атқарады, сондықтан да бала ми қыртысында пайда болған зат бейнесі өзгермелі, тұрақсыз және сөз мағынасы да түсініксіз болады. Ендеше бала сөздері нақты бір затқа қатысты болғанда ғана ересек адам баланы түсіне алады.
Бірінші кезеңнің екінші сатысында да бала пайымдауы жетілу үстінде болады да, жануарлар мен заттар арасында нақты байланыстылықты түсіне бастайды, бірақ бала бірінші сатыдағыдай әлі де болса объективті байланыстылықты толық түсіне алмай, өз танымы деңгейінде пайда болған заттар арасындағы субъективті байланыстылықты басшылыққа алады.
Бірінші кезеңнің үшінші сатысында баланың таным және пайымдау деңгейі өз ортасымен қарым – қатынасқа түсу нәтижесінде жануарлар мен заттар туралы түсінігі жетіле түседі. Бала мағынасы бірдей топ ішіндегі заттар мен қарым – қатынаста болып, оларды осы қадамға дейін екі рет ой елегінен өткізіп, яғни олардың қатыстарын жақсырақ түсініп, сол топтан бала пайымдауы бойынша ұқсастығы және тағы басқа белгілері, сапасы тұрғысынан кішігірім екі, үш топ құрылады. Бәрібір бұл топтағы заттардың бір – бірімен байланысын бала өз пайымдауы мен әлі де субъективтік тұрғыдан қарайды. Бірақ, бұл қадамда бала заттар мен жануарлар байланстылығын қайта – қайта сұрыптап түсінуге мүмкіндігі бар екендігі көрінеді.
Бала күнделікті өзін қоршаған тілдік ортада заттардың, жануарлардың атауларына, олардың ерекшеліктеріне көзі үйреніп, танымы өзін бұрынғыға қарағанда біраз түсінігі молая береді, бірақ әлі де болса субъективтік ойлау басымдылық танытады. Нұрсат күннен бастап бұрынғы әр түрлі үй жануарларынан тұратын жалпылама топтан кішігірім екі топ жасап тұр. Ол қойын, қозысын, лағын “Мә” деп, итін, күшігін “Ау” деп тұр. Бұл құбылыс бала сөзінің (“Ау”) мағыналы ауқымының тарылып, бала тілінде екі бөлек мағына қолданылып тұрғадығын көрсетеді. (бала сөзінің мағынасының тарылуы нағыз лингвистикалық тұрғыдан қарастырып отырған жоқпыз) (3. 28-30).
1.2. Бала тілінде сөз мағынасының пайда болуының екінші кезеңінде бала жоғарыда айтылған топ негізінде кешен – топтар құрады, яғни бала ойлауы кешенмен байланысты болып сөз мағынасысының функциясына негізделеді. Бұл кезеңнің бірінші сатысында да бала бұрынғы бір – біріне қатысы жоқ заттардан құралған алғашқы топтың негізінде, өзінің пайымдауы бойынша пайда болған субъективтік әсерге негізделген кішігірім топтағы заттарды ұқсастығына қарай, объективті байланыстылықтарына қарай бірыңғай заттардан тұратын кешендерді, яғни объективті ойлаудан туындаған жаңа топ құрап, объективті шындықты бейнелейді. Бұндай бала құрған топтағы заттар байланыстылығы мен жан – жақты жеке затпен жеке басқа заттың байланыстылығын осы кешен топ арқылы түсінуге және кешен – топтағы заттардың байланыстылығын кешендегі жеке заттар арқылы ұғынуға болады.
Сондықтан бұл кезеңде жаңа объективті ойлауға негізделіп құрылған кешен – тобындағы заттар қатысы 5 түрге жүйеленеді. Олар – заттар ұқсастығана қатысты байланыстылық заттардың басқа байланыстьылығына ұйытқы болып заттың формасына, көлеміне, түріне, қимылына, атқаратын қызметіне және тағы басқа бала кезінде түсетін белгілер кешен топтағы заттарды категорияларға сұрыптауға қолайлық тудырады. Баланың топтан топ шығаруы, содан кейін топтағы заттарды белгілеріне, ерекшеліктеріне, формасына, түріне қарай категорияларға бөлуі жай ғана нәрсе емес, олбала пайымдауы, түсінігі. Бала пайымдауы заттардың атқаратын қызметіне негізделеді. Бала заттар арасындағы нақты қатыстарды түсініп, ұғынады. Балаға заттарды өз атымен атау қиын болмайды, енді ол әр заттың атын жалқы есім сияқты емес, белгілі бір категорияға жататын заттардың бірі екендігін түсінеді.
Эксперименттік топтағы балалар тілінде мағына қалыптастыру тілінде мағына қалыптастыру барысында 5 түрлі ерекшелікке қарай бақыланып, мысалдар жиналды. Байланысы жоқ нәрселерден тұратын әр топтар осы жоғарыда айтылған кезеңдерден өту арқылы және бала объективтік тұрғыдан заттар қатысын түсінген де бала тілінде мағына қалыптаса бастайды деп тұжырымдауға болады.
Екінші кезеңнің келесі сатысында баланың әлі де болса кішігірім топтағы жануарлар туралы таным деңгейі жетіліп біткен жоқ, ол енді әрқайсысының шығаратын дыбысын, жүндерінің бөлік екендігін, біреуінің мүйізі бар, біреуінің мүйізі жоқ екендігін және тағы басқа да ерекшеліктерін күнделікті олармен қатыста көріп, түсіне бастайды. Сөйтіп бала ойлауы объективті шындыққа жақындайды. Нұрсат айда “Лақ”, “Қой” деген бір сөзді сөйлемдерді жекелеп айтатын болды бірақ “Қой” бір сөзді сөйлеммен “Қозы, Қой” қамтылды. Нәтижеде Нұрсат “Қой, Қожы (Қозы), “лақ” деп әр жануарды өз аттарымен қолын шошайтып көрсетіп айтатын дәрежеге жетті. Бала өзінің тілдік ортасында, өз тәжірибесі және ересектер көмегімен ненің не екендігін ажыратып, өз пайымдауының негізінде әр қайсысын өз атауымен атап үйренеді. Бала пайымдауы әжептәуір дәрежеге көтеріліп, бала ойлауы синкретті ойлаудан кешенді ойлауға өтіп, дұрыс түсінікті ойлауға көтеріліп, бала сөзі объективті шындықпен тоғысады. Ең басты нәрсе, ол бала әр жануарды өз атымен атағанда, жалғыз бір қозы емес, көп қозылардың бірі екенін кешенді түсінікпен шығарып тұр. Егер ол жалғыз өз қозысын “қозы” деп түсінсе, енді кешенді ойлаудың арқасында қозы қозылар категориясына жататынын, көп қозының бірі екендігін ұғынады.
Санжар барлық ойыншық машиналарды, трактор мен мотоциклді, 4 бұрышты үстелді, жәшікті, ағаш арбаны “мәшине” дейтін. Олардың формаларына қарап әр түрлі заттарды бір сөзді сөйлемдегі “машина сөзімен топтастыратын, себебі бала ойлауы – синкретті ал пайымдауы ең төменгі сатыда. Бала заттардың бір – бірімен байланыстылықтарын әлі жақсы ажырата алмайды, шатастырып тұр, сондықтан да, субъективті түрде олардың бәрін қосып бір жалпы топ етіп “мәшине” деп атап тұр. Баланың келесі қадамының қоршаған ортаны қабылдауына, соған сәйкес танымның өсуіне, тілдік ортадағы ересек адамдардың көмегіне, өзінің белсенділігіне байланыфсты алғашқы топ өзгеріске ұшыра бастайды. Себебі ол топ және сол топтан шығатын келесі топта баланың синкретті ойлауы мен қарапайым пайымдауынан және субъективті тұрғыдан заттар байланыстылығын түсінгендігінен баланың жалпы топқа қолданған бір сөзді сөйлемдегі сөз мағынасы тарыла бастайды. Бұл сатыда баланың түсінігінің дұрыс деңгейіне көтерілуіне бүкіл сана – түйсік, есту, көру, сезімдері үлкен рөл атқарады. Сонымен қатар заттың функциясыда бала түсінігінің кеңеюіне әсерін мол тигізеді. Мәселен, бала 4 бұрышты үстелдің жүрмейтіні жәшіктің дөңгелегі жоқ екендігі және тағы басқа ерекшеліктер бала түсінігін толықтыратыны сөзсіз. Ал ересек адамдар балаға дұрыс атауға көмектесетіні анық.
ІІ тарау.
Бала – бақша балаларының жан – жақты дамуын дене, ақыл – ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру мәселесі алдында мақсат етіп қояды. Оны тілді дамыту процесі кезінде жүзеге асырады. Осыған орай “Тіл дамыту сабағы” атты үлгіні көрсетеміз.
Сабақтың мақсаттары: 1 Қазақ ертегілері, олардың ерекшеліктері, түрлері жөнінде бала білімін, яғни түсінігін арттыру.
2. Қазақ халық ауыз әдебиетіне қызығушылығын ынтасын тәрбиелеу.
3. Тіл дамыту, байланыстырып сөйлеуге дығдыландыру.
Сабақтың көрнекілігі кітап көрмесі, күйтабақ, диафильм, декорация.
Сабақ типі: Дәстүрден тыс кейіпкерлендіру сабағы.
Сабақ барысы.
І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Ертегі қойылымдары: “Мақта қыз бен мысық”, “Ауырған ертегі”.
ІІІ Сұрақ – жауап.
1. Ертегілер дегеніміз не?
2. Қазақ ертегілерінің қандай түрлері бар?
3. Қойған ертегіміз ертегінің қай түріне жатады? Атаңыздар.
4. Жануарлар туралы қандай ертегілер бар? Атаңыздар.
5. Қиял – ғажайып ертегілерін атаңыз.
ІҮ. Күйтабақтан “Алдаркөсемен қу жауырын” ертегісін тыңдау.
Ү. Сұрақтар қою арқылы ертегінің мазмұнын айту, кейіпкерлерін атау, ертегінің қай түріне жататындығын анықтау.
ҮІ. Тақтаға, қабырғаға газет пайдаланып викторина өткізу.
Қойылатын талаптар.
1. Суретке қарап, ертегінің атын атап жазу.
2. Кейіпкерлерін атап жазу.
3. Кейіпкерлеріне мінездеме беру. (Мысалы: “Ешкі мен түлкі” ертегісінде түлкі- қу, ешкі – аңқау т.б.)
4. “Алдар көсе мен шық бермес Шығайбай” ертегісінің диофильм мәтінін дұрыс, мәнерлеп оқу, аудару жұмысын беру.
5. Үнтаспадан “Алтын сақа” ертегісінің мазмұнын (қысқартып алынған) тыңдату.
Өткізілетін жұмыс түрлері:
1. Ертегіні тыңдау.
2. Ертегілердің кейіпкерлерін атау.
3. Ертегінің қысқаша мазмұнытақтада алдын – ала жазылған сұрақтарды пайдаланып, ашу.
4. Ертегінің қай түріне жататындығын анықтау.
ҮІІ. “Екі лақ” ертегісін рөлдер бойынша оқу.
ҮІІІ. Қиял – ғажайып ертегілерінің кейіпкерлерін (жағымды, жағымсыз) атау, дәптерге жазу.
ІХ. Қиял – ғажайып ертегілеріндегі сиқырлы заттарды танып, тауып, атқаратын қызметін айтып бері. (Мысалы, сиқырлықазан суретін көрсетіп, астың лезде бұл қазанда пісетіндігін жазып, сөздік дәптерге аудармасын бері)
Х. Сабақтың соңы.
Бағалау: 1. Оқушылардың бірін – бірі бағалауы. 2. Оқытушының бағалауы.
Үйге тапсырма. Әр оқушы бір ертегі тексімен жұмыс істеп (оқып, аударып, түсінік айтуға дайындалып) келуі керек.
Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеу тілін дамытып, даттықтыру, сөздік қорын молайту, ойлау қабілетін қалыптастыру, өз пікірін басқаға ауызша не жазбаша баяндай білуге үйрету мәселесіне ерекше көңіл бөлінеді. Осы мақсатта жүргізілетін жұмыстардың бір түрі көркем сөз үлгілерін таныту, оның әдіс – тәсілдері алдын – ала ұсынылады.
2.1. Ауызша сөйлеу және тыңдау бойынша әдістемелік нұсқаулар.
Бүлдіршіндерді үнемі мадақтау;
Тиімді және дұрыс қарым – қатынас жасау;
Батылдықпен сөйлеу:
Жалпы ережелерді сақтау;
Кезекпен сөйлеу
Сұрақтар қою және оған жауап беру.
Хабарламаны сын көзбен бағалау;
Қойылған мақсаттарға жету тәсілдері;
Рольдік көріністердің қойылымы;
Сазды - әуенді қимылды ойындар;
Ырғақты қимыл-қозғалыстар:
Ауыз әдебиетінің үлгілері;
Театрлық қойылымдар;
Тәрбиеші оқыған әңгімені тыңдай білу;
Балалардың айтқан шығармаларын және ойдан шығарған оқиғаларын тыңдау;
Келген қонақтың әңгімесін тыңдау;
Ойындар.
Балаға тіл үйрету отбасынан бастау алып, балабақшада одан әрі ғылыми тұрғыда жалғастырылады. Психологтардың зерттеулері бойынша бала өзінің субъект екенін 2,5-3 жасында-ақ білдіре бастайды екен. Ол оның “Мен” деген категориясынан көруінен байқалады. Мысалы: өзім киемін, өзім ішемін. Еркін ойлап, өзін еркін сезіну оның жекелік қасиеттерін әрі қарай дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.
Бала қиялын дамытуда, сыныптың сабақтарыда балалардың бүкіл талап-тілектері мен қызығушылығын қанағаттандыру мүмкін емес. Сыныптан тыс жұмыстар балаларды қызықтырған сұрақтарына жауап беріп, бала қиялын дамытуда ойындаройнатып, балалардың өз беттілігін дамыту. Әсіресе, мақал-мәтелдер бала шығармашылығынжетілдіруге, тапқырлыққа, ізденгіштікке көркем сөйлей білуге баулиды. Балалар мұнда өздерінің әуестенулері мен қызығушылығы арқасында бірігіп жұмыс істейді. Мұның өзі оларды бір-біріне жақындастырыап қана қоймайды. Сонымен бірге, мақсатқа жетуге күш жұмсап, ұмтылуды талап етеді. Әсіресе, ауызекі сөйлеу мәдениеті көтеріледі.
Педагогика қабілетсіз бала жоқ деп дәлелдейді. Сол себепті баланың қабілетін өрістете дамыту әр мұғалімнің міндеті. Баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, үйретіп, жан -–жақты дамыту керек
2.2. Баланың байланыстыра сөйлеу дамытатын жұмыстардың түрлері көп. Әр сабақта балалардың еңбектенуіне, ойлауына көңіл бөлу керек. Өлең айту, ребустар шешу, жұмбақ шешу тағы да басқа жаттығулармен айналысуға болады.
Сәбилердің зейіні, есі, жалпы дамуы ескеріле отырып, сабаққа қолданылатын көрнекіліктер мен әдіс – тәсілдер сұрыпталып алынуы керек. Көрнекіліктер ашық түсті, баланың қабылдануына жеңіл, сабақтың мазмұнын ашатындай болуы тиіс. Ал балалармен олардың әр қайсысымен жеке ерекшелігіне байланысты қарым – қатынас жасап әрекет ету тиімді. Балаларды шағын топқ бөлген кезде де олардың жеке дара ерекшеліктерін ескере отырып топтастыру ұтымды, әрі пайдалы. Бала дербес әрекет етуге талпынысын, әр іс - әрекеті мен сол сабақтағы немесе ойындағы қарапайым еңбегін (жауабы, эмоциясы, реакциясы) байқап, бағалап, құптап отыру тәрбиешінің басты міндеті. Мұндай әдістер баланы талпынтып, сенімін арттырады. Балалардың бетінен қақпалай берсе ұяң, қызығушылығы төмен болып қалыптасады. Ондай сәбилердің аз дамуы мен мінезіне сай әрекеттерді іріктеп, оған жеке дара тапсырмалар беру, шет қалдырмай белсенділігін танытатын әрекетке тартып отыру, мадақтан, көтермелеп отыру балалардың әрі қарай дамуына, жаңа қарапайым білімдерінің қалыптасуына, өз бетінше әрекет етуіне, құрбы – құрдастарымен қарым – қатынасқа түсуіне, оны нығайтуына себепші болады. Бала бойындағы дамытуға тиісті қасиеттерге қырағылық таныту тәрбиешінің борышы екені баршамызға мәлім. Балаларды имандылық тәрбиеге баулу, ойынға деген қызығушылығын арттыру, мәдениетті сөйлеуге тәрбиелеу, тәрбиешінің ең басты парызы болып саналады. Біріне деген достық сезіміне кішіпейілділікке, татулыққа баулу. Сөздік жұмысқа әдептілік, әдемілік, сұлулық, кішіпейілділік сөздерін қолдана алу, олардың мағынасын түсіндіру тәрбиешінің міндеті.
Қорыта келгенде баланың барлығы бақытты болуға тиіс. Халқымыз бала бауыретіміз, балалы үй базар баланың жасында көргені бүкілөміріне азық болады деген даналық тұжырымдар жасаған. Балаға барлық жағдайды жасап, құрмет тұтқан. Баланы бес жасына дейін патшадай көріп, болашағынан үлкен үміт күткен.
Балаларды күтіп бағудан басқа, оның тілінің, ақыл – ойы, қимыл – қозғалысының дамуы үшін оқу сабақтары міндетті түрде өткізіп тұрған.
Жас ұрпақ өз халқының тарихын, тегін жақсы біліп, ата – бабаның салт – дәстүрін бойына сіңіріп өсуге тәрбиеленуі тиіс. Ол үшін тәрбие ісімен айналысушылар елдің бай мұрасына халық педагогикасына сүйенгеніміз жөн. Бала тәрбиесі баршаға ортақ. Отбасы, балабақша, мектеп барлығы бірлесе отырып, жас жеткіншектерді жақсы өнегеге баулуда халық тәрбиесінің ел ішінде кең тараған дәстүрлерін терең зерттеп, бүгінгі күндік мүддеге сай орынды пайдалана білсек, көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік туары сөзсіз.
Бақылау сұрақтары:
1. Байланыстырып сөйлеудің теориялық негіздері атаңыз.
2. Байланыстырып сөйлеу формаларына (диалог, монолог)сипаттама.
3. Байланыстарын сөйлеуге үйретудің мазмұны мен міндеттері дегенміз не?
4. Түрлі жас кезеңдерде диологтық және монологтық тілін дамыту жұмыстарының мазмұнына сипаттама.
1. Лекцияның тақырыбы: Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту.
2. Лекция жоспары:
1 Ерте сәбилік шақтағы балалардың тілін дамытуда қарым-қатынас маңызды орын алады. Тіл дамуының даярлық кезеңіндегі эмоционалды және инициативті қарым-қатынас рөлі. Тіл дамыту мақсатындағы қарым-қатынас бала мен ересектің бірлескен әрекетінің маңызы. Алғашқы сапалы сөз сөйлемдерді айтуға үйрету.
2 Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту сабақтарының әдістемесі. Топтық және жеке дара сабақтарды үйлестіру. Сәбилермен сабақ барысында эмоционалды –ойын әдістерін қолдану. Ерте сәби шақтағы балалардың тілін дамыту мақсатына шағым фольклорлық жанр шығармаларын қолдану.
3.Лекция мақсаты:
Студенттерге ерте сәбилік шақтағы балалардың тілін дамытуда қарым-қатынас маңызы, тіл дамуының даярлық кезеңіндегі эмоционалды және инициативті қарым-қатынас рөлін және тіл дамыту мақсатындағы қарым-қатынас бала мен ересектің бірлескен әрекетінің маңызы. Алғашқы сапалы сөз сөйлемдерді айтуға үйрету. Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту сабақтарының әдістемесі. Топтық және жеке дара сабақтарды үйлестіру. Сәбилермен сабақ барысында эмоционалды –ойын әдістерін қолдану. Ерте сәби шақтағы балалардың тілін дамыту мақсатына шағым фольклорлық жанр шығармаларын қолдану туралы түсінік беру және талдау дағдыларын қалыптасыру, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
4. Лекция мазмұны.
Сәбилер тобындағы балалардың даму ерекшеліктеріне сипаттама
Екі-үш жастан бастап ойын-мектеп жасына дейінгі баланың жетекші әрекетіне айнала бастады. Бұл топтағы балалар ойынының негізгі мазмұны ойыншықтармен және ойыншықты алмастыратын заттармен әрекет ету. Ойынды ойнау уақыты шектеулі. Олар бір-екі рөлді және қарапайым сюжетті ойындар ойнаумен шектеледі. Ережелі ойындар бұл жаста жаңадан қалыптаса бастайды.
Баланың бейнелеу іс-әрекеті бұл жаста жаңадан қалыптаса зат туралы түсінігіне тәуелді. Кейбір балалардың заттарды бейнелеуінде жекелеген бөліктер жетіспесе, кейбір суретте бөліктерді біршама толық бейнелейді. Сондай-ақтүстерді қолдануға қызығушылығы пайда болады.
Сәбилердің ұсақ саусаққимылдарын дамытуда мүсіндеудің маңызы зор. Олар ересек адамның басшылығымен қарапайым заттардымүсіндеп жасай алады.
Жапсыру –бала қабылдауының дамуына оң ықпал етеді. Бұл жастағы балалар жапсырудың өте қарапайым түрлерінің бірі желімсіз жапсыруды ғана орындай алады.
Сәбилердің құрастыру әрекеті – үлгі бойынша және өз ойынан жеңіл құрастыруды құрастырумен шектеледі. Осыжас кезеңінің аяғына таман сәбилер заттардың бес түрлі формаларын және жетіге жуық түстерді қабылдай алады, заттарды көлеміне қарай саралап топ бөлмесі кеңістігінде және бала-бақша ішінде бағдар жасай алады.
Зейіні мен есі дами түседі. Ересек адамның өтініші бойынша 3-4 сөзді және 5-6 заттың атын есіне сақтай алады. Осы жас кезеңінің аяғына таман өзі ұнататын шығарманың елеулі бөлігін есіне сақтауға қабілеті жетіп қалады.
Көрнекті - әрекеттік ойлауы дами түседі. Заттар арасындағы көрінбейтін байланыс пен қарым-қатынасты түсіне алатын дәрежегежете бастайды. Сәбилердің өзара қарым-қатынасы ойын әрекетінде айқын көрінеді. Сәбилер қарым-қатынасқа белсене түсіп, қатар ойнағанды ұнатады.
Сәбилердің бірінші тобы
Күн режимі
№
Отбасында және бала-бақшада жүргізілетін жұмыс
Уақыт
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Отбасында: тұру, жуыну, киіну, бала-бақшаға дайындалу
Бала-бақшада: қабылдау, тексеру, қарау,
ойындар ертеңгілік жаттығулар
Ертеңгі тамақ
Ойындар тәрбие жұмысына дайындық
Сабақтар
Серуенге дайындық
Серуендегі ойын, бақылау, еңбек, өз бетімен жұмыстар
Серуеннен орлу
Түскі тамаққа әзірлік. Тамақ
Күндізгі ұйқыға жатқызу.Ұйқы
Ұйқыдан біртіндеп тұрғызу, шынықтыру шаралары
Бесін тамақ
Тәрбие жұмыстары, ойын-сабақтар
Серуенге дайындық
Серуендегі ойын, еңбек, бақылау
Серуеннен оралу
Кешкі тамақ
Ата-аналармен жұмыс, үйге қайту
Отбасында: серуендеу, мәдени-гигиеналық дағдылар
Ерікті
Сәбилердің бірінші тобына арналған базистік оқу жоспары
Тәрбие жұмысының түрлері
Апталық жүктеме
\сабақтар саны\
1
Тіл дамыту, балалар көркем әдебиетімен таныстыру
1,5
2
Айналадағы әлеммен танысу, экологиялық тәрбие
0,5
Бейнелеу өнері
3
Сурет салу
1
4
Мүсіндеу (көркем құрастыру мен жапсырма сенсорлық тәрбие жөніннен дидактикалық ойындар арқылы жүргізіледі)
1
5
Сенсорлық тәрбие (дидактикалық ойындар арқылы жүргізіледі)
1
6
Музыка
2
7
Дене тәрбиесі
2
Жиыны
9,0
Вариативтік бөлік
Балалардың мүдделері және таңдауы бойынша сабақтар
Барлық апталық жүктеме
10
Сабақтардың ұзақтығы
10-12 мин
Базистік оқу жоспарына сәйкес апталық жұмыс кестесі
Апта күндері
Мемлекеттік стандарт бойынша
Кіріктірілген сабақ кестесі
Вариатитік бөлік
Дүйсенбі
1.Тіл дамыту 1,5
2.Сурет -1,0
Тіл-халық қазынасы
-тіл дамыту-1,0
-сурет \мүсіндеу\-0,5
-дене тәрбиесі – 0,5
Сейсенбі
1.Сенсорлық тәрбие -1,0
2.Дене тәрбиесі -1,0
Ойна да ойлан
-сенсорлық тәрбие - 1,0
-айналамен таныстыру, экология – 0,5
Сәрсенбі
1.Айналамен таныстыру, экология – 0,5
2. Ән – күй – 1,0
Әуенді қимыл – қозғалыс
-дене тәрбиесі -1,0
-музыка – 1,0
Айналамен таныстыру, экология -0,5
Бейсенбі
1.Мүсіндеу – 0,5
2.Дене тәрбиесі- 1,0
Өнер көзі – халықта
-сурет – 1,0
-мүсіндеу, құрастыру,
-жапсыру -0,5;
-дене тәрбиесі – 0,5
Жұма
1.Көркем әдебиет – 0,5
2.Ән – күй – 1,0
Имандылық тәрбиесі
-көркем әдебиет -0,5
-музыка -1,0
Көркем әдебиет – 0,5
Барлығы
9,0
9,0
1,0
СӘБИЛЕРДІҢ БІРІНШІ ТОБЫНА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ МАЗМҰН
Тіл халық қазынасы
Сәбилердің бірінші тобында (2-3 жас) сөздік қорын дамыту, сөздік дыбычстық құрамын дұрыс айта білуге, сөйлем мүшелерін қолдана білуге, тәрбиеші қойған сұрақты түсініп, толық жауап беруге, диалог түрінде сөйлесуге, өзіне таныс ойыншық, тағам, киім – кешек, балабақша қызметкерлері туралы, кім не істейтіні жайында айту үйретіледі.
Ауызша сөйлесуге үйрету, сөздік қорын дамыту. Үш жасқа қараған балаларды тәрбиешіні таңдап, өзіне қойыоған сұрақтарға диалог түрінде жауап беруге үйрету, олардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру көзделеді.
а) Айналадағы дүниені, табиғатты бақылату, таныту арқылы сөз қорын жаңа сөздермен байыту. Ол сөздерді күнделікті сабақта, сабақтан тыс сөзбе – сөз қарым – қатынас кезінде өздігінен дұрыс айта білуге төсілдіру. Тәрбиеші ұсынған затты тауып әкеліп көрсету, атын сөзбен атап айту.
ә) Заттың атын іс – қимыл әрекетін (етістік) білдіретін сөздерді үйрету (жуды, ішті, киді, ұйықтады т.б.)
б) Заттың сынын, сапасын, түр- түсін, пішінін білдіретін сөздерді меңгерту (үлкен, кіші, домалақ, қара, қызыл т.б)
в) Үстеу сөздері (алыс, жақын, жоғарыда, төменде, қасында, үстінде, астында т.б) қосып айтуға үйрету.
Сөз дыбыстары (а, ш, у, м, ө, в, я, т.б.) дұрыс, анық айтуға, сөйлем мүшелерін дұрыс қолдана білуге жаттықтыру. Сөйлеуде ауыз қуысы арқылы дұрыс дем алып, дем шығара білуге үйрету.
Граматикалық жағынан дұрыссөйлеуге үйрету. Зат есімге іс - әрекетті білдіретін сөздердіқосып сөйлем құрату. Сөздерді септеп, жіктеп, жекеше көпше (менің добым, біздің ойыншықтарымыз) айтуға үйрету. 3-4 сөзден тұратын сөйлем құрату.
Байланыстыра сөйлеуге үйрету. Күнделікті сабақта естіген, білген, ойын, серуен, кезінде көрген – түйгенін, сурет және оқылған ертегілер мазмұнын, ұнатқан ойыншықтары жайында ауызша айта білуге төсілдіру. Жыл аяғында 3-4 сөйлемдік әңгіме құрастыра білу. Оқу жылы бойында меңгертілген білім дағдыларды ойын – жаттығулар арқылы қайталап, естеріне түсіру.
Ойна да ойлан.
Ақыл - ой тәрбиесініңнегізгі бір саласы – қарапайым математикалық ұғымдарды меңгерту мәселесі қарастырады. Сәбилердің бірінші тобынан басталатын сезім, түйсік, қабылдау сияқты психологиялық процестерді жетілдіру негізгі міндеттердің бірі. Осыған орай, айналадағы дүниені, табиғат көріністерін, ойыншықтарды бақылатып, көрсету, ол жөнінде сөйлесу арқылы екіден үш жасқа қараған балалар заттың түр-түсін, пішінін, кеңістікте орналасу қалпын танып-қабылдауға үйретіледі. Олар алты түрлі( ақ, қара, сары, көк, қызыл, жасыл) түстерді, бес түрлі пішінді( дөңгелек, шаршы, тікбұрыш, үшбұрыш, сопақша) және көпғ аз туралы сандық ұғымдарды меңгерту.Дұрыс атап айтуға үйренеді. Бірыңғай заттарды түр-түсіне, пішініне, көлеміне қарай ажыратып, топтастыруға (үлкен-кіші ағаш тостағандар), кеңістікте орналастыра білуге, бұзылған мұнаралардың дөңгелектердің түсіне,көлеміне қарай салыстыруға (бес түрлі қасық, дәл сондай түске боялған тостағандар); Ұқсас және айрықша беллгілерін ажырата айтуға ұқсастығына қарай топтастыра білуге үйретді.
Алғашқы санау ұғымдары сәбилердің бірінші тобынан бастап, айналадағы заттар туралы сезім әрекетін қалыптастыру арқылыжүргізіледі. Бұл жастағылар кейбір заттың қасиетін (қатты, жұмсақ, түсін(бес түрлі) кеңістікте орналастыру бағытын (оң, сол, жоғары, төмен), көп, аз сияқты жалпы санау ұғымдарын меңгере бастайды.
Әуенді қимыл-қозғалыс
Бағдарламада тәрбие жұмысын кешенді ұйымдастыру көзделетіндіктен бұрын жеке бөлім болып келген дене тәрбиесімен музыка бөлімі біріктіріліп.
Әуенді қимыл – қозғалыс деп алынды. Балабақшада 5күндік апта ішінде өткізілетін тәрбие жұмысындабіртұтас күн тәртібінің барлық кезеңінде әуенді қимыл қозғалыс қолданылады.
Сәбилердің біріншітобында орындалатын негізгі қимыл – қозғалыстар: жүру, жүгіру, секіру, допты домалату, лақтыра білу, қағып алу, еңбектеу, өрмелеу, тепе –теңдік сақтау. Қол – аяқ, кеуде бұлшық еттерін дамытатын жаттығуларды дұрыс орындай білуге, музыка таңдап, ойын – жаттығуларды әуен ырғағына үйлестіре орындауға, арнайы өтілетін сабақтарда музыканы таңдау, жеке және қосыла ән айтуға, музыкалық ойын сәттерінде әуен сазын түсініп, сәнді қимылдар жасай білуге үйретіледі.
Дене тәрбиесіне қажетті құралдарды (доп, шеңбер,секіртпелер т.б) орынды пайдалана білуге үйретіледі. Бала-бақшадағы дене тәрбиесінің негізгі құралдары ретінде бұрын жарияланған бағдарламада жалпы дене жаттығуларының мына түрлері берілген:
1. Гимнастика: негізгі қимылдар, сапқа тұру, бұлшық еттерді жетілдіретін жаттығулар, би қимылдары;
2. Қимылды және спорт ойындары;
3. Жаттығулардыңсполрттық түрлері:(сырғанау, шаңғы тебу, шана тебу, қазақша күрес, жүзу жаттығулары);
4. Жаяу жүру, бала-бақша ауласынан тыс жерге серуендеу.
Өнер көзі – халықта
Баланы жан-жақты дамыта тәрбиелеудеайрықша орын алатын тәрбиенің бір түрі сәбилер тобын көркемдік сезімталдыққа, талғампаздыққа баулып өнерге қызықтыру. Сәбилердің бірінші тобында жапсыруға дайындық ретінде желімсіз жапсыру жұмыстары ұйымдастырылады. Желімсіз жапсыруға үйретуде әр түрлі пішіндерді кеңістікте қағаз бетіне немесе фланелеграфта орналастыра білу түстерді ажырату, көлем мен пішін, салыстырмалы көлем жайындағы түсініктерді жетілдіріп, іс-әрекетпен шұғылдану дағдылары қалыптастырылады. Әр түрлі пішіндерді қағаздың ортасына, жоғары, төмен және шетіне орналастыру түсініктерін қалыптастыру қарастырылады. 3-4 дайын қиылған заттарды, жылдың аяғына 4-5 заттарды орналастыру керек түстерді(қызыл, жасыл, көк, ақ) ажырата білуге баулу. Бұл топта жапсыруға үйрету дидактикалық ойындар түрінде өткізіледі. Мұндай қызықты тапсырмаларды балалар тәрбиешінің тікелей басшылығымен орындайды. Желімсіз жапсыруға үйрету екінші тоқсанда басталып, тәрбие жұмысын ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдері қолданылады.
Сәбилердің бірінші тобында сурет салуға қызығуға, түрлі пішіндермен бояу түстері танып, сезінуге, суреттің белгілібір затқа ұқсастығын түстің белгілеріне немесе тәрбиеші қолының қимыл-қозғалысына қарай ажыратуға үйрету көзделеді. Бейнелеу іс-әрекетіне қатысты құрал- жабдықтармен таныстыру (қағаз, қарандаш, қыл қалам,бояу). Қағаз бетіне түсірілген сызықтарды бақылау. Қарандашты, қылқаламды пайдаланып, жоғарыдан төмен қарай, солдан оңға қарай түзу сызықтар жүргізу. Үзік сызықтар мен нүктлер түсіру. Қарандаш солданфломастер айшықты ізқалдыратынын түсіндіру. Фломастермен сурет салып болған соң қақпағын жабуға жаттықтыру. Дөңгелек пішіндерсызуға жаттықтыру(доп, күн, буырсақ). Бояумен жұмыс істегендеқағазға анық жол түсіретінін көрсету бояу түстерімен таныстыру. Өздері айналысқан бейнелеу әрекетінен қуанышты көңіл-күй сезімін туындату.
Мүсіндеуге қызықтыру, саз балшықпен таныстыру (жұмсақ, иілгіш) оны ұқыпты пайдалануға жаттықтыру (клеенка, тақтайшаға салу). Кесек сазбалшықтан бір бөлік үзіп алу, алақан арасына салып, айналдыру, есу, жалпақтау арқылы қарапайым заттардың пішінін келтіру. Екі түрлі пішіннен тұратын (саңырауқұлақ, қолшатыр) заттарды жасай білу дағдыларын қалыптастыру.Жасалғанзаттардың түр-түсі, пішіні жайында әңгімелесу, мүсіндеу жұмыстары барысында, қол, йық, саусақ бұлшық еттерін жетілдіру. Заттардың кейбір белгілерін ажырата білуге салыстыруға жаттықтыру (қоянның құлағы ұзын, кірпінің тікендері бар).
Имандылық –инабаттылық тәрбиесі.
Келші, келші балашым отбасы мүшелері жөнінде түсінік беру балаларға жаттығулар арқылы бесік жырын тыңдату.
Адамдық асыл мұрат. Әке-шешесін, әжесін, атасын тыңдауға, сыйлауға үйрету. Саламатсыз ба, Бола ма, Рахмет, Кешіріңіз, Сау болыңыз сөздерін пайдалануларын қадағалау. Балабақшада және мәдени дағдының қарапайым ережелерін орындауға үйрету.
Ақ дастархан. Сәбилерді тамақ ішер алдында қолды жуу, тамақты асықпай, төкпей-шашпай ішуге дастархан басында дұрыс отыру, өзін әдепті ұстауға, отбасы мүшелеріне алғыс айтуға үйрету.
БАҒДАРЛАМАНЫ ІСКЕ АСЫРУҒА ҚАЖЕТТІ ТАҚЫРЫПТАР
ОТБАСЫ, ОЙЫНШЫҚТАР
Тіл дамыту, айналамен таныстыру. Тақырып жайында ұғымдарын кеңейту, сөздік қорын байыту. Үй ішіндегі адамдардың атын атап айтуға үйрету: әке, шеше, ата, апа сөздерін тиянақтай, толықтыра меңгерту. Кім не істейді? Қайда? Қандай? сұрақтарына жауап беруді үйету. Диалог түрінде сөйлесе білуін жетілдіру.Өзі отбасы мүшелері туралы Біздің үй ішіміз, Бұл мен, Менің әкем, Әжеме көмектесемін, Менің атам, Отбасындағы мереке т.б тақырыптарына суреттер көрсетіп, әңгімелесу, 3-4 сөйлемдік әңгіме құрастыру. Тәрбиешінің сұрақ, тапсырмаларын тыңдап, дұрыс орындауға сөйлем түрінде толық жауап беруге жаттықтыру.
Үй ішіне киетін, күзгі киімдер, оларды кім әпергені туралы әңгімелесу (көйлек, бешпет, камзол, тақия т.б). Апасы, атасы не киетінін (ұзын көйлек, камзол, мәсі, кебіс, атасы – шапан, тақия, тымақ, етік т.б) олардан сұрап, әңгімелесе отырып түсіндіру. Дидиактикалық ойын жаттығулар орындату,
Әдеби шығармалар.
Оқып түсіндіру: Әке мен бала және ескі құмыра ертегісі, Ж.Қуанышбекова Сыйлық,, Ә. Қонарбаев Балақан, Ә. Табылдиев Дәу әже, Ә. Дүйсенбиев Менің әжем, К.Чилашвили Қайырымды бала, Л.Оразақынқызы Ұялып тұрмын, Ә.Шыныбатыров Бала мен мұз .
Жаттату: Ж.Смақов Ақмамам, Ш.Смақанұлы Нәйім-нәйім бауырсақ, Досым менің, С.Мәуленов Ата ақылы, Т.Бейсенбеков Әжем, Ж.Смақов Сылдырмақ.
Сезім тәрбиесі. Заттардың түр-түсін ажырата білуін жетілдіру. Үй іші бұйымдарын (Бөлмеде не бар?), киім –кешек тұрмыстық заттар мен жиһаздарды бақылатып таныту. Киім-кешектерді көлеміне (үлкен-кішкене), пішініне (үшбұрыш, дөңгелек, сопақ ) және түсіне (негізгі түстер: ақ, қара, қызыл, жасыл, сары, көк ) қарай топтай білуге үйрету. Кеше, бүгін ертең деген сөздерді дұрыс қолдануға үйрету.
Құрастыру. Құрылыс материалдарының негізгі формаларын – кубик, кірпіш, пластинка ажырата білуге үйрету. Заттарды тігінен, көлденеңінен орналастыра отырып, қарапайым құрастыру жұмыстарын жасауға (Менің үйім, Қуыршақтың кереуеті, Машина құрастырғандүниесін бұзып бөлшектерін қораптарға салуды үйрету.
Ырғақты қимыл: Сылдырмақ-әні Ә.Тоқсанбаевтың , Ойын Б.Дәлденбаевтың, Сылдырмақтар-Раухвергердікі, Қамажай, Кел балақай-әні Қуатбаевтікі.
Негізгі қимыл жаттығулары:
-тәрбиешінің соңынан еріп, шеңбер бойлап, жіптен ұстап, бытырлай жүру, шеңбер жасай, бір-бірінің артынан қол ұстасып, 10 м жіптің үстімен жүру;
-тәрбиешінің артынан жүгіру, әр бағытқа қарай шашырай жүгіру;
- тізені сәл бүгіп, екі аяқпен бір орында, алға ырғи секіру;
- биіктігі 15 см заттардан аттау;
- 3-4 м қашықтықты еңбектеп өту;
- ұзындығы - 2м, ені – 20см тақтай бойымен тепе-теңдікті сақтап жүру;
- екі қолмен допты домалатып қуып жетіп ұстау ;
- тәрбиешінің көмегімен топқа бөлініп, сапқа тұру;
Қимылды ойындар: Қуып жет, Таяқшадан аттап өт, Ойыншыққа еңбектеп жет, Қуаласпақ , Допты қуып жет.
Бейнелеу өнері
Қазақтың ұлттық қолөнер бұйымдарын (тостаған, ожау, табақ,кесе т.б). ойыншықтарды көрсетіп бейнелеу өнері туралы әңгімелесу, түсіндіру.
Сурет салу. Ұзақ жол, (солдан оңғақарай түзу сызық). Біздің қақпа. (жоғарыдан төменге қарай сызу). Сіңіліме әдемі ленталар, секіртпе жіп, түрлі- түсті жіптер, қуыршаққа көйлек.
Мүсіндеу. Сазбалшықпен таныстыру. Моншақтар, Сиқырлы таяқшалар, Табақ. Қуыршаққа бауырсақ, кәмпит дайындаймыз. Кәмпиттер, таба нан бауырсақтар.
Желімсіз жапсыру. Сандықты әшекейлеу. Қуыршақтың тақиясы. Үй құстары. Алжапқыш, ыдыстарды орналастыру, т.б
Имандылық-инабаттылық тәрдиесі.
Келші, келші балашым
Ойын-ермек жаттығулар арқылы бөпені бөлеуді, жұбатуды тәрбиешінің басшылығымен көрсету.
Ауыз әдебиеті үлгілерінен, Өс, өс, Әлди-әлди, әлди-ай, (үзінді), Қаз-қаз бас, Тәй- тәй, Тұсау кесу, Санамақ, Бесік жыры.
Ертегі, әңгімелерді кейіптендіру. Менің әжем Ә.Дүйсенбиев. Не деу керек? (Ойната отырып үйрету). Үй іші жайында Біздің ауыл туралы әңгімелесу. Ж.Смаков Қаз, қаз бас.
Ойын-ермек жаттығулары. Бөпені бөлеу (тәрбиешінің көрсетуі), Жұбатамын бөпемді (бесік жырын айтып балалар бесікті тербетеді), Қуыршақты киіндіру (ойын үстінде), Е.Досназаров Әжем, Р.Наурызбаева Әже.
Ойын. Құрылыс материалдарынан үй және жиһаздар жасау. (орындық, үстел, диван). Ұшақтар, Алыс-жақын , Жоғары-төмен, Мен қандай құралмен ойнадым?, Поезд.
Еңбек. Ойыншықтарды жуу, тазалау жұмыстарын бақылату. Қуыршақтарды жыл мезгіліне сәйкес киіндіру, шомылдыру , шаштарын тарау, тамақтандыру. Ойын бұрышындағы ойыншықтарды жинау.
Баќылау с±раќтары:
1. Сәбилер тобындағы балалардың даму ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
2. Қай жас аралығында сөздік қорын дамыту басталады?
3.Балалар сөздердің қандай тақырыптық топтарын үйренеді?
4.Баланың белгілі бір сөзді үйренуі үшін осы сөзбен аталатын затты түйсінуі соншама маңызды болатыны неліктен?
5. Сурет салуға қызығуға, түрлі пішіндермен бояу түстері танып, сезінуге, суреттің белгілібір затқа ұқсастығын түстің белгілеріне қарап ажырату қай кезеңді қамтиды?
6.Сөздің тасымал мағынасы дегеніміз не?
1. Лекцияның тақырыбы: Диалогтық сөйлеу.
2. Лекция жоспары:
1. Ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарымқатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісі.
Баламен сөйлесу ерекшеліктері. Мазмұн қарым қатынастың жеке сипаты, балалардың жауабы. Түрлі жас топтарындағы ересектермен балалардың қарым-қытыгасындағы жетекшілікті күрделендіру тақырыбы, мазмұн, әдістемелік жағы.Түрлі жас топтарында балалардың сауаты мен жауабына талаптар қою.
2 Тәрбиешінің балалармен ұжымдық, жеке дара әңгімелесуі, оның тілдік нормалдарды меңгеріп, тіл дамуындағы маңызы. Түрлі жас кезеңдердегі бұл жұмыстардың әдістемесі. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері.: Сөздік нұсқау, дидагтикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету, ана-тілінің грамматикалық құрылымын, қалыптастырыу, дыбыстық құрылымын тәрбиелеуде сөздік қорын дамытуда ауызекі сөйлеудің маңызы.
Мектепке дейінгі жастағы әңгімелесу диалогтық сөйлеудің дамытудағы әдіс. Әңгімелесу түрлері, сипаттама. Әңгіменің тақырыптары мен байланысы, әңгімелесуді өткізу ерекшеліктері. Әңгімелесудің құрылымы
4. Балаларды әңгімелесуге даярлау. Әңгімелесу барысында балалардың ойлау және тіл белсенділігіне жетекшілік ету. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар. Көрнекі және әдеби-көркем материал әңгіме құрылымындағы олардың орны мен рөлі. Балалардың жауаптарына қойылатын талаптар.
3.Лекция мақсаты:
Студенттерге ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарым қатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісін және баламен сөйлесу ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Тәрбиешінің балалармен ұжымдық, жеке дара әңгімелесуі, оның тілдік нормалдарды меңгеріп, тіл дамуындағы маңызы. Түрлі жас кезеңдердегі бұл жұмыстардың әдістемесі. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері.: Сөздік нұсқау, дидагтикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
Мектепке дейінгі жастағы әңгімелесу диалогтық сөйлеудің дамытудағы әдіс. Әңгімелесу түрлері, сипаттама. Әңгіменің тақырыптары мен байланысы, әңгімелесуді өткізу ерекшеліктері. Әңгімелесудің құрылымы. Балаларды әңгімелесуге даярлау. Әңгімелесу барысында балалардың ойлау және тіл белсенділігіне жетекшілік ету. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар. Көрнекі және әдеби-көркем материал әңгіме құрылымындағы олардың орны мен рөлі туралы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны:
Диалог — екі не одан да көп адамның әңгімесі. Әңгіменің мақсағы, әдетте, бір нәрсе жайында сұрап, оған жауап бе-руге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға шақыру.
Диалог стилі жағынан негізінен ауызекі сөйлеу тіліне тән.
Л. В. Щерба ауызекі өзара катьшаока туекен екі нндивнд-тің бір-біріпе жасаған реақциясынан, белгілі бір ситуациямен цемесе сөйлеүшінің айтуымен анықталатын әдеттегі ішкі се-бептерден пайда болған реақциядан тұрады. Диалог — бұл шын мәнінде жауап беру тізбегі,1—^деп ЖіэздЫ.
...Әдеби тілдің негізінде,—деп жалғастырды Л. В. Щер-ба,— монолог, әңгіме, дмалогқа карама-қзрсы болып келетің ауызекі сөйлеу тілі жатады. Монолог — бұл мүлде реплика емес, қоршаған оргаға әдейі әеер ету болып сзналатын ойды жеңілдетіп сөздік формаға келтірілгеи лсүйе, Монологтың да көркем шығарманың нышаны...'.
Диалогқа қатысушылардың әрбір жекелеген реоликасында аяқталған ой жоқ, тек олардын бәрі диалогғық бірлікте2 деп ұғынылады.
Мысалдарды қарастырайык:
Оп екі сағат бойы ұшып жүрміз... Эвечктер поселкесіне қондық... Тері пешпет ккгеп бір жігіт келді.
Естисіз бе, мына самолетке кэнша адам отыра алады? — деді.
Жиырма адам,— деп жауап бердіы.
Отыз адам отыра ала ма?
Мүмкін, болар.
Ал кырык ше?
Кырьік отыра алмайды.
Жарайды, Рахмет.
(В. Осипов.)
Біз бұл дмалогтан сүрау мен баяндау сөзінін әрасында дма-логтық тұтастық бар екенін байк,аймыз.
Ал баяндау мен мәжбүрлеуші сөздің арасындағы дмалогтық тұтастықка мынадай мысал келтіруге болады:
Естіп отырмыз, пэлатқайын жавывда біреу жүр. Қім бұл? Тосыннан терезеден аю күшігінін басы көрінді:
АюІ — радист айқайлап жіберді.
Ат! — деп, мен радиетке айқайладым.— Тек оған емес, асырып.
(М. Водопьянов.)
Сұрау, баяндау және мәжурлеу сөздернің арасында мынадай диалогтық тұтастық та болуы мүнкін:
Осы істермен жүріп Шешесінің сабақка қарауға ешбір мұршасы болмағаны түсінікті еді... Міне, жұмыстан шешесі келедІ де, сұрай бастайды:
Сен сабақка әзірлендің бе?
Жоқ әлі. Казір әзірлендім.
Қазір отыр.
Казір, қазір, маматай, тек тасбақаны тамақтапдырьп алайын.
(Н. Носов.)
Дмалогтық дәнекер тілде сөйлеушінің сөз ыңғайынан түсініле беретін кейбір мұшесі түсіп қалған тольшсыз сөйлемдер жиі пайдаланылады және ауызекі сөйлеу тілі стилі-нің стандартты құрылымындағы (штамптар) толық сөйлем-дер де өте жиі пайдаланылады. Ол келмей қала алмайды (яғни Ол міидетті түрде келеді), Ол Бұл жұмысты істей коярі (яғни Ол жұмыс істемейді), Сенен де көмек күтіп! (яғни Сен көмектесе алмайсың), Шеберді тапқан екен! (яғни Ол аса шебер емес), Сенің ойыншығың маған керек болыпты! (ярни Мен сенің ойыншығыңды алмадым), Мен саған алғызармыні (яғни Мен саған алуға тыйым саламын) және т. б.
Диалог — әңгімелесу, сөйлесу — балалардын үлкендермен және өз ■қатарластарымен сөз арқылы қатьшас жасауының не-гізгі турІ.
Балаларды бақшада сөйлеуге үйрету екі формада өтеді: 1) өзара еркін -сөйлесу; ) арнайы эткізілетін сабақтар. Диалог өзара еркін сөз қатынасынан туады да, грамматккалық дағды-лардың тшбйғи дамуының, балалардың сөздік корын байыту-дын негізі, байланыстыра сөйлеудің негізі болып табылады. Диалогпен сөйлесуді арнайы сабақтарда уйрөтедІ, бірақ -мұн-дай сабақтар әдетте айына 1—2 рет еткізіледІ: ал жай кезендер-де балалар тәрбяешілермен және баска балалармен бақшада болған уақыттарыпың бәрінде дмалог арқылы сөйлесе береді. Үйге келгенде үй ішіндетілермен дмалоғын жалғастырады.
Балаларды дмалог немесе сөйлеу тіліне үйрету — әңгімелесу (сейлесу) түрінде, яғни балалардың үлкендерыен немесе өзара сөз кағыстыру түріңде-өтеді.
Мектеп педағогикасында Әңгімелесу деген сөздік тер-минологиялық мағынасы кез келген бір пән— табиғаттану, та-рих, көркем жазу жәке т. б. бойынша теорпялық білім берудіқ эдістерінің бірі екені мәлім. Әңгімелесу процесінде әңгіме-лесу шеберлігі артатыны, яғни дмалог жүргізу қабілегі да-митыны, демек, тілдің тністі синтақсистік формалармен, сон-дай-ақ болмыстың белгілі бір саласын бейнелейтін лекенкамен байитыыы мазарға алынбайды. Басқаша айтканда, тілдік ақт ретінде мектептегі әңгімелесу нақты мақсат емес, білім беру құралы; ал балалардың тІлін әңгІмелесу процесІнде байыту жай қосьшша пайдалы кұбылыс ретінде қабылданады.
Мектеп жасына дейінгі мекемелерде әңгімелесу 'баланық сөйлеу қабілетін дамыту үшгн жургізіледі.
Бірақ тіл міндетті түрде шындық .кубылыстарды 'бейнелей-тІн, коділейтін болғандықтан, мектепке дейшгі мекемелерде әт-кізілетін әңгімелесулер мектептердегідей білім береді. ӘңгІме-лесулердіи, мазмұны Балалар бақшасывдағы тәр'бис программасымен анықталады. Әңгімелесулер: 1) баланың өзі туралы (Внтяның мүрны кэие? Мүрныңды көрсстші.— Біздің мұр-нымыз міне!); 2) семья туралы әуелі: (Сен кймді жақсы кө-ресің? — Папаны ма?; Папаны қалай жақсы көретінінді көр-сетші?; — Қандай жақсы кереді, ә; ал кейінірек :Сенің па-пан кІм? — Меніқ папам машинада жұмыс істейді. Мен де мапамдай боламьш; бүдап кейіп: Сен ескеңде кім боласың?— Мен папам сиякты экекаваторда жұімыс істейтін . боламын. Менін папам жұмыеты жэйсы істейді, Қүрыет тақтасында оның портрегі түр!); 3) балалар бақшасындағы ересек адамдардый; енбегі туралы (аспаздар, аула тззалаушылар, күтүшінер т. б.); 4) түрмыстық және еңбекке керекгі заттар туралы (мебель, ыдыс-аяк, ікиім, ецбек күралдары, 'Көлік және т. б.); 5) жылдың әр маусымындағы табиғат керіністері туралы (жанды ж&не жағсыз— өсімдіктер, жабайы авдар, үй жануарлары); 6) ко-ғамдық өмір туралы: атақты адамдар туралы, ен'бек -ерлері, Оганды қорғау жолында ерлік көрссткен бағырлар туралы, мем-лекетіміздің негізін калаушы — В. И. Ленин туралы.
ТәрбиешІнін бадалармен күнделікті карым-кағынас жасау барысында Еркін өткІзген әңгімелерін балаларды алдын ала әзірлеп, арнайы сабақ ретінде жүргізген, сондықтан да ә з і р -л е н г е н әңгімелесу деп аталатьш Әңгімелесуден ажырату үшін әзірленбеген ән.гімелес\ деп атаймыз.
Әзірленбеген Әңгімелесу, мысалы, балаларды жуындыру ке-зінде, тамақ ішкенде, серуснге шығуға жиналып жагканда, се-руендеп жүргенде, ойын ұстіиде, еңбекпен шүғылданғанда т. б. уақыттарда өтеді. ӘзІрленбеген деген сөз балалар түрғысынан алып айткапда тана өз мәніие ие (-себебі олар тәрбиешінін өз-дерімен не туралы сөйлесетінІн, кеаілдерін не нәрсеге аудара-ғынын білмейді); ал тәрбиеші болса, міндетті түрде осы жағ-дайлардың бәріне алдын ала дайындалған болуы тиіс, өйткені ол — арнайы мамандық алған, балалармен сейлесе білу шеберлігін меңгерген адам. Кез келген жағдайдағы әр сөзімен ол балаларды өз ана тілін дұрыс сөйлеуге баулиды. Тәрбиеші ез ана тілінік сннтақсистік қүрамын, дауыс ырғақта-рының айтылу мәнерін жақсы -білуг-е тиіс: егер олай өте алма-са, онда ол Бұл салаға жарамеыз болып есөлтеледі. Сөйтіп, тәрбиеші күнделікті .қызмет бабымен карым-қатынас жасау қа-жеттілігінен туындайтын балалармен арадағы әңгімеге грам-матнкалық формалар іздеп, өз ^сөзінін әуенділігін (фонология) карастырып арнайы дайындалмайды, өзінін тіл құбылыстарын айыра білетін қабілетіне сенеді, бірақ та ол әр әңгіменін тақы-рыбын күні бұры өзірлеуге тиіс.
Әңгіменің тақырыбын тәрбиеші өзініқ күнделІгіне бірдІ-екілі сөзбен күндік жұыыс жоспарына жазып қояды. Мысалы, Ба-лалар бзқшасындағы тәрбие программасында балаларға Киім деген жалпы.тақырыпта әңгіме еткізу керек делінген, әл тәрбиешінін. күнделігінде ол Пальто немесе Малақай деп қана көрсетілсе болғаны; Программада... бес жастағы бала-лармен аАспаздардың жұмысы туралы әңгіме өткізу керенАе-лі-нее, ол тәрбиеші күнделігінде Қөже немесе СәБіз котлеті деп жазылуы мүмкін; Программада... 7 жастағы балалармш Табиғат аясында енебек ету тақыры^бы үсъшылса, ол күнде-лікте Жапырақ, жинаймыз, Құстарды жемдейміз, По-мпдор отыршзамш болып жазылады. Демек, әзірленбеген әң-гімеңіқ әрбір тақырыбы: алақай, көже*, помидор отырғы-зу деп лексикалық тиянақты бір сөзбен жоспарра алуына йбден болады. Бірақ тәрбмаші осы тақырыптар төнірегінде бз-лалармен Қай кезде қалай сейлесу керек екенін күні бұрын білсе, қалған айтылар сөздер әцгіме үстінде езіяеи-өзі өрбіп
жатады,
А л т ы ж а с т а ғ ы баладармек. Кағэз күмыраларға өсірілген помндор квшеттерін атызғз отырғызу уақытыітдағы. әзірленбеген әигіме. Әр-бір күмыраға оның иесінін — ба.чанын — аты жазылған.
Тәрбиещі. Ба.чалар, көшет өсірген кұмырэларынды борің де дкел-діңдер ме?
Б а .1 ә л а р. Бәріміз де!
Тәрбиеші. Қүмьіраларды топырақка көміп коГіган еон, Онын Қайсы-сы кімніа есімдігі екепі қалай ажыратамыз?
Н н н а. Аттары көрініп тұруы ушйт, кумыраларды топырақка аузина деййт квбеу керек.
Петя. Әрбір кумырага таяқ шаншып, оған аттарымызды жазып коя-йык.
Тәрбиеші. ЕкІ түрлі пікір. Нкна құмыраларды тугел кембей, жазу-Лары керінетшдей етіп қалдырып көму керек деп ұсымады, ал Петя үзыи таяқшалар жаеап, оған әркім ез атын жазып, оны көшеттід таиырьша тигіз-бей күмыранын ішіне немесе жанына кадәп қога керек дейді. Кімнің пІвІрІ көңілге конымды. Сен қалай ойлайсын, Галя? Галя. Құмыраны аузына дейін көмбейік.
Тәрбиеші. Кумьіраларды иесінік аты көрінетшдей етіп кемгенімізбен, үстінеи су кұйғанла ондағы жазулар нендей күйде болады, Вова?
Вова. Жазуға су тиіп еиясы жайылады да, көрінбей қалады. Тәрбиеші. Дұрыс, Вова.
Петя. Мен Нимадан артығырақ ақыл ойлап таптымі
Тәрбиеші. Өзін-өэІ нақтап, Бұлай сөйлеу ерсі болады, бағасын бас-калар айтсын.
Толя. Петянық ойлап тагжаны жақсы. Тәрбиеші. Қалайша? Толя. СебебІ, таякшалар биік... Тәрбиеші. Бнік таякшалардан ...
Толя ... Биік таякшалардан жазулар жақсы көрініп турады да ... Тәрбиеші. ...жазуы өшіл Калады деп қорықпай есімдікті суара бе-руге боладгл. Толя, енді осы мйлсмді өзін түгел айтып берші?
Толя. Биік таяқшалардаи жазу жақсы ыөрініп түрады да, помидор-ды ... өсімдіктерді... суара беруге болады.
Тәрбиеші. ...корыкпай. £
Толя. Жазуы өшіп қалады деп қорыкпай.
Тәрбиеші. Өте жақсы. Енді Воаа мен Галя ағаш шебері Сенен Вла-диыпровичке барып, ол кісіден ұзын таякшалар сурап келсін. Бізге 25 даіга керек. Айтпақшы, ол таякшалардыи Біздің өсімдіктеріміз өекендо де пайда-сы тпеді. Оны сендер жаздықүкі көресіндер. Ал, Семен Владймғіровнчке ол таяшалардыа Бізге не үшін керек болганып қалай түсіндіресінлер?
Әр бала өзінін ағаш шсберімен қалай сөйлесетінін айтады. Тәрбиеші олардың ен түсінікті және ең қысқа түрін тақдап аладн да, ақаш шеберіне баратын балаларға түсіндіреді.
Өсімдіктер, онық күтімі, оған қадалатын таяқімалар туралы тақырыпқа тәрбиеші кектемде, жазда және күзде де қайта оралып, балалар өсшдіктің өсуін бақылап жургенде, уақытына сәйкес жақа сөздер қосып, қайталап отырады.
Әр жастағы балалармен еркін 'Қатынзс жасаудан туған жо-ғарыда келтірілген үш әдгшенің үзіндісінлегі тәрбиеші сөзін талдай келе айтарымыз: ол ең алдымен ібалалардың сөздІк ко-рының молаюы үшін белсене қызмег өтеді; олардың өздеріне таныс сөздердің мағынасын түсйгуіве көмектеседі; ба-лаларды тәрбиеші қолданға-н сөйлемнің сишақсистік кұрылы-мын қайталап аГітуға жетелейді, сейтіп оларда грамматпкалық дағдыларды кальштастырады, Балаларды ұялтып не әкгймеге араласудан алшақтатып алмау үшін, Әңгіме үстінде тәрбиеші балалардың фонетикалық қателерін кеп түзетпейді.
§ 2. Арнаулы сабақтарда дмалог түрінде сөйлеуге үйретудің әдістері мен тэсілдері
Дналог түрінде байланыстыра сөйлеуге үйрөтетІн арпаулы сабақтар сөйлесу (әңгімелесу) және еліктету әдісімен өткізіледі.
Қөрсетілген әдістер кебінесе мына екі жағдайда Іеке асы-рылады:
1) алдьш ала эзірленген эңгімелесу (сөйлесу) тэсілдерімен;
2) сахналық түрге бейімдеу (елжтету, қайталап айгу) тә'СІл-дерімен.
Алдын ала әзірленген әңгімелесу
Алдын ала әзірленген әңгімелесудің міндеті: Біріншіден, ті-келей іміидет — балаларды Әңгімелесе білуге үйрету, яғни әнгі-ме айтушыны тыңдауға, оның сөзін бөлмеуге, өзін-өзі ұстауға, сөз қьштырудың ретін таба ібілуге, өз ойын әңгімелесуші адам-ға түсінікті етіп жеткізуге баулу; екщшіден, жанама міндет — сөздерді дұрыс айта білу және грамматақалық дағдыларды ка-льштасғыру; балаларға таныс сөздердің мағынасын анықтау.
Баќылау с±раќтары:
1. Ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарым қатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісін атаңыз.
2. Баламен сөйлесу ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
3. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері қандай?
3. Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама беріңіз.
4. Әңгімелесу түрлері және оларға сипаттама.
5. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар атаңыз.
1. Лекцияның тақырыбы: Монологтық сөйлеу.
2. Лекция жоспары:
1. Монологтық сөйлеуді қалыптастыру әдістері -әңгімелеу қайталап айту.
Әдеби шығарманы әңгімелеу: әңгімелеудің әрекет ретіндегі анықтамасы, түрлері, мәтін мазмұнына жақын, қысқа не тұжырымды, таңдау бойынша, мәтін мазмұнын өзгерту, шығармашылық толықтырулар енгізу.
2. Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері. Әңгімелеудің әдеби шығарманың мазмұны мен көркемдік формасына тәуелділігі. Әңгімелеу үшін әдеби шығармаларды іріктеу.
3. Түрлі жас кезеңдерінде әңгімелеуге талаптың күрделенуі, әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы.Әңгімелеуге үйрету. Байланыстырып монологтық сөйлеуге үйрету құралы ретінде әңгімелеуді меңгеру шарттары.
3.Лекция мақсаты:
Студенттерге монологтық сөйлеуді қалыптастыру әдістері -әңгімелеу қайталап айту.
Әдеби шығарманы әңгімелеу: әңгімелеудің әрекет ретіндегі анықтамасы, түрлері, мәтін мазмұнына жақын, қысқа не тұжырымды, таңдау бойынша, мәтін мазмұнын өзгерту, шығармашылық толықтырулар енгізу. Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері. Әңгімелеудің әдеби шығарманың мазмұны мен көркемдік формасына тәуелділігі. Әңгімелеу үшін әдеби шығармаларды іріктеу. Түрлі жас кезеңдерінде әңгімелеуге талаптың күрделенуі, әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы және әңгімелеуге үйрету. Байланыстырып монологтық сөйлеуге үйрету құралы ретінде әңгімелеуді меңгеру шарттары туралы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны:
Монолог сөзге балаларды жүйелі үйретуді шамамен 5 жастан бастайды. Бірақ бұған әзірлік екі жастан, оларға тақпақ оқып, оны жаттатқан кезден бері жүргізіледі. Ал төрт жасар балаларға баяндау және суреттёу монологтарына жаттықтыруға, ал жетіге аяқ басқанда —-қысқа (бір-екі сөйлемдік) әңгіме-ге үйретуге болады. Монологтың қиындығы сонда — ол баладан өзі үшін маңызды ақитаға немесе әдеби шығармаға беріле көңіл бөлуді, оған қатысты заттар мен құбылысты сезііп қана қоймай, олардың бір-бірімен байланысын да байқай алатындай болуды талап етеді. Бұл үшін есте сақтай білу керек. Есте сақтауға қабілетінің жұмыс істеуі — жалпы баланың ақыл-ойының -өсуімен байланысты. Балалардың бүл қиындықты жеңуіне үл-кендер көмегі қажет. Олар монологпен сөйлесуге тақырып тауып беріп, баланың сөзін аяғына дейін тыңдап отырады.
Монолог түрінде сөйлеуге үйретудіқ әдістері — қайталап айту мен ойдан шығарып айту. Балалар монолог текстерін кай-талаіт айтады, оқиғалар мен заттарды нақтылы көріп те және оны көзге елөстетіп те ойдан құрастырып айта береді.
Монолог түрінде сөйлеуге үйретудің әдістерін меңгеру үшін тәрбиеші:
1) балаларды тыңдауға;
2) оларға ойдан шығаруға, қайталап айтуға, әңгімелесуге көмектесуге міндетті. Орташа топтағы, ересек және дайындық топтарын монолог сөзге үйрету жүмысының айырмаш-лығы — текстің көлемі мен оныц мазмүнының күрделілігіне байланысты (оның өкеуі де Балалар бақшасындағы тәрбие программасында белгіленген).
Қай жастағы топтарда болсын монолог түрінде сөйлеуге үйретудін, негізгі тәсілі ауызша айту үлгісіне сүйену больш табылады. Қосымша тәсілдер — нақтылы заттарды т і р е к е т у, с у р е т т е р г е с ү й е н у.
Қайталап айтуға үйрету
Қайталап айтуға арналған мәтіндер:
1) балалармен күнделті еркін қарым-катынас процесінде
тәрбиешінің балаларға айтатын және 'балалардың бір-біріне немесе өз семьясындағы үлкендерге кайталап айтатын тұрмыс-салттық сипаттағы хабарлар;
2) монолог түрінде сейлеп үйретуге арналған са'бақтарда балалар кайталап айтуға тиісті керкем шығармалар.
Өзара еркін сөйлесу арқылы монолог сөзге үйрету. Тәрбиеші хабарын қайталап айту
Тәрбиеші хабарыңың тақ-рыбы әр түрлі оқиғалар, бастан кешкен нөмесе жұмысқа бара жатқан жолда, дүкенде, үйде, тоғайда, паркте т. 6. жерлерде кездесіп қалуы мүмкін әр алуан жағдайлар; немесе андардың, гүлдердің, қандай да бір үйдін, ағаштық, оріманның — жалпы адамды қоршаған оіртаньщ алуан түрлі сипаттамасы болуы мүмкін. Әрине, бұл әқгімелер сурет-теу монологы, баяндау монологы формасында болады. Ал жо-ғары топтағы балаларға арналған хабарлар пікір алысу монологы болуы керек.
Алайда тәрбиеші хабарлары өзінің дидактикалық мақсатта-рына қарай әр түрлі болатыньгн еекерген ж^н:
1) ол балалар көқілін бір құібыльгсқа бөлетін, сонымен бірге
олардық лексикасын байытатын грамматикалыіқ және оинтак-
систік формалардан мағлұмат беретін таза танымдық сипатта-
ғы әңгіме болуы да мүмкін;
2) хабар — балаларға қайталап айтуды үйрететіндей арнайы
дидактикалық материал, яғни балалардың монологты пайдала-
ну қа(білетін дамытуға, граміматлкалық дағдыла.рды және лек-
сиканы жандандыруға арналған монолог сөз үлгІ-сІ.
Сондықтан өз мюнологында тәрбиеші балаларға таныс лексика мен грамматикалық формаларды ғана кіргізу керек, яғни балалармен тек кана оларға таныс нәрселер мен қүбылыстар туралы сөйлесу керек Бүл әдісті балалар өздеріне қиын тиетін монолог сөздерді меңгергенге дейін колдана бергені дүрыс.
Өмірде кездесетін оқиғалардан, шындыққа құрылған ауызша суреттеулерді тәрібиеші балалар үғымына жеткізе алатындай болуы керек. Сенімді әсерлі түрде айтылған, кәңілді қалжың, әжуасы аралас суреттеулер балаларға қатты әсер етеді, оны балалар баскаларға ынтамен кайталап айтуға әуестенеді. Бұның өзі сөйлеу мумкіндігін дамыта түседі.
Тәрбиеші ата-аналарға үйде немесе жолда баланың айтқан әңгімесінің мазмұнын кызыға тындап, толық айтуына көмектесулерін талап етеді. Бүл балаларды қайталап айтып үйренуге машықтандырады.
Сабақтарда монолог сөзге үйрету. Көркем шығармалардың текстерін қайталап айту
Балаларға көркем шығармалардың текстерін қайталап айтуға көмектесу әр түрлі сұрақтар кою арқылы ауызша айту тә-сілімен іаке асырылады.
Монолог тексін қайталап айтуға көмектесетін сұрақтар мынадай типтерге бөлінеді:
1) бәрі қосылып кайталауға бағыттаушы сұрақ (сөйлемнің
ең соңғы сөзіне қойылатын сұрақ),
2) есіне түсіретін сұрақ,
3) жетекші сүрақ,
4) тікелей сұрақ,
5) тікелей сұрақтардық тізбегі (жоспар),
6) барлаушы сұрақтар,
7) сұрақ-нұсқау.
Балаларға қайталап айткызудан бұрын тиісті текстІ сөзсіз оқып беруі керек.
Е к і жастағы балалармен еткізілген сабакта тәрбиеші бәрі қосылып кайталауға бағыттаушы (сөйлем-нің ең соңғы сезіне тәрбиешінің өзі қоятын) сұрақты пайдаланады.
Көбіне тәрбиешіге әз сурағына езі жауап беруге тура келе-дІ, сонда балаға берілген жауапты қайталап айтып үйренуге жеңілдік туады. Баланың сейлеу қабілетіне байланысты оған көркем шығарманы бірнеше кайталап оқуға тура ікеледі. Мы-салы, ж^оғарыда келтіоілген тақпақты тәрібиеші айтқан сөйлем-ді аяғына дейін айтып шығу ушін бірнеше қайталап окылады. Жеке сөздерін есіне сактап, түсіне бастау үшін бірінші тақпақ-ты балаға ібес, тіпті он рет қайталап оқу ікерек. Ал екінші тақ-пақты немесе кішірек өлеңді (өз жастарына лайық) олар, бі-рінщіге қарағанда тезірек үғады. Әрине, ол үшін баламен тия-нақты жұмыс істеу керек.
Ү ш жастағы балаларға қайталап айтуды үйрету үшін тәр-биеші есіне түсіретін сұрақты пайдаланады. Мыса-лы, В. А. Жукювскийдің Мысық пен теке өлеқін бірнеше рет оқығаннан кейін, тәрбиеші оларға қайталап айтуды талап етеді. Ол жұмьгс былай жүргізіледі:
Баќылау с±раќтары:
1. Балаларға монолог сөзді үйренудің қиындығы неде?
2. Балалардың монолог сөзді уйрену мүмкіндіктерін дамыту үшін жүргізііе-
тін арнаулы сабақтар қай уақыттан басталады? Балаларды монолог сз-
дің кандай типіне үйрету керек?
3. Балаларды іионолог сөзге үйретудің әдістері жэне оның негізгі тәсілдері
қандай?
4. Балаларды өзара еркін сөйлеу аркылы монолог сөзге уйрету қалай у.йым-
дастырылады? Монолог хабарлар сабағына тәрбиеші қандай тақырыптар
таңдап алады?
5. Балаларды монолог сөзге үйренуге машыктандыруда ата-аналар кемегін
калай ұйымдастыру керек?
Әдебиеттер:
1. Баймұратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін дамыту Алматы мектеп 1984 ж
2. Тыныбекова А. Тілашар дәстүрі Алматы мектеп 2000ж
3. Үйсінбаева З. Дұрыс сөйлеуге үйрету Үйелмен және балабақша №2 1992 ж
4. Жанабілова А. Мұқашева Е. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу қазақ әдебиеті №8 2002 ж
5. 5. Еденбаева З. Мектеп алды балалардың отбасында және балабақшада бала тілін дамыту Білім журналы №2 2001 ж.
6. Керімбаева Р, Керімбаева Б. Дидактикалық ойындар Қазақстан мектебі №1 2006 ж
7. Қоқымбаева Т. Әдеби шығармалардың тіл дамытудағы орны
8. Бастауыш мектеп № 6 2000 ж
9. Кәкенбаева Ш. Тіл дамыту жұмыстары бойынша метотикалық нұсқаулар Алматы 1991.
10. С. Желдібаева. Мәнерлеп оқу – А . 1997. 20-28 б.
11. Баймұратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін дамыту Алматы мектеп 1984 ж
12. Тыныбекова А. Тілашар дәстүрі Алматы мектеп 2000ж
13. Үйсінбаева З. Дұрыс сөйлеуге үйрету Үйелмен және балабақша №2 1992 ж
14. Жанабілова А. Мұқашева Е. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу қазақ әдебиеті №8 2002 ж
15. 5. Еденбаева З. Мектеп алды балалардың отбасында және балабақшада бала тілін дамыту Білім журналы №2 2001 ж.
16. Керімбаева Р, Керімбаева Б. Дидактикалық ойындар Қазақстан мектебі №1 2006 ж
17. Қоқымбаева Т. Әдеби шығармалардың тіл дамытудағы орны
18. Бастауыш мектеп № 6 2000 ж
19. Кәкенбаева Ш. Тіл дамыту жұмыстары бойынша метотикалық нұсқаулар Алматы 1991 ж.
20. С. Желдібаева. Мәнерлеп оқу – А . 1997. 20-28 б.
21. Педагогикалыќ жєне жас ерекшелігі психологиясы –
22. Алматы, 1987ж.
23. Бастауыш мектеп журналы 2002. №3.
24. Отбасында баланы мектепке дайындау. – Алматы 2000ж.
25. Бастауыш мектеп 2003. №2.
26. Бастауыш мектеп 2005. №4.
27. ¤зін - µзі тану журналы
28. С. Желдібаева. Мәнерлеп оқу – А . 1997. 20-28 б.
29. А. М. Бородич. Развития речи детей – М. 1987. 200-205 б.
30. Өрелі өнер. А. 1976. 31-38 б.
31. Балабақша және отбасы. 2000-3. 27-31 б.
Лабораториялыќ ж±мыстыњ аты:
Балабақшада тіл дамыту жұмыстарының жүйесі.
Лабораториялыќ ж±мысќа ќажетті ќ±рал-жабдыќтар:
1. Үлгі. (Естиярлар тобына арналған сабақ жоспары).
2. Картиналар.
3. Ертегі кейіпкерлері суреттері.
Ж±мыстыњ маќсаты
Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама. Бөлбөбек, Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы. Тіл дамыту бағдарламасының ғылыми негіздері. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың тілін дамыту үшін әдістер мен мазмұнды дұрыс іріктеу. (Тіл дамытуға түрлі әрекеттердің әсері: қарым-қатынас, ойын, оқу және еңбек әрекеті). Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың мақсат міндетін, мазмұнын анықтау. Вариативті бағдарламаларды (Тіл дамыту бөлімі бойынша) Кемпірқосақ, Даму, Балабақшада балалардың тілін дамыту бағдарламасы т.б туралы түсінік беру.
Зерттеу таќырыбыныњ ќажеттілігі: Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама және Бөлбөбек, Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы туралы түсінік беру.
Пререквизитер: Педагогикалық мамандыққа кіріспе, педагогика.
Постреквизиттер: Дүниетану теориясы мен әдістемесі, м.д.тәрбие жұмысын ұйымдастыру және басқару, педагогикалық шеберлік, ойынның психологиялық-педагогикалық неіздері, оқу таным әректін ұйымдастыру курстарын игеруі қажет.
Студенттіњ алдын-ала мењгеріп келуге тиісті даѓдылары:
1. Талдау дағдыларын қалыптастыру.
2. Мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.
3.Түрлі жанрдағы көркем шығармаларды орындау, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
Студенттіњ алдын-ала біліп келуге тиісті мєліметтері:
1. Ересектер тобына арналған сабақ жоспары.
Ж±мысты орындау реті:
1. Үй тапсырмасын сұрау.
2. . Ересектер тобына арналған сабақ жоспарын әдістемелік тұрғыдан талдау.
3. Үй тапсырмасын қорытындылау.
Ќысќаша теориялыќ маѓл±мат:
Балалардың тіл мәдениетін жетілдіру, сөз бен дыбысты анық, дұрыс айтуды, белсенді сөздік қорын кеңейтуді,айтайын деген ойын грамматикалық жағынан дұрыс құруды, қойылған сұраққа қысқа және толық сөйлемдермен жауап беруді үйрету.
Балалардың с,з,ц,ч,л,р дыбыстарын дұрыс айтуын нақтылау және бекіту.Балаларды ана тілінің барлық дыбыстарын дұрыс айтуға жеткізу:сөйлеу мақамын жетілдіру, дауыс аппаратын, сөзді есту қабілетін, фонетикалық қабылдауын,сөйлеу кезіндегі тыныс алуын дамыту.
Қатаң және ұяң дауыссыздарды есту арқылы айыра білуін қалыптастыру.Сөздегі бірінші дыбысты анықтау және оны жеке айту:берілген дыбысқа сәйкес сөздер табу.Сөздегі бір дыбысты жеке айтуға үйрету.
Балаларды айналасындағы адаммен құрбылас балалармен мәдениетті түрде сөйлесе білуге тәрбиелеу.
Әңгімелесу, сөйлесу кезінде өз ойын, талап-тілегін асықпай, анық , дәл, ілтипатпен, ата-аналармен әңгімелесу дәрежесіне назар аударып отыру қажет.
Әр түрлі заттың аты, сапасы, іс-әрекеті,қажеттігі туралы атап айтуға, сөзді граматикалық жағынан дұрыс айтуына,бейнелі көркем сөздерді қолдануына,әңгіменің толық аяқталуына көңіл бөліп отыру керек.
Мектепке баратын балалар тобында тіл- дамытуға баса назар аударылады.
Баланың тілін дамытуға мынадай міндеттер қойылады:
Тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеу;
Сөздің грамматикалық формасын анықтау;
Сөздік қорын байыту;
Байланыстырып сөйлеуді дамыту.
Тәрбиеші сабақтарды жоспарлаудан бұрын сабақтың мақсатын, көрнекілігін, әдіс-тәсілдерін шығармаларда кездесетін сөз тіркестерін, антонимдер мен синонимдерді, балаға қойылатын сұрақтарды алдын- ала даярлап алуы қажет.
Тіл дамытуда қолданылатын негізгі әдістер:
берілген шығармалар туралы әңгімелеуі
балаларға түсінікті, мәнерлі дауыс ырғағына келтіріп оқып беру;
сабаққа атрибуттар қолдану;
берілген шығарма бойынша рөлдерге бөліп орындау;
әңгіменің, ертегінің, өлеңнің мазмұнын талдау әдістері.
ҚР-ң рәміздері туралы мәліметтер беру;
туған жерге, елдің әдет- ғұрпына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Жаңылтпаштар кез – келген тақырыпта тіл ұстарту, сөздің дыбысталу нақышын дұрыс, тез, шебер айта білуге жаттықтырады.Айта алмайтын дыбыстарын тез айтуға үйретеді.
Көп- көп көк жеп,
Келді көжек,
Қапты ал,мақта ап,
Мақта қаптап,
Қақтап аптап
Теріміз ақты-ақ.
Жоғалды бес шыбын,
Жоқ әлі еш сыбыс.
Жоқ әлі еш сыбыс,
Жлғалды бес шыбын.
Санамақтар. Он саусақ
Оң қолымда бес саусақ,
Сол қолымда бес саусақ,
Қосып едім екеуін,
Толып шықты он саусақ.
Оң аяқта бес бәшпай
Сол аяқта бес бәшпай
Қосып едім екеуін,
Болып шықты он бәшпай,
Бәрі таза , бәрі әй-әй,
Онға онды қосып ем,
Жиырма болды осымен.
Санадым мен санадым,
Мен санауға жарадым.
Кішігірім тақпақтар, санамақтар баланың сөйлеу қорын молайта түседі.
Мен бөпеме қараймын.
Ағам жылқы бағады,
Атам пішен шабады.
Жеңгем сиыр сауады,
Әжем киіз қағады.
Тәтем киіз тігеді,
Мұрат оқи біледі.
Мен бөпеме қараймын,
Ойнатуға жараймын.
Тіл дамыту сабақтарында тапсырмалар тоқсандарға бөліп оқытылады.
Әдеби шығармалар.
Ертегілер елінде
Туған өлке.
Менің Астанам.
Мектепке саяхат.
Жыл мезгілдері
Үй жануарлары.
Жабайы аңдар.
Хайуанаттар бағына саяхат.
Көше тәртібі.
Көлік түрлері т.б.
Өлеңнің мазмұнын түсіндіру.
Төрт түлік
Малға арналған “ Төлдер енесін табу” сергіту ойынын ұйымдастыру.
Жұмбақ шешу:
3. Төрт бұрышты, бір ауызды. (Сандық)
4. Шыркөбелек айналар
Беліне жіп байланар (Ұршық)
3.Дәмді-дәмді тағамдарды жинайды
Қонақтарды көңілдене сыйлайды. ( Дастархан)
Балалардың ойынын жинақтау.Столдың үстінде тұрған қазақтың ұлттық бұйымдарымен таныстыру. (Тақия, дастархан, ұршық, т.б.)
Балаларға дастархан суретін көрсету.
Ал,мінекей, балалар, бізге бүгін, мол дастархан жайған әжелелеріміз мынандай хат-сурет жолдапты.
Дастарханның үстіндегі дәмдерді талдау.
Бауырсақ, сүт, қатық,Наурыз көже, т.б)
Наурыз көжені қандай тағамдардан жасайтынын білесіңдер ме?
Ет, бидай,үн,су,тұз,қатық, күріш.
Ал енді балалар, біз санау білеміз бе? Наурыз көжені қанша тағамнан пісіреді?
7 түрлі тағам қосады екен.
Осы көжені ішкен адамдар жыл бойы тоқ,денсаулықтары жақсы болады.
Қорытынды.”Дастархан” әні шырқалады.
Баќылау с±раќтары:
1.Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттерін атаңыз.
2. Бала тәрбиесіндегі ана тілінің маңызы неде?
3. Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама беріңіз.
4. Бөлбөбек бағдарламаларындағы тіл дамыту жұмыстарының маңызы туралы айтыңыз.
5. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың тілін дамыту үшін қандай әдістерді іріктеп алуға болады?
Лабораториялыќ ж±мыстыњ аты:
Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту.
Лабораториялыќ ж±мысќа ќажетті ќ±рал-жабдыќтар:
1. Үлгі. (Сәбилердің бірінші тобына арналған сабақ жоспары).
2. Картиналар.
3. Ертегі кейіпкерлері суреттері.
Ж±мыстыњ маќсаты: Студенттерге ерте сәбилік шақтағы балалардың тілін дамытуда қарым-қатынас маңызы, тіл дамуының даярлық кезеңіндегі эмоционалды және инициативті қарым-қатынас рөлін және тіл дамыту мақсатындағы қарым-қатынас бала мен ересектің бірлескен әрекетінің маңызы. Алғашқы сапалы сөз сөйлемдерді айтуға үйрету. Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту сабақтарының әдістемесі. Топтық және жеке дара сабақтарды үйлестіру. Сәбилермен сабақ барысында эмоционалды –ойын әдістерін қолдану. Ерте сәби шақтағы балалардың тілін дамыту мақсатына шағым фольклорлық жанр шығармаларын қолдану туралы түсінік беру және талдау дағдыларын қалыптасыру, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
Зерттеу таќырыбыныњ ќажеттілігі: Сәбилік шақтағы балалардың тілін дамыту сабақтарының әдістемесі. Топтық және жеке дара сабақтарды үйлестіру туралы түсінік беру.
Пререквизитер: Педагогикалық мамандыққа кіріспе, педагогика.
Постреквизиттер: Дүниетану теориясы мен әдістемесі, м.д.тәрбие жұмысын ұйымдастыру және басқару, педагогикалық шеберлік, ойынның психологиялық-педагогикалық неіздері, оқу таным әректін ұйымдастыру курстарын игеруі қажет.
Студенттіњ алдын-ала мењгеріп келуге тиісті даѓдылары:
1. Талдау дағдыларын қалыптастыру.
2. Мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.
3.Түрлі жанрдағы көркем шығармаларды орындау, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
Студенттіњ алдын-ала біліп келуге тиісті мєліметтері:
1. Сәбилердің бірінші тобына арналған сабақ жоспары.
Ж±мысты орындау реті:
1. Үй тапсырмасын сұрау.
2. Сәбилердің бірінші тобына арналған сабақ жоспарын әдістемелік тұрғыдан талдау.
3. Үй тапсырмасын қорытындылау.
Ќысќаша теориялыќ маѓл±мат:
Сәбилер тобындағы балалардың даму ерекшеліктеріне сипаттама
Екі-үш жастан бастап ойын-мектеп жасына дейінгі баланың жетекші әрекетіне айнала бастады. Бұл топтағы балалар ойынының негізгі мазмұны ойыншықтармен және ойыншықты алмастыратын заттармен әрекет ету. Ойынды ойнау уақыты шектеулі. Олар бір-екі рөлді және қарапайым сюжетті ойындар ойнаумен шектеледі. Ережелі ойындар бұл жаста жаңадан қалыптаса бастайды.
Баланың бейнелеу іс-әрекеті бұл жаста жаңадан қалыптаса зат туралы түсінігіне тәуелді. Кейбір балалардың заттарды бейнелеуінде жекелеген бөліктер жетіспесе, кейбір суретте бөліктерді біршама толық бейнелейді. Сондай-ақтүстерді қолдануға қызығушылығы пайда болады.
Сәбилердің ұсақ саусаққимылдарын дамытуда мүсіндеудің маңызы зор. Олар ересек адамның басшылығымен қарапайым заттардымүсіндеп жасай алады.
Жапсыру –бала қабылдауының дамуына оң ықпал етеді. Бұл жастағы балалар жапсырудың өте қарапайым түрлерінің бірі желімсіз жапсыруды ғана орындай алады.
Сәбилердің құрастыру әрекеті – үлгі бойынша және өз ойынан жеңіл құрастыруды құрастырумен шектеледі. Осыжас кезеңінің аяғына таман сәбилер заттардың бес түрлі формаларын және жетіге жуық түстерді қабылдай алады, заттарды көлеміне қарай саралап топ бөлмесі кеңістігінде және бала-бақша ішінде бағдар жасай алады.
Зейіні мен есі дами түседі. Ересек адамның өтініші бойынша 3-4 сөзді және 5-6 заттың атын есіне сақтай алады. Осы жас кезеңінің аяғына таман өзі ұнататын шығарманың елеулі бөлігін есіне сақтауға қабілеті жетіп қалады.
Көрнекті - әрекеттік ойлауы дами түседі. Заттар арасындағы көрінбейтін байланыс пен қарым-қатынасты түсіне алатын дәрежегежете бастайды. Сәбилердің өзара қарым-қатынасы ойын әрекетінде айқын көрінеді. Сәбилер қарым-қатынасқа белсене түсіп, қатар ойнағанды ұнатады.
Сәбилердің бірінші тобы
Күн режимі
№
Отбасында және бала-бақшада жүргізілетін жұмыс
Уақыт
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Отбасында: тұру, жуыну, киіну, бала-бақшаға дайындалу
Бала-бақшада: қабылдау, тексеру, қарау,
ойындар ертеңгілік жаттығулар
Ертеңгі тамақ
Ойындар тәрбие жұмысына дайындық
Сабақтар
Серуенге дайындық
Серуендегі ойын, бақылау, еңбек, өз бетімен жұмыстар
Серуеннен орлу
Түскі тамаққа әзірлік. Тамақ
Күндізгі ұйқыға жатқызу.Ұйқы
Ұйқыдан біртіндеп тұрғызу, шынықтыру шаралары
Бесін тамақ
Тәрбие жұмыстары, ойын-сабақтар
Серуенге дайындық
Серуендегі ойын, еңбек, бақылау
Серуеннен оралу
Кешкі тамақ
Ата-аналармен жұмыс, үйге қайту
Отбасында: серуендеу, мәдени-гигиеналық дағдылар
Ерікті
Сәбилердің бірінші тобына арналған базистік оқу жоспары
Тәрбие жұмысының түрлері
Апталық жүктеме
\сабақтар саны\
1
Тіл дамыту, балалар көркем әдебиетімен таныстыру
1,5
2
Айналадағы әлеммен танысу, экологиялық тәрбие
0,5
Бейнелеу өнері
3
Сурет салу
1
4
Мүсіндеу (көркем құрастыру мен жапсырма сенсорлық тәрбие жөніннен дидактикалық ойындар арқылы жүргізіледі)
1
5
Сенсорлық тәрбие (дидактикалық ойындар арқылы жүргізіледі)
1
6
Музыка
2
7
Дене тәрбиесі
2
Жиыны
9,0
Вариативтік бөлік
Балалардың мүдделері және таңдауы бойынша сабақтар
Барлық апталық жүктеме
10
Сабақтардың ұзақтығы
10-12 мин
Базистік оқу жоспарына сәйкес апталық жұмыс кестесі
Апта күндері
Мемлекеттік стандарт бойынша
Кіріктірілген сабақ кестесі
Вариатитік бөлік
Дүйсенбі
1.Тіл дамыту 1,5
2.Сурет -1,0
Тіл-халық қазынасы
-тіл дамыту-1,0
-сурет \мүсіндеу\-0,5
-дене тәрбиесі – 0,5
Сейсенбі
1.Сенсорлық тәрбие -1,0
2.Дене тәрбиесі -1,0
Ойна да ойлан
-сенсорлық тәрбие - 1,0
-айналамен таныстыру, экология – 0,5
Сәрсенбі
1.Айналамен таныстыру, экология – 0,5
2. Ән – күй – 1,0
Әуенді қимыл – қозғалыс
-дене тәрбиесі -1,0
-музыка – 1,0
Айналамен таныстыру, экология -0,5
Бейсенбі
1.Мүсіндеу – 0,5
2.Дене тәрбиесі- 1,0
Өнер көзі – халықта
-сурет – 1,0
-мүсіндеу, құрастыру,
-жапсыру -0,5;
-дене тәрбиесі – 0,5
Жұма
1.Көркем әдебиет – 0,5
2.Ән – күй – 1,0
Имандылық тәрбиесі
-көркем әдебиет -0,5
-музыка -1,0
Көркем әдебиет – 0,5
Барлығы
9,0
9,0
1,0
СӘБИЛЕРДІҢ БІРІНШІ ТОБЫНА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ МАЗМҰН
Тіл халық қазынасы
Сәбилердің бірінші тобында (2-3 жас) сөздік қорын дамыту, сөздік дыбычстық құрамын дұрыс айта білуге, сөйлем мүшелерін қолдана білуге, тәрбиеші қойған сұрақты түсініп, толық жауап беруге, диалог түрінде сөйлесуге, өзіне таныс ойыншық, тағам, киім – кешек, балабақша қызметкерлері туралы, кім не істейтіні жайында айту үйретіледі.
Ауызша сөйлесуге үйрету, сөздік қорын дамыту. Үш жасқа қараған балаларды тәрбиешіні таңдап, өзіне қойыоған сұрақтарға диалог түрінде жауап беруге үйрету, олардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру көзделеді.
а) Айналадағы дүниені, табиғатты бақылату, таныту арқылы сөз қорын жаңа сөздермен байыту. Ол сөздерді күнделікті сабақта, сабақтан тыс сөзбе – сөз қарым – қатынас кезінде өздігінен дұрыс айта білуге төсілдіру. Тәрбиеші ұсынған затты тауып әкеліп көрсету, атын сөзбен атап айту.
ә) Заттың атын іс – қимыл әрекетін (етістік) білдіретін сөздерді үйрету (жуды, ішті, киді, ұйықтады т.б.)
б) Заттың сынын, сапасын, түр- түсін, пішінін білдіретін сөздерді меңгерту (үлкен, кіші, домалақ, қара, қызыл т.б)
в) Үстеу сөздері (алыс, жақын, жоғарыда, төменде, қасында, үстінде, астында т.б) қосып айтуға үйрету.
Сөз дыбыстары (а, ш, у, м, ө, в, я, т.б.) дұрыс, анық айтуға, сөйлем мүшелерін дұрыс қолдана білуге жаттықтыру. Сөйлеуде ауыз қуысы арқылы дұрыс дем алып, дем шығара білуге үйрету.
Граматикалық жағынан дұрыссөйлеуге үйрету. Зат есімге іс - әрекетті білдіретін сөздердіқосып сөйлем құрату. Сөздерді септеп, жіктеп, жекеше көпше (менің добым, біздің ойыншықтарымыз) айтуға үйрету. 3-4 сөзден тұратын сөйлем құрату.
Байланыстыра сөйлеуге үйрету. Күнделікті сабақта естіген, білген, ойын, серуен, кезінде көрген – түйгенін, сурет және оқылған ертегілер мазмұнын, ұнатқан ойыншықтары жайында ауызша айта білуге төсілдіру. Жыл аяғында 3-4 сөйлемдік әңгіме құрастыра білу. Оқу жылы бойында меңгертілген білім дағдыларды ойын – жаттығулар арқылы қайталап, естеріне түсіру.
Ойна да ойлан.
Ақыл - ой тәрбиесініңнегізгі бір саласы – қарапайым математикалық ұғымдарды меңгерту мәселесі қарастырады. Сәбилердің бірінші тобынан басталатын сезім, түйсік, қабылдау сияқты психологиялық процестерді жетілдіру негізгі міндеттердің бірі. Осыған орай, айналадағы дүниені, табиғат көріністерін, ойыншықтарды бақылатып, көрсету, ол жөнінде сөйлесу арқылы екіден үш жасқа қараған балалар заттың түр-түсін, пішінін, кеңістікте орналасу қалпын танып-қабылдауға үйретіледі. Олар алты түрлі( ақ, қара, сары, көк, қызыл, жасыл) түстерді, бес түрлі пішінді( дөңгелек, шаршы, тікбұрыш, үшбұрыш, сопақша) және көпғ аз туралы сандық ұғымдарды меңгерту.Дұрыс атап айтуға үйренеді. Бірыңғай заттарды түр-түсіне, пішініне, көлеміне қарай ажыратып, топтастыруға (үлкен-кіші ағаш тостағандар), кеңістікте орналастыра білуге, бұзылған мұнаралардың дөңгелектердің түсіне,көлеміне қарай салыстыруға (бес түрлі қасық, дәл сондай түске боялған тостағандар); Ұқсас және айрықша беллгілерін ажырата айтуға ұқсастығына қарай топтастыра білуге үйретді.
Алғашқы санау ұғымдары сәбилердің бірінші тобынан бастап, айналадағы заттар туралы сезім әрекетін қалыптастыру арқылыжүргізіледі. Бұл жастағылар кейбір заттың қасиетін (қатты, жұмсақ, түсін(бес түрлі) кеңістікте орналастыру бағытын (оң, сол, жоғары, төмен), көп, аз сияқты жалпы санау ұғымдарын меңгере бастайды.
Әуенді қимыл-қозғалыс
Бағдарламада тәрбие жұмысын кешенді ұйымдастыру көзделетіндіктен бұрын жеке бөлім болып келген дене тәрбиесімен музыка бөлімі біріктіріліп.
Әуенді қимыл – қозғалыс деп алынды. Балабақшада 5күндік апта ішінде өткізілетін тәрбие жұмысындабіртұтас күн тәртібінің барлық кезеңінде әуенді қимыл қозғалыс қолданылады.
Сәбилердің біріншітобында орындалатын негізгі қимыл – қозғалыстар: жүру, жүгіру, секіру, допты домалату, лақтыра білу, қағып алу, еңбектеу, өрмелеу, тепе –теңдік сақтау. Қол – аяқ, кеуде бұлшық еттерін дамытатын жаттығуларды дұрыс орындай білуге, музыка таңдап, ойын – жаттығуларды әуен ырғағына үйлестіре орындауға, арнайы өтілетін сабақтарда музыканы таңдау, жеке және қосыла ән айтуға, музыкалық ойын сәттерінде әуен сазын түсініп, сәнді қимылдар жасай білуге үйретіледі.
Дене тәрбиесіне қажетті құралдарды (доп, шеңбер,секіртпелер т.б) орынды пайдалана білуге үйретіледі. Бала-бақшадағы дене тәрбиесінің негізгі құралдары ретінде бұрын жарияланған бағдарламада жалпы дене жаттығуларының мына түрлері берілген:
5. Гимнастика: негізгі қимылдар, сапқа тұру, бұлшық еттерді жетілдіретін жаттығулар, би қимылдары;
6. Қимылды және спорт ойындары;
7. Жаттығулардыңсполрттық түрлері:(сырғанау, шаңғы тебу, шана тебу, қазақша күрес, жүзу жаттығулары);
8. Жаяу жүру, бала-бақша ауласынан тыс жерге серуендеу.
Өнер көзі – халықта
Баланы жан-жақты дамыта тәрбиелеудеайрықша орын алатын тәрбиенің бір түрі сәбилер тобын көркемдік сезімталдыққа, талғампаздыққа баулып өнерге қызықтыру. Сәбилердің бірінші тобында жапсыруға дайындық ретінде желімсіз жапсыру жұмыстары ұйымдастырылады. Желімсіз жапсыруға үйретуде әр түрлі пішіндерді кеңістікте қағаз бетіне немесе фланелеграфта орналастыра білу түстерді ажырату, көлем мен пішін, салыстырмалы көлем жайындағы түсініктерді жетілдіріп, іс-әрекетпен шұғылдану дағдылары қалыптастырылады. Әр түрлі пішіндерді қағаздың ортасына, жоғары, төмен және шетіне орналастыру түсініктерін қалыптастыру қарастырылады. 3-4 дайын қиылған заттарды, жылдың аяғына 4-5 заттарды орналастыру керек түстерді(қызыл, жасыл, көк, ақ) ажырата білуге баулу. Бұл топта жапсыруға үйрету дидактикалық ойындар түрінде өткізіледі. Мұндай қызықты тапсырмаларды балалар тәрбиешінің тікелей басшылығымен орындайды. Желімсіз жапсыруға үйрету екінші тоқсанда басталып, тәрбие жұмысын ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдері қолданылады.
Сәбилердің бірінші тобында сурет салуға қызығуға, түрлі пішіндермен бояу түстері танып, сезінуге, суреттің белгілібір затқа ұқсастығын түстің белгілеріне немесе тәрбиеші қолының қимыл-қозғалысына қарай ажыратуға үйрету көзделеді. Бейнелеу іс-әрекетіне қатысты құрал- жабдықтармен таныстыру (қағаз, қарандаш, қыл қалам,бояу). Қағаз бетіне түсірілген сызықтарды бақылау. Қарандашты, қылқаламды пайдаланып, жоғарыдан төмен қарай, солдан оңға қарай түзу сызықтар жүргізу. Үзік сызықтар мен нүктлер түсіру. Қарандаш солданфломастер айшықты ізқалдыратынын түсіндіру. Фломастермен сурет салып болған соң қақпағын жабуға жаттықтыру. Дөңгелек пішіндерсызуға жаттықтыру(доп, күн, буырсақ). Бояумен жұмыс істегендеқағазға анық жол түсіретінін көрсету бояу түстерімен таныстыру. Өздері айналысқан бейнелеу әрекетінен қуанышты көңіл-күй сезімін туындату.
Мүсіндеуге қызықтыру, саз балшықпен таныстыру (жұмсақ, иілгіш) оны ұқыпты пайдалануға жаттықтыру (клеенка, тақтайшаға салу). Кесек сазбалшықтан бір бөлік үзіп алу, алақан арасына салып, айналдыру, есу, жалпақтау арқылы қарапайым заттардың пішінін келтіру. Екі түрлі пішіннен тұратын (саңырауқұлақ, қолшатыр) заттарды жасай білу дағдыларын қалыптастыру.Жасалғанзаттардың түр-түсі, пішіні жайында әңгімелесу, мүсіндеу жұмыстары барысында, қол, йық, саусақ бұлшық еттерін жетілдіру. Заттардың кейбір белгілерін ажырата білуге салыстыруға жаттықтыру (қоянның құлағы ұзын, кірпінің тікендері бар).
Имандылық –инабаттылық тәрбиесі.
Келші, келші балашым отбасы мүшелері жөнінде түсінік беру балаларға жаттығулар арқылы бесік жырын тыңдату.
Адамдық асыл мұрат. Әке-шешесін, әжесін, атасын тыңдауға, сыйлауға үйрету. Саламатсыз ба, Бола ма, Рахмет, Кешіріңіз, Сау болыңыз сөздерін пайдалануларын қадағалау. Балабақшада және мәдени дағдының қарапайым ережелерін орындауға үйрету.
Ақ дастархан. Сәбилерді тамақ ішер алдында қолды жуу, тамақты асықпай, төкпей-шашпай ішуге дастархан басында дұрыс отыру, өзін әдепті ұстауға, отбасы мүшелеріне алғыс айтуға үйрету.
БАҒДАРЛАМАНЫ ІСКЕ АСЫРУҒА ҚАЖЕТТІ ТАҚЫРЫПТАР
ОТБАСЫ, ОЙЫНШЫҚТАР
Тіл дамыту, айналамен таныстыру. Тақырып жайында ұғымдарын кеңейту, сөздік қорын байыту. Үй ішіндегі адамдардың атын атап айтуға үйрету: әке, шеше, ата, апа сөздерін тиянақтай, толықтыра меңгерту. Кім не істейді? Қайда? Қандай? сұрақтарына жауап беруді үйету. Диалог түрінде сөйлесе білуін жетілдіру.Өзі отбасы мүшелері туралы Біздің үй ішіміз, Бұл мен, Менің әкем, Әжеме көмектесемін, Менің атам, Отбасындағы мереке т.б тақырыптарына суреттер көрсетіп, әңгімелесу, 3-4 сөйлемдік әңгіме құрастыру. Тәрбиешінің сұрақ, тапсырмаларын тыңдап, дұрыс орындауға сөйлем түрінде толық жауап беруге жаттықтыру.
Үй ішіне киетін, күзгі киімдер, оларды кім әпергені туралы әңгімелесу (көйлек, бешпет, камзол, тақия т.б). Апасы, атасы не киетінін (ұзын көйлек, камзол, мәсі, кебіс, атасы – шапан, тақия, тымақ, етік т.б) олардан сұрап, әңгімелесе отырып түсіндіру. Дидиактикалық ойын жаттығулар орындату,
Әдеби шығармалар.
Оқып түсіндіру: Әке мен бала және ескі құмыра ертегісі, Ж.Қуанышбекова Сыйлық,, Ә. Қонарбаев Балақан, Ә. Табылдиев Дәу әже, Ә. Дүйсенбиев Менің әжем, К.Чилашвили Қайырымды бала, Л.Оразақынқызы Ұялып тұрмын, Ә.Шыныбатыров Бала мен мұз .
Жаттату: Ж.Смақов Ақмамам, Ш.Смақанұлы Нәйім-нәйім бауырсақ, Досым менің, С.Мәуленов Ата ақылы, Т.Бейсенбеков Әжем, Ж.Смақов Сылдырмақ.
Сезім тәрбиесі. Заттардың түр-түсін ажырата білуін жетілдіру. Үй іші бұйымдарын (Бөлмеде не бар?), киім –кешек тұрмыстық заттар мен жиһаздарды бақылатып таныту. Киім-кешектерді көлеміне (үлкен-кішкене), пішініне (үшбұрыш, дөңгелек, сопақ ) және түсіне (негізгі түстер: ақ, қара, қызыл, жасыл, сары, көк ) қарай топтай білуге үйрету. Кеше, бүгін ертең деген сөздерді дұрыс қолдануға үйрету.
Құрастыру. Құрылыс материалдарының негізгі формаларын – кубик, кірпіш, пластинка ажырата білуге үйрету. Заттарды тігінен, көлденеңінен орналастыра отырып, қарапайым құрастыру жұмыстарын жасауға (Менің үйім, Қуыршақтың кереуеті, Машина құрастырғандүниесін бұзып бөлшектерін қораптарға салуды үйрету.
Ырғақты қимыл: Сылдырмақ-әні Ә.Тоқсанбаевтың , Ойын Б.Дәлденбаевтың, Сылдырмақтар-Раухвергердікі, Қамажай, Кел балақай-әні Қуатбаевтікі.
Негізгі қимыл жаттығулары:
-тәрбиешінің соңынан еріп, шеңбер бойлап, жіптен ұстап, бытырлай жүру, шеңбер жасай, бір-бірінің артынан қол ұстасып, 10 м жіптің үстімен жүру;
-тәрбиешінің артынан жүгіру, әр бағытқа қарай шашырай жүгіру;
- тізені сәл бүгіп, екі аяқпен бір орында, алға ырғи секіру;
- биіктігі 15 см заттардан аттау;
- 3-4 м қашықтықты еңбектеп өту;
- ұзындығы - 2м, ені – 20см тақтай бойымен тепе-теңдікті сақтап жүру;
- екі қолмен допты домалатып қуып жетіп ұстау ;
- тәрбиешінің көмегімен топқа бөлініп, сапқа тұру;
Қимылды ойындар: Қуып жет, Таяқшадан аттап өт, Ойыншыққа еңбектеп жет, Қуаласпақ , Допты қуып жет.
Бейнелеу өнері
Қазақтың ұлттық қолөнер бұйымдарын (тостаған, ожау, табақ,кесе т.б). ойыншықтарды көрсетіп бейнелеу өнері туралы әңгімелесу, түсіндіру.
Сурет салу. Ұзақ жол, (солдан оңғақарай түзу сызық). Біздің қақпа. (жоғарыдан төменге қарай сызу). Сіңіліме әдемі ленталар, секіртпе жіп, түрлі- түсті жіптер, қуыршаққа көйлек.
Мүсіндеу. Сазбалшықпен таныстыру. Моншақтар, Сиқырлы таяқшалар, Табақ. Қуыршаққа бауырсақ, кәмпит дайындаймыз. Кәмпиттер, таба нан бауырсақтар.
Желімсіз жапсыру. Сандықты әшекейлеу. Қуыршақтың тақиясы. Үй құстары. Алжапқыш, ыдыстарды орналастыру, т.б
Имандылық-инабаттылық тәрдиесі.
Келші, келші балашым
Ойын-ермек жаттығулар арқылы бөпені бөлеуді, жұбатуды тәрбиешінің басшылығымен көрсету.
Ауыз әдебиеті үлгілерінен, Өс, өс, Әлди-әлди, әлди-ай, (үзінді), Қаз-қаз бас, Тәй- тәй, Тұсау кесу, Санамақ, Бесік жыры.
Ертегі, әңгімелерді кейіптендіру. Менің әжем Ә.Дүйсенбиев. Не деу керек? (Ойната отырып үйрету). Үй іші жайында Біздің ауыл туралы әңгімелесу. Ж.Смаков Қаз, қаз бас.
Ойын-ермек жаттығулары. Бөпені бөлеу (тәрбиешінің көрсетуі), Жұбатамын бөпемді (бесік жырын айтып балалар бесікті тербетеді), Қуыршақты киіндіру (ойын үстінде), Е.Досназаров Әжем, Р.Наурызбаева Әже.
Ойын. Құрылыс материалдарынан үй және жиһаздар жасау. (орындық, үстел, диван). Ұшақтар, Алыс-жақын , Жоғары-төмен, Мен қандай құралмен ойнадым?, Поезд.
Еңбек. Ойыншықтарды жуу, тазалау жұмыстарын бақылату. Қуыршақтарды жыл мезгіліне сәйкес киіндіру, шомылдыру , шаштарын тарау, тамақтандыру. Ойын бұрышындағы ойыншықтарды жинау.
Баќылау с±раќтары:
1. Сәбилер тобындағы балалардың даму ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
2. Қай жас аралығында сөздік қорын дамыту басталады?
3.Балалар сөздердің қандай тақырыптық топтарын үйренеді?
4.Баланың белгілі бір сөзді үйренуі үшін осы сөзбен аталатын затты түйсінуі соншама маңызды болатыны неліктен?
5. Сурет салуға қызығуға, түрлі пішіндермен бояу түстері танып, сезінуге, суреттің белгілібір затқа ұқсастығын түстің белгілеріне қарап ажырату қай кезеңді қамтиды?
6.Сөздің тасымал мағынасы дегеніміз не?
Єдебиеттер:
1. Баймұратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін дамыту Алматы мектеп 1984 ж
2. Тыныбекова А. Тілашар дәстүрі Алматы мектеп 2000ж
3. Үйсінбаева З. Дұрыс сөйлеуге үйрету Үйелмен және балабақша №2 1992 ж
4. Жанабілова А. Мұқашева Е. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу қазақ әдебиеті №8 2002 ж
Лабораториялыќ ж±мыстыњ аты:
Диалогтық сөйлеу.
Лабораториялыќ ж±мысќа ќажетті ќ±рал-жабдыќтар:
1. Үлгі. (Ересектер тобына арналған сабақ жоспары).
2. Картиналар.
3. Ертегі кейіпкерлері суреттері.
Ж±мыстыњ маќсаты: Студенттерге ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарым қатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісін және баламен сөйлесу ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Тәрбиешінің балалармен ұжымдық, жеке дара әңгімелесуі, оның тілдік нормалдарды меңгеріп, тіл дамуындағы маңызы. Түрлі жас кезеңдердегі бұл жұмыстардың әдістемесі. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері.: Сөздік нұсқау, дидагтикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
Мектепке дейінгі жастағы әңгімелесу диалогтық сөйлеудің дамытудағы әдіс. Әңгімелесу түрлері, сипаттама. Әңгіменің тақырыптары мен байланысы, әңгімелесуді өткізу ерекшеліктері. Әңгімелесудің құрылымы. Балаларды әңгімелесуге даярлау. Әңгімелесу барысында балалардың ойлау және тіл белсенділігіне жетекшілік ету. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар. Көрнекі және әдеби-көркем материал әңгіме құрылымындағы олардың орны мен рөлі туралы түсінік беру.
Зерттеу таќырыбыныњ ќажеттілігі Түрлі жас кезеңдердегі бұл жұмыстардың әдістемесі. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәсілдері. Сөздік нұсқау, дидактикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру туралы түсінік беру.
Пререквизитер: Педагогикалық мамандыққа кіріспе, педагогика.
Постреквизиттер: Дүниетану теориясы мен әдістемесі, м.д.тәрбие жұмысын ұйымдастыру және басқару, педагогикалық шеберлік, ойынның психологиялық-педагогикалық неіздері, оқу таным әректін ұйымдастыру курстарын игеруі қажет.
Студенттіњ алдын-ала мењгеріп келуге тиісті даѓдылары:
1.Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру әдіс-тәсілдері.
2. Сөздік нұсқау, дидактикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
3. Мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.
4.Түрлі жанрдағы көркем шығармаларды орындау, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
Студенттіњ алдын-ала біліп келуге тиісті мєліметтері:
1. Ересектер тобына арналған сабақ жоспары.
Ж±мысты орындау реті:
1. Үй тапсырмасын сұрау.
2. Ересектер тобына арналған сабақ жоспарын әдістемелік тұрғыдан талдау.
3. Үй тапсырмасын қорытындылау.
Ќысќаша теориялыќ маѓл±мат: Диалог — екі не одан да көп адамның әңгімесі. Әңгіменің мақсағы, әдетте, бір нәрсе жайында сұрап, оған жауап бе-руге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға шақыру.
Диалог стилі жағынан негізінен ауызекі сөйлеу тіліне тән.
Л. В. Щерба ауызекі өзара катьшаока туекен екі нндивнд-тің бір-біріпе жасаған реақциясынан, белгілі бір ситуациямен цемесе сөйлеүшінің айтуымен анықталатын әдеттегі ішкі се-бептерден пайда болған реақциядан тұрады. Диалог — бұл шын мәнінде жауап беру тізбегі,1—^деп ЖіэздЫ.
...Әдеби тілдің негізінде,—деп жалғастырды Л. В. Щер-ба,— монолог, әңгіме, дмалогқа карама-қзрсы болып келетің ауызекі сөйлеу тілі жатады. Монолог — бұл мүлде реплика емес, қоршаған оргаға әдейі әеер ету болып сзналатын ойды жеңілдетіп сөздік формаға келтірілгеи лсүйе, Монологтың да көркем шығарманың нышаны...'.
Диалогқа қатысушылардың әрбір жекелеген реоликасында аяқталған ой жоқ, тек олардын бәрі диалогғық бірлікте2 деп ұғынылады.
Мысалдарды қарастырайык:
Оп екі сағат бойы ұшып жүрміз... Эвечктер поселкесіне қондық... Тері пешпет ккгеп бір жігіт келді.
Естисіз бе, мына самолетке кэнша адам отыра алады? — деді.
Жиырма адам,— деп жауап бердіы.
Отыз адам отыра ала ма?
Мүмкін, болар.
Ал кырык ше?
Кырьік отыра алмайды.
Жарайды, Рахмет.
(В. Осипов.)
Біз бұл дмалогтан сүрау мен баяндау сөзінін әрасында дма-логтық тұтастық бар екенін байк,аймыз.
Ал баяндау мен мәжбүрлеуші сөздің арасындағы дмалогтық тұтастықка мынадай мысал келтіруге болады:
Естіп отырмыз, пэлатқайын жавывда біреу жүр. Қім бұл? Тосыннан терезеден аю күшігінін басы көрінді:
АюІ — радист айқайлап жіберді.
Ат! — деп, мен радиетке айқайладым.— Тек оған емес, асырып.
(М. Водопьянов.)
Сұрау, баяндау және мәжурлеу сөздернің арасында мынадай диалогтық тұтастық та болуы мүнкін:
Осы істермен жүріп Шешесінің сабақка қарауға ешбір мұршасы болмағаны түсінікті еді... Міне, жұмыстан шешесі келедІ де, сұрай бастайды:
Сен сабақка әзірлендің бе?
Жоқ әлі. Казір әзірлендім.
Қазір отыр.
Казір, қазір, маматай, тек тасбақаны тамақтапдырьп алайын.
(Н. Носов.)
Дмалогтық дәнекер тілде сөйлеушінің сөз ыңғайынан түсініле беретін кейбір мұшесі түсіп қалған тольшсыз сөйлемдер жиі пайдаланылады және ауызекі сөйлеу тілі стилі-нің стандартты құрылымындағы (штамптар) толық сөйлем-дер де өте жиі пайдаланылады. Ол келмей қала алмайды (яғни Ол міидетті түрде келеді), Ол Бұл жұмысты істей коярі (яғни Ол жұмыс істемейді), Сенен де көмек күтіп! (яғни Сен көмектесе алмайсың), Шеберді тапқан екен! (яғни Ол аса шебер емес), Сенің ойыншығың маған керек болыпты! (ярни Мен сенің ойыншығыңды алмадым), Мен саған алғызармыні (яғни Мен саған алуға тыйым саламын) және т. б.
Диалог — әңгімелесу, сөйлесу — балалардын үлкендермен және өз ■қатарластарымен сөз арқылы қатьшас жасауының не-гізгі турІ.
Балаларды бақшада сөйлеуге үйрету екі формада өтеді: 1) өзара еркін -сөйлесу; ) арнайы эткізілетін сабақтар. Диалог өзара еркін сөз қатынасынан туады да, грамматккалық дағды-лардың тшбйғи дамуының, балалардың сөздік корын байыту-дын негізі, байланыстыра сөйлеудің негізі болып табылады. Диалогпен сөйлесуді арнайы сабақтарда уйрөтедІ, бірақ -мұн-дай сабақтар әдетте айына 1—2 рет еткізіледІ: ал жай кезендер-де балалар тәрбяешілермен және баска балалармен бақшада болған уақыттарыпың бәрінде дмалог арқылы сөйлесе береді. Үйге келгенде үй ішіндетілермен дмалоғын жалғастырады.
Балаларды дмалог немесе сөйлеу тіліне үйрету — әңгімелесу (сейлесу) түрінде, яғни балалардың үлкендерыен немесе өзара сөз кағыстыру түріңде-өтеді.
Мектеп педағогикасында Әңгімелесу деген сөздік тер-минологиялық мағынасы кез келген бір пән— табиғаттану, та-рих, көркем жазу жәке т. б. бойынша теорпялық білім берудіқ эдістерінің бірі екені мәлім. Әңгімелесу процесінде әңгіме-лесу шеберлігі артатыны, яғни дмалог жүргізу қабілегі да-митыны, демек, тілдің тністі синтақсистік формалармен, сон-дай-ақ болмыстың белгілі бір саласын бейнелейтін лекенкамен байитыыы мазарға алынбайды. Басқаша айтканда, тілдік ақт ретінде мектептегі әңгімелесу нақты мақсат емес, білім беру құралы; ал балалардың тІлін әңгІмелесу процесІнде байыту жай қосьшша пайдалы кұбылыс ретінде қабылданады.
Мектеп жасына дейінгі мекемелерде әңгімелесу 'баланық сөйлеу қабілетін дамыту үшгн жургізіледі.
Бірақ тіл міндетті түрде шындық .кубылыстарды 'бейнелей-тІн, коділейтін болғандықтан, мектепке дейшгі мекемелерде әт-кізілетін әңгімелесулер мектептердегідей білім береді. ӘңгІме-лесулердіи, мазмұны Балалар бақшасывдағы тәр'бис программасымен анықталады. Әңгімелесулер: 1) баланың өзі туралы (Внтяның мүрны кэие? Мүрныңды көрсстші.— Біздің мұр-нымыз міне!); 2) семья туралы әуелі: (Сен кймді жақсы кө-ресің? — Папаны ма?; Папаны қалай жақсы көретінінді көр-сетші?; — Қандай жақсы кереді, ә; ал кейінірек :Сенің па-пан кІм? — Меніқ папам машинада жұмыс істейді. Мен де мапамдай боламьш; бүдап кейіп: Сен ескеңде кім боласың?— Мен папам сиякты экекаваторда жұімыс істейтін . боламын. Менін папам жұмыеты жэйсы істейді, Қүрыет тақтасында оның портрегі түр!); 3) балалар бақшасындағы ересек адамдардый; енбегі туралы (аспаздар, аула тззалаушылар, күтүшінер т. б.); 4) түрмыстық және еңбекке керекгі заттар туралы (мебель, ыдыс-аяк, ікиім, ецбек күралдары, 'Көлік және т. б.); 5) жылдың әр маусымындағы табиғат керіністері туралы (жанды ж&не жағсыз— өсімдіктер, жабайы авдар, үй жануарлары); 6) ко-ғамдық өмір туралы: атақты адамдар туралы, ен'бек -ерлері, Оганды қорғау жолында ерлік көрссткен бағырлар туралы, мем-лекетіміздің негізін калаушы — В. И. Ленин туралы.
ТәрбиешІнін бадалармен күнделікті карым-кағынас жасау барысында Еркін өткІзген әңгімелерін балаларды алдын ала әзірлеп, арнайы сабақ ретінде жүргізген, сондықтан да ә з і р -л е н г е н әңгімелесу деп аталатьш Әңгімелесуден ажырату үшін әзірленбеген ән.гімелес\ деп атаймыз.
Әзірленбеген Әңгімелесу, мысалы, балаларды жуындыру ке-зінде, тамақ ішкенде, серуснге шығуға жиналып жагканда, се-руендеп жүргенде, ойын ұстіиде, еңбекпен шүғылданғанда т. б. уақыттарда өтеді. ӘзІрленбеген деген сөз балалар түрғысынан алып айткапда тана өз мәніие ие (-себебі олар тәрбиешінін өз-дерімен не туралы сөйлесетінІн, кеаілдерін не нәрсеге аудара-ғынын білмейді); ал тәрбиеші болса, міндетті түрде осы жағ-дайлардың бәріне алдын ала дайындалған болуы тиіс, өйткені ол — арнайы мамандық алған, балалармен сейлесе білу шеберлігін меңгерген адам. Кез келген жағдайдағы әр сөзімен ол балаларды өз ана тілін дұрыс сөйлеуге баулиды. Тәрбиеші ез ана тілінік сннтақсистік қүрамын, дауыс ырғақта-рының айтылу мәнерін жақсы -білуг-е тиіс: егер олай өте алма-са, онда ол Бұл салаға жарамеыз болып есөлтеледі. Сөйтіп, тәрбиеші күнделікті .қызмет бабымен карым-қатынас жасау қа-жеттілігінен туындайтын балалармен арадағы әңгімеге грам-матнкалық формалар іздеп, өз ^сөзінін әуенділігін (фонология) карастырып арнайы дайындалмайды, өзінін тіл құбылыстарын айыра білетін қабілетіне сенеді, бірақ та ол әр әңгіменін тақы-рыбын күні бұры өзірлеуге тиіс.
Әңгіменің тақырыбын тәрбиеші өзініқ күнделІгіне бірдІ-екілі сөзбен күндік жұыыс жоспарына жазып қояды. Мысалы, Ба-лалар бзқшасындағы тәрбие программасында балаларға Киім деген жалпы.тақырыпта әңгіме еткізу керек делінген, әл тәрбиешінін. күнделігінде ол Пальто немесе Малақай деп қана көрсетілсе болғаны; Программада... бес жастағы бала-лармен аАспаздардың жұмысы туралы әңгіме өткізу керенАе-лі-нее, ол тәрбиеші күнделігінде Қөже немесе СәБіз котлеті деп жазылуы мүмкін; Программада... 7 жастағы балалармш Табиғат аясында енебек ету тақыры^бы үсъшылса, ол күнде-лікте Жапырақ, жинаймыз, Құстарды жемдейміз, По-мпдор отыршзамш болып жазылады. Демек, әзірленбеген әң-гімеңіқ әрбір тақырыбы: алақай, көже*, помидор отырғы-зу деп лексикалық тиянақты бір сөзбен жоспарра алуына йбден болады. Бірақ тәрбмаші осы тақырыптар төнірегінде бз-лалармен Қай кезде қалай сейлесу керек екенін күні бұрын білсе, қалған айтылар сөздер әцгіме үстінде езіяеи-өзі өрбіп
жатады,
А л т ы ж а с т а ғ ы баладармек. Кағэз күмыраларға өсірілген помндор квшеттерін атызғз отырғызу уақытыітдағы. әзірленбеген әигіме. Әр-бір күмыраға оның иесінін — ба.чанын — аты жазылған.
Тәрбиещі. Ба.чалар, көшет өсірген кұмырэларынды борің де дкел-діңдер ме?
Б а .1 ә л а р. Бәріміз де!
Тәрбиеші. Қүмьіраларды топырақка көміп коГіган еон, Онын Қайсы-сы кімніа есімдігі екепі қалай ажыратамыз?
Н н н а. Аттары көрініп тұруы ушйт, кумыраларды топырақка аузина деййт квбеу керек.
Петя. Әрбір кумырага таяқ шаншып, оған аттарымызды жазып коя-йык.
Тәрбиеші. ЕкІ түрлі пікір. Нкна құмыраларды тугел кембей, жазу-Лары керінетшдей етіп қалдырып көму керек деп ұсымады, ал Петя үзыи таяқшалар жаеап, оған әркім ез атын жазып, оны көшеттід таиырьша тигіз-бей күмыранын ішіне немесе жанына кадәп қога керек дейді. Кімнің пІвІрІ көңілге конымды. Сен қалай ойлайсын, Галя? Галя. Құмыраны аузына дейін көмбейік.
Тәрбиеші. Кумьіраларды иесінік аты көрінетшдей етіп кемгенімізбен, үстінеи су кұйғанла ондағы жазулар нендей күйде болады, Вова?
Вова. Жазуға су тиіп еиясы жайылады да, көрінбей қалады. Тәрбиеші. Дұрыс, Вова.
Петя. Мен Нимадан артығырақ ақыл ойлап таптымі
Тәрбиеші. Өзін-өэІ нақтап, Бұлай сөйлеу ерсі болады, бағасын бас-калар айтсын.
Толя. Петянық ойлап тагжаны жақсы. Тәрбиеші. Қалайша? Толя. СебебІ, таякшалар биік... Тәрбиеші. Бнік таякшалардан ...
Толя ... Биік таякшалардан жазулар жақсы көрініп турады да ... Тәрбиеші. ...жазуы өшіл Калады деп қорықпай есімдікті суара бе-руге боладгл. Толя, енді осы мйлсмді өзін түгел айтып берші?
Толя. Биік таяқшалардаи жазу жақсы ыөрініп түрады да, помидор-ды ... өсімдіктерді... суара беруге болады.
Тәрбиеші. ...корыкпай. £
Толя. Жазуы өшіп қалады деп қорыкпай.
Тәрбиеші. Өте жақсы. Енді Воаа мен Галя ағаш шебері Сенен Вла-диыпровичке барып, ол кісіден ұзын таякшалар сурап келсін. Бізге 25 даіга керек. Айтпақшы, ол таякшалардыи Біздің өсімдіктеріміз өекендо де пайда-сы тпеді. Оны сендер жаздықүкі көресіндер. Ал, Семен Владймғіровнчке ол таяшалардыа Бізге не үшін керек болганып қалай түсіндіресінлер?
Әр бала өзінін ағаш шсберімен қалай сөйлесетінін айтады. Тәрбиеші олардың ен түсінікті және ең қысқа түрін тақдап аладн да, ақаш шеберіне баратын балаларға түсіндіреді.
Өсімдіктер, онық күтімі, оған қадалатын таяқімалар туралы тақырыпқа тәрбиеші кектемде, жазда және күзде де қайта оралып, балалар өсшдіктің өсуін бақылап жургенде, уақытына сәйкес жақа сөздер қосып, қайталап отырады.
Әр жастағы балалармен еркін 'Қатынзс жасаудан туған жо-ғарыда келтірілген үш әдгшенің үзіндісінлегі тәрбиеші сөзін талдай келе айтарымыз: ол ең алдымен ібалалардың сөздІк ко-рының молаюы үшін белсене қызмег өтеді; олардың өздеріне таныс сөздердің мағынасын түсйгуіве көмектеседі; ба-лаларды тәрбиеші қолданға-н сөйлемнің сишақсистік кұрылы-мын қайталап аГітуға жетелейді, сейтіп оларда грамматпкалық дағдыларды кальштастырады, Балаларды ұялтып не әкгймеге араласудан алшақтатып алмау үшін, Әңгіме үстінде тәрбиеші балалардың фонетикалық қателерін кеп түзетпейді.
§ 2. Арнаулы сабақтарда дмалог түрінде сөйлеуге үйретудің әдістері мен тэсілдері
Дналог түрінде байланыстыра сөйлеуге үйрөтетІн арпаулы сабақтар сөйлесу (әңгімелесу) және еліктету әдісімен өткізіледі.
Қөрсетілген әдістер кебінесе мына екі жағдайда Іеке асы-рылады:
1) алдьш ала эзірленген эңгімелесу (сөйлесу) тэсілдерімен;
2) сахналық түрге бейімдеу (елжтету, қайталап айгу) тә'СІл-дерімен.
Алдын ала әзірленген әңгімелесу
Алдын ала әзірленген әңгімелесудің міндеті: Біріншіден, ті-келей іміидет — балаларды Әңгімелесе білуге үйрету, яғни әнгі-ме айтушыны тыңдауға, оның сөзін бөлмеуге, өзін-өзі ұстауға, сөз қьштырудың ретін таба ібілуге, өз ойын әңгімелесуші адам-ға түсінікті етіп жеткізуге баулу; екщшіден, жанама міндет — сөздерді дұрыс айта білу және грамматақалық дағдыларды ка-льштасғыру; балаларға таныс сөздердің мағынасын анықтау.
Лабораториялыќ ж±мыстыњ аты:
Монологтық сөйлеу.
Лабораториялыќ ж±мысќа ќажетті ќ±рал-жабдыќтар:
1. Үлгі. (Ересектер тобына арналған сабақ жоспары).
2. Картиналар.
3. Ертегі кейіпкерлері суреттері.
Ж±мыстыњ маќсаты: Студенттерге монологтық сөйлеуді қалыптастыру әдістері -әңгімелеу қайталап айту. Әдеби шығарманы әңгімелеу: әңгімелеудің әрекет ретіндегі анықтамасы, түрлері, мәтін мазмұнына жақын, қысқа не тұжырымды, таңдау бойынша, мәтін мазмұнын өзгерту, шығармашылық толықтырулар енгізу. Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері. Әңгімелеудің әдеби шығарманың мазмұны мен көркемдік формасына тәуелділігі. Әңгімелеу үшін әдеби шығармаларды іріктеу. Түрлі жас кезеңдерінде әңгімелеуге талаптың күрделенуі, әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы және әңгімелеуге үйрету. Байланыстырып монологтық сөйлеуге үйрету құралы ретінде әңгімелеуді меңгеру шарттары туралы түсінік беру.
Зерттеу таќырыбыныњ ќажеттілігі: Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктері. Әңгімелеудің әдеби шығарманың мазмұны мен көркемдік формасына тәуелділігі. Әңгімелеу үшін әдеби шығармаларды іріктеу. Түрлі жас кезеңдерінде әңгімелеуге талаптың күрделенуі, әңгімелеуге үйрету әдістемесі. Сабақ құрылымы және әңгімелеуге үйрету. Байланыстырып монологтық сөйлеуге үйрету құралы ретінде әңгімелеуді меңгеру шарттары туралы түсінік беру.
Пререквизитер: Педагогикалық мамандыққа кіріспе, педагогика.
Постреквизиттер: Дүниетану теориясы мен әдістемесі, м.д.тәрбие жұмысын ұйымдастыру және басқару, педагогикалық шеберлік, ойынның психологиялық-педагогикалық неіздері, оқу таным әректін ұйымдастыру курстарын игеруі қажет.
Студенттіњ алдын-ала мењгеріп келуге тиісті даѓдылары:
1.Монологтық сөйлеуді қалыптастыру әдіс-тәсілдері.
2. Сөздік нұсқау, дидактикалық ойындар, қозғалыс ойындары, бірлескен іс-әректі тілдік ситуация құру.
3. Мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.
4.Түрлі жанрдағы көркем шығармаларды орындау, оған әдістемелік тұрғыдан талдау жасап үйрену болып табылады.
Студенттіњ алдын-ала біліп келуге тиісті мєліметтері:
1. Ересектер тобына арналған сабақ жоспары.
Ж±мысты орындау реті:
1. Үй тапсырмасын сұрау.
2. Ересектер тобына арналған сабақ жоспарын әдістемелік тұрғыдан талдау.
3. Үй тапсырмасын қорытындылау.
Ќысќаша теориялыќ маѓл±мат:
Монолог сөзге балаларды жүйелі үйретуді шамамен 5 жастан бастайды. Бірақ бұған әзірлік екі жастан, оларға тақпақ оқып, оны жаттатқан кезден бері жүргізіледі. Ал төрт жасар балаларға баяндау және суреттёу монологтарына жаттықтыруға, ал жетіге аяқ басқанда —-қысқа (бір-екі сөйлемдік) әңгіме-ге үйретуге болады. Монологтың қиындығы сонда — ол баладан өзі үшін маңызды ақитаға немесе әдеби шығармаға беріле көңіл бөлуді, оған қатысты заттар мен құбылысты сезііп қана қоймай, олардың бір-бірімен байланысын да байқай алатындай болуды талап етеді. Бұл үшін есте сақтай білу керек. Есте сақтауға қабілетінің жұмыс істеуі — жалпы баланың ақыл-ойының -өсуімен байланысты. Балалардың бүл қиындықты жеңуіне үл-кендер көмегі қажет. Олар монологпен сөйлесуге тақырып тауып беріп, баланың сөзін аяғына дейін тыңдап отырады.
Монолог түрінде сөйлеуге үйретудіқ әдістері — қайталап айту мен ойдан шығарып айту. Балалар монолог текстерін кай-талаіт айтады, оқиғалар мен заттарды нақтылы көріп те және оны көзге елөстетіп те ойдан құрастырып айта береді.
Монолог түрінде сөйлеуге үйретудің әдістерін меңгеру үшін тәрбиеші:
1) балаларды тыңдауға;
2) оларға ойдан шығаруға, қайталап айтуға, әңгімелесуге көмектесуге міндетті. Орташа топтағы, ересек және дайындық топтарын монолог сөзге үйрету жүмысының айырмаш-лығы — текстің көлемі мен оныц мазмүнының күрделілігіне байланысты (оның өкеуі де Балалар бақшасындағы тәрбие программасында белгіленген).
Қай жастағы топтарда болсын монолог түрінде сөйлеуге үйретудін, негізгі тәсілі ауызша айту үлгісіне сүйену больш табылады. Қосымша тәсілдер — нақтылы заттарды т і р е к е т у, с у р е т т е р г е с ү й е н у.
Қайталап айтуға үйрету
Қайталап айтуға арналған мәтіндер:
3) балалармен күнделті еркін қарым-катынас процесінде
тәрбиешінің балаларға айтатын және 'балалардың бір-біріне немесе өз семьясындағы үлкендерге кайталап айтатын тұрмыс-салттық сипаттағы хабарлар;
4) монолог түрінде сейлеп үйретуге арналған са'бақтарда балалар кайталап айтуға тиісті керкем шығармалар.
Өзара еркін сөйлесу арқылы монолог сөзге үйрету. Тәрбиеші хабарын қайталап айту
Тәрбиеші хабарыңың тақ-рыбы әр түрлі оқиғалар, бастан кешкен нөмесе жұмысқа бара жатқан жолда, дүкенде, үйде, тоғайда, паркте т. 6. жерлерде кездесіп қалуы мүмкін әр алуан жағдайлар; немесе андардың, гүлдердің, қандай да бір үйдін, ағаштық, оріманның — жалпы адамды қоршаған оіртаньщ алуан түрлі сипаттамасы болуы мүмкін. Әрине, бұл әқгімелер сурет-теу монологы, баяндау монологы формасында болады. Ал жо-ғары топтағы балаларға арналған хабарлар пікір алысу монологы болуы керек.
Алайда тәрбиеші хабарлары өзінің дидактикалық мақсатта-рына қарай әр түрлі болатыньгн еекерген ж^н:
3) ол балалар көқілін бір құібыльгсқа бөлетін, сонымен бірге
олардық лексикасын байытатын грамматикалыіқ және оинтак-
систік формалардан мағлұмат беретін таза танымдық сипатта-
ғы әңгіме болуы да мүмкін;
4) хабар — балаларға қайталап айтуды үйрететіндей арнайы
дидактикалық материал, яғни балалардың монологты пайдала-
ну қа(білетін дамытуға, граміматлкалық дағдыла.рды және лек-
сиканы жандандыруға арналған монолог сөз үлгІ-сІ.
Сондықтан өз мюнологында тәрбиеші балаларға таныс лексика мен грамматикалық формаларды ғана кіргізу керек, яғни балалармен тек кана оларға таныс нәрселер мен қүбылыстар туралы сөйлесу керек Бүл әдісті балалар өздеріне қиын тиетін монолог сөздерді меңгергенге дейін колдана бергені дүрыс.
Өмірде кездесетін оқиғалардан, шындыққа құрылған ауызша суреттеулерді тәрібиеші балалар үғымына жеткізе алатындай болуы керек. Сенімді әсерлі түрде айтылған, кәңілді қалжың, әжуасы аралас суреттеулер балаларға қатты әсер етеді, оны балалар баскаларға ынтамен кайталап айтуға әуестенеді. Бұның өзі сөйлеу мумкіндігін дамыта түседі.
Тәрбиеші ата-аналарға үйде немесе жолда баланың айтқан әңгімесінің мазмұнын кызыға тындап, толық айтуына көмектесулерін талап етеді. Бүл балаларды қайталап айтып үйренуге машықтандырады.
Сабақтарда монолог сөзге үйрету. Көркем шығармалардың текстерін қайталап айту
Балаларға көркем шығармалардың текстерін қайталап айтуға көмектесу әр түрлі сұрақтар кою арқылы ауызша айту тә-сілімен іаке асырылады.
Монолог тексін қайталап айтуға көмектесетін сұрақтар мынадай типтерге бөлінеді:
8) бәрі қосылып кайталауға бағыттаушы сұрақ (сөйлемнің
ең соңғы сөзіне қойылатын сұрақ),
9) есіне түсіретін сұрақ,
10) жетекші сүрақ,
11) тікелей сұрақ,
12) тікелей сұрақтардық тізбегі (жоспар),
13) барлаушы сұрақтар,
14) сұрақ-нұсқау.
Балаларға қайталап айткызудан бұрын тиісті текстІ сөзсіз оқып беруі керек.
Е к і жастағы балалармен еткізілген сабакта тәрбиеші бәрі қосылып кайталауға бағыттаушы (сөйлем-нің ең соңғы сезіне тәрбиешінің өзі қоятын) сұрақты пайдаланады.
Көбіне тәрбиешіге әз сурағына езі жауап беруге тура келе-дІ, сонда балаға берілген жауапты қайталап айтып үйренуге жеңілдік туады. Баланың сейлеу қабілетіне байланысты оған көркем шығарманы бірнеше кайталап оқуға тура ікеледі. Мы-салы, ж^оғарыда келтіоілген тақпақты тәрібиеші айтқан сөйлем-ді аяғына дейін айтып шығу ушін бірнеше қайталап окылады. Жеке сөздерін есіне сактап, түсіне бастау үшін бірінші тақпақ-ты балаға ібес, тіпті он рет қайталап оқу ікерек. Ал екінші тақ-пақты немесе кішірек өлеңді (өз жастарына лайық) олар, бі-рінщіге қарағанда тезірек үғады. Әрине, ол үшін баламен тия-нақты жұмыс істеу керек.
Ү ш жастағы балаларға қайталап айтуды үйрету үшін тәр-биеші есіне түсіретін сұрақты пайдаланады. Мыса-лы, В. А. Жукювскийдің Мысық пен теке өлеқін бірнеше рет оқығаннан кейін, тәрбиеші оларға қайталап айтуды талап етеді. Ол жұмьгс былай жүргізіледі:
Баќылау с±раќтары:
6. Балаларға монолог сөзді үйренудің қиындығы неде?
7. Балалардың монолог сөзді уйрену мүмкіндіктерін дамыту үшін жүргізііе-
тін арнаулы сабақтар қай уақыттан басталады? Балаларды монолог сз-
дің кандай типіне үйрету керек?
8. Балаларды іионолог сөзге үйретудің әдістері жэне оның негізгі тәсілдері
қандай?
9. Балаларды өзара еркін сөйлеу аркылы монолог сөзге уйрету қалай у.йым-
дастырылады? Монолог хабарлар сабағына тәрбиеші қандай тақырыптар
таңдап алады?
10. Балаларды монолог сөзге үйренуге машыктандыруда ата-аналар кемегін
калай ұйымдастыру керек?
Әдебиеттер:
1. Баймұратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін дамыту Алматы мектеп 1984 ж
2. Тыныбекова А. Тілашар дәстүрі Алматы мектеп 2000ж
3. Үйсінбаева З. Дұрыс сөйлеуге үйрету Үйелмен және балабақша №2 1992 ж
4. Жанабілова А. Мұқашева Е. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу қазақ әдебиеті №8 2002 ж
5. Еденбаева З. Мектеп алды балалардың отбасында және балабақшада бала тілін дамыту Білім журналы №2 2001 ж.
Лабораториялыќ ж±мыстыњ аты: Ойша (өз жеке және ұжымдық тәжірибесі бойынша) әңгімелеу.
Лабораториялыќ ж±мысќа ќажетті ќ±рал-жабдыќтар:
1. Үлгі. (Ересектер тобына арналған сабақ жоспары).
2. Картиналар.
3. Ертегі кейіпкерлері суреттері.
Ж±мыстыњ маќсаты: Студенттерге cабақ құрылымы және әңгімелеу формасы мен мазмұнын меңгеруге бағытталған оқыту әдістері.Әңгімелеу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету. Ұжымдық тәжірибені әңгімелеу формасы ретінде хат мазмұынын құрастыру, оны талдау. Қиялы бойынша әңгімелеу. Баланың сөздік шығармашылық қабілетін қалыптастыру ерекшеліктері. Баланы шығармашылық әңгімелеуге үйретудің педагогикалық шарттары. Әңгімелесу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету. Шығармашылық әңгіме түрлері. Оқыту әдістері, баланың дербестігін, творчествалық белсенділігін, көркемдеу мәнері құралдарын дамыту. Байланыстырып талдап сөйлеуге үйрету. Талдау сөзінің құрылымы, түсіндіру, қорытынды. Түсіндірудің тілдік құралы. Баламен жұмыс міндеттерін талдауға дағдыландыруды қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Сабақты талдауға үйрету пәндік әрекеттерге, көрнекі құралдарға негізделген сабақтар туралы түсінік беру.
Зерттеу таќырыбыныњ ќажеттілігі: Әңгімелеу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету. Ұжымдық тәжірибені әңгімелеу формасы ретінде хат мазмұынын құрастыру, оны талдау. Қиялы бойынша әңгімелеу. Баланың сөздік шығармашылық қабілетін қалыптастыру ерекшеліктері. Баланы шығармашылық әңгімелеуге үйретудің педагогикалық шарттары. Әңгімелесу барысында баланың тілдік әрекетіне жетекшілік ету. Шығармашылық әңгіме түрлері. Оқыту әдістері, баланың дербестігін, творчествалық белсенділігін, көркемдеу мәнері құралдарын дамыту. Байланыстырып талдап сөйлеуге үйрету. Талдау сөзінің құрылымы, түсіндіру, қорытынды. Түсіндірудің тілдік құралы. Баламен жұмыс міндеттерін талдауға дағдыландыруды қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Сабақты талдауға үйрету пәндік әрекеттерге, көрнекі құралдарға негізделген сабақтар туралы түсінік беру.
Пререквизитер: Педагогикалық мамандыққа кіріспе, педагогика.
Постреквизиттер: Дүниетану теориясы мен әдістемесі, м.д.тәрбие жұмысын ұйымдастыру және басқару, педагогикалық шеберлік, ойынның психологиялық-педагогикалық неіздері, оқу таным әректін ұйымдастыру курстарын игеруі қажет.
Студенттіњ алдын-ала мењгеріп келуге тиісті даѓдылары:
1. Суреттеу және сюжетті әңгімелер, олардың құрылымын түсіндіру.
2. Ойыншық, ойыншықтардың жиыны туралы сюжетті әңгіме құрастыру.
3. Мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.
4. Картина мазмұнын, ондағы байланыстарды түсінуге, мазмұнда жеткізудің тілдік формаларын іздестіруге бағытталған сауалдар қою. .
Студенттіњ алдын-ала біліп келуге тиісті мєліметтері:
1. Ересектер тобына арналған сабақ жоспары.
Ж±мысты орындау реті:
1. Үй тапсырмасын сұрау.
2. Ересектер тобына арналған сабақ жоспарын әдістемелік тұрғыдан талдау.
3. Үй тапсырмасын қорытындылау.
Ќысќаша теориялыќ маѓл±мат:
Мектепке дейінгі 5-6 жастағы балаларға арналған көркем шығармалар осы жастағы баланың өмір тәжірибесіне сәйкес болуы, олардың ой-өрісін әрі қарай кеңейтуге көмектесуі тиіс. Бұл жастағы балаларды тек зат қана емес шығармалардағы кейіпкерлер, еңбек адамдары, батырлар т.б. ерліктері қызықтыра бастайды, соларға еліктейді. Сабақтарға байланысты алынған көркем шығарма сол қалпында көрсетілуі тиіс. Мысалы: С.Машақовтың Мәншүк алсақ ондағы батыр қыз Мәншүктің қаптаған жауға бетпе-бет келіп, ашу, ыза да, сүйініште қабат келгені көрсетілген, саны тыңдаған балалар сол Мәншүк сияқты батыр болуды армандайды, соған еліктейді. Көркем әдебиеттермен балаларды бала-бақшадан бастап таныстыру балаларды өмірмен қоғаммен таныстыра отырып тәрбиелеу. Сабақтарда көркем шығарма кейіпкерлерінің баланың ішкі жан дүниесіне әсер етеді. Мектепке дейінгі балалардың ой санасын дамытыуға, мінез-құлқын қалыптастыруға, дүниетанымын кеңейтуге көркем әдебиет шығармасындағы кейіпкерлердің өмірі мен іс-әрекеттері үлкен әсер етеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өз жас ерекшеліктеріне қарай ертегі аңыз-әңгімелер, батырлар туралы шығармаларды сүйіп тыңдайды. Ондағы бас кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне еліктейді, тәтті қиялдарға беріледі, өздерінше соларға еліктейді.
Балалар бақшасынан бастап балаларды адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Себебі көркем шығармалар балалардың ой-санасын дамытуға, мінез-құлқын қалыптастыруға дүниетанымын кеңейтуге зор ықпал жасайды.
Көркем әдебиеттерді сабақтарда пайдалану – баланың жеке басының эмоциялық және рухани жақтарының дамуына жағымды әсер ететін қайнар көз. Көркем әдебиетте шындықты эмоциялық тұрғыдан бағалау анық суреттеледі. Мұның өзі – балаларды адамгершілікке тәрбиелеуге көркем әдебиеттің әсері зор.
Мектеп жасына дейінгі балаларға сабақтарда көркем әдебиет шығармаларын пайдаланғанда шығарма шындыққа сай болуы тиіс, өте тар өрісті (ит пен мысықтың айналасында болмауы керек). Ол өмірдің өзіндей болуы керек. Сабақтарға алынған көркем әдебиеттер суреттері ересектер өмірі жағдайлары, еңбектері, жағдайлары, атақтары, әр түрлі адамдар, қала мен ауыл және т.б. бейнеленуі тиіс. Мұның бәрі баланың көкжиегін кеңейтеді және ойдан шығарылған жын-шайтан, жалмауыз кемпір т.б. гөрі қызықты болады. Мектеп жасына дейінгі 3-4 жастағы балаларға сабақта пайдаланатын көркем шығарма өте қарапайым болуы керек, бала айналадағы дүниені тікелей бағалай білуіне көмектесуі тиіс. Бұл жастағы балаларға шығармаға байланысты суреттер көп пайдалану керек. Суретті көре отырып көркем шығарма арқылы сабақ өтілсе, ол сабақтан алған әсер арқылы сол шығармадағы кейіпкерлерге еліктейді.
Қ.Мырзалиевтің “Ана-тілің” өлеңін сабақта пайдалана отырып оқысаң, балалар өз ана тілін ардақтауға оны құрметтеуге тәрбиеленіп, басқа тілдерді де меңгеруді армандайды. Отанды сүюге, өз елін адамдарын сүюге арналған әдебиеттерді балаларға таныстыруда біз мектепке дейінгі жастан бастап өз рәміздерімізбен таныстыруымызға болады. Герб, ту, ән ұран мен таныстыру арқылы отанымыз Қазақстанды сүюге ел таңбамызды құрметтеуге тәрбиелейміз.
Әрине мектеп жасына дейінгі сәбилер әдеби шығармаларды тәрбиешінің мәнерлеп оқып беруі бойынша ғана сөз сырын санасына ұялатады.
Ертегі , шағын әнгіме өлең мақал - мәтел жұмбақ сияқты балаларға лайықты көркем сөз жанрларының ежелгі нақ тәрбие ісінде зор көмекші екені белгілі. Бала – бақшада тәрбиеленбеген, әлі мектеп жасына жетпеген ауылды жерлердің сәбилері кішкентай күнінен өз әже аталары әке – шешелерінің естіген халық ауыз әдебиеті нұсқаларынан нәр алып өседі. Мұндай шығармаларды сәбилер қызыға тыңдайды, жылдам жаттап алады. Мысалы , санамақ, торғай, қарғалар т.б сияқты халық өлеңдері ойнақы тілімен қайталама сөзімен , музыкалық сөзімен бөбектерді баурап , сөз өрнегіне бауриды.
Сол себепті де Бала –бақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында 2-6 жасқа дейінгі балаларға әдеби шығармаларды оқу , тіл дамыту жұмысы үшін арнайы бөлім, 2-3 жасқа дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті үлгілерінен Бесік жыры сияқты ойнақа өлеңдер санамақтар беріледі. Бала кейде кітаптың бетін ашып отырып, суреттің астына жазылған өлең жолдарын дәл тауып, ал өз бетімен оқып отырғандай әңгімелеп береді. Сондықтан тәрбиеші қажетті шығарманы оқудан бұрын, суретті көрсету арқылы (сәбилер үшін) әңгімелеседі. Соңынан шығарманы оқып береді. Ересек балаларға шығармаға байланысты қажетті суретті шығарма оқылған соң берген дұрыс. Өйткені шығарманы оқудан бұрын сурет көрсетілсе, балалардың бар ынтасы сол суретке ауады да, тәрбиеші оқығанда зейін қоймайтын болады. Оқылған шығарманы әңгімелеп айтуға түйрету сабағының үлгі жоспарын төмендегіше құруға болады:
1. Тәрбиешінің кіріспе әңгімесі.
2. Тәрбиешінің әңгімені оқып беруі,
3. Оқылған әңгіме, ертегі мазмұнын көмекші сұрақтар қоя отырып айтқызу.
4. Шығарманы қайталап оқу, оның мазмұнын балаларға айтқызу. Мұндайда қысқа әңгіме, ертегі мазмұнын бір балаға, көлемді шығармалардың мазмұнын бірнеше балаларға айтқызуға болады. Егер әр жастағы балар аралас болса, алдымен ересек, естияр балар әңгімелер айтады,сәбилер тыңдап отырады.
Сәби шығарманы оқып, тыңдау (ерсек топта ), әңгімелеп беру, әңгімелесу жаттау, сияқты сабақ түрлері экскурсия , бақылау, санау, музыка, бейнелеу өнері сабақтарымен байланыстырыла жүргізілген жөн . Бұл сабақтар білімнің мазмұнын толықтырып отырса, тіпті жақсы. Мұндай сабақтардың нәтижелігін бақылау жұмыстары дәлелдеуде . Мысалы сәбилер тобына Қияр мен капуста деген шағын ертегіні қыркүйек айында оқыған дұрыс.
Баќылау с±раќтары:
1. Ұжымдық тәжірибені әңгімелеу формасы ретінде хат мазмұынын құрастыру, оны талдауға сипатама беріңіз.
2. Қиялы бойынша әңгімелеу. Баланың сөздік шығармашылық қабілетін қалыптастыру ерекшеліктері дегенмі не?
3. Баланы шығармашылық әңгімелеуге үйретудің педагогикалық шарттарын талдаңыз.
4. Шығармашылық әңгіме түрлері қандай?
Баќылау с±раќтары:
1. Ересектердің баламен әңгімесі, күнделікті қарым қатынасы диалогтық тілін қалыптастыру әдісін атаңыз.
2. Баламен сөйлесу ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
3. Диалогтық сөйлеуді қалыптастыру тәслдері қандай?
3. Балалардың тілін дамыту жұмыстарының мақсаттарына сипаттама беріңіз.
4. Әңгімелесу түрлері және оларға сипаттама.
5. Түрлі сауалдар қолдану, оларға қойылатын талаптар атаңыз.
Әдебиеттер:
1. Баймұратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін дамыту Алматы мектеп 1984 ж
2. Тыныбекова А. Тілашар дәстүрі Алматы мектеп 2000ж
3. Үйсінбаева З. Дұрыс сөйлеуге үйрету Үйелмен және балабақша №2 1992 ж
4. Жанабілова А. Мұқашева Е. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу қазақ әдебиеті №8 2002 ж
5. Еденбаева З. Мектеп алды балалардың отбасында және балабақшада бала тілін дамыту Білім журналы №2 2001 ж.
6. Керімбаева Р, Керімбаева Б. Дидактикалық ойындар Қазақстан мектебі №1 2006 ж
7. Қоқымбаева Т. Әдеби шығармалардың тіл дамытудағы орны
Бастауыш мектеп № 6 2000 ж
8. Кәкенбаева Ш. Тіл дамыту жұмыстары бойынша метотикалық нұсқаулар Алматы 1991.
9. С. Желдібаева. Мәнерлеп оқу – А . 1997. 20-28 б.