МИКРООРГАНИЗМДЕРДІ МАЛ АЗЫҒЫН ДАЯРЛАУДА ҚОЛДАНУ
Эпифит микроорганизмдер. Жасыл өсімдіктердің органдарының сыртында орналасқан микроорганизмдерді – эпифит микроорганизмдер деп атайды. Эпифит микроорганзмдер өсімдіктер өсетін ортада, оның ішінде топырақта тіршілік етеді. Өсімдіктердің тамырында мекендеген бірқатар бактериялар мен саңырауқұлақтар бірте-бірте өсімдіктердің жапырағы мен сабағына ауысып, сонда тіршілік етіп, өсіп-дами алады. Эпифит микроорганизмдердің саны тұрақты болмайды. Олар жыл маусымның ылғалды және жылы кезеңдерінде көбірек болады. Сонымен қатар, эпифит микроорганизмдер кейбір өсімдіктерде көп кездеседі. Эпифит микроорганизмдердің ішіндегі ең көп тарағандары – спора түзбейтін таяқша бактериялар. Олар өсімдіктердің вегетативтік органдарынан бөлінетін заттармен қоректенеді. Эпифит микроорганизмдердің ішінде сүт қышқылы бактериялары, ішек таяқшасы, зең саңырауқұлақтары мен ашытқы саңырауқұлақтардың мөлшері аз болады.
әдетте бұл микроорганиззмдер тек қана белгілі бір мехникалық әсерден бүлінген өсімдіктердің клеткаларында тіршілік етеді. Жасыл өсімдіктермен қатар эпифит микроорганизмдер пішенде, басқа азықтарда, дәндерде кездеседі. Бірақ микроорганизмдердің дұрыс тіршілік етуі үшін ылғал қажет. Сондықтан көптеген ылғалды азықтарды сақтау үшін арнаулы әдістер қолданылады. Оларға жемшөпті кептіру, сүрлеу, химиялық жолдармен консервілеу т.б.жатады.
Мал азығын кептіру арқылы сақтау. Көк шөпті және басқа да азықтарды кептіргенде ылғалы азаяды, соның әсерінен микроорганизмдер тіршілігі тежеледі. Егер жаңа шабылған шөпте 70-80% ылғал болса, одан даярланған пішенде небәрі 12-16 проценттей ылғал қалады. Ылғалдың мұндай мөлшері микроорганизмдер тіршілігіне жеткіліксіз. Әдетте шөптегі микробтар тек ылғал жеткілікті болғанда ғана әрекет ете алады.
Алдымен шабылған шөпті далада кептіріп, шөмелеп, содан кейін маяға салады. Соның нәтижесінде ондағы қанттар, белок заттары және витаминдер біршама тәуір сақталады.
Түрлі дәндерді сақтауға түрліше жағдай керек. Әсіресе температура мен ылғалдың маңызы зор. Мәселен, ылғалы 14 проценттен төмен дән температура – 30 градустан аспаса ұзақ уақыт сақталады. Егер ылғал 17 проценттей болса дән қызып, бүлінеді. Дән ылғалы 19 проценттен артқанда, температура +100 болса да, бактериялар мен зең саңырауқұлақтар өсіп-дами алады.
Эпифит микроорганизмдердің әсерінен ылғал шөп пен дәнде температура +70-80 градусқа дейін көтеріледі. Мұны өздігінен қызу немесе термогенез деп атайды. Әдетте термогенез құбылысы шөпке немесе дәнге ауа енгенде күшейе түседі. Өсімдіктер өздігінен қызғанда микроорганизмдердің топтары алмасады. Алғашында мезофиль микроорганизмдер тіршілік етеді. Оларға көбінесе сапрофит, шіріту бактериялары және басқа ауру қоздырушы (патоген) микроорганизмдер жатады. Температура көтеріліп, +70-80 градусқа жеткенде тіршілік ететін термофиль микроорганизмдер жанданады. Оған актиномицеттердің де бірқатар түрлері жатады.
Жақсылап нығыздалған маядағы шөптің өздігінен қызуы кейде оның қарайып, үгілуіне, тіпті жанып та кетуіне әкеліп соқтырады. Әрине қарайын,үгілгенде температура +90 градусқа көтеріледі. Мұндай жағдайда микроорганизмдер тіршілігі тоқталады да, тек химиялық процестер жүреді.
Мал азығын сүрлеу. Сүрлеу дегеніміз – микробиологиялық және химиялық факторларды пайдалана отырып, жемшөпті маңызды биологиялық қосылыстармен байыту және сақтау.
Әдетте жемшөпті сүрлеудің шаруашылықта зор маңызы бар. Біріншіден, шырынды балғын шөпті ауа райының кез-келген жағдайында жинап алуға мүмкіндік береді. Пішенге арнап жинаған шөпке қарағанда (40%), сүрлеу процесі шөптегі қоректік заттардың шығынын көп кемітеді (5-10%). Сүрленген шөптегі қоректік заттар бастапқы мөлшерінен кемімейді. Сонымен қатар оның ұнамды исі малдардың сүйсініп жеуіне себепші болады. Соның нәтижесінде мал өнімдері молайып, салмағы артады.
Сүрлемнің қышқылды келуі онда органикалық қышқылдың болуымен байланысты. Әдетте сүрлемде 1,0-2,5 проценттей қышқыл болады. Кейде онда спирт те кездеседі. Сапалы сүрлемде сүт қышқылы, сірке қышқылына қарағанда, екі-үш еседей көп болады.
Азықтың ұзақ уақыт бұзылмай сақталуы, көбінесе сүт қышқылының болуына байланысты. Сүрлемдегі сүт қышқылы, сүт қышқылы бактерияларының әрекетінен пайда болады. Сондықтан сүрленетін жемшөпте сүт қышқылы бактерияларының тіршілігіне қолайлы жағдай туғызу жемшөпті сүрлеу технологиясына байланысты. Ол үшін жемшөпті сүрлеу барысында ауаның оған келуін тоқтатып жабу қажет. Сонда ғана өсімдік шырынындағы сүт қышқыл бактериялары сүт қышқылын тез арада және жеткілікті мөлшерде түзе алады.
Сүрлем даярлаудың екі әдісі бар: салқын және ыстық әдіспен сүрлеу. Салқын жемшөпті сүрлегенде, сүрлем температурасы +90-35 градустан аспайды. Ол үшін өсімдікті шауып, ұсақтап турап, сүрлем траншеяға салып, әбден нығыздайды. Үстінен ауа енбейтіндей етіп, оны жабады. Осындай жағдайда өсімдіктер шырынынан бөлінген қантпен көбінесе сүт қышқылы бактериялары қоректеніп, органикалық қышқылдар түзеді. Технологиялық ережелер дұрыс сақталып даярланған сүрлемде сүт қышқылы мен қатар сірке қышқылы да жиналатыны анықталған. Бұл қышқыл да азықты консервілеуге қатысады. Әдетте сапалы сүрлеме сірке қышқылы бактериялары тіршілік ете алмайды. Олар аэробты организмдер. Ал сүрлемді сірке қышқылы сүт қышқылы бактерияларының гетероферментативті топтарының тіршілік әрекетінен пайда болады. Салқын әдіспен даярланған сүрлем 8-10 күн ішінде даяр болады. Оның түсі жасыл сары, иісі тұздалған овощ немесе жемістің иісіндей болады. Мал оны аса сүйсініп жейді.
Жемшөпті ыстық әдіспен сүрлегенде сүрлем траншеяға бірден толтырылмайды. Алдымен жемшөпті қылыңдығын 1,5 метр етіп салады да, бір-екі күндей нығыздамай сол күйінде қалдырады. Ішінде ауа қалғандықтан мұндай шөпте күрделі микробиологиялық және ферментативтік процестер жүреді, соның нәтижесінде оның температурасы +45-50 градусқа дейін жоғарылайды. Бұдан кейін сол шөптің үстіне тағы да сондай қалыңдықта жас шөп салады. Сол кезде салынған шөп салмағынан төменгі қабаттағы ауа жоғары көтеріледі де соңғы салған шөпті қыздыра бастайды. Міне, осылай қабат-қабат етіп жемшөппен сүрлем құрлысын толтырады. Сүрлемнің беткі қабатын жақсылап нығыздаған соң ауа бармайтындай етіп, оны жабады. Ыстық әдіспен даярланған сүрлемнің иісі ұнамды болғанымен жұғымдылығы айтарлықтай емес. Өте жоғары температурада азықтағы амин қышқылдары мен қанттар қосылап меланоид деп аталатын, мал организіміне жұқпайтын зат түзіледі. Сондықтан қазір бұл әдісті шаруашылықта қолданбайды. Бірақ осы әдіспен сабағы жуан өсімдіктерді сүрлеуге болады, өйткені олар қызып, жақсы жұмсарады.
Қанта минимумы теориясы жөнінде мәлімет. Сүт қышқылы бактерияларныңы тіршілік әрекеті нәтижесінде өсімдік қантынан сүт қышқылы түзіледі. Сондықтан сүрленетін шөп шырынды қажетті мөлшерде қант болуы тиіс. Сүт қышқылы ашу процесі барысында сүрлемде едәуір мөлшерде (1,5-2 процент) органикалық қышқылдар пайда болады және олардың көмегімен сүрлем ашиды, ұзақ бұзылмай сақталады. Мұнда сутегі ионы концентрациясының көрсеткіші – рН-тың маңызы зор. рН-7-ге тең болса орта нейтральды, ал одан артық болса сілтті, аз болса қышқылды болады. Сапалы сүрлемдегі рН көрсеткіші 4,0-4,2 тең болады.
Кейбір өсімдіктерден даярланған сүрлемде қышқыл мөлшері аз болады. Мәселен, бедеден даярланған сүрлемдегі сүт қышқылының мөлшері небәрі 0,57 процент, ал бұған керісінше қантақа бай жүгері сүрлемінде оның мөлшері 0,9-1,0 процентке жетеді. Сүт қышқылы аз түзілетін беде, жоңышқа, мия тағы басқа өсімдіктердің құрамында қант мөлшері аз болады да түзілген сүт қышқылын байланыстырып, оны нейтрльдайтын заттар көп болады. Бұларға белок және минерал тұздар жатады. Олдарды буфер заттары деп атайды. Сүрленетін өсімдіктер құрамында осы заттар неғұрлым көп болса, өсімдіктерді консервілеуге керекті сүт қышқылын соғұрлым көп қажет етеді. Ал сүт қышқылы негізінен қанттан түзілетіндіктен оның өсімдіктердегі мөлшері де мол болуы шарт. Сүрлем теориясы жөніндегі отанымыздың көрнекті маманы проф. А. А. Зубрилин осы мәселені дәйекті түрде зерттей отырып, өзінің «қант минимумы» теориясын ұсынды. Ғалымның анықтауы бойынша сүрленетін жемшөпте рН-ты 4,2-ге жеткізуді қамтамасыз ететін сүт қышқылының түзілуіне қажетті қанттың проценттік мөлшерін «қант минимумы» деп атады. Бұл теория өсімдіктер сүрленгіштігін алдын ала анықтаудың негізі бр құралы болып табылады. Осы теория бойынша, құрамындағы қанттың мөлшеріне байланысты (сүрленгіштік дәрежесіне қарай) өсімдіктер үш топқа бөлінеді.
Оңай сүрленетін өсімдіктер. Бұл өсімдіктердегі қант мөлшері, сүрлемге қажетті қышқыл түзуге керекті қант мөлшерінен әлдеқайда көп болады. Екінші сөзбен айтқанда, бұл азықтардағы қант мөлшері «қант минимумынан» артық. Оларға: жүгері, сорго, судан шөбі, күнбағыс, капуста, қарбыз, сұлы т.б. жатады.
Сүрленуі қиын өсімдіктер. Мұнда сүрлемге қажетті сүт қышқылы түзілетін қант мөлшері өсімдіктердің сүрленуіне жеткілікті ғана болады. Оларға: сиыржоңышқа,