☰
✕

Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары

Скачать

1 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ,
САЯСИ ЭКОНОМИЯ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКСТІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ

Дәрістің жоспары:
экономикалық теория курсының логикасы мен құрылымы;
нетізгі экономикалық түсініктер;
балама шығындар, көлбеу өндірістік мүмкіншіліктер;
экономикалық теорияның әдісі.

Тақырыптың мақсаты:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре аласыз:

Экономика. Экономиканың негізгі элементтері.

Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель (384-322) экономика және хрематисс­ти­каға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда арқы­лы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны иемденуде. Егер экономика табиғи себептер­мен қам­тамасыз етілсе, хремасстика табиғат заңдарымен келіс­пейді.
Хрематисстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі Айканомия- шаруашылық және басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж) Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты.
А. Макретьен хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік мүлікті қалай басқару керектігі туралы. Саяси экономия трактат кітабының аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.
Экономикалық ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі
Және күрделі қоғамдық шындықтың бір қырын қамтамасыз зерттейді.Оны негізге қарай белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы көзқарасты қарастырады.Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың материалдық жағдайын жасау және пайдалануға негізделген1.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт, экономикалы процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар, заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың тенденциясын анықтау.
Экономикалық ғылым- білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық идеологияның негізгі құрамы және экономикалық ойлауды қалыптастырушы.Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер экономикалық теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және экономикадағы табиғи процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені реттеу, қоғаммен индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық теориямен ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу пәні ретінде (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты, заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда, экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндерін нақтылы анықтасақ, мынадай жағдайда анықтауға болады:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және олардың өндірістегі тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.

1 сурет

Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі шаруашылық деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі – үй шаруашылығы жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
Макроэкономика елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді. Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру, халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің немесе халық шаруашылығы салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика т.б. жұмыстары мен заңдарын зерттейді.
Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын анықтайды (2 сурет).

2 сурет

Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас. Дегенмен экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады – адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және материалдық, материалдық емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси экономика жағдайында қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті талдаумен шектеледі.
Үшінші – экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады. Мысалы, мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін әйелдерге көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар.
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Кемшілік пен ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.
1-вариант. Қоғамның барлық ресурсы мая өндірісін өндіруге бағытталған, 5 млн. кг бұл максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына байланысты өндіруге болады.
2-вариант. 15 мың зеңбірек шығаруға бағытталған. Бірінші, екінші варианттарды қолдануға болмайды.
3-вариант. Қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.
Альтернативтік мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.

3 сурет

Мүмкіндік
Зеңбірек, мың тг.
Май, млн. тн
А
15
0
В
14
1
С
12
2
Д
9
3
Е
5
4
F
0
5
Өндірістік мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде трансформация, бұл анықтайды экономика толық жұмыстылық кезінде альтернативтік болады.
Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына қарай (зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге парето тиімділік жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.
Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту (жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.

Май
Экономикалық заңды қалай түсіндіруге болады.
Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан құбылыстардың себеп-салдарлы байланыстары. Экономика­лық зерттеулер кезінде ғалымдарға жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті фактілер­ді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жал­пы пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен жүргізіледі.
Экономикалық заңдар объективтік түрде әсер етуді адамдардың сана-сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты, ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-салдарды, байланыстарды, айқындайды.
Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті мен қатынастарын білдіреді.
Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің тәуелді байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.
Экономикалық заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға тән. Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу заңы.
Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.
Абстрактылық ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.
Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу экономикалық категория К. Маркс жазды ... Категория білдіреді ... өмір сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі қоғамда.1
Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның негізгі міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория Заңдар туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір игілігін айырбастау.2

Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы, әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды қайта құру және жаңғырту.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті, келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді пайдалануға.
Келесі функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек. практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.
Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.
Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып бөлінеді.
Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.
Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер қолданады.
Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.
Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін ғылыми абстракция деп атайды.
Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу мен анализдің көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу, модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.
Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың көрсетуінше Экономикалық ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді
Рейман Барр жазды: Экономикалық ғылым – бұл ғылым сирек ресурстарды басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде3
Экономикалық ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды қалыптастырушы.
Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт экономикалық құбылыстармен процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы, экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын қарастырады.
Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде эконо­ми­калық теорияны қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.
Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теориясы деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық проблемаларын анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика және политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін және өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік сирек категория ретінде қарастырылады.
Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік игілік категориясын құрайды.
Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды. Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:
- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты. Осыдан шығатын қорытынды экономикалық проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды, сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып, олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.
- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену, тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология) практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.
Ең алдымен игіліктің сан жағынан арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын материалдық игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.

Түйін

1. Экономика – материалдық және материалдық емес игіліктерді өндірумен байланысты ілім.
2. Экономикалық теорияның пәні – ол адамдар қажеттілігін қанағаттандыру үшін материалдық және материалдық емес игіліктерді өндіру үстінде шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі қатынастар.
3. Макроэкономика табыстың өсуін, бағаның өзгермейтіндігін және жұмыссыздықтың деңгейін зерттейді. Макроэкономистер болып жатқан оқиғаны түсіндіруге ғана тырысып қоймайды, сонымен бірге экономиканың жұмыс істеуінің жақсаруына бағытталған экономикалық саясатты жасауға да күш салады.
4. Микроэкономика – үй шаруашылықтары мен фирмалардың шешімдерді қалай қабылдаулары туралы, сондай-ақ осы экономикалық агенттердің өзара қалай әрекеттесуі туралы ғылым.
5. Экономикалық теория ғылыми категориялар әдісі – іске қатысты жоқ экономикалық және экономикадан тыс фактыларды экономикалық талдаудан шығарып тастау.
6. Талдау – біртұтас бүтіннің бөлшектерін жекелеп қарау.
7. Синтез – қаралатын біртұтас бүтін құбылыстың жеке бөлшектерден құралуы.
8. Индукция – фактылардан бастап жинақтауға дейін жеткізетін қозғалысты тұжырымдау.
9. Дедукция – жалпыдан нақтылы экономикалық фактыға жеткізетін қозғалысты тұжырымдау.
10. Салыстыру – қаралатын құбылыстардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау.
11. Аналогия (үйлестік) – бір немесе қасиеттерді белгілі құбылыстан белгісіз құбылысқа өткеру.
12. Әртүрлі тең жағдайдағы долбар дегеніміз – зерттелудегіден өзге барша факторлар долбармен келісім тауып тұрса, олар тұрақты деп қабылданады.
13. Экономикалық-математикалық үлгілеу - әртүрлі экономикалық құбылыстарды математикалық әдістермен формальды сипаттау болып табылады.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Экономикалық теория нені зерттейді?
2. Экономикалық зерттеу не үшін керек?
3. Экономикалық теориядан зерттеу әдістері қолданылады?
4. Микроэкономика мен макроэкономиканың айырма­сын түсіндіріңіз. Олар қалай өзара байланысқан?
5. Экономистер неге үлгі (модель) құрады?
6. Соңғы кезде қандай макроэкономикалық проблема­лар талқылануда?
Ш. Өз білімін бақылауға арналған тестілер

1. Экономикалық заңдар дегеніміз:
а) әлеуеттік-саяси қатынастардың экономикалық нормативтері
б) экономикалық құбылыстардың субъективті-психологиялық
бейнесі;
в) объективті, тұрақты қайталанып отыратын экономикалық
құбылыстардың себеп-салдарлы байланысының моделі
(үлгісі);
г) ғылыми зерттеудің ерекше әдістері.
2. Ғылыми методологияның мәні:
а) қоғам дамуын тарихи-логикалық бірлікте талдау;
б) адамның қоғамдағы рөлін айқындау;
в) ғылыми жүйелерді жасау;
г) жеке ғалымдар ілімі.

2 ТАҚЫРЫП. КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ

Дәрістің жоспары:
кәсіпорын капиталының айналымы мен айналысы;
негізгі және айналыс капиталы;
негізгі капиталдың табиғи және моральдық тозуы;
негізгі айналмалы қорлар.

Тақырыптың мақсаттары:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре аласыз:

Қоғамның мақсаты: шектеулі ресурстарды қолданып, игіліктерді өндіру. Бұл тақырыпта ресурстарды пайдалану мен олардың қозғалысын талдап, қорытынды жасаймыз.
Кез келген елдің ұлттық шаруашылығы бір жағынан ерекшеленген, екінші жағынан жеке ұдайы өндіріс жасай­тын өзара байланыстың формальдық жиынтығы болып табылады.
Жеке ұдайы өндіріс - тауар өндіру және табыс алу мақсатында шектеулі факторлардың өндірістік бірігуінің үздіксіз қайталанатын процесі.
І сатысы П сатысы Ш сатысы


ҚЖ
А - Т . . . Ө . . . Т1 - А1

ЖҚ

А - ақша қаражаты; Ө - өндіріс процесі;
Т (ҚЖ) - өндіріс құралдары; Т1 - дайын өнім;
Т (ЖК) - жұмыс күші; А1 - сатылған өнімнен
алынған ақша қаржысы.

Ұдайы өндірістің бастапқы кезеңі капиталдың ауыс­палы айналымынан басталады. Капиталдың ауыспалы фак­торларының үш сатысының әрқайсысы белгілі бір функ­цияны атқарады:
біріншісінде, өндіріс жағдайлары қалыптасады;
екіншісінде, тауар және қызмет өндірісі жүзеге асады;
үшіншісінде, тауар сатылады және қызмет көрсетеді.
Сонымен бірге кәсіпкерлік іс-әрекет тауарлы өндіріс сферасында система ретінде қарастырылады.
1. (АЖК, содан кейін өндірістік технологиялық процесс (. . .Ө. . . ) және дайын өнім шығарылады (Т1 - А1), сөйтіп, оны сату арқылы тиісті табыс алынады.
Кәсіпорын іс-әрекетінің негізгі қорытындысы қордың айналымы - инвестициялық ресурстардың (өндірістік факторлар) құндық қозғалысына өндіріс және айналыс факторлары арқылы үш сатылы жүйені: өндірістік, ақшалы және тауар формаларын қолдайды.
Айналым мен айналыс бір-бірімен аргономикалық жағынан байланысты. Олар бір-бірімен тепе-тең емес. Айналым айналысқа қарағанда кең, себебі өндірістік қорлардың кейбір элементтері өзінің қозғалысын әр түрлі жылдамдықта жасайды, алғашқы формасында авансталған құнын қайтарады. Бір бөлігі әрбір айналыстан кейін, мысалы: қолданылған шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: қолданылған шикі­заттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: үй, ғимараттар, құралдар. Нәтижесінде барлық авансталған құн құрал жабдыққа қайталанады, бірнеше айналыстан кейін айналыс фондасын құрайды.
Айналымды жүзеге асыратын - өндірістік капитал болып табылады (К.Маркс оны өнеркәсіп капиталы деп атады).
Өндірістік капитал деп - томаға тұйық өндіріс циклінде қызмет ететін құндық нышандары бар өндіріс факторларын айтады.
Өздерінің натуралды - заттай құндарын көшіру тәсіліне байланысты қолданылған өндірістік капитал екі топқа - негізгі және айналмалы капиталға бөлінеді.
Негізгі капиталға - өндіріс үйлері, ғимараттар, жаб­дықтар және т.б. жатады. Олар бірнеше өндірістік циклдер­де пайдаланылады және өз құндарын өнімге бөлшектеп ауыстырады.
Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар жұмыс күші жатады. Олар бір өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық түгелімен ауыстырады.
Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын жасалған тауарлардың құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып амортизациялық (өтелім) қорға айна­луын - амортизация (өтелім) деп атайды.
Амортизациялық мерзім - өндіріс құрал-жабдықтары­ның құнын, бөлінген амортизациялық қаржы есебінен толық өтеу қажет. Көпшілік елдерде амортизациялық мерзімді мемлекет реттеп отырады.
Амортизациялық қор - негізгі қорларды жай және кеңейтіп көбейтуге арналған ақша қаражаты: экономи­ка­лық табиғаты екі түрлі, яғни тозған негізгі қорлардың орнын толтыру процесіне және оларды кеңейте отырып, көбейту процесіне бір мезгілде қызмет көрсетеді.
Амортизация (лат. Amoctisatio - орнын толтыру) – не­гізгі қорлардың құнын сол қорлар арқылы өндірілетін өнімдер мен қызметтерге бірте-бірте көшіру, ақша қара­жа­ты­ның мақсаты - шоғырландыру және оларды тозған негіз­гі қорлардың орнын толтыру үшін пайдалану, құнын жоғалту. Өндірілген өнім өткізілгеннен кейін алынған кірістің бір бөлігі - негізгі қорларды қалпына келтіруге арналған арнаулы амортизациялық қорға аударылады.
Өндірістің негізгі қорлары - өндірістік процеске тіке­лей қатысатын және дайын өнімге өзінің бағасын біртіндеп көшіретін материалдық құнды заттар жиынтығы. Бұлар еңбек құралдарының экономикалық формасы ретінде өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысады.
Физикалық тозу - еңбек өндірісі құралдарының бір­тіндеп өндіріс процесінде ұзақ уақыт қолдануы арқасында тозуы, тозу механикалық, металды зат болу және металдың тозуы, майысуы және ғимараттардың қирауын айтады.
Материалдық тозу деп - құнның екі себепке, яғни:
1) ұқсас, бірақ арзан еңбек құралдарын жасауға,
2) өнімділігі жоғары, бірақ бағалары бірдей еңбек құралдарын жасап шығаруға байланысты жойылуын айтады.
Табиғи және материалдық тозуды есептеу үшін амортизация нормасының маңызы зор.
Амортизация нормасы - деп амортизацияға ұсталған жылдық соманың негізгі өндірістік капиталдың жылдық орташа құнына қатынасын айтады, ол пайызбен анық­та­ла­ды. Ол бірнеше жылдан кейін негізгі капиталдың құны өтелетіндігін көрсетеді. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында жабдықтардың қызмет ету мерзімі қысқарады, сондықтан да өтімді жеделдету проблемасы пайда болады. Оны реттеу үкімет құзырында.
Айналым қаражаты - өнім өндіру мен өткізудің жос­парлы және үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлес­тіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға арналған ақшалай қаражатының жиынтығы. Қосымша керек ететін қаржы банк есеп шоты арқылы қамтамасыз етіледі.
Айналыс қорлары - өндірістің бір кезеңінде түгелімен пайдаланылатын өндірістік қорлардың бір бөлігі.
Олардың құны өндірілген өнімге толығымен аудары­лады. Айналым қорларының негізгі элементтері еңбек зат­тары. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі және қосымша материалдар, ыдыстар т.б.) тозатын еңбек құралдары кәсіп­орнының айналым қаражаты есебінен алынады.
Айналым уақыты - өндіріс уақытына және айналыс уақытына бөлінеді. Айналым жылдамдығы белгілі бір уақыт кезеңінде ресурстардың жасаған айналым санымен анықталады:

N = Ot

Мұнда:
n - бір жылдағы айналым саны;
о - қабылдаған уақыт өлшемі (бір жыл);
t - белгілі ресурстардың айналым уақыты.

Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар, жұмыс күші жатады. Олар бір өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық, түгелімен ауыстырады. Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын жасалған тауарлардың құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып амортизациялық қорға айналуын - аммортизация деп атайды.
Аммортизация қоры өндіріс процесінде табиғи және моральдық тозған негізгі капиталдың элементтерін орнына келтіру үшін қажет.
Негізгі капиталдың табиғи тозуы деп оның тұтыну құнының жойылуын айтады.
Негізгі қорларды пайдаланудың кең тараған көрсет­кіші қор қайтарымы (ФО) болып табылады.

ФО = ПФосн

Мұнда:
ФО - қор қайтарымы;
П - жасалған өнім;
Фосн - негізгі өндірістік қорлардың құны.

Айналмалы қорларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығымен (МЕ) анықталады:

МЕ - ФобП

Мұнда:
ФобП - айналмалы қорлар;
П - жасалған өнім құны;
МЕ - материал сыйымдылығы.

Негізгі және айналмалы капиталдардан басқа, өндіріс салаларында қызмет ететін, фирмалар үшін сатып өткізу процесін жүзеге асыратын айналыс қорлары қажет.
Айналмалы қорлар мен айналыс қорларына жұмсал­ған ақша қаражаттары айналым қаражаттарын құрайды.
Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі, айна­лымдылық коэффициенті арқылы анықталады, ол бір жылда сатып өткізілген өнім құнының айналым қаражат­тарының орташа қалдығына қатынасымен өлшенеді.
2. Айналым - уақыт пен жылдамдық арқылы өлшенеді.
Капиталдың айналым уақыты деп шектеулі ресурс­тар­дың өндіріс пен айналыс сфераларынан өтіп, өзінің бастапқы нысанасына қайтып оралу кезеңін айтады.
Өндірістік қордың құрылымы оның айналыс жыл­дам­дығына үлкен әсер етеді. Оны анықтау айналыс санын (N) белгілі бір периодтағы жасалынған (О) әдетте жыл, не бір айналыстың ұзақтығына байланысты.

N =; O =;

Ағындының айналыс уақыты (βоб) өндіріс уақыты (βn) және айналыс уақыты, себебі өндірістік қор өзінің қозға­лы­сын­да өндіріс және айналыс сатысынан өтеді.

(βоб) = (βn) + (βо)

Өндіріс уақыты барлық периодты қамтиды. Құрал­дар мен өндіріс сферасындағы еңбек заттары, кәсіп орнының қоймаға түскеннен бастап дайын өнімді сатуға дейін болуында.
Айналыс уақытын қоса есептегенде:
а) дайын өнімнің қоймада болған кезі;
б) оларды тұтынушыға транспортировкалау уақыты.
Кәсіпорын қорларының құрылымы

Инвестиция (лат. Investire нем. Investiton) күрделі қаржының әрқилы түрлері. Әртүрлі өлшемдер бойынша инвестиция мемлекеттік және жеке, тура және портальдік болып, негізгі материалдарға және тауар-материалдық қор­ға, үйлер мен ғимараттарға, машиналар мен жабдықтарға тұрғын үй құрылыстарына бөлінеді.
Инвестор (ағыл. Investоr - күрделі қаржы салушы) жеке серіктестіктер мен мемлекеттер шығаратын обли­гац­ия акцияларына және басқа да бағалы қағаздарға қаржы жұмсайтын жеке адам немесе фирма.
Инвестициялық саясат - күрделі қаржының негізгі бағыттарын айқындайтын шаруашылық шешімдердің жиын­тығы күрделі қаржыны шешуші учаскелерге шоғыр­ландыру шаралары, қоғамдық өндірісті дамытудың жаңа қарқынына қол жеткізу, экономиканың теңдестірілуі мен тиімділігі, шығынның әрбір теңдесіне шаққанда өнім мен ұлттық табыстың мейлінше мол өнімін алу осы шараларға байланысты.
Инвестициялық саясаттың қазіргі кезеңдегі сипатты ерекшелігі - салмақтың денін жаңа құрылыстан кәсіпорын­дарды жаңа техникамен қайта жарақтандыруға және қайта құруға көшіру, осы мақсаттарға жұмсалатын қаржының жалпы көлеміндегі үлесін көбейту, өзара машиналар мен жабдыққа жұмсалатын шығынның үлес салмағын арттыру. Шағын және орта бизнес субъектілерін тікелей және көл­беу, интеграциялау.
Инвестиция саясатында күрделі қаржы салу құры­лы­мы­на ерекше назар аударылады. Бұл орайда, өңдеуші өнер­кәсіптің инвестициялық тұтымдылығын арттыру және қосым­ша құны жоғары тауарларды өндіруді демеу үшін. Үкімет өзінің әрбір инвестициялық жобаға қатысуына байланысты дәлме-дәл шешімдерге келуі керек. Тұтастай алғанда, инвестициялық ахуалдың тұрақтылығы және келісім-шарттардың сақталуына кепілдік жасау қамтама­сыз етілетін болады. Дамудың қаржы институттарын құру қысқа мерзімдік міндеттер қатарына жатады, нақты сектор­дың дамуы үшін зор маңызы бар.
1. Қазақстанның инвестициялық қоры. Бұл қор қосымша құны жоғары тауарлар шығаратын компания­лардың капиталын жасақтауға үлестік тұрғыдан қатысады.
2. Инновациялық қор. Бұл қор суырылып алға шығаратын технологияларды жасау мен енгізуді, ғылыми зерттеулер мен инновациялық жобаларды талдап-жасауды қаржыландырады.
3. Экспортты қамсыздандыру корпорациясы. Ол сырт­қы рыноктарға өнім шығаратын Қазақстан кәсіпорын­дарына қолдау көрсетуді қамтамасыз етеді.
4. Отандық кәсіпорындарды тікелей несиелеуді дамыта түсу үшін даму банкінің уставтық қорын өсіру де көзделіп отыр.
Индустриялық стратегияны жүзеге асырудың маңыз­ды факторы ретінде мемлекет пен жеке сектордың тың тұрпатты жаңа қарым қатынастарын қалыптастыруды атауға болады.
Қолға алынған іс-шаралардың бәрі де нақтылы ғылы­ми-технологиялық саясатпен тиянақталуға тиіс екендігі талассыз. Ғылым мен білім тұрақты экономикалық даму факторлары ретінде қарастырылуда, сондықтан да ғылым мен білімнің бүгінгі заманға сәйкес келетін жүйесін жасау Үкіметтің іс-қимылындағы басым бағыттар қатарына қосылады. Қазақстанның ғылыми-техникалық секторы үлкен әулиетке ие, ол әулиет елдің әлеуметтік-экономика­лық даму мақсаттарына барынша жұмсалады да, әлемдік тәжірибеде сыннан өткен инновациялық даму тәсілдері біздің елімізде де қолданысқа енетін болады. Бұл тәсіл­дер­дің алғашқысы технология мен құрал-жабдықтардың халықаралық рыногын тартуға келіп тіреледі. Оның негізгі тетіктері - трансфер және технологияны бейімдеу орталық­тары, лизинг бойынша құрал-жабдық алу, франчайзингті қолдану, бірлескен кәсіпорындар құру үшін мүмкіндіктерді кеңейту. Екінші тәсіл төл ғылыми техникалық әулиетті арт­ты­руға негізделеді. Бұл бизнес-инкубаторларды, техно­парк­терді, ғылыми-техникалық өнімдерді түпкілікті өнім деңгейіне жеткізетіндей етіп өңдейтін орталықтарды қоса қамтитын мамандандырылған венчурлық инфрақұрылымды талап етеді.
Осы тәсілдерді бір-бірімен салалас-сабақтас ете, мем­ле­кеттік бюджет пен инновациялық қордың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, сондай-ақ нормативті құжаттық негізді жетілдіре келіп: “Біз Қазақстан өнеркәсібіндегі оңды өзге­ріс­терге тың серпін беретін боламыз” деді Даниал Ахметов.
Инвестицияны ел экономикасына әкелуде, оны пай­да­лануда дүниежүзілік және ұлттық банктердің ролі өте жоғары. Ол үшін Ислам даму банкі жұмысынан Алматыда өткен Ислам даму банкі Басқарушылар Кеңесің 28-ші жыл сайынғы жиналысына Басқарушылар Кеңесінің төрағасы Ә.Жақсыбеков 2002 жылға жасалған жұмыстарына талдау жасады.
Өткен жыл ішінде ИДБ жобаларды, сауда опера­ция­ла­рын, сонымен қатар жобаларға техникалық ықпал жасау­лар­ды қоса есептегенде, қызметтің алуан түрін жүзеге асы­руға 2,34 миллиард ислам динары көлемінде (3,08 мил­л­и­ар­д АҚШ доллары) қаржыны бекіткен. Үстіміздегі жылы банк Сукук халықаралық құнды қағаздарын 300 миллион АҚШ доллары көлемінде шығарды. Бұл банктің тарихын­да қаржыны жұмылдыруға бағытталған құнды қағаздар рыногына жасаған бірінші қадамы болып табылады. Өткен жылдың соңында (қайтарылған операциялардан басқалары) ИДБ бекіткен қаржы 23,14 миллиард исламдық динары (30,40 миллиард АҚШ доллары) құраған. Осы операция­лар­дың 63 пайызы сауданы ал, 35 пайызы жобаларды қаржы­ландыру мақсатына пайдаланылған. Қалған қаржы арнаулы көмек және техникалық ықпал бағдарламалары бюджетіне аударылыпты. Қазақстан банкке 1995 жылы мүше болып кіргеннен бастап еліміз бен банк арасындағы ынтымақтастықтың қуаттылығын сезіне түсуде.
Ислам даму банкінің Қазақстанның жеке банктері­мен ынтымақтастығы да - біз үшін нәрді бастау болды.
Қазақстанның ислам даму банкінің маманданды­рыл­ған бағдарламалары мен институттарына қатысуының да келешегі кемел.
Тәуелсіздік жылдары ішінде біздің еліміз батыл да байсалды экономикалық реформаларды жүзеге асырды.
Акционерлік қоғамдар туралы, Қаржы рыногын мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы, Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру туралы заңдарды айтып тұр­мын.
Бүгін біз Ресейден кейінгі екінші орынға шықтық Алдағы уақытта ішкі жалпы өнімнің орташа жылдық өсі­мін 7-7,5 пайыз шегінде көтеріп, оның жан басына шаққандағы деңгейін 2006- жылы 2600 АҚШ доллары сомасына дейін жеткізуді қамтамасыз ету қарастырылады. Инфляция деңгейі 4,5-5,5 пайыздан аспауы керек.
ХВҚ мен шетелдік жетекші зерттеу орталықтарының өкілдері дәйекті макроэкономикалық саясат пен тиімді құрылымдық реформаларды жүзеге асырудың нәтижесінде, Қазақстан қазіргі кезде экономикалық дамудың қарқыны бойынша Орталық Азия елдері мен басқа да кеңестен кейінгі мемлекеттерден әлдеқайда озық екенін атап өтуде. Мәселен, әлемге танымал Муддис және Смэндард энд Пуурс Рейтинг агенттіктерінің бағалауы бойынша, біздің республика ТМД елдерінің арасында ең биік кредит рейтингіне ие болып отыр. Муддис агенттігінің директо­ры Л.Джексон-Мурдың пікіріне қарағанда, Қазақстан ішкі-саяси тұрақтылық, заңнамалық базаның сәйкестілігі, шет­ел­дік инвестицияларды тартуға қажетті жағдайлар туғызу және мемлекеттік қаржы жүйесінің институттық негіздері секілді көрсеткіштер бойынша Ресейден, Украинадан, Беларусь­тен, Өзбекстаннан және ТМД-ның басқа елдерінен әлдеқайда алда келеді.
Ел экономикасы жоғары қарқынмен өсіп келеді. 2001 жылы ІЖӨ өсімі 13,2 пайыз болып, рекордтық деңгейге жетті, 2002 жылы ол 9,5 пайызды құрады. Төрт жылдағы ІЖӨ-нің нақты өсімі 40 пайыз болды. Оның үстіне қазіргі кезде ел экономикасында жекеменшік сектор үлкен роль атқарып отыр, онда ел ІЖӨ-нің 70 пайыздан астамы өндіріледі, бұл ретте экономиканың барлық саласы дерлік тұрақты өсімге жетуде.
Біз 2015 жылға дейін Елімізді индустриялық-инно­ва­ция­лық дамыту стратегиясын қабылдадық, онда өнеркәсіп­тік әлеуетті осы заманғы технологиялар негізінде 3,5 есе ұлғайту тұрғысындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принципері анықталған.
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің әлемдік бағалар конъюктурасына тәуелділігін азайту үшін құрылған ұлттық қор жұмыс істеуде. Қазіргі кезде оның көлемі 2,2 миллиард долларға тең. Осыдан біршама аз сома - 2 миллиард доллар жинақтаушы зейнетақы жүйесінде шоғырландырылған. Бұ­ған қоса біз жарғылық капиталы көп кешікпей 300 миллион доллар болаты Қазақстанның мемлекеттік Даму банкін құрдық, деп жалғастырды Қазақстан Президенті. Ол өңдеу өнеркәсібі мен өндірістік инфрақұрылымдағы орта және ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларды кредиттеуге арналған.
Кейінгі уақытта республика арығында бірнеше сер­пінді дамушы банктер өздерін бірден көрсете білді, оның ішінде Валют-Транзит Банктің қызметі жылдан жылға көрсеткіштерін тіптен еселей отырып, өзіне көңіл аудар­туда.
Егер жеті жыл бұрын банк активтері 2 млн. теңгені құраса, қазіргі уақытта 20 млрд.теңгеден асады, Валют-Транзит Банктің жеке капиталы 4 млрд. теңгеге жетті. Банк Қазақстандағы ірі банктердің бірінші ондығына кіре­ді, оның тарамданған филиалдары, есеп айырысу кассалық бөлімшелері, қолма қол валюта айырбастау желілері.
- Бизнестің әр кезеңі дейді Валют Транзит Банк ААК Директорлар Кеңесінің төрайымы Ә.Әлкеева Беляеева мейлі қалыптасу кезеңі болсын, бәсекелестің өсу жағдайында көп күш жұмсауды талап етеді. Валют-Транзит саудалы маркалы кәсіпорынның көпсалалы қызметіне қатысты айтар болсақ, бұл сауатты есеп пен тапқырлық және тың шешімдер нәтижесі. Мұнда ең бастысы - әркімге өз білімі мен дарынын көрсете білуге көмектесетін қолайлы жағдай қалыптасқан. Тек оны дұрыс, орынды пайдалана білу қа­жет. Біз қолма-қол валюта айырбастау бекетінен бастаған болатынбыз. Айырбастаудың тиімді бағамы мен қызмет көрсету жағдайына байланысты біздің қызметіміз үлкен сұраныста болды.
- Әрине, кездейсоқсыз болмайды, бірақ басқа жағы­нан алып қарағанда әрбір кездейсоқтық қолайлы мүмкін­шіліктерді тудырады, бұл заңдылық деп есептеймін. Негізінде, біздің бизнесте барлығы ой елегінен өткізіліп жоспарланады.
Біріншіден, Қарағанды Қазақстаның географиялық орталығы. Екіншіден, бұл - мүмкіншілігі зор индустриялы дамыған өнеркәсіптік аймақ. Үшіншіден, мұнда өте жоға­ры парасатты мүмкіншілік бар. Төртіншіден, космополит­тік аудан бар. Бесіншіден, нарықтағы бос қуыстың болуы. Алтыншыдан, дәл осы жылдары таяу уақытта елорданы - Астана қаласына көшіру жоспарланды.
Көптеген біздің жаңа идеяларымыз, жаңа қызмет түрлрі болсын, не акцияда болсын әріптестер тарапынан қолданылып, банк бизнесінің жүйесіне табысты енгізілуде.
Егер Валют-Транзит Банк енгізген соңғы ноу-хоу туралы айтатын болсақ, несиеге қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін банк Ізгі шешім атты пайызсыз несие беру бағдарламасын әзірледі. Иә, иә, пайызсыз несиелер. Бағдарлама теңдессіз, өте тиімді және де патенттелген.
Осы жылдың қыркүйек айында Қарағанды қаласына жалпы пайдалы аумағы 20000 шаршы метрді қамтитын Валют-Транзит сауда-қаржылық гипермаркеті ашылмақ, ол толығымен әлемдік қызмет көрсету стандартына сәйкес болады. Бұл шара Қарағанды қаласының 70 жылдығына арналады. Және бұл банк жоспарланған жаңа жобалардың алғашқысы ғана.

Түйін

1. Құнды ауыстыру тәсілі бойынша негізгі капитал - айналым капиталы болып бөлінеді.
2. Пайдалану бағдарлары бойынша негізгі қорларды қалпына келтіру, қайтадан жасау, күрделі жөндеу, жаңа кәсіпорындарды салуға, жұмыс істеп тұрғандарын кеңей­туге.
3. Капиталдың тозуы және оның түрлері.
4. Айналым капиталы айналымын арттыру жолдары.
5. Негізгі, айналмалы капиталды көбейту мен айна­лысын арттыру жолдары инвестицияны көбейту. Бұл про­цесті инвестициялау, ол дәл сол тауарларды алуға белгіленген ақшаны, жұмсалатын капиталды - инвестиция деп атайды.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. капитал қозғалысының түрлері;
2. негізгі және айналым капиталының түсінігі;
3. капиталдың тозуы;
4. айналым капиталының жылдамдығынан
арттыруға әсер ететін факторлар;
5. инвестиция мәні;
6. экономиканы дамытудағы инвестицияның ролі.
Айналмалы қорларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығымен (МЕ) анықталады:

МЕ - Ф обП

Мұнда:
Ф обП - айналмалы қорлар;
П - жасалған өнім;
МЕ - материал сыйымдылығы.

Негізгі және айналмалы капиталдардан басқа, өндіріс салаларында қызмет ететін, фирмалар үшін сатып өткізу процесін жүзеге асыратын айналыс қорлары қажет.
Айналмалы қорлар мен айналыс қорларына жұмсал­ған ақша қаражаттары айналым қаражаттарын құрайды.
Айналым қаражаты - өнім өндіру мен өткізудің жос­парлы және үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлес­тіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға арналған ақшалай қаражатының жиынтығы. Қосымша керек ететін қаржы банк есеп шоты арқылы қамтамасыз етіледі.
Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылық коэффициенті арқылы анықталады, ол бір жылда сатып өткізілген өнім құнының айналым қаражат­тарының орташа қалдығына қатынасымен өлшенеді.
3 ТАҚЫРЫП. МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ

Дәрістің жоспары:
меншіктің экономикалық және құқықтық негізі;
меншіктің құрылымы мен формалары;
меншік көптүрлілігінің объективті қажеттілігі;
Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және же­ке­ше­лендіру.

Тақырыптың мақсаттары:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре аласыз:
меншік экономикалық категориясының мәнін және мазмұнын;
меншік құрылымын: иеленуді, пайдалануды, билеуді;
меншік формалары: қоғамдық, мемлекеттік, жеке, кооперативтік, бірлескен-үлестік меншікті;
ҚР-ғы меншікті жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу мәселелерін.

3.1

1. Меншіктің экономикалық және құқықтық маз­мұны. Кез келген өндіріс сипаты, көлемінен тәуелсіз бола отырып, меншіксіз әрекет ете алмайды. Меншік - ол иеле­ну, билеу, басқару, пайдалану, меншіктену құқығы, яғни мүліктік құқық. Меншік бұрынғы, қазіргі және болашақ­та­ғы кез келген экономикалық жүйенің қызмет етуінің негізі болып табылады.
Меншік, маңайында барлық тұрақты қоғамдық қаты­настар қалыптасып және дамып отыратын қоғамдық ұмты­лыс болып табылады. Меншік формасынан көбінесе шаруа­шылық өмірдің құбылыстарын ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тетік, мемлекеттік институттар, қоғам өмірінің әлеуметтік және мәдени деңгейі тәуелді болып келеді.
Меншік қатынасының сыртқы көрінісіне дәстүр мен әдет-ғұрып, адамгершілік, мәжбүр ету, құқық жатады. Дәл осы құқықтық (заңдық) жоқ меншік құқығын заңды түрде реттеп, өзгерістерді есепке алуға (пайда болу, шеттеу, тоқтатылу және меншік құқығын қайта қалпына келтіру) мүмкіндік береді.
Меншік қатынастарының мазмұнын өндіріс, бөлу (қайта бөлу), өнімдерді айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы экономикалық қатынастар құрайды. Бұл экономикалық теория пәні ретіндегі меншік қатынас­тарының ең орталықтандырылғаны болып табылады.
Меншіктік қатынастар экономикалық теориясының пәніне барлық өсуші масштабтардағы олардың қайталану­шылық, ұдайы өндірушілігінің нәтижесі жатады.
Сәйкесінше, меншіктік қатынастар - бұл өндіріс құралд­ары, сонымен қатар олардың күшімен өндірілетін тұтыну заты ретіндегі иелену, бөлу, басқару, пайдалану және меншіктену құқықтарымен тығыз байланысты, адам­дар арасындағы жүйелі түрде қайталанатын, ұдайы өндірі­летін қатынастар.
Меншіктің заңдық қатынастары - бұл иелену құқығы. Мен иеленемін. Иелену меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен-өзі иелену меншіктің экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін фиксациялап, пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қол­данбауы әбден мүмкін, яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз меншігін толық билеуі мүмкін - он босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және т.б. бірақ барлық осы қатынастарда экономикалық қатынастар туындамайды.
Өндірістік қатынастар экономикалық түрде меншік иесі өз мүлкін пайдаланған кезде ғана көріне бастайды, яғни ол жұмыс күшін жалдайды, оны өндірістік мақсат­тар­да өз меншігімен біріктіріп, басқарады, сонан соң өндіріс нәтижелерін иеленеді. Бұл меншіктік қатынастарды эконо­микалық өткізу болып табылады.
Осылайша меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны бұл:
өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін ұйымдастыру;
өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;
қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді (тауар) және қызмет көрсету.

3.2 Меншіктің құрылымы мен формалары

Өндіріс жағдайы бойынша пайда болған өндірістік қатынастардан өнімді өткізу, оны тұтыну, табысты бөлу бойынша тағы бір қатынастар түрі туындайды. Түйін, біреудің мүлкін пайдалану бойынша қоғамдық өндірістік қатынастар­дың туындауымен меншік негізінде экономи­калық қатынастар пайда болады. Осылайша адамда өзі, оның жанұясы тұратын үйі пайда болады. Бұл үй - оның дербес (жеке) меншігі. Бірақ үй иесі өз үйін жалға беруді шешті. Клиент тауып, шарт жасасты, жылды төлемді анық­тады, 5 жыл мерзімге нотариалды түрде келісім жасады, жаңа жалға алушы үйге көшіп келді. Үй иесі пәтерлік қызметтер көрсете бастады. Сәйкесінше, үй иесі мен пәтер жалдаушы арасында үй жалғасы бойынша, қоғамдық қатынастар туындайды. Оның иесі және оның жанұясынан басқа ешкіммен пайдаланылмаған дербес меншік, қоғам­дық мәнге ие жеке меншікке айналады. Осы қызмет түрімен, пәтерді қажет ететін әрбір адам пайдалана алады. Жекеден дербес меншіктің айырмашылығы - оның экономикалық мәні болып табылады. Осылайша, байлық - оны қажет ететіндерге билік беріп, банкирдің қоғамдық қатынастары туындайды.
Сонымен, меншік формасының құрылымы үш сөзбен сипатталады: мен иеленемін, пайдаланамын және билеймін.
Сәйкесінше, өндіріс - бұл түрлі меншік иелері, эконо­микалық субъектілердің өзара қатынасы. Немесе, өндіріс - бұл араласуымен өз қажеттіліктерін қанағаттан­ды­ра­тын қоғам мүшелерінің, жеке меншік иелерінің қызметі.
Нарықтық экономикада дәстүрлі түрде меншікті мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөледі.
Мемлекеттік емес жеке меншікке - нақты субъектіге меншік объектісін пайдалану құқығы мен тиімділікті алуға мүмкіндік беретін оның түрлі модификациялары жатады.
Қатынастар жүйесі ретінде мемлекеттік меншік жал­пы ұлт мүдделерін есепке ала отырып барлық экономи­ка­лық жүйенің өмірге бейімділігін қамтамасыз етеді.
Жеке меншік ерекшелігіне меншік иесінің иелену, билеу, басқару, пайдалану және меншіктену құқықтарын іске асыруы жатады. Ол объективті заңдары бар, қатал бәсекелестік үстемдік ететін нарықта өз үрейімен, тәуекелі­мен әрекет етеді. Нарықтағы табыстылық, көп пайдалы­лық карьера; осының барлығы - жеке меншік иесінің (еңбе­гі 1 кесте) еңбек нәтижесі (1 кесте).

Сонда тікелей

Кері тікелей

1 сызба

Бірақ нарықта сұрапылдық пен анархия үстемдік етеді. Көрінбейтін қол деп А.Смит қоғамды мақсатқа сәйкестік пен тиімділікті қорытындылай отырып айтқан. Сондықтан меншік нарығында егер есептеп, ойланбасаң, өз кінаңнан ұтыласың. Жеке меншік иесі оқуға, ізденуге, тануға, ойлап табуға, сатып алуға, өз қызығушылығындағы ғылыми зерттеулерді қаржыландыруға, өндірістік күштерді дамытуға мәжбүр. Мұнда жеке меншіктің терең және прогрессивті мағынасы жатыр ол адамдар мүмкіндіктерін, біліктілігі мен білімін максималды түрде шоғырландырады.

3.3 Меншік көп түрлілігінің объектіивті қажеттілігі

Жеке меншікке негізделген - датталған емес. ХІХ ғ. не әлеуметтік қорғау, не дамыған кәсіподақтар, не жоғары деңгейі, жұмыс күнінің 14-18 сағатқа созылуы тән болған. Мұндай жағдайларда тек коммунисттер ғана емес, сонымен қатар, социал-демократтар, түрлі партиялар мен қозғалыс­тар теңсіздік пен жеке меншіктің орнына қоғамдық мен­шікті құру үшін күресті.
Қоғамдық меншік негізіндегі адамзат қоғамын ұйым­дастыру логикасы меншіктің жалпы халықтық және мемле­кеттік формасында құрылып, іске асырылады. Оның форма­ларының көп түрлілігі де мүмкін болуы шарт.
Қоғамдық меншік бірігіп иелену, билеу, пайдалануды бол­жайды. Егер қоғамдық меншік - ортақ, бірігіп иелену бол­са, онда ол өндіріс құралдарына қатысты барлығын теңесті­ре­ді. Бұл қоғам мүшелерінің теңдігі, осымен адам мен адамды қанау сияқты капитализмнің басты кемшілігін кері ысырып тастайды. Сәйкесінше, оңай табылатын табыстарды алу да жойылған. Барлығы үшін тіршілік ете­тін қаражаттардың жал­ғыз қайнары, жалпы және міндетті сипатқа ие жеке еңбек болады. Осыдан бөлудің социалис­тік принциптері шығады: кім жұмыс істемейді, сол тамақ ішпейді. Бұл, социализм өндіріс құралдарына қоғамдық меншік­ке негізделген. Мұнда жаман ештеме жоқ.
Алайда, өндіріс құралдарына қоғамдық меншіктің ал­ғаш­қы қалыптасуынан-ақ оған шешілмейтін қайшылық­тар жүктелген болатын: иеленуге мүліктік құқықтың болмауы (2 сызба). Қоғамдық меншікті іске асыру.
Қоғамның барлық мүшелері меншік иелері. Бірақ біреуі өндіріс қаражатын, құралдарын билеп, басқарып немесе өнді­ріс пропорцияларын анықтау керек. Ешкім жеке өзі, дербес, мұны істей алмады. Сонда теңдік негізінде құрылған қоғам басқару аппаратын құрды. Ол халықтың атынан - өндіріс қара­жаттарының меншік иесінің атынан иелену, пайдалану және меншікті билеуді жүзеге асырады. Бірақ қоғамның эконо­микалық қайшылықтары, бара-бара шешіл­мейтін мәселе бола бастады. Мемлекеттік билік ауқымды шаруашылықты басқару мүмкіндігін жоғалтты, саяси және экономикалық биліктің өзі ликвидтеле бастады. Меншік құқығы тікелей емес басқару аппаратының араласуымен іске асырылады.
Қоғам үшін қиын жағдай биліктің партиялық мемле­кеттік, шаруашылық, заңдық, атқарушылық формаларының объек­тивті ұлғаюы болды. Биліктің бұл аппараты тек халық­тың атынан ғана емес, сонымен қатар халықтың өзін өндіріс қаражаттарын экономикалық, әлеуметтік және идеологиялық басқаратын корпоративті күшке айналды.
Тағы бір әлеуметтік және экономикалық тосқауыл на­рық қызметтерін реттеп, ынталандыратын маңызды эконо­ми­калық категорияның біртіндеп ыдырауы болды. Жай түсі­нікте нарық болған жоқ, оның көрінбейтін қолы, тәуекелі, ынта­сы, ізденушілігі, тұтынушыға жұмысы жоға­лып кетті. Осының барлығын ештеңемен ауыстыруға бол­майды. Нарық қатаң бәсекелестік жағдайында әрекет ететін табысты, ынталы, есепті өндірушілерді таңдады және таңдайды.

Қоғамдық меншік - нарықты реттеп, ынталан­ды­ра­тын рольдерін жоспармен ауыстыру. Тәуекел, ынта, ізденушілік - орының барлығы жоспарда қарастырылуы керек. Егер жоспар ғылыми негізделсе, ол оның орындал­маушылығы мен асыра орын­далуын болдырмайды. Халық шаруашылығы - баланс­тал­­ған. Өндіріс монополизациясы дамып, бәсекелестік, тәуекел жойылуда.
Өзін өзі реттейтін жүйе ретінде нарықтан айырылып, социалистік экономика еңбектің қоғамдық қажетті шығын­дарын (ЕҚҚШ) есептеуге қызығушылығын жоғалтты. Ішкі салалық және салааралық бәсекелестегі нарық осы ЕҚҚШ анықтау нәтижесінде, өз дербес шығындары мен жеке кәсіпкер капиталын салыстыратын есептеу ақпаратын береді.
Осылайша, қоғамдық меншікке негізделген ішкі қайшылықтар социализмді капитализммен экономикалық жарыста ұмтылысқа әкелді. Капитализмдегі материалдық қызығушылық кәсіпкерді іздеуге, жаңа технологияларды енгізуге, білікті жұмысшы күшін тартуға, маркетингті оқу­ға мәжбүр етеді. Социализм осының барлығынан айрылды, ол экономикалық шешімдер шығындық сипат негізінде қабылданды.
Осының барлығы социалистік меншіктің ауысуына әкелді.

3.4 Қазақстан Республикасындағы меншіктік қатынастардың қайта құрылуы

Бұрынғы КСРО кезінде қоғамдық меншік біртіндеп дамып және өндірістің барлық өмірлік маңызды фактор­ларын қамти отырып, қоғамда меншік формаларының ауысуына әкелді. Меншіктік қатынастардағы революция­лық өзгерістер тек бұрынғы КСРО-да ғана емес, сонымен қатар нарықтық жүйесі құрылған көптеген дамыған елдер­де де болды. Егер ТМД елдерінде меншіктік қатынастар нарыққа оралу принципі бойынша дамыса, ал батыста меншікті қоғамдастыру процесі жүріп жатыр. Мысалы, АҚШ-та 10 млн-ға жуық адам толық немесе жартылай жұмысшы ұжымдарына жататын кәсіпорындарда жұмыс істейді.
Әлемде қазір меншіктік қатынастардың өзгеруі жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу негізінде өтуде. Меншікті мемлекет иелігінен алу экономикалық реформа жүргізу кезеңінде пайда болған Отандық өндіріс термині. Барлық басқа елдерде мемлекеттік меншікті қайта құру процесі жекешелендіру деп аталады.
Мемлекет иелігінен алу - бұл мемлекетті экономи­ка­лық өмірді жоспарлау жөніндегі қамқорлығы мен жауап­кершілігінен босату және тікелей шаруашылық басқару қызметінен босату болып табылады.
Мемлекет иелігінен алудың негізгі принципі - бұл еріктілік, еңбек ұжымдары мен жекелеген азаматтардың экономикалық қызығушылығы, жариялылық, мемлекет пен халық қызығушылықтарын сақтау. Барлық осы шаралар ұйымдастырылу, басқару және жұмысшылардың материал­дық қызығушылығын тудыру негізінде еңбек өнімділігінің өсуіне әсер етуі керек.
Мемлекет иелігінен алудың бір бағыты - ол жеке­ше­лен­діру. Жекешелендіру - бұл ақысыз тапсыру, сату, акцио­нерлеу, жеке тұлғаларға және тұлғалар топтарына жалға беру, т.б. жолымен монополистік мемлекеттік меншікті демонтаждау. Жекешелендіру нәтижесінде мемлекет бұрынғы өзінің меншігінің объектілерін иелену, билеу және басқару құқығын жоғалтады.
Жекешелендіруді кейде әлемді жаулап алатын тын­ыш революция деп те атайды. Негізінде қазір бұл процеске түрлі әлеуметтік экономикалық қатынастардағы әлемнің 50-ден астам елдері қатысады. Осы қайта құрулардың ұмты­лу­шы­лығы, әлемде әсіресе 1981 жылдан бастап күшей­ді және қазір олар меншіктің жаңа қатынастарын құрудың өзекті процесі ретіндегі даудың кез-келген дең­гейі мен идеологиялық бағыттарынан тәуелсіз барлық елдерде жүргізіледі.
Жекешелендірудің негізгі себебіне мемлекеттік кәсіп­орындар тәртіп бойынша ұлттық байлықты жұмсаушы болып табылатын, бюджеттік дағдарыстар әсерінен болған қаржы тапшылығы жатады.
Жекешелендірудің басты мәселесі - экономиканың жеке секторында тауарлар мен қызметтер өндірісінің ба­сым бөлігі орталықтанатын институтционалдық өзгерістерді қамтамасыз ету. Мақсаты - мәжбүрлі мемлекеттік тапсыр­ма­ны қысқарту, тауарлардың нарықта еркін сатылуын кеңейту, бағаны бейтараптандыру, тауар өндірушілердің бәсекелестігі мен олардың экономикалық жауапкершілігін қамтамасыз ету. Алайда, осының барлығы экономикалық және заңды нормативтер негізінде мемлекетті реттеушілік қызметтен босатуды білдірмейді. Жекешеленген кәсіп­орын­дардың барлық жеке және заңды иелері тек эконо­ми­калық және заңды борыштарды атқаруға ғана емес, яғни сақталуы, көбеюі, меншік объектілерінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар нарықтық жүйе инфрақұрылымын құруға келісті. Алайда түрлі ел­дердегі жекешелендірудің нақты қадамы түрлі нәтижелер берді.
Қазақстанның меншік иелеріне, оларды қиын өтпелі экономикада қарау, псевдонарықтық жағдайларға бейім­де­лу және оларға нарыққа психологиялық қатынастар және меншіктің түрлі формаларына психологиялық қатынастар құру маңызды болды. Мемлекет халықты реформаны өт­кі­зу­дің қажеттілігіне сендіру, нарыққа қызығушылық қатынас­тарына тәрбиелеу үшін барлығын істеуі керек еді. Осының барлығына уақыт керек еді, ал ол болған жоқ.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бойынша ҚР бағдарламасы үш кезеңде жүргізілді:
1. жаппай жекешелендіру;
2. шағын жекешелендіру;
3. дербес жобалар бойынша жекешелендіру.
Жаппай жекешелендіру 1991 жылдан басталды. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді 3 кезеңде 31 мың кәсіпорындарда жүргізу болжанды. Бірінші кезеңде (1991-92 жж.) шағын жекешелендірудің 50% объектілерін жекешелендіру болжанған.
Екінші кезең (1993-96 жж.) орта және ірі кәсіп­орын­дарды жекешелендіру. Алайда, 1991-93 жж. жекешелендіру нәтижелері бойынша тиімсіз, ақысыз жіберілетін объекті­лер саясатынан 1994-96 оларды өткізуге ауысты. Осы уақыт ішінде әр түрлі көлемдегі 20 мыңнан аса кәсіп­орын­дар жекешелендірілді. Жекешелендірудің дербес жобасы бойынша үшінші кезеңі әлі жалғасуда.
Қазір осы қабылданған заңдарға кәсіпкерліктің бар­лық формаларын қорғауға арналған заң актілерін қабылдау қажет, яғни тек меншіктің барлық формаларының теңдік декларациясы ғана емес, сонымен қатар даму және жеке меншікті заңдық және қаржылай қолдау қажет. Әлемде мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру нәтижесінде меншіктік қатынастар аралас экономикалық жүйені құру мен нарықтық қатынастарға көшу жағына қарай дамуда деп сенімділікпен айтуға болады.
Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру нәтижесінде қазір ҚР-да меншіктің жаңа қатынастары пайда болды. Олар:
жеке мүлікті - жеке тұлға ретінде кәсіпкер иеленеді;
ұжымдық тұлғалар тобы мен ұжымдар мүлкінің иелері (заңды тұлға ретіндегі жалдық және халық­тық кәсіпорындар, қоғамдық шаруашы­лық­тардың формасы);
мемлекеттік - мемлекет пен оның халқының меншігі, оны үкімет басқарады.
Республика заңымен жеке және заңды тұлғалар мүлкін біріктіру егізінде меншіктің аралас формаларын құруға болады, сонымен қатар мемлекеттік меншікті (бірлескен кәсіпорындар құру). Қазір әлемде мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру нәтижесінде меншікті қатынастарға көшу жағына қарай дамуда деп сенімділікпен айтуға болады.
Республикадағы аралас экономикалық жүйе моделі (үлгісі) мемлекетке пайданың шексіз қорын алуға мүмкін­дік бермегендіктен, әлеуметтік нарықтық экономика түріне ие. Өндірістің меншік иелерімен осы принципті бұзу қоғамдық шиеленіске, әлеуметтік жағдайды нашарлатуға, үкіметке сенімді жоғалтуға, көп ұлттылық пен мемлекет иелігінен алу жағдайында қоғамдық қорғанысты әлсіретуге әкелуі мүмкін.
Республикада жүргізілетін реформалардың мақсаты - мемлекет экономикалық субъект болып, бөлу қатынас­тары­ның монополиясын жүзеге асырмай, меншіктің барлық объектілерін бақыламайтын қызмет етудің нарықтық принципіне бағдарланған меншіктік қатынастардың өзгеруі.
Әлемдік тәжірибе негізіндегі республикадағы жүргі­зі­лген реформалардың нәтижелі негізі келесі әдістермен іске асырылған:
нарықтарды бейтараптандыру;
аралас кәсіпорындарды құру үшін жағдайлар жасап, оларды дамыту;
бәсекелестік ортаны қалыптастыру;
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру жолымен меншікті мемлекет иелігінен алу.
Реформа кезінде Қазақстан бейтараптандырудың жоғарғы дәрежесі мен экономиканың ашықтығына жетті, жеке меншік жалпылық сипатқа ие болды. Жүргізілген жекешелендіру еңбек өнімділігі мен құндылықтардың күрт төмендеуіне әкелді.
ҚР-да жүргізілетін экономикалық реформаның мәселелеріне мыналар жатады:
1. Шаруашылық субъектілеріне шаруашылық форма­сы менменшік формасының ерікті және саналы түрде таңдауға мүмкіндік беру. Меншік оны кім билейтініне қарамастан жұмыс істейді, ал ол жұмыс жасаудан бас тартты деген пікірлер туындаған. Меншік жаңа иелерінің көзқарастары тұрғысынан, қазір оларға тұру тиімді және олар фермерлік жерлер сиқты тұр.
2. Меншікті қатынастар меншік субъектісі мен объектісін жақындату жағына қарай жүру керек. Субъектіге еңбек етушілер, жеке меншік иелері, кәсіпорын ұжымдары жатады. Егер меншікті шеттету жеңіп шығарылмаса немесе осы жеңіп шығу тек жазу түрінде ғана болса, онда қазіргі меншік өзінің мотивациялық күшінен айрылып, шығармашылық ынтаның бастаушысы болуын доғарады. Нарық пен жеке меншіктің басты артықшылығы - бөлу және ынталандыруды жоғалтып, нарықтың өзін-өзі реттеушілік заңы көрінбейтін қол әрекетін жою.
3. Жеке кәсіпкерді заңдық және қаржылық қатынастарда қолдау қажет - меншік иесін, шағын және орта бизнесті, оларды жеңілдетілген несие, шикізат, материалдарға жеңілдікті жалгерлікті қамтамасыз ету жолымен.
4. Қазақстандағы көшпелі экономикадағы меншік формалары қатынастарының өзгеруінің ең қиын мәселесі - мемлекеттік меншікті билейтін органдарға бақылау жүргізу болып табылады. Олар мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді жүргізе отырып, еңбек етушілер сияқты кешегі меншік иелерінің қызығушылықтарын қорғау ісіне үнемі қатыспайды. Экономикалық қылмыс, алдау, сатып алу қылмыстың жай түрлеріне айналуда. Осының барлығын жеңу үшін қандай тәсілдермен болмасын өзін сыйлауға мәжбүр ететін күшті және беделді мемлекеттік билік қажет. Ол үшін, ол меншіктік қатынастардың тиімді және әлеуметтік әділ жүйесін құру керек.

Түйін

Меншік қоғамдық өмір мен өндірістің жақтасы болды, болып отыр және болады. Меншік формаларынан тек өндірістік қатынастар ғана емес, сонымен қатар қоғам­дық өмір, қоғамның әлеуметтік және мәдени тетік­тері мен мемлекеттік институттар тәуелді.
Кез-келген меншік екі қасиетпен көрінеді: заңдық - иелену, билеу, басқару, пайдалану, меншіктену, мүлік құ­қық­тық, экономикалық неғұрлым өспелі масштаб­тар­да­ғы жалпылылық, қайталанушылық ұдайы өндірістік қатынас­тар.
Қоғамдық-өндірістік қатынастар меншік формалары­ның түрлі мазмұндарымен және ерекшеліктерімен анықта­лады: жеке, қоғамдық, кооперативтік, ұжымдық, корпора­тивтік, мемлекеттік т.б.
Меншіктің екі анықтаушы формаларына (жеке және қоғамдық) жеке меншік - тікелей, ал қоғамдық жанама болады.
Меншік формаларын өзгертуде жүргізілетін эконо­ми­калық реформа, мемлекет иелігінен алу және Қазақстан­дағы меншікті жекешелендіру маңызды орын алады.

Жаңа терминдер мен түсініктер

Меншік
Меншік субъектісі
Меншік объектісі
Құқық
Билеу
Басқару
Меншіктену
Тікелей
Жанама
Шеттету

І. Практикум.
1. Неге меншік адамзат қоғамының өндірістік-экономикалық қатынастарының негізі болып табылады?
2. Қоғамдық меншікке негізделген экономикалық жүйе неге капитализммен экономикалық жарыста объективті ұтылысқа ие болады?
3. Меншіктің әр формаларының кемшіліктері мен артықшылықтарын айыра білу
4. Меншіктің қай формасында адамзат қоғамының болашағы дамитынын дұрыс дәлелдеу
5. Меншік формаларының бір-бірінен табанды айырмашылықтарын білу
6. ҚР-ғы жекешелендіру мәселелерінанықтау

ІІ. Қайталауға арналған сұрақтар

1. Меншік формаларына анықтама беріңіз?
2. Меншіктің заңдық және экономикалық жақ­та­ры­ның айырма-шылықтарын анықтауға қандай факторлар әсер етеді?
3. Адам мен қоғам өміріндегі меншіктік қатынас­тар­дың ролі мен мәнін негіздеңіз?
4. Мына ойды қалай түсіндіруге болады: Жеке мен­шік - жекеленген, ал қоғамдық - иесіздендірілген?
5. Сіздер қалай ойлайсыздар, болашақта ҚР-да мен­шік­тің қай формасы бекітіледі?
6. К.Маркс түсінігін негіздеңіз - Шенеуініктер жеке меншік сияқты мемлекеттік және саяси билікті меншік­тенеді?

Ш. Өз білімін бақылауға арналған тестілер

1. Меншіктік қатынас - бұл құқық. Иелену құқығына ие болу деген не? Өндірістік қатынастарсыз иеленуге бола ма?
2. Меншік - адамдар арасында тарихи өзгеретін жүйе:
а) өндіріс процесі мен қызмет көрсетудегі объективті
қатынастар;
б) материалдық игіліктерді бөлу және оларды тұтыну;
в) қоғам мүшелерінің еңбек қызметінің арасындағы
айырбас;
г) жеке кәсіпкерлер мен өндіріс қаражаттарын меншіктену;
д) а, б, в жауаптары дұрыс;
е) барлық жауаптар дұрыс.
3. Қорлар мен өндіріс факторларының меншік иесі болу деген не?
а) қорларды иелену құқығы;
б) қорлармен өндірілген тауарлар мен қызметтерді билеу
және меншіктену;
в) шешім қабылдау құқығы - не және кім үшін өндіру;
г) материалдық игіліктерді кім үшін және қанша өндіру;
д) а, б жауаптары дұрыс;
е) барлық жауаптар дұрыс.
4. Меншіктің қоғамдық формаларының теориялық негізін құрды:
а) У.Петти;
б) А.Смит және Д.Рикардо;
в) В.Ленин;
г) К.Маркс;
д) Ф.Энгельс;
е) Дж.Кейнс.
5. Меншіктің жанама қатынасы іске асырылады:
а) экономикада нарықтың реттеу және ынталандыру
қызметтері жүзеге асырылмағанда;
б) керісінше экономикалық категориялар жүзеге асыры­-
лады - нарықтың реттеуші және ынталандырушы
қызметтері;
в) тәуекел, ізденушілік, ынта кәсіпорын қызметін
басқарғанда;
г) керісінше, тәуекел, ізденушілік, ынта болмағанда;
д) а, г жауаптары дұрыс;
е) б, в жауаптары дұрыс.

4 ТАҚЫРЫП. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС НЕГІЗДЕРІ

Дәрістің жоспары:
адам және оның экономикалық қызметі;
экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары;
қоғамдық өндіріс құрылымы және нәтижелері;
жай және кеңейтілген ұдайы өндіріс.

Тақырыптың мақсаты:
Аталмыш тақырыпты оқып-үйрену арқылы сіз мыналарды білесіз:
адам факторы, адам капиталы экономикалық түсінігі дегеніміз не;
өндірісті жетілдіру мақсатында ХХ ғасырдың екінші жартысында адамды оған айналдырған қандай жағдай;
экономиканың дамуындағы өндіріс ресурстары мен факторларының орыны;
қоғамдық өндіріс құрылымының түсінігі және оның құрылымы;
ұдайы өндіріс туралы өндірістің экономикалық категориялары;
өндірістің үздіксіз айналымы және айналымы.

Экономикалық теория адамдардың мінез-құлқын зерттеп үйрене отырып, өзінің еңбегінің арқасында адам қоғамдық тіршілік иесі деген анықтама берді. Еңбек саналы түрде сезінетін және мақсатты бағытталған қызмет ретінде барлық жануарлар әлемінен бөлектеп, оған сана берді және оның өмірінің қоғамдық сипатын анықтады. Қоғамдық өндірісті оқып-үйрену кезінде, адамның бір мезгілде өндіруші және экономикалық байлықтарды тұтынушы болып саналатынынан шығарды. Ол тек қана байлықты жасап қоймайды, сонымен бірге техника мен технологияларды пайдалану тәсілдерін анықтайды және оны іс-қимылға келтіреді. Өндірістің бұл құралдары өз кезегінде, өндірістегі адам факторларының физикалық және интеллектуалдық параметрлеріне жаңа талаптар білдіреді.
Адам факторы термині мен ғылыми түсінігі, экономикалық теорияға өте ертеде енген сияқты, содан бері оның әлі нақты анықтамасы жоқ. Оның себебі мынада сияқты: ешкім де күрделі қоғамдық қатынасты зерттеп-үйренумен айналысқан жоқ. Дегенмен, адам - қоғамның басты өндіргіш күші деген марксистік тезиспен барлық экономикалық мектептің өкілдері: классиктер, неоклас­сиктер, кейсиандықтар, монетаристер, институционал­шыл­дықтар және т.б. келіседі. Тура осы адам ғана өндірістің заттық факторларын жандандырады: капитал мен жер өндіріс технологиясының өте күрделі жүйесін құрады, өзі және қоғамға қажеттінің барлығын өзі өндіреді. Адам - өндірістің басында тұр, ол өндірісті мақсатқа жұмыл­дырушы болып саналады, сол сияқты кез келген өндірістің мақсаты етінде оның соңында тұр. Демек, адам капиталы капиталдың өзге түрлерімен қатар экономикалық теория­ның басты, негізгі категориясы ретінде қаралады. Соны­мен, адам капиталы - экономикалық қызмет объектісі ретінде, капитал салу объектісі ретінде, өндірістің кез келген өзге факторына қарағанда пайда табу объектісі ретінде адамның тануы және негіздеуі. Философиялық және әлеуметтік түсінік тұрғысынан адам капиталы адам өмірінің барлық аспектілерін қамтиды, өндірістің барлық факторларымен қосылады және оларды іс-қимылға келтіре отырып, оларға үстемдік етеді. Адам капиталының аспектісі: білім беру, денсаулықты дамыту, ақпараттар алу, жұмыс күші миграциясы шығындарынан тұрады, осылар­дың барлығы қоғамдағы еңбек өнімділігінің өсуіне әкеледі. Адам өндіргіш күштердің тірі тартушысы ретінде көптеген қасиеттермен сапаларға ие, яғни алуан трлі қажеттіліктер мен қабілеттердің жиынтығына ие. Адамның өндіргіш күштерінің құрылымында екі қасиет бар: жұмыс күші немесе еңбекке деген қабілет және тұтыну күші (қасиеті) немесе еңбекті тұтыну қабілеті. Мұнан шығатын қорытынды еңбек - жұмыс күшінің қызметі, ал тұтыну - адамның тұтыну күшінің қызметі.
Сондықтанда, еңбекке деген қабілеті, сол сияқты тұтынуға деген оның қабілеті ретінде адамның қалыптасуы мен даму әдістерін оқып-үйрену қажет. Мұндай қажеттілік, қоғамдық өндірісті дамытудағы адам ролін сипаттау кезінде туындайды, қазіргі экономика ғылымы: экономи­калық адам, өндірістегі жеке факторы, басты өндіргіш күш, адам капиталы және т.б. түсініктер мен анықтама­лардың тұтастай арсеналын пайдаланады.
Экономикалық категориялардың ішінен, адам фак­торы сияқты сан қырлы анықтама мен атауларды сонша­лықты кездестіру мүмкін емес. Мұндай категория жоқ деп айтса да болады. Бұл мынадай жағдайлармен түсіндіріледі: адам капиталы теориясы түсінігі - экономикалық салымдар объектісі және пайда әкелуші экономикалық қызмет объектісі ретінде адамның негіздеуі мен тануы. Дегенмен, өндіріс құралдарына жеке меншік пен адам факторына пайдалар мен инвестицияларды сіңіру нарықтық форма­лары кезінде, біліктілікті өсіру, жұмысшы денсаулығы, оның миграциясы ешқандай назар аударусыз қалды. Тек соңғы 40-50 жылда әлемдік экономиканың дамуымен, дамыған елдерде әлеуметтік проблемаларды шешумен, адам капиталы проблемалары пайда болды.
Адам капиталына инвестиция - бұл өмір жағдайын жақсартатын,жеке адамның біліктілігін арттыратын, шығаратын тауарлардың сапасын жақсартуға ықпал ететін кез келген әрекет. Өндіріс үшін станоктар мен құрал-жабдықтар сатып алушы кәсіпкерлердің шығындары, сондай-ақ кімнің болсын арттыруға ықпал ететін шығындарды еңбекке инвестиция ретінде қарауға болады. Бұл ағымдық шығыстар немесе шығындар, болашақта бұл шығындар өсіп отыратын кірістермен көп қайтара өтелуі және адамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру үшін, сондай есеппен жүзеге асырылады.
Жұмысшыларды оқыту инвестициясын жабдықтар­ды сатып алуға жұмсалған инвестициялармен салыстыру таң қаларлық, тіпті мағынасыз болуы мүмкін. Дегенмен, нақ­тысында екі шешім де бір-біріне өте ұқсас. Универси­теттегі білім беруге жұмсалған инвестициялардан алына­тын экономикалық қайтарымсыз оның кластасы жоғары оқу орнынан түсу мүмкіндігінен айрылған, түлек пен кәсіпкер алатын қосымша табыс ретінде қаралуы қажет. Қосымша білім алуға инвестициялар сондай-ақ білімнің 7-8 жыл ішінде ескіріп қалатындығынан, ал бұл кезеңде адам білімінің көлемі екі еселенетіндіктен қажет болады. Сөйтіп, білім беру қоры көлемінің 6-7%-ы соған жұмсалатын, екінші мамандық алу, біліктілікті көтеру, қайта даярлық қоғамдық өндіріс өсуінің объективті қажеттілігі болып саналады.
Дамыған нарықтық елдерде соңғы 30-40 жылда адам капиталына құйылатын инвестициялар өндірістің мате­риал­дық-заттық факторларына қарағанда маңызды түрде тез өсуі туралы мәліметтер адам капиталы маңызын растау болып саналады. Мәселен, АҚШ-та білім факторы ұлттық табыстың 14%-ын береді.
Тұтастай алғанда адам капиталына берілетін инвес­тициялардың төрт түрі болады:
1. Білім беруге жұмсалатын шығындар жұмыс күшін құрайды, олар, неғұрлым білікті және неғұрлым өнімді бола түседі
2. Денсаулық сақтауға, аурулардың алдын алуға, медициналық қызмет көрсетуге, диеталық тамақтануға және тұрғын үй жағдайын жақсартуға арналған шығындар - осылардың барлығы өмір сүру мерзімін ұзартады, жұмыс қабілеті мен еңбек өнімділігін арттырады.
3. Соның арқасында жұмысшылар өндірісі шектеулі орындардан неғұрлым өндірісі жоғары дамыған жерлерге қоныс аудару ұтырлығына жұмсалатын шығындар еңбек өнімділігінің өсуіне әкеледі және инвестицияны ақтайды. Білім беру сияқты географиялық миграция алдағы уақытта олардың еңбек қызметі мен нарықтық құнының өсуінен пайда алуға жағдай туғызады.
4. Адам капиталы теориясына сәйкес еңбек өнімділігі мен соған сәйкес еңбек қызметінің (еңбек ақы) нарықтық құны маңызды дәрежеде, жеке адам немесе оның отбасы және жалдаушы білім беруді, денсаулық сақтауды және жұмыс орнын көбейтуді қажет деп санайтындығымен анықталады.
5. Экономикалық өмірді ғылыми талдау кезінде, адамның жеке басының алуандылығын, оның жеке даралығын, алуан түрлі экономикалық себептерін және мінез-құлқын ескере отырып, одан моделі пайдаланылады, ол жеке адамды, экономикалық белсенділік мотивтерін, оның мақсаттарын сипаттайтын параметрлер негізінде құрылған.
Экономикалық ғылым адам моделін жасай отырып, адам болмысының көптеген белгілерімен сапаларын абстрак­циялайды. Адамның жеке басының осы алуан­ түр­лілігі, экономкалық ғылымға шаруашылық өміріне теория­лық талдау жасау кезінде ақтылы адамдар белгілеріне сүйенуге мүмкіндік бермейді, өйткені олардың жеке басының мінездемелері тым күрделі, қарама-қайшылықты және бетімен жіберілген болып саналады.
Экономикалық теория адам моделін зерттеу инс­тру­менті ретінде немесе соның негізінде зерттеуші-теоре­тик­тер өзінің сұраныс, ұсыныс, бәсекелестік, пайдаларды бөлу, тұтынушылардың мінез-құлықтары сияқты теория­ларын жасайтын белгілі бір теориялық алғышарт ретінде қарайды.

4.2 Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары

Өндіріссіз экономика жоқ және әлемдік экономикаға кірмес бұрын, оның негізі болып саналатын өндіріс туралы түсінікке ие болу керек. Материалдық игіліктерді өндіру - адам мен табиғаттың өзара әрекетін, шаруашылық қызметі процесіндегі адамдардың бір-бірінің арасындағы өзара әрекетін көрсететін адам өмірі мен қоғамның негізі.
Өндіріс - бұл олардың шектеусіз қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған адамдардың мақсатты қызметі. Бұл адамдардың шектеусіз қажеттілігі шектеулі ресурстарға - материалдық, әлеуметтік, интеллектуалдық ресурстарға итермелейді. Ресурстардың шектеулілігі адам­дар мен қоғамды қанағаттандыруға жататын қажеттілік­терді таңдауға итермелейді.
Таңдау экономикалық категориясы бұл - өндіру, сату және сатып алу керек, осылар болып саналады. Бұл міндет (таңдау), оның әлеуметтік-саяси құрылысына қатыссыз түр­де кез келген қоғамда шешілуі тиіс.
Нені өндіру керек - бұл шектеулі ресурстардан, дәл қандай байлық, қандай сапада және қандай санда өндірілуі тиістігі туралы шешім қабылдау.
Қалай өндіру керек - бұл қандай шектеулі ресурс­тар­дан және қандай комбинациялардан, билікті қандай техно­логияның көмегімен өндіру керектігі туралы шешім қабылдау.
Кімге және қанша өндіру керек - бұл адам қажеттілігі шектеулі болған жағдайдағы кімге қанша өндірілген материалдық игіліктерді бөлу проблемасы.
Мұндай күрделі проблемаларды шешу үшін шаруа­шы­лық субъектілері, өзара байланыс пен комбинация негізінде өндірістің негізгі факторлары - жер, еңбек, капи­тал мен субъектілердің кәсіпкерлік қызметіне айналатын өндіріс ресурстарына, адамдардың өндірістік қызметі және табиғат жасаған байлықтар туралы деректерге ие болуы тиіс.
Өндіріс ресурстары - бұл тауарлар мен қызметтер жасау процесінде пайдаланатын табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы.
Ресурстар төрт түрден тұрады:
1. Табиғи - өндірісте қолдану үшін әлеуетті, пайда­лы табиғи күштер мен заттар, олар таусылатын, қал­пы­н­а келтірілетін немесе қалпына келтірілмейтін болып ажыратылады.
2. Материалдық - бұл, өздері өндіріс нәтижелері болып саналатын, адам жасаған иструменттер, машиналар, қайталама шикізаттар.
3. Еңбек - әлеуметтік-демографиялық, кәсіптік-біліктілік және мәдени білім беру параметрлері бойынша бағаланатын еңбекке қабілетті халық.
4. Қаржылық - қоғам өндірісті ұйымдастыруға бөлу жағдайындағы ақша қаражаттары.
Кез келген қоғамға тән табиғи, материалдық, еңбек ресурстары базалық деп аталады. Қаржылық ресурстар өндірістің экономикалық сатысында базалық ресурстарға қосылады, сондықтан да кәсіпкерлік қызмет және ақпаратпен бірге туынды факторлар деген атау алған.
Өндіріс факторлары - бұл өндіріс процесіне ресурс­тардың алуан түрлерін шынайы түрде тартуды білдіретін түсінік. Ресурстар бір-бірімен өзара байланысты әрекет еткенде, олардың комбинациясы жағдайында ғана фактор­ларға айналады, сондықтан да өндіріс - алуан түрлі фактор­лардың өзара байланысты әрекеттерінің бірлігі.
ҒТП-ның дамуымен байланысты ресурстардың саны өсетіндігіне қарамастан, экономикалық теория өндірістің төрт негізгі факторларын: жер, капитал, еңбек, кәсіпкер­лікті бөліп көрсетеді.
Өндіріс факторларының нарығы, ресурстарға деген сұраныс өндірістік қайталама сипатын білдірсе де, сұраныс пен ұсыныс әртүрлі субъектілер арасындағы шектеулі ресурстарды бөлуді реттейді. Дегенмен, түпкі тұтыну үшін өнім неғұрлым қажет болса, осы ресурстарға деген сұраныстар да солғұрлым жоғары болады. Барлық ресурстар өндіріске белгілі бір комбинацияларда, өзара толықтыру және өзара алмастыру түрінде ғана қатысады. Машинкалар мен құрал-жабдықтарды тірі (жанды) еңбекпен, оған керісінше ауыстыруға болады, ал табиғи материалдарды - жасанды еңбекпен ауыстыруға болады. Сондықтан да біз ресурстарға бағаның өзгеруі, әрқашанда өзге ресурстар бағасының өзгеруіне әкеліп соғады. Жер өндіріс факторы ретінде өндірістік процесте бүкіл пайдаланылатын табиғи ресурстарды білдіреді. Бірсыпыра салаларда (аграрлық пен өндіруші және т.б.) жер тікелей шаруашылық жүргізу объектісі, объекті еңбек заты мен құралы ретінде түсіндіріледі. Одан өзге, жер өндіріс факторы қызметінде меншік объектісі ретінде қатысады.
Капитал - өндіріс факторлары жүйесіндегі материал­дық және қаржылық ресурстар.
Еңбек - тікелей өндіріс процесімен айналысатын халықтың белсенді бөлігі.
Кәсіпкерлік - еңбек факторының бір түрі, табысты өндіріс ұйымдастыру қабілеті, нарық конъюктурасын басқара білу, тәуекелге бару және экономикалық пробле­ма­­ларды шешу.
Нарықтық экономикада өндірістің әрбір факторы оның меншік иелері арқылы таныстырылған, сондықтанда, өндіріс қоғамдық процесс саясатына ие болады және өндіріс факторларының әртүрлі меншік иелері арасындағы қарым-қатынас нәтижесіне айналады. Өндірістің әрбір факторы өзінің иесіне кіріс әкеледі: капитал-пайда, жер-рентаға, еңбек-еңбекақыға, кәсіпкерлік-кіріс алуға. Қоғам­дық жиынтық өнім мен табыс алудағы әрбір фактордың қосқан үлесінен шығара отырып, оның иесі өзінің орнын табады және қоғамдағы шектеулі ресурстарға иелік жасайды.
4.3 Қоғамдық өндіріс құрылымы және нәтижелері

Кез-келген ұлттық экономикалық жүйе екі саладан: материалдық өндіріс аясындағы салалардан және мате­ри­ал­дық емес салалардан қалыптасатын экономиканың сала­лық құрылымдарының жиынтығынан тұрады. Бірінші топтағы салаларға мыналар жатады: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылысы, көлік пен байланыс, сауда мен қоғамдық тамақтандыру және т.б. Екінші топқа кіретіндер: мәдениет, білім және ғылым, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, тұрмыстық қызмет көрсету және т.б.
Функционалдық және салалықтан өзге аймақтық немесе аумақтық экономикалық құрылым өмір сүреді. Нақ­ты аймақтық экономика ел аумағындағы бүкіл экономи­калық объектілердің жиынтығын білдіреді. Экономикалық аудандар, мысалы: Орталық Қазақстан (Қарағанды), Шы­ғыс Қазақстан (Өскемен), Оңтүстік Қазақстан (Шымкент) және өзге аудандар экономикалық аудандар болып саналады.
Экономикалық аудандар өз құрылымына, нақтылы ауданның жекелеген сала кәсіпорындарының оның табиғи ресурстарымен, жол қатынастарымен және экономикалық-географиялық жағдайларымен үйлесетін шаруашылық кешендерін немесе аумақтық-өндірістік кешендерін еңгізеді.
Макроэкономикалық мақсаттарды шешетін экономи­калық өту негізінде қоғамның бүкіл мүшелерінің өмірлік қызметінің оңайлы жағдайларын қамтамасыз ету ұлттық экономиканың мақсаты болып саналады.
Макроэкономикалық мақсаттар ұзақ мерзімдік неме­се қысқа мерзімдік болуы мүмкін, оған қол жеткізу үшін мемлекет саяси құралдар жиынына иелік етуі тиіс. Оған елдің бюджеттік, салық, несие, ақша, валюта жүйелері жатады,олар саясаттың монетарлық және фискалдық екі түрі арқылы көрінеді. Бірінші, ақша-несие және валюта жүйесі тұтқаларын пайдаланумен байланысты, ал екіншісі - салық жүйесін манипуляциялау жүйесі арқылы.
Бұрынғы және қазіргі ұрпақтардың өткен еңбегімен жинақталған материалдық игілік ұлттық саясатты баға­лау­дың басты өлшемі болып саналады. Байлық - бұл адамдар нені бағалайды, соның барлығы, яғни материалдық қана емес, сонымен бірге материалдық емес: табиғи ресурстар, кәсіптік білім, адамның қабілеті, бос уақыты. Қоғамдық байлықты заттай және ақшалай формада көз алдыға елестетуге болады. Қазіргі уақытта адамдардың байлығын бағалау өзгеруде. Бұл көпшілік жағдайда, нормативтік категория және қандай да бір байлықты бағалау туралы адамның пайымдауынан тыс өзге байлық өмір сүрмейді. Былай деп айтуға болады: байлық - бұл адамның таңдауын кеңейтетіннің барлығы немесе оның баламасы мүмкін­дік­тері. Төсекте сал болып ауырып, тақалып жатқан миллион­ер­ді бай деп айтуға бола ма, жоқ па?
Халықтың жан басына шаққанда қоғамның өнімнің өсу қарқыны макроэкономикалық даму көрсеткіштерін бағалаудың басты өлшемдері болып саналады. Дәл осы экономикалық өсудің қарқынынан, қоғамдық өнімді көбей­ту және қарқынын арттырудан ұлттық экономиканың тиім­ділік деңгейі көрініс табады,демек, аталмыш қоғамның эко­­но­микалық дамуының таңдап алынған моделдері, түрлері мен әдістері көрініс табады.
Ұлттық экономиканың жұмыс істеуінің нәтижелері, белгілі бір кезеңдердегі материалдық-заттық, интегралдық немесе жалпы нәтижелер, көп жылдық нәтижелер - ұлттық экономиканың жиынтықталуы.
Ұлттық экономиканың материалдық-заттық нәтиже­лері - қоғамдық жиынтық өнім (ҚЖӨ) - белгілі бір кезең­дегі бүкіл кәсіпорындар өндірген материалдық игіліктер (өнімдер). Бұл жерде басты орынды ұлттық жалпы өнім (ҰЖӨ) алады.
Ұлттық жалпы өнімнің құрамына өндірістің өндіріл­ген бүкіл құралдарының, тұтыну заттары мен қызмет­тері­нің құны, сондай-ақ шетел аумағында аталмыш ел субъек­тілерінің өндіріс факторларын пайдаланудан алған кірістері кіреді.
Ұлттық жалпы өнімді дұрыс өлшеу үшін оған шетелде өндірілген өнімдер құны (салықтар мен басқа төлемдерді алып тастағаннан кейінгі) - түпкі өнімдер кіреді. Түпкі қоғамдық өнім (ТҚӨ) - бұл тікелей тұтынуға арналған.
Тазаұлттық өнім (ТҰӨ) - амортизациялық аударым­дар­ды шегеріп тастағандағы, жаңадан жасалған құнына сәйкес барлық салалар өнімдерінің жиынтығы.
Одан жанама салықтарды шегеріп тастағаннан кейін­гі (сатудан салықтар, акциздер, мүлік салығы, лицензиялық төлемдер мен кеден баж салықтары) таза ұлттық өнім сомасы ұлттық табысты (ҰТ) білдіреді ҰТ - бұл өндіріс факторының иелері латын: жер, капитал және еңбек, жеке тұтынуға жұмсалатын шығындар - жиынтық табыс. Ол сондай-ақ бюджетке түсетін табыс салығы, өндірістік емес салалардағы қызметтерге жұмсалатын шығындар, корпора­цияның пайдалары, әлеуметтік сақтандыруға арналған жарна­лар түрінде қайта бөлінеді. Ұлттық табыстың акция­лар мен трансфертке дивиденттер мен жиынтықтағы қалған бөлігі ғана жеке табысты құрайды және ол тұтынуға кетеді.
Оқулық экономикалық әдебиеттерде адам қажеттілік­терін бастапқы (төменгі) және қайталама (жоғары) (Американ экономисі А.Масслау және оның пирамидасы) қажеттіліктерге бөлу жиі пайдаланылады. Бірінші қажет­ті­ліктерге жататындар - тамақ, сусын, киім, түс және т.б.
Екіншіге - адамның рухани, жеке қызметімен байла­нысты қажеттіліктер - өзін-өзі айқындау қажеттіліктері, білім беру, өнердегі, ойын-сауықтағы қоғамдық құрмет.
Адам, қоғам қажеттіліктері өзгеріссіз қалмайды, олар адамзат өркениетінің эволюциясымен қоса дамып отырады және қоғамдық өндіріс құрылымы - материалдық және материалдық емес аларды айқындайды. Шектеулі ресурс­тардан жасалған материалдық және материалдық емес байлықтар бір тауарды, бір қызметті, бір өндіріс түрін таңдауды білдіреді. Сондықтанда экономикада не сатып алынады сол ғана талданылмайды, сонымен бірге кеден бас тартады (өндірілмейді) солар да талдауға жатады.
Ресурстардың шектеулігі жағдайында адамдардың, кәсіпорын мен қоғамның әл-ауқат деңгейін ұстап тұру үшін қолда бар ресурстарды тиімді жұмсауға мүмкіндік беретін дұрыс таңдау жасау маңызды болып саналады. Бұған әрбір мүмкін варианттардан алынатын пайданы салыстыру арқылы қол жеткізуге болады. Баламалы пайда варианты баламалы құнды құрайды.
Сөйтіп, қандайда бір формадағы әрбір пайда қоғам­ның әл-ауқат деңгейін қамтамасыз етеді. Әл-ауқат деңгейі - ел азаматтарының тауарлармен және қызметтермен қамта­масыз етушілік дәрежесін, сондай-ақ жайлы және қауіпсіз өмір сүруге қажетті өмір жағдайларымен қамтамасыз етушілік дәрежесін көрсетеді.
БҰҰ сарапшылары былай деп санайды, әл-ауқат деңгейі үш негізгі көрсеткіш:
1. өмірдің орта параметрі;
2. сауаттылық деңгейі;
3. халықтың жан басына шаққандағы кірістерінен тұратын адам дамуының индексімен сипатталады.
Өмір сапасы - материалдық игіліктер мен қызмет­тер­ді тұтыну деңгейі, білім алу, мәдениетке мүмкіндігі, дәрігерлік қызмет көрсету дәрежесі және қоршаған орта жағдайын енгізе отырып, адамдар өмір сүретін жағдай­лар­дың кешенді сипаттамасы.
Сөйтіп, адам қажеттіліктері абсолютті және салыс­тырмалы, бастапқы және қайталама, жоғары және төмен, тікелей және жанама, нағыз және болашақтағы болып бөлінеді.
4. Өндіріс және ұдайы өндіріс. Экономикалық игіліктердің үздіксіз айналысы.
Экономикалық даму - бұл өзіне сандық және сапалық өсуді біріктіретін экономикалық, әлеуметтік, саяси және өзге де факторлардың тұтастай кешенінің өзара байла­нысты әрекеті. Қазіргі экономика ХІХ ғасырдың соңын­дағы экономикадан өзгешеленіп көрінеді, өйткені меншік қатынастарында, ұлттық табысты бөлуде маңызды өзгеріс­тер болды, әлеуметтік қорғау саясаты мен ұлттық эконо­миканы мемлекеттік реттеу саясаты пайда болды және қалыптасты.
Экономикалық даму процесін дұрыс түсіну үшін экономиканы оның барлық өзара байланыстарымен және өзара алмастырушылықтарымен, яғни ұдайы өндіріс про­цесі­мен байланысты қарау қажет. Қоғамдық ұдайы өндіріс өзінің дамуында төрт сатыдан тұрады: өндірістің өзінен, бөлуден, айырбас пен тұтынудан. Бұл сатылардың жалғас­ты­ғы болмай қоймайды, уақыт ағыны сияқты.
Өндіріс нақты заттай өнім жасайды: өндіріс құрал­да­ры және тұтыну заттары. Бұл - машиналар, құрал-жабдық­тар, нан, ет, маталар, киім, яғни соның өмір сүріп және дамуы солардың барлығы.
Жыл ішіндегі өнімдерді бөлу сол елде үстемдік ететін меншік қатынастары мен экономикалық жүйеге сәйкес жүзеге асырылады. Мысалы: нарықтық механизм арқылы немесе орталықтандырылған түрде бөлу арқылы.
Айырбас (айналым) еңбек бөлінісі және мамандану негізінде жүзеге асырылады, сондықтанда, бұл біртұтастық бір формадағы өз еңбегінің нәтижесін қажетті өнімдер үшін екінші формада берудің мүмкін жолдары. Бұл - ақ­ша-тауар немесе тауар-ақша схемасы бойынша сатып алу - сату актісі болып саналады. Экономика дамуының бұрынғы, сол сияқты қазіргі кезеңдерінде тауар-тауар (баспа-бас айырбас) айырбасы болуы мүмкін.
Тұтыну - кез келген өндірістің түпкі мақсаты, оның шыңы, онсыз кез келген өндіріс пен шаруашылық қызметі өзінің мағынасын жоғалтады. Тіпті, егер олар тұтынуда көрініс таппаса, кез келген ашылған жаңалықтар, оны қолданысқа енгізу мен дамытудың өзінің мағынасы болмайды.
Тұтынудан соң оны жаңасымен толықтырып отыру, яғни өндіру заңды болып табылады. Өндіріс - бөлу-айырбас-тұтыну тізбегі ешқашанда үзілмейді.
Осы төрт фазаның барлығы бір мезгілде жүзеге асырылады, өйткені осы фазаның біреуінің тоқтауы тізбектің ажырауына және қоғамның құлдырауына әкеледі. Ұдайы өндіріс процесі төмендегі 1 схемада көрсетілгендей жүзеге асырылады:

Қоғамдық ұдайы өндірістің жалпы кестесі
1 кесте

Кестеде көрініп тұрғандай, бөлу фазасы мен тауарлар айырбасынан соң олардың барлығы тұтынылмайды, яғни әдеттегідей тауарлардың бір бөлігі резерв, босалқы қор түрінде жинақтағыштарда сақталады және қажеттіліктің туындауына қарай пайдалануға түседі.
Ұдайы өндіріс процесінде әлемдік шаруашылықтың дамуымен, өндіріс құралдары мен тұтыну заттарының артық бөлігі соған бағытталатын, экономикалық ресурстар сарқылып алынатын сыртқы орта (халықаралық сауда) үлкен роль атқарады.
Экономиканы басқару жүйесі (өзін-өзі реттейтін рынок, мемлекеттік аппарат) өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну арасындағы өзара байланысты және келісімді жүзеге асырады. Ұдайы өндіріс процесінде: өндірістің материалдық-заттық факторларын ұдайы өндіру, жұмыс күшінің ұдайы өндірісі және өндірістік қатынастар (экон­оми­калық) ұдайы өндірісі сияқты әлеуметтік экономи­калық аспектілер аса маңызға ие. Қоғамдық капиталдың бұл үш жағы оның тұтастай ұдайы өндірісін қамтамасыз етеді. Олардың ең болмағанда бірінде ұдайы өндіріс болмаса - тұтастай түрде ол жоқ деген сөз. Ұдайы өндіріс жай (қарапайым) және кеңейтілген вариантта (форма­ларда) жүзеге асырылуы мүмкін. Жай (қарапайым) ұдайы өндіріс сол көлем мен санды бұрынғы өндірісті қалпына келтіру. Бұл, яғни қоғам барлық жаңадан өндірілген өнімді (қосым­ша) тұтынуға жұмсайды. Мұндай қарапайым ұдайы өндіріс кейбір азиялық, латиноамерикалық және африкалық ба­сым көпшілік елдеріне, ал ықшамды ұдайы өндіріс қайта құрудың алғашқы кезеңіндегі ТМД елдері үшін тән болып саналады.
Кеңейтілген ұдайы өндіріс - тұрақты түрде ауқымы өсіп отыратын, материалдық игіліктер мен қызметкердің өндірістегі белгілі-бір пропорциясы сақталып отыратын, яғни қоғамдық өнім бөліктері: өндіріс құралдары мен жұмыс күші, сондай-ақ өндіріс құралдары өндірісі мен тұтыну заттары арасындағы тепе-теңдік сақталатын, өндіріс процесі. Демек, қоғмдық ұдайы өндіріс екі бөлім: К.Маркс бойынша төмендегіше білдіруге болатын өндіріс құралдары ұдайы өндірісі мен тұтыну заттары ұдайы өндірісінен тұрады:

І w = c + v + m
П w = c + v + m

Мұнда:
І және П қоғамдық ұдайы өндіріс бөлімдері;
w - І және П жиынтық қоғамдық өнім;
с - өндіріс құралдары (тұрақты капитал);
v - жұмыс күші және өзгермелі капитал;
m - қосымша өнім құны.

Нарықтық экономиканың негізгі мәселелерін шешу үшін жиынтық қоғамдық өнімді өткізу қажет, яғни кәсіп­керлердің бүкілі өз өнімдерін сата алып, содан соң қажетті өндіріс құралдары мен жұмыс күшін атып алатындай болуы қажет. Сонымен, бір мезгілде кәсіпкерлер мен жұмыскерлердің өздері, сондай-ақ өздеріне қажетті тұтыну заттарын сатып ала алатындай болуы тиіс.
Мұндай проблемалар екі құрылымдық бөлім арасын­да­ғы келесідей пропорциялардың сақталуы жағдайында шешіледі, яғни нарықтың өзін-өзі реттейтін қызметі көрініс береді:

1) І (v + m) П с
2) І (c + v + m) І с + П с
3) П (с + v + m) І (v + m ) + П (v + m)

Мұнда:
Бірінші, басты жағдай - жаңадан жасалған құн (таза өнім), І (v + m) І құрылымдық бөлімшеде П құрылымдық бөлімшенің тұрақты капиталынан көп болуы тиіс, қалған екеуі - туынды, тәуелді.
Егер екі құрылымдық бөлімшелердің кәсіпкерлері, жинақтау үшін қосымша капитал табатын болса, ол орын­да­латын болады, яғни өндірісті ұлғайту екі жолмен: капи­тал­ды шоғырландыру және орталықтандыру жолымен шеші­леді. Мұндай қажеттілік жинақтауды жүргізе отырып, өз әріптестерін бәсекелестік күресте жеңу үшін туын­дай­ды, яғни пайданың бір бөлігінің (қосымша құнның бөлігі) өндірісті ұлғайтуға, қосымша капиталға айналуы:
W = c + ∆c + v ∆v + m; m = m1 + m2

Мұнда:
m - қосымша құн;
m1 - жинақтау қоры;
m2 - шаруашылық субъектілерінің, кәсіпкерлердің
тұтыну қоры.

Әрбір нақты тарихи-экономикалық бөлу пропорция­сының сәті, яғни m - қосымша құнның m1 және m2-мен қатаң айқындалған және келесідей факторларға қатысты:
қосымша өнімнің шамалық құны;
еңбек өнімділігінің деңгейі;
өзі қызмет ететін (жұмыс істейтін) капиталдың мөлшерлері;
капиталдың техникалық құрылысының деңгейі.
Капиталдың жинақталу мөлшеріне оның шоғыр­лан­уы: жұмыскерлердің саны; жұмыс уақытының ұзақтығы; орта­ша еңбекақы; пайдалы кен қазбаларының болуы ; құнарлы жерлер; озық технология, ақпарат және т.б. белгілі бір әсерін тигізеді.
Сонымен, капиталдың шоғырлануы, оның жинақ­та­л­у­ы, қоғамдық байлықтың өсуі - бұл аңыз, ішкі әсер етуі. Қорытынды - капитал қосымша құн әкелетін құн, капи­тал - үнемі қозғалыста болатын, қозғалыссыз бола алмайтын өзінен өзі өсетін құн.
Капиталдың өзін-өзі өсуінің өзге формасы оны орталықтандыру болып саналады.
Капиталды орталықтандыру - шағым және орта кәсіп­орындарды ірі кәсіпорындармен күштеп біріктіру (басып алу) немесе оларды еркімен біріктіру және (бәсеке­лестік) үшін) қаржы өнеркәсіп топтарын құру, акционерлік компаниялар, холдингтер құру, бақылау акция пакеттерін, сатып алу, қатысу жүйесі және т.б.
Өндірісті екі жолмен ғана: өндіріс факторларын көбейтумен - экстенсивті түрде немесе өндіріс техно­логия­сын жақсартумен интенсивті түрде кеңейтуге және дамы­ту­ға болады.
Экстенсивті экономикалық өсу:
олардың біліктілігін арттырусыз жұмыс істейтіндер санын арттыру;
өндірістің материалдық факторын ұлғайту (шикізат, материалдар, отын, жарамды жерлер және т.б.);
технологияларды жақсартусыз капитал жұмсауды көбейту жолымен өндіріс факторларын сандық тұрғыдан кеңейту есебінен өндірісті көбейту.
Интенсивті экономикалық өсу:
негізгі қорларды (өндіріс құралдарын) жаңарту, ҒТП арқылы жаңа, неғұрлым тиімді технологияларды енгізу есебінен материалдық байлықтар мен қызметтерді өндіруді кеңейту;
өндірісті ұйымдастыруды жақсарту (шаруашылық байланыстарының жаңа құрылымдары, басқару, маркетинг, кооперация);
негізгі және айналым қорларын пайдалануды жетілдіру, олардың айналымдылығын, амортизациясын жеделдету және т.б.;
жұмыс күшінің біліктілігін тұрақты өсіру, еңбегі ғылыми ұйымдастыруды жетілдіру жолымен өндірістің қолдағы бар факторларын неғұрлым тиімді (интенсивті) пайдалану есебінен өндірістің өсуі.
Интенсивтік жол - неғұрлым үнемді, сонымен бірге еңбек, капитал және ресурс сыйымдылығы аз өндіріс. Мысалы, КСРО-да соңғы қырық жылда мемлекеттік астық өндірісі, ескі техника негізінде, экстенсивті жолмен, тың игеру есебінен 2,5 есе өсті. Сонымен бір мезгілде Батыста астық өндіру тура сол көлемде өсті, бірақта ол интенсивті технология нәтижесінде жалпы егістік жер көлемін қысқарту жағдайында болды. Қазіргі уақытта әлемде ҒТП ескергендегі екі жолдың комбинациясы орта есеппен интенсивтік факторлар есебінен өндіріс дамуының 70-75%-ын береді, экстенсивтілік есебінен - 25-30%. ХІХ ғасырдың соңында, капитализм терең және кең ауқымда дамыған кезде, экономиканың дамуы керісінше болды.
Өндіріске салынған барлық кез келген капитал өзінің қозғалысын ақша сомаларының (А) үздіксіз айналысын (ақшаның өзі әлі капитал болмаса да), тауар формасында (Т1) қосымша құнға енгізілген белгілі бір тауарларды (...п...) өндіру мақсатымен пайдаланылатын өндіріс құралдары мен (ӨҚ) жұмыс күшін (ЖК) сатып алудан бастайды.
Өндірілген тауарларды (Т1) өткізіп болғаннан кейін, ең алдымен авансыланған капитал (Д) оған қосымша құн әкеле отырып (Д1-д+∆д), өзінің иесіне қайтарылады. Осыдан барып капталдың қозғалысы (оны авансылау, өндірісте қолдану, тауарларды өткізу және бұрынғы (бастапқы) ақша формасына қайтару) капиталдың үздіксіз айналымы деп аталады және мынадай формулада жазуға болады:
ӨҚ

Д - Т ...Ө...Т1 - А1

ЖК

Мұнда:
А - бастапқы бетте авансыланған ақша;
ӨҚ - өндіріс құралы;
ЖК - жұмыс күші;
...Ө... - өндіріс;
нүкте қозғалыстың (айналым жасаудың)
тоқталғандығын білдіреді.
А1 - тағы да ақша ормасындағы авансыланған
капитал, бірақта пайдамен (А1 - А + ∆д)
ӨҚ

А - Т

ЖК

Капиталдың үздіксіз айналымы 3 сатыдан өтеді:
1. сатып алу;
2. өндіріс (...Ө...);
3. сату (Т1 - А1).
Авансыланған құнның (А) өндіріс сатысында және айналым сатысынан өту уақыты және қосымша құнмен бастапқы формасына қайтуы капитал айналымы уақытын құрайды. Капитал айналымының жылдамдығы жыл ішінде авансыланған айналым санымен өлшенеді. Айналым процесінде қызметін жүргізуші капитал негізгі және айналым капиталына түседі.
Негізгі капитал - бұл өндірісте тікелей қатысатын және өзінің құнын жаңадан жасалатын өнімге бөліктер бойынша ауыстыратын өнімді капиталдың (ғимарат, құрылыс, машиналар, өзге еңбек құралдары) бөлігі.
Айналым капиталы - бұл өндіріске тұтастай қатысатын және өзінің құнын жаңа жасалатын өнімге бірден ауыстыратын өнімді капиталдың (шикізат, қосымша материалдар, жұмыс күші және т.б.) екінші бөлігі.
Пайдалану процесінде негізгі капитал физикалық және моральдық тозуға ұшырайды.
Физикалық тозу - негізгі капиталдың оларды ұзақ уақыт және интенсивті пайдалануы нәтижесінде өзінің тұтыну құнын жоғалту процесі, сондай-ақ ыстықтың, ылғалдың, с уықтың, желдің және т.б. табиғат күштерінің әсерімен тозуы.
Моральдық тозу - негізгі капитал жаңа машиналар өндірісі және жабдықтар шығарудан өзінің құнын жаса­ла­тын өнім құнына ауыстыруымен ғылыми-техникалық прогрестің тигізген салдары. Моральдық тозудың екі түрі бар. Біріншісі, өндіріс құралдарын өндіретін салалардағы экономикалық жағынан неғұрлым тиімді жаңа машиналар еңбек өнімділігін көтеру нәтижесінде, тауарларды неғұрлым аз шығынмен өндіруі. Мұндай машиналардың қоғамдық құны осы құрылғандағы ескі, неғұрлым қымбат машиналарға түседі, олар құнсызданып және өзінің бүкіл құнын өнімге ауыстырып үлгере алмайды. Екінші түрі бірдей мақсаттағы жабдықтардың пайда болуымен байланысты, бірақта неғұрлым құрылысы жетілдірілген болады, ол еңбек өнімділігінің өсуіне және өнімдер бір­лі­гі­н­е оның шығындарын төмендетуге әкеледі. Нәти­жес­інде жұмыс істеп тұрған жабдықтар жартылай (ішнара) құнсыз­да­нады. Негізгі капиталдың тозуына қарай өзінің құнын өндірілетін өнімдерге амортизациялық қор бірте-бірте ауыс­тырады. Пайыздар түрінде білдірілген негізгі капитал құнына амортизациялық аударымдар (жарналар) сомасы­ның қатынасы амортизация нормасы болып саналады.
Негізгі капиталдың тозуы кезеңіне банктерде жинақ­талған амортизациялық қор оны айырбастауды немесе жөндеуді қамтамасыз етуі тиіс.

Түйін

Аталмыш тақырыпта материалдық игілікті жасаушы және тұтынушы ретіндегі адамның мінез-құлқы (тәртібі) қарастырылған, ол өндіріс құралдарын қолданысқа келтіру­ші ғана болып саналмайды, сонымен бірге техника мен технологияларды пайдалану тәсілдерін айқындайды. Осы­дан адам факторы, адам капиталы деген экономикалық категориялар мен олардың маңыздылығы пайда болады.
Экономикалық категория материалдық, әлеуметтік, интеллектуалдық ресурстардың шектеулілігі жағдайында кімге және қалай шығару керектігін таңдау, осылардың барлығы адам қажеттіліктерінің шектеусіз екендігін барған сайын күшейте түседі. Адамдардың қажеттілігін қанағат­тандыру сияқты экономиканың басты міндеттерін шешу кезіндегі өндіріс ресуртары мен факторлары арасындағы бір-бірін өзара толықтырушылықтар көрсетілген.
Қоғамдық өндіріс құрылымдары (материалдық және материалдық емес өндіріс), қарапайым және ұлғайтылған ұдайы өндіріс проблемалары, оларды дамытудың экстен­сив­ті және интенсивті жолдары көрсетілген. Өндірістің негізгі және айналым қорларының айналымы туралы үз­дік­сіз айналымдары, сондай-ақ олардың қозғалыс саты­лары мен уақыты, қорлардың изикалық және моральдық тозуына талдау жасалған.

Жаңа терминдер мен негізгі түсініктер

Адам капиталы
Экономикалық адам мінез-құлқы (тәртібі)
Біліктілік
Адам модельдері
Өндіріс ресурсы мен факторлары
Ресурстардың шектеулілігі
Материалдық және материалдық емес ресурстар
Қарапайым жай және кеңейген ұдайы өндіріс
Дамудың экстенсивті және интенсивті жолдар капиталдың үздіксіз айналымы және айналымы.

І. Практикум

1. Адам капиталы дегеніміздің не екенін түсіндіре алу
2. Адамның, оның физикалық және рухани қабілеттері қай уақытта капитал жұмсау объектісіне айналады?
3. Әдеттегі капитал (станоктар, жабдықтар, фабрикалар) мен адам капиталы арасындағы айырмашылықты түсіндіре білу, егер алғашқысы тозып және тұрақты толықтырып және қалпына келтіріп отыруды талап етсе, онда екіншісі капитал ретінде өзін-өзі ұдайы өндіру қабілетіне ие болғандағы олардың айырмашылықтары мен ортақтықтары неде?
4. Экономиканы дамытудағы өндіріс ресурстары мен факторларының маңызы мен орны
5. Таңдау, ресурстардың шектеулілігі және адам қажеттілігінің неге шексіз екендігі турасындағы экономикалық категориялардың маңызын түсіндіру
6. Өндіріс құралымының, оның түрлері мен маңызы түсінігіне талдау жасау
7. Қарапайым (жай) және кеңейтілген ұдайы өндіріс түсінігін, қоғамдық дамудағы экономикалық игіліктер үздіксіз айналымы мен айналымының маңызын түсіндіру.

П. Қайталауға арналған сұрақтар

1. Адам капиталы түсінігінің маңызы қандай?
2. Адам капиталының өзге капитал формаларымен несі ортақ? Ол неге капитал деп аталады?
3. Біліктілік түсінігінің мазмұнын түсіндіріңдер. Жауапкершілік, ептілік, білгіштік, тәжірибе, білім түсініктерінің мағынасын ашып беріңдер
4. Ұлттық экономика әрекетінің материалдық-заттық нәтижелері неден тұрады?
5. Ресурстардың шектеушілігі және дұрыс таңдау - экономикалық категориялар түсініктерінде не ортақ?
6. Ұдайы өндірістің негізгі формаларына сипаттама бер және олардың формалары арасында не ортақ?
7. Кеңейтілген ұдайы өндірістің екі құрылымдық бөлімдері (Маркс формуласы бойынша) арасындағы пропорцияны көрсетіңдер?

Ш. Өз білімін бақылауға арналған тестілер

1. Адам капиталы түсінігіне инвестициялар кіреді:
а) білім беруге, денсаулық сақтауға;
б) жол құрылысына, мешіттер мен шіркеулер құрылысына;
в) жұмыс күші миграциясына және ақпараттар алуға;
г) ұлттық банкі және опера театрлары ғимараттары
құрлысын салуға;
д) а) және в) жауаптары ғана дұрыс;
е) барлық жауаптар дұрыс.
2. Өндірістік ресурстар мыналардан тұрады:
а) табиғи ресурстар - қалпына келтірілмейтін табиғи
күштер мен заттар;
б) ұсақ тауар өндірушілер жасаған материалдар мен
шикізаттар;
в) ауыл шаруашылық кәсіпкерлерінің жеке ресурстары;
г) зауыттағы жолданбалы жұмыс күші;
д) мемлекеттің ақша қаражаттары;
е) а) және г),д) жауаптары ғана дұрыс;
з) барлық жауаптар дұрыс.
3. Өндірістің негізгі факторлары болып саналатындар:
а) жер, аспаз еңбегі;
б) капитал, ұсақ және орта кәсіпкерлердің еңбегі;
в) мемлекеттік кәсіпорындарда жұмыс істейтін
жұмысшылардың еңбегі;
г) педагогтың, ғылымның, дәрігердің, министрдің
жауынгердің еңбегі;
д) саудагердің, менеджердің, маркетологтың еңбегі;
е) а), б), в) жауаптары дұрыс;
з) барлық жауаптар дұрыс.
4. Қоғамдық ұдайы өндіріс мына кезеңдерде тұрады:
а) сапалық өзгерістер, қозғалулар;
б) өркендеу, құлдырау;
в) өндіріс, бөлу;
г) айырбас, тұтыну;
д) барлық жауаптар дұрыс;
е) в), г) жауаптары ғана дұрыс.
5. Қосымша құнның (m) жинақтау қорына m1) және тұтыну қорына түсуі (m2) мыналарға (m = m1 + m2) қатысты болады:
а) қосымша өнім құнның шамасына;
б) өндірістің меншік иелерінің қалауына;
в) еңбек өнімділігі деңгейі мен капиталдың техникалық
құрылысына;
г) жұмыс істеуші капиталдың өзінің мөлшеріне;
д) а), в), г) жауаптары дұрыс;
е) барлық жауаптар дұрыс.
6. Келесі анықтамалар экономикалық өсудің қандай түрлеріне (экстенсивті және интенсивті) жатады?
а) біліктіліктерін арттырусыз, жұмыс істейтін жұмыскерлер
санын көбейту;
б) өндірістің материалдық факторларын (шикізат,
материал­дар, отын және т.б.) ұлғайту;
в) өндіріске капитал жұмсауды көбейту;
г) негізгі қорларды жаңарту;
д) өндірісті ұйымдастыруды (басқару, маркетинг,
кооперация және т.б.) арттыру;
е) негізгі және айналым қорларының айналым
жасаушылығын жеделдету;
з) жұмыскерлердің біліктілігін арттыру, еңбекті ғылыми
тұрғыдан ұйымдастыруды жақсарту.
5 ТАҚЫРЫП. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ, ОНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ

Дәрістің жоспары:
кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні және оны сипаттайтын ерекшеліктері;
кәсіпкерлік қызметтік түрлері және олардың артықшылығы мен кемшіліктері;
ҚР кәсіпкерлік: экономикалық және құқықтық жағдайы, қалыптасу және даму проблемалары.

Тақырыптың мақсаты:
Тақырып материалымен танысқаннан кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре аласыз:

5.1 кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні және оны сипаттайтын ерекшеліктері

Кәсіпкер иелігіндегі мүлікті т.б. заңды негізде пайдалану жөнінде, өз бастамасы мен шешімін қабылдауға және кез келген іс-қимылдарды жүзеге асыруға құқылы, заңды ұйым немесе жеке азамат. Лицензиялауға тиіс қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін, кәсіпкер белгіленген тәртіппен және мемлекеттің қолданылып жүрген заңды талаптары негізінде лицензия алуға міндетті.
Экономикалық теорияда, кәсіпкерлік термин экономистердің еңбегінде ХҮШ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында қолданыла бастайды. Бірінші болып қолданылған ағылшын экономисі Р.Кантильнон қолданды. Оның анықтауынша Кәсіпкерлік - бұл адам белгісіз фиксерім делінген табыс табу, (шаруа шаруашылығы, ремесленник, сатушы т.с.с.). Ол табыс табу үшін, басқаның тауарын белгілі бағамен сатып алып, оған белгісіз бағамен сатады, осының негізінде тәуекелге барады. Оның негізгі экономикалық қызметі тауар рыногында әрбір тауарларға сұранысты сәйкестендіру. Тауар рыногында классикалық, экономикалық мектептің негізін салушы – А.Смит.
Рыноктық экономикада кәсіпкерліктің қызметін француздың ұлы ғалымы Ж.Б.Сәйдің еңбегінде сипатталған, ол адам өзінің шоты үшін күреседі және белгілі бір өнімді өндіру оның айтуынша, ол кәсіпкерліктің белсенділік ролін арттырады, ол үшін өндіріс факторларын қиыстыру арқылы білімімен тәжірибелік қабілетін көрсетеді.
Ж.Б.Сәй кәсіпкерліктің өзіне тән ерекшеліктерін жан-жақты бейнеледі, оның табысының бір бөлігі ерекше дарыны үшін беріледі.
Кәсіпкерлік теорияны дамытуды неміс экономист В.Зомбарт кәсіпкер және австриялық экономист И.Шумпетер үлкен үлес қосты.. В.Зомбарттың айтуы бойынша ол жаулап алушы (тәуекелге дайын рухани ойы бай, жігерлі және табынды) ұйымдастырушы (көп адамдар біріктіріп жұмысқа жұмылдыру) және сатушы (шеберлік тек өз тауарын өткізу емес тұтынушыларды қызықтыру негізгі мақсаттары.
Кәсіпкерлік мақсатын жан-жақты жазу арқылы, оның ішіндегі бастысы деп Зомбарт анықтайды негізгі мақсаты ісінің өсуіне жағдай жасау.
И.Шумпетер зерттеуші кәсіпкер өндірістік меншігі болуы міндетті емес, жеке адам капиталист – болуы мүмкін, банк басқарушы не акционерлік қоғамның мүшесі.
Құралдар түрлерінің пайдалы қызмет ету уақыты көп жағдайда пайдаланған мезгілінен артық болуы мүмкін. Ұсыныс пен сұраныстың жоғары жағдайға байланысты, кейбір құрал-жабдықтарға, үкіметтің рұқсаты арқылы амортизациялық пайызды өсіруге болады. Өз құнын жаңадан өндірген тауарларға толық аударылған құрал-жабдықтар табиғат байлығы ретінде қызмет етеді. Фирмаға, қоғам үшін де пайдалы.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүлікті жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі.
Басталуы барлық шаруашылық қызметі емес, тек тәуекелмен, ынтамен, іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілік және белсенді іздеумен байланысты шаруашылық қызметті кәсіпкерлік белгілері болып саналады.
Кәсіпкерлікте тұлға және нысанын бөліп қарайды.
Кәсіпкерліктің тұлғалары жеке тұлғалар, әр түрлі ассоциациялар, акционерлік қоғамдар, арендалық ұжым кооперативтері және мемлекет бола алады.
Кәсіпкерлік нысандары шаруашылық қызметтің кез келген түрлері, коммерциялық делдалдық, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтері, бағалы қағаздармен операциялар бола алады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерлік – тауарлар, қызметтер, ақпараттар, рухани құндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Кәсіпкерліктің бұл түрінде өндіріс функциясы негізгі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлік – тауарлар мен қызметтерді қайта сату бойынша мәмілелер мен операциялар құрамына енеді және өнім өндірісімен байланыспайды. Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға сату арқылы жасалады. Егер бұл операциялар заң шегінде болса, алыпсатарлық болып есептелмейді.
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі болып табылады, сату-сатып алудың объектісі ақша валюта, бағалы қағаздар болып табылады.
Делдалдық кәсіпкерлік – бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың басын қосатын қызметте көрінеді. Бұндай қызметті көрсеткені үшін кәсіпкер табыс алады.
Сақтандыру кәсіпкерлігі – кәсіпкер сақтандырған оқиға болған кезде ғана қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы кәсіпкерлігінің ерекше формасы. Жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік табысты құрайды.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған. Бірақ ол үшін шектеулі ресурстарды қиыстырып пайдалануға үйрену керек.
Ресурстардың әр түрлі комбинацияларын жасау – кәсіпкер қызметінің қажетті буыны. Олар Шумпетер көзқарасы бойынша бес бағытты қамтиды.
1. Жаңа игілікті жасау немесе ескі игіліктің жаңа сапасын жасау;
2. Өндірістің жаңа әдісін енгізу;
3. Жаңа өткізу рыногына шығу;
4. Шикізат немесе жартылай фабрикаттың жаңа көзін табу;
5. Өндірісті қайта ұйымдастыруды жүргізу.
Әрбір мерзім аралығында жаңа комбинациялар көрінуі мүмкін. Кәсіпкерліктің бұл қасиетіне кәсіпкерлікті өндіріс факторын комбинация жасайтын экономикалық агент ретінде анықтай отырып А.Смиттің тұжырымын толықтырған Ж.Б.Сей назар аударды.
Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен (жеке, ұжымдық, қоғамдық) байланысты емес. Оның әр түрлі варианттары мен үйлесімдері болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылған капиталдың толық меншік болуы міндет емес деген сөз. Қарыз капиталын қолдануға болады. Алайда қарыз капиталы пайданың белгілі ұйымдастырушылық жағынан қамқорлығында. Сонда да, жеке сектор мемлекеттікке қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие:
түсімділігі жоғары қызмет сферасын таңдауға еркін
бизнес көлемі шектелмеген
қатаң бағамен шектелмейді.
Кәсіпкерлікте үш түрді бөліп алады:
жеке тұлғалар
серіктестік (жолдастық)
корпорация (акционерлік қоғам)
Жеке кәсіпкерлік деп, бір адам ғана айналысатын бизнесті айтады. Оның жауапкершілігі шектелмеген және оның капиталы көп емес – жеке кәсіпкерліктің кемшіліктері осында.
Оның артықшылықтары: әр меншік иесі өз пайдасына өзі ие, кез келген өзгерісті өзі жасай алады. Ол тек табыс салығын төлейді және корпорация үшін бекітілген салықтан босатылған. Бұл ұсақ дүкендерге, қызмет көрсету саласындағы кәсіпорындарға, фирмаларға, сондай-ақ юристердің, дәрігерлердің т.б. кәсіби қызметіне тән бизнестің кең тараған формасы.
Серіктестік деп – екі немесе одан да көп адам бірлесіп айналысатын бизнесті атайды. Серіктестікке де табыс салығы салынады. Серіктестіктің артықшылығы сол, оны ұйымдастыру және қосымша қаражат пен жаңа ойлар тарту жеңіл. Кемшіліктері қатарына капиталдың жаңа салымдарын төмен ететін, дамып келе жатқан іс қаржы ресурстарының тапшылығын, фирма қызметін, мақсаттарын оның қатысушыларының бірдей түсінбеуін, әрқайсысының фирма табысында немесе зияндағы үлесін анықтау күрделілігін кіргізуге болады. Серіктестік формасында делдалдық кеңселер, аудиторлық кеңселер мен фирмаларды, қызмет сфераларын т.б. кіргізуге болады.
Корпорация деп бір кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен тұлғалар жиынтығы аталады. Корпорация меншігіне құқық акциялар бойынша бөліктерге бөлінген, сондықтан корпорация иелері акция ұстаушылар, ал корпорация акционерлік қоғам деп аталады. Корпорация табысынан корпорацияға салынатын салық ұсталады. Кәсіпкерліктің акционерлік формасы Қазақстанда жиі кездеседі.
Корпорация артықшылықтарына мыналар жатады.
Кәсіпкерлік экономикалық ойлардың ерекше түрі, көзқарастық жиынтығы ретінде сипатталады және шешім қабылдайды, оны практикалық қызметте іске асырады.
Кәсіпкерлік болудың мәні біреудің істегенін істемеу дейді И.Шумпетер. Ескішілікке елестетуге ие болу, көріп білу, тұрақты қарсы тұру.Жаңаны табуға дайын болу және оның мүмкіншілігін пайдалану үшін тәуекелге баруға үйрену, қорқуды жеңу және игілікті ықпал ету болып жатқан жағдайға байланысты емес – бұл процесті өзің анықтау керек.
Кәсіпкер ой өрісі жағынан өте тайыз, себебі оның көзқарасы өте тар шеңберге негізделген. Кәсіпкердің көзқарасының шектесуі, көп жағдайда өз вариантын іске асыруда өте көп тербелуді керек етуі мүмкін. Кәсіпкердің дамуы капитализм кезінде жоғары сатыда.
Біздің отандық әдебиетте кәсіпкерлікті шаруашылық искуствосының призмасы ретінде қарастырады. Экономикалық және ұйымдастыру творчествосы ретінде инициативасының еркін, новаторлық, тәуекелге бару табыс табу үшін. Бұл толық табиғи мүмкіншілік: басқарудың өзі мүмкіншілік искусствосы өндірісті ұйымдастыру нақты шаруашылықта индивидуалдық бейімділікке әдет, тапқырлық, ой жүйріктігі.
Кәсіпкердің қаралып отырған қызмет түрі материалдық, еңбек, финанс, информациялық ресурстарын пайдаланумен тығыз байланысты. Сондықтан да тәуекелділік бұл ресурстарды толықтай немесе кейбір бөліктерін жоғалту қаупы жөнінде болуы мүмкін. Бұдан басқа тәуекелдің апатты аймағы да болады. Мұндағы шығынның ең көп мөлшері кәсіпкер мүлкінің құнына тең келеді. Бұл жағдайда кәсіпорын қарызын төлеуге дәрмені болмай, күйрейді.
Сондықтан да ол өз төлеуге дәрмені жетпей, мүлкін сатып, кәсіпорынды жабуға мәжбүр болады, оны кәсіпкерліктің формалары мен ерікті экономикалық түрлерінен көруге болады.

Фирма жӘне кӘсіпкерлік

1. Кәсіпкерлік: экономикалық мазмұны, белгілері, түрлері. Кәсіпкерліктегі тәуекел
2. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары, олардың жетістіктері мен кемшіліктері
3. Фирма нарықтық қатынастар жүйесінде. Фирма теориясы
4. Фирманың жетілген және жетілмеген бәсеке рыногындағы экономикалық тепе-теңдігі
Кәсіпкерлік өз бастауын ғасырлар тереңінен алып жатыр. Алайда, рынок атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезеңінде айқын көріне бастады.
А.Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттады.
Кәсіпкерлік тәуекелділігі потенциалды қауып-қатерлі болуы. Ресурстарды жоғалту немесе ресурстарды рационалды пайдалану жолымен белгілегенге қарағанда табысты кем алу қаупімен сипатталады. Былайша айтқанда, тәуекелділік кәсіпкерлерге белгіленген жоспарға, жобаға қарағанда қосымша шағын жұмсау қаупінің төнуі.
Егер тәуекелділік ресурстарды жоғалту немесе кірісті азайту қаупімен анықталатын болса, онда абсолютті түрде анықтағанда, оның материалдық-заттай формасымен немесе ақша формасында да өлшеуге болады.
Сөзсіз, тәуекелділік ықтималды категория, бұл мағынада алғанда ғылыми тұрғыдан неғұрлым барынша негізделген және белгілі деңгейде шығын болуы ықтимал, сонымен қатар оны өлшеуге де болады.
Тәуелділікті жан-жақты талдап, бағалағанда абсолют және салыстырмалы түрде мүмкін болатын шығындар көлемінің әрқайсысының пайда болуы ықтималдығы жеке-жеке қарастырылған жөн.
Ықтималды қисық сызықты сызу - тәуекелділікке баға берудің алғашқы сатысы. Бірақ та шамамен кәсіпкерлікке мұны келтіру аса күрделі міндет болып табылады.
Тәуекел – айтып өткендей кәсіпкерліктің негізгі белгілерінің бірі.
Тәуекел – жоспар немесе болжауды қарастырылған вариантпен салыстырғанда табыс алмаудың немесе зиян шегудің ықтималдығы. Тәуекелдің бірнеше түрлері бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, несиелік, проценттік.
Енді тәуелділіктің кейбір негізгі көрсеткіштеріне тоқталып өтелік. Осы мақсатпен шығын көлеміне байланысты тәуекел жасау аймағын бөлу қажет.
Егер шағын қуат болмайтын болса, онда оны тәуекел жасалмайтын аймаққа жатқызуға болады. Ал, тәуекел жасау аймағына – кәсіпкерлік қызмет түрінің экономикалық жағынан пайдалылықтың болуын жатқызуға болады. Мұнда, әрине, шығын болады, бірақ, оның мөлшері алынатын пайдадан аз.
Келесі неғұрлым ең қауіпті болатын – қиын-қыстау аймағы.
Мұнда шығын көлемі алынуға тиісті пайдадан асып кетуі де мүмкін тіптен бұл аймақта кәсіпкерлік іске жұмсалған барлық шығындардың орыны толмай қалу жағдайына жетуі де мүмкін Мұндай жағдайда кәсіпкер өз ісінен зиян шегіп, барлық шығынды өз мойнына алады.
Жоғарыда аталған мүдделерге байланысты шағын кәсіпкерлікке қатысты мемлекет саясаты екі бағыттан тұрады: бірінші – дамуды қолдау, екіншісі – мемлекеттік мүдде аясына жанама реттеуді қосу.
Шағын бизнесті елеулі көтермелеуге Қазақстан Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдауды күшейту және оның дамуын жандандыру шаралары туралы Жарлығы жақсы ықпал етіп отыр. Соған сәйкес мынадай кезек күттірмес мәселелер ауқымы анықталған:
Шағын кәсіпкерлікті қолдайтын мемлекеттік институттарды құру;
шағын кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыратын және оны құру тәртібін қарапайымдандыратын, несие бөліп, кадрлар дайындайтын және т.б. мәселелер жөнінен қажетті нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау;
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау (өндірістік ғимарат, жер учаскесін бөлу және т.б.);
шағын кәсіпкерлікті қаржылай қолдау жөніндегі мәселелерді шешу – ол үшін кәсіпкерліктің дамыту қорын құру, шағын кәсіпорындар үшін жеңілдіктер жасау жүйесін қарастыру.
Қазіргі уақытта Ақмола мен Қостанай облыстарынан басқа барлық аймақта іс жүзінде шағын кәсіпкерлікті қолдау жөнінен құрылымдық бөлімшелер ұйымдастырылған.
Жеке кәсіпкерлік туралы, Жеке кәсіпкерлік мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар ендіру туралы, Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тіркеуді оңайлату мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар ендіру туралы Заңдар дайындалды және қабылданды. Ол құжаттарда фермерлік және шаруалар қожалықтарын қамтый отырып, жеке және отбасылық кәсіпкерліктердің даму кепілдігіне қатысты, сондай-ақ мемлекеттік органдардың араласуынан қорғайтын кепілдік секілді нормалар көрсетілген.
Күшіндегі заң бойынша шағын кәсіпорынды дамыту оның барлық қызметтері салаларында ынталандырылуы тиіс.
Шағын кәсіпорындардың кейбір салаларындағы қызметтерді экономикалық талдау нәтижелеріне қарағанда статесеп бойынша қонақ үйлер, мейрамханалар, қозғалмайтын мүліктер мен операциялар, жалдау және кәсіпорындарға көрсетілетін қызметтер, яғни жалпы ұғым бойынша өте рентабельді деп саналатын барлық салалар ағынды болып келеді екен.
Кәсіпорындардың және оларда жұмыс істейтін жұмыскерлер санының тұрақтамауы, шағын бизнестің тиімсіз салалық және аймақтық құрылымдарының құрылуы және оның қылмысқа баруы, ұсақ кәсіпкерлердің өндірістен және инвестициядан қашуы сияқты шағын кәсіпкерлік аясында соңғы кездері көрініс берген дағдарыстық процестер қазіргі Қазақстан экономикасының маңызды секторының басқаруға келмейтіндігі, оның ұйқы-тұйқы қалыптасқандығы туралы тұжырым жасауға негіз болады. Мәселе, оның жетілген инфрақұрылымының жоқтығы шағын кәсіпкерлікті қолдауға бөлінген қаржылық қаражаттың шектеулігінде ғана емес, сонымен бірге шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік стратегиясының, тиісті салалық, аймақтық және басқадай артықшылықтың айқындалмауы, кәсіпкерлік құрылымдармен кері байланыстың болмауы, өтіп жатқан процестерді бақылау және оларды теңестірудің жоқтығында болып отыр. Шағын бизнес аймақтық жергілікті масштабта, ұлттық экономиканың айрықша секторы түрінде әлдебір бүтін секілді өмір сүріп және дамып келеді, сонымен бірге нақтылы кәсіпорын болып әйгіленген.
Шағын кәсіпкерліктің бірталай сапалық ерекшеліктері бар, ол ерекшеліктер оны экономиканың спецификалық секторы ретінде бөлектеп көрсетуге мәжбүр етеді. Оларға мыналар жатады:
- меншіктік құқықтың бүтіндігі және кәсіпорынды тікелей басқару, бір жағынан, менеджерлерді бақылаудың қажеттілігін жояды, екінші жағынан – басшының табысқа жетудегі ролі мен мәнін күшейтеді;
- кәсіпорын масштабының шектеулілігі және қожайын мен жұмыскердің арасындағы тікелей байланыс, бір жағынан, басқару тиімділігін арттырады, екінші жағынан - өндіріске тұлғалық қатынас ықпалын күшейтеді;
- кәсіпорын мүмкіндігі мен ресурстардың шектеулілігі, бір жағынан, оған тауар түріне (жұмыс, қызмет) берілген бағаға және тауарлы рынок жағдайына айтарлықтай ықпал ету мүмкіндігін тудырады, екінші жағынан – қызметтің түрін тез өзгертуге жағдай жасайды;
- тұтынушылар шеңберінің шектелінуі және жергілікті рынокқа бағдарлануы, бір жағынан, сатуды кеңейтуді шектейді, екінші жағынан – тұрақты сұранымды қалыптастырады және қызмет көрсету сапасын көтеруге ынталандырады;
- қаржылық ресурстарға жол ашуды шектеу, бір жағынан өндірісті кеңейту мүмкіндігін шектейді, екінші жағынан, қаржылық ресурстардың бытыраңқы рыноктарын (жеке жинақ, таныстар мен туысқандардың қаражаттарын, өсімқорлар капиталын) пайдалануға итермелейді.
Шағын кәсіпкерлік - өміршеңдік деңгейі төмен және тәуекелшілік деңгейі көтеріңкі қызмет түрі болып саналады. Себебі ол:
- өте бимәлімділігімен, белгісіздігімен және стихиялығымен сипатталынатын жергілікті, бір маңайдың бір маңайдың аумағынан аспайтын рынокта кәсіп етеді. Бұл – ондай рыноктарға кірудің көп капиталды қажет етпейтіндігіне және іс жүзінде реттелмейтіндігіне байланысты;
- мемлекетпен қатынас жүйесінде, ірі және орташа бизнестермен, қаржылы-несиелі институттармен, ұйымдасқан қылмыспен объективті түрде әлжуаз позицияда тұрады, мұны оның экономикалық әлсіздігі мен әлеуметтік ұйымдаспағандығымен түсіндіруге болады;
- өзінің айтарлықтай ішкі резерві болмағандықтан ол сыртқы ортаның әсеріне өте сезімтал келеді.
Шағын кәсіпкерлікті қамтыған дағдарыс елдегі экономикалық жағдайлардың өзгерулеріне байланысты. Шағын кәсіпорындар мен кооперативтердің алғашқы толқыны салық салу жөніндегі жеңілдіктерді және экономиканың мемлекеттік секторының оралымсыздығын пайдалана отырып, ойдағыдай табысты жұмыс істеп кетті. Инфляцияның асқынуы және айналым аясындағы операциялардың үлкен тиімділігі шағын бизнесті экономиканың дәл ос саласына қайтадан бағдарлап жіберді.
Мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендіру, инфляция деңгейін төмендету, төлей алатын сұранымды жалпы қысқарту, капитал айналымының аясын толтырып жіберу және осы сферадағы күшейе түскен бәсекелестік шағын кәсіпкерлікті айтарлықтай дағдарысқа ұшыратты. Қатал бәсеке, ең алдымен, бағасыздану және таза табыс мөлшерінің төмендеуі шағын кәсіпкерлікті өз табысын өсіріп немесе сақтау үшін сұрғылт экономикаға кетуге, салық төлеуден жалтаруға мәжбүр етуде.
Шағын кәсіпкерлік экономиканың ерекше секторы ретінде өмір сүріп келді және әрқашанда өмір сүре береді. Оны тікелей шектеу, реттеу және бақылау жөнінен мемлекеттің мүмкіндігі діттегеннен гөрі бір мысқалдай кемдеу шығады. Шағын кәсіпкерліктің негізгі мәселесі – салыстырмалы түрдегі нашар өміршеңдігі оның жоғары әрекетшілдігімен, қаржылай ресурстармен және халықтың барша топтарынан алынған кадрлармен тұрақты қамтамасыз етілуімен толықтырылады.
Экономиканың бұл секторына мемлекеттің мүдделі болуында экономикалық, саяси және халықтың барша топтарынан алынған кадрлармен тұрақты қамтамасыз етілуімен толықтырылады.
Экономиканың бұл секторына мемлекеттің мүдделі болуында экономикалық, саяси және әлеуметтік сипаттар бар. Шағын кәсіпкерліктің мүддесі мынаған саяды:
- ел экономикасының құрамдас бөлігі болып, экономиканың дамуы мен тиімділігі деңгейіне айтарлықтай ықпал етеді, мұның өзінде орталықсыздандырылған қаржы көздерін пайдаланады;
- бюджетке салық төлеуші болып саналады, мұның өзінде экономиканың басқа секторынан өзгешелігі – оның салық төлеу мүмкіндігі оңтайлылық деңгейге жеткен жоқ;
- орташа және ірі бизнестер үшін қай жерде кадрлар мен капитал жинақталса, экономиканың сол секторы болып шығады;
- қай жерде мемлекет әрекеті немесе ірі және орташа бизнес тиімсіз болса, рыноктың сол секторында тауарға, тауарға, жұмысқа және қызметке деген сұранымдарды қанағаттандырады;
- қай жерде бәсекелі орта тұрақты сақталса және негізгі азық-түлік пен азық-түлік емес тауарлардың бәсекелі бөлшек сауда бағасының деңгейі қалыптасса, экономиканың сол секторы болып саналады;
- еңбекті қоғамдық бөлуді тереңдетіп және болымсыз шығынмен нарықтық инфрақұрылымды жасауға мүмкіндік тудырады.
Шағын кәсіпкерліктің саяси мүддесі мынаған саяды:
- болашақтағы саяси және әлеуметтік тұрақтылықтың кепілшісі секілді, орташа топты қалыптастыратын көздердің бірі болып саналады;
- көрсеткен қолдауынан бүгін белгілі бір нәтиже алып және оны болашақта ұлғайтуға үміттенетін әлеуметтік топ секілді, нарықтық экономикаға қолдауды қамтамасыз етеді.
Шағын кәсіпкерліктің мүддесі мынаған саяды:
- еңбекке жарамды халықтың айтарлықтай бөлігін жұмысқа тартады және оның экономикалық дағдарыс жағдайында тіршілік етуіне қол ұшын береді;
- халықтың ең белсенді бөлігінің ділін өзгертіп, олардың өз бизнестерін жасап және олардың табысқа жетулеріне мүмкіндік тудырады.

КӘсіпкердің сатып алушы алдындағы жауапкершілігі

Өмірдің басқа салдарының өкілдері секілді Қазақстандағы іскер адамдардың көпшілігі адал да, еңбекқор және тұтынушылармен әділ қатынас жүргізгісі келеді. БИзнестің этикасы деп аталатын тұтынушылар туралы қам табыс туралы қаммен қатар жүруі тиіс. Ерте ме, кеш пе, тұтынушы кәсіпорынның өз істеріне жауапкерсіздігін біліп қалса, онда ол онымен сауда жүргізуден бас тартқан.
Нарықтық экономикалық елдерде тұтынушылар құқығын қорғау заңнамасы жасалынып, ол ойдағыдай қолданылып келеді. Оның өмірге келуі тұтынушыларды өнім өндірушілер мен сатушылардың заңсыз әрекеттерінен қорғау қажеттілігінен туған. Тұтынушыларға жеткен тауарлар сапасының нашарлауы жиілеп, оларға берілген сипаттама, көбінесе, жарнамада айтылғандармен сәйкес келмейді. Монополистер мен сатушылар тұтынушыларды көбінесе лажсыз алуға мәжбүр етеді.
Тұтынушылардың мүдделері мен құқықтарын қорғау проблемасы нарықтық экономикалы елдерде өткен ғасырдың 50-70 жылдарында пайда болып, өмірде ұйымдасқан қозғалыстарды тудырды. Бельгия мен Құрама Корольдікте тұтынушылардың құқығын қорғау жөніндегі алғашқы қоғам 1957 жылы, Нидерландияда – 1963 жылы құрылды.
АҚШ-та тұтынушылар қозғалысы өткен ғасырдың басында пайда болды. Ол бағаның көтеріліп, ет өнеркәсібіндегі жағдай мен медициналық препараттарды патенттеу жөніндегі шатақтарға байланысты туды. Тұтынушылардың екінші қуатты қозғалысы өткен ғасырдың 30-шы жылдарындағы экономикалық дағдарыстың дүлей күші мен дәрілік препараттарға байланысты кезекті дау-дамайдан шықты. Үшінші рет констъюмеризм толқыны 60-шы жылдары көтерілді.
Қазіргі уақытта консъюмеристік қозғалыс әлемнің барлық елдерін қамтып отыр.
Оның себебі, сол кезеңде ұзақ уақыт пайдаланатын тауарлар шығару айтарлықтай молайып, синтетикалық жаңа және басқадай жасанды материалдарды және т.б. қолдану елеулі түрде өрістеген еді.
Бұл кезеңде дамыған капиталистік елдерде тұтынушылардың мүдделерін жаппай барлық салаларда емес, тек кейбір салаларда (несие беру, тұрғын үйді жалға өткізу, сауда) қорғаудың жекелеген нормативті актілері бар болатын.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған жекелеген құқықтар салаларында да бекітілген еді. Алайда, экономиканы монополизациялау жағдайында тауарлар мен қызметтердің ерекше әртүрлілігінің пайда болулары, жарнамалаудың қуатты құралдарының өмірге келуі тұтынушылардың бұрыннан бар құқықтық қорғау құралдарының жеткілікті емес екендігін көрсетті. Дамыған нарықтық құқықтарын қорғау тікелей қатысты арнайы нормативті актілердің шығуы осы себептерге байланысты еді.
Оған мыналарды жатқызуға болады: Францияда – сауда мен игі қызметтер көрсету кезіндегі алдау мен жалғандық туралы Заң (1905), қардан қала тұрғызу принципіндегі сауда туралы Заң (1953), алдамшы жарнамаларды болғызбау туралы Заң (1935); Данияда – тауарды сатып алу-сату келісімі туралы Заң (1906), тауарды таңбалап және бағасын көрсету туралы Заң (1977), тұтынушылармен жасалған келісімдердің әрқилы түрлері туралы Заң (1978); Ұлыбританияда – тұтынушылардың қауіпсіздігі туралы Заң (1978), келісімдердің арамдық жағдайлары туралы Заң (1977), шектеуші сауда практикасы туралы Заң (1956) және басқалар. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде тұтынушылардың құқығын қорғау заңнамасы сауда мен игі қызмет көрсетудің әртүрлі ортасында жүрген тұтынушылар қорғайтын заңдар ондап саналады.
Тұтынушыларды қорғаудың төрт негізгі құқығы туралы Декларацияға АҚШ президенті Д.Кеннеди 1962 ж. 15 наурызда қол қойған болатын. Олар:
тауарлардың қауіпсіздігіне құқық;
ақпараттарға құқық;
өз мүддеңді білдіру құқығы;
Халықаралық тұтынушылар одақтарының ұйымы (ХТОҰ) бұған тағы төртеуін қосты:
негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыру құқығы;
зиянның орнын толтыру құқығы;
тұтынушылық білімге құқық;
қоршаған ортаның саулығына құқық.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау барлық елдерде әкімшілік пен соттың қолда бар құралдарының көмегімен тиісті нормативті көлемділікке құрылады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға арналған Басшылық принциптер 1985 жылдың 9 наурызындағы №39248 қарар ретінде Бас Ассамблеясында мақұлданған.
Бас Ассамблеяның күшіне еніп, бекітілген қарарынан кейін БҰҰ-ға мүше мемлекеттер Басшылық принциптерді есепке ала отырып, тұтынушылар құқығын қорғау жөнінен белсенді саясат жүргізуге міндеттенген. Әр мемлекет өзіне тән экономикалық және әлеуметтік жағдайларына сәйкес, сондай-ақ халықтарының қаулыларына қарай нақтылықпен бұл салада өздерінің бірінші кезекте тұрған жеке міндеттерін белгілеуге тиіс еді.
Тұтынушылардың заңды мүдделері болып мойындалатындар:
қауіпсіздік пен денсаулықтың зиян шегуінен қорғау;
олардың экономикалық мүдделерін сақтау;
жеке қажеттіліктеріне сәйкес тауарларды (қызметтерді) дұрыс таңдауды қамтамасыз ететін ақпараттарға жол беру;
тұтынушыларды сауаттандыру;
арыздарды қараудың тиімді рәсімдерін табу;
тұтынушылардың құқықтары сөз болып, шешім қабылдау процесі үстінде өз пікірлерін білдіруге құқықтары бар тұтынушылар топтары мен ұйымдарын құруға еркіндік.
Қазақстан Республикасында тұтынушылар құқығы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің Айрықша бөлімімен, Тұтынушыларды қорғау туралы Заңымен және т.б. реттелінеді.
1998 жылдың ішінде Қазақстан Республикасында тұтынушылардың құқықтарын қорғау қоғамдары тұтынушылар құқықтарының жағдайларына 5000 тексеру жүргізген, оның 2816-да әртүрлі заң бұзушылық анықталған. 5966 мың теңгеге 1810 наразылық ресімделген. Өндірілген зиянның сомасы 4649 мың теңгені құрап, тұтынушылардың 560 наразылығы сотқа түсірілмей қанағаттандырылған.
Біріншісі өте қарапайым саналады. Кейбір фирмалар өздерінің адалдықтары мен туралықтары жөнінен жасы атаққа жетуге мүдделі болмаулары мүмкін, өйткені олар рынокта ұзақ уақыт тұрақтауды ойламайды. Олардың стратегиясы ашық алдампаздықтарын жүзеге асыра салып, түнге қарай тайып отыру. Соңғы уақытта мұндай алдаушылықтар Қазақстан Республикасында жиі ұшырасатын болды.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі заңнамалар талаптарының орындалуы туралы қадағалаудың тәжірибесі ретінде республиканың халыққа сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет, көлік, байланыс, комунальды-тұрғын үй және т.б. қызметтер көрсететін 4682 кәсіпорын тексерілді.
Азаматтардың 1944 ой-тілектері қаралды, олардың бәрі негізді болып шығып, тұтынушылар мүддесінің пайдасына шешілді.
Тұтынушылар құқығының бұзылуы 3700 кәсіпорында немесе тексерілген кәсіпорындардың 80 пайызында орын алғаны анықталынып, материалдық зиянның мөлшері 175 млн.теңгені құрады.
Тұтынушыларға қайтарылған материалдық зиянның сомасы 162 млн. теңгені құрап, мемлекеттік бюджет есебіне 152 млн. теңгені түсірілді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің аттарына 939 ұсыныс, нұсқама, ескертпелер жасалды.
Тұтынушылар құқығын қорғау қоғамдары сот органдарына 152 талап-арыз берді, оның 137-сі қанағаттандырылып, 90 адам жауапқа тартылып, 145 млн.еңге материалдық залал өтелді.
Рынок, мүмкін өнімнің пайдалану сапасы жөнінде өзіне пайдалы ақпараттарды жеткілікті білмейді. Тұтынушылар сатушылардың арыздарын салыстыру үшін жалпы стандарт немесе эталонға зәру, әсіресе, егер ол арыздар техникалық немесе аса күрделі заттарға байланысты болса. Мысалы, энергия үнемдеу Қазақстанда ең маңыздылықтардың бірі. Тұтынушылар энергияны аз шығындайтын тоңазытқыштар, кондиционерлер және басқа да электр приборларын сатып алғылары келеді.
Мұндай тұтынушылар өздері таңдап тұрған тоңазытқыштың басқа моделмен салыстырғанда қаншалықты тиімді екендігін көрсететіндей ақпараттар оқығысы келетіндігі табиғи нәрсе. Айта өтер болсақ, өндірушілер тұтынылған электр энергиясын өлшей алатындай жүздеген тәсілдер бар. Басқа да нәрселермен қатар, энергияның тұтынылу мөлшері тоңазытқыштағы тамақтардың мөлшеріне, тоңазытқыш пен мұздатқышта қойылған температураға, сондай-ақ тоңазытқыш тұрған бөлменің температурасына да байланысты болуы мүмкін. Анықталынып болғаннан кейін де энергияны тұтыну туралы хабарлаудың көптеген тәсілдері бар. Кейбір компаниялар қуаттылықты пайдаланылатын электр көзінің единицасымен білдіруі мүмкін. Басқалары республиканың белгілі бір ауданында тоңазытқыштың жыл ішіндегі пайдаланылуының орта бағасын және тағы басқаларды тілдеріне тиек етеді.
Электр энергиясын тұтынуды тестілеудің жалпы жүйесінсіз және ол туралы мәліметсіз, егер тіпті, барлық өндірушілер энергияны жұмсау туралы мәлімдеме жасауға құлшынғанның өзінде де тұтынушылар, ойлап алыстырып көруге қабілетсіз болып қалуы мүмкін.
Сондықтан, мысалы АҚШ тәжірибесін ескере отырып, Қазақстанда приборлар тұтынған энергияны Мемлекеттік таңбалау туралы заң әзірлеп және қабылдап, оның орындалуын қамтамасыз ету қажет. Бұл заң барлық негізгі приборлар тұтынған электр қуаты туралы хабарлама мен сынақтан өткізу жағдайларының жалпы әдістерін түсіндіреді. Тұтынушылар осы заңдарға байланысты өз құқықтарын қорғай отырып, өз кезеңінде өндірістің дамуына әсер етеді.
Экономика қарқыны Қазақстанда 2000-2002 жылдары 10 пайыздан асып түсті, мұның өзі елді осы көрсеткіш бойынша әлемде енді болса бірінші орынға шығарғандай. Алдағы он жылға болжам шамамен 7 пайыздық өсім бермек, ал бұл дегеніміз біз Оңтүстік-Шығыс Азия жолбарыстарынан кейін көрмеген жаңа даму деңгейіне сирек болатын секірістің бірін туғызбақ.
Бұдан кейін 5 жылда экономикалық өсу байқалды. 1999 жылы ІЖӨ-нің өсуі 2% шамасында болса, 2000 жылы – 9,6%, 2001 жылы 13%-ға жетті. 2002 жылы ІЖӨ-нің артуы 9,5 пайызды құрады.
2003 жылғы бірінші жарты жылдықтың қорытындысы бойынша 2002 жылдан сәйкес мерзімімен салыстырғанда Қазақстан ІЖӨ 10,4%-ға, өнеркәсіп өндірісі (тұрақты бағамен есептегенде) – 9,6%-ға өсті. Көлік кәсіпорындарының жүк тасымалы (труба құбырын есептемегенде) - 17%-ға, бөлшек сауда айналысы (тамақ кәсіпорындарының айналымын қоспағанда) – 9,9%-ға ұлғайды.
Өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемі индексінің өсу қарқыны 2002 жылғы қаңтар-қазанға қарағанда 8%-ды құрады. Экономикалық қызметтің ірілендірілген түрлері бойынша өнімнің артуы тау-кен өнеркәсібінде – 7,7%-ға, өндеу өнеркәсібінде – 8,5%-ға, электр энергиясын, газ бен суды өндіру мен бөлуде 7,2%-ға қамтамасыз етілді. Ауыл шаруашылығында жалпы өнімнің көлемі осы жылдың қаңтар-қазанында 3,1%-ға ұлғайды. Бұл мерзімде негізгі капиталға тартылған инвестицияның көлемі 2002 жылғы тиісті кезендегі деңгейден 10,8% артық болды. 2003 жылғы қаңтар-қыркүйекте байланыс кәсіпорындары көрсеткен қызметің көлемін өткен жылдың сол мерзімімен салыстырғанда 25,8%-ға өскен. Биылғы тоғыз айдағы сыртқы сауда айналымы 15,2 млрд. АҚШ доллары көлемінде қалыптасты. Мұның өзі былтырғы осы мерзімге қарағанда 31% өскен, бұл ретте экспорт 38%-ға, импорт 20%-ға ұлғайған.
Республиканың тұтыну рыногында тауарлар мен қызметтердің бағасы 2003 жылғы қазанда 2002 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 4,2%-ға өскен. Доллардың теңгеге қатысты айырбас бағамы 2003 жылғы қазанда қыркүйек айындағымен салыстырғанда 0,01%-ға ұлғайған. Ұлттық банктің ресми қайта қаржыландыру ставкасы жылдық 7% деңгейінде белгіленген.
Елде қолайлы инвестициялық ахуал жасалды. Елдің шаруашылық кешеніне қаржы ресурстарын тарту үшін осы заманғы институттық және нормативтік-құқықтық база жұмыс істеуде.
Шетелдік инвесторлар үшін табыс салығынан, жер салығынан және мүлік салығынан босатуды көздейтін жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі, кеден жеңілдіктері белгіленеді.
Инвестиция саласындағы проблемаларды анықтап, шешу мақсатында мамандандырылған өкілетті орган және Президент жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі құрылды.
Қазақстанның инвестициялық ахуалы тартымды екендігін мынадай жәйтпен де қуаттауға болады: шетелдік капиталдың қатысуымен жұмыс істейтін кәсіпорындар саны 2003 жылы 5300 болды. Салыстыру үшін мұндай кәсіпорындар Ресейде – 1042, Қырғызстанда – 99, Украинада 74 екенін айтуға болады.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан Экономикасына тұтастай алғанда 21 млрд. долларға жуық инвестиция тартылған. Он жылда игерілген тікелей шетелдік инвестицияларды жан басына шағу көрсеткіші бойынша республика ТМД-ның басқа елдерінен әлдеқайда асып түсті.
Нарық институттары мен шаруашылық жүргізу­дің тетіктерін қалыптастыру саласындағы бір­қа­тар түбегейлі қадамдарды жүзеге асыру нәти­жесінде Қазақстан рефор­ма­лау қарқыны жағына ТМД елдерінің көпшілігін басып озды.
Елімізде мамандандырылған Ұлттық қор құрыл­ды. Ол мұнай секторында алынған табыстардың бір бөлігін болашақ ұрпақтар үшін жинақтауы тиіс. Сонымен қатар қор форс-мажор жағдай­ларында Мемлекеттік бюджеттің стратеиялық резерві функциясын қамтамасыз етеді.
Экономиканың жоғары технологиялық секторларын дамыту мақсатында 2015 жылға дейінгі республика дамуынан Индустриялық-инновациялық бағдарламасы қабылданған.
Ел дамуының басым стратегиялық бағыттарын орта және ұзақ мерзімге кредиттеуге жұмыс істейтін Даму банкі құрылған.
Елорданы Астана қаласына көшіру республика экономикасының дамуына айтарлықтай серпін береді. Жаңа өндірістер мен жаңа жұмыс орындары құрылуда.
Тұтастай алғанда Қазақстан экономикасындағы инвестициялық -өндірістік процестердің белсенділігі арта түсуде. 2000 жылдың аяғына қарай ІЖӨ көлемінің, өнеркәсіп өндірісінің, инвестициялық қызметтің және бірқатар басқа көрсеткіштердің өсуінде айтарлықтай прогресс байқалады. Өсу іс жүзінде экономиканың барлық салаларында жүріп жатыр, мұның өзі ел дамуының кешендік және жүйелік сипаты туралы айтуға мүмкіндік береді.
Бүгінде Қазақстан ТМД-дағы реформалардың танымал көшбесшыларының бірі болып табылады.
Бұрынғы КСРО мемлекеттерінің ішінде Қазақстан бірінші болып: 2000 жылдың аяғында Еуропа қауымдастығы, ал 2002 жылдың наурызында Америка Құрама Штаттары тарапынан нарық экономикасы қалыптасқан ел ретінде танылды.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикалық өсудің жоғары қарқының танытып отыр. Өтпелі Экономикасы бар көптеген басқа елдер секілді біздің елімізде де экономикалық әдебиеттерде АҚШ-тағы ұлы дағдарыс атанған 30-шы жылдары болған өндіріс құлдырауына әлдеқайда асып түсетін құлдырау орын алғанын ескерер болсақ, бұл үлкен табыс. АҚШ-та 1929 жылға қарағанда, 1933 жылы өндірістін құлдырауы 27% болған еді. Қазақстанда экономикалық құлдырау 1991-1995 жылдары 1990 жылғы деңгеймен салыстырғанда 38,6% болып, яғни бес жыл ішінде жыл сайын шамамен 8% төмендеп отырған.
Экономикалық өсу қарқыны бойынша Қазақстан ТМД-да көшбасшы орында нық тұр. Бұл тұрғыда ресейлік экономистің бағасын келтірген жөн болар. Леонид Григорьев (РҒА ИМЭМО) Қазақстан – көшірмесіз реформалар атты мақаласында (4.7.2003, Регнум. Ру, мақаланың кең нұсқасы Ресей бизнес-газетінде 2003 жылғы 10 маусымда жарияланған) былай деп жазады: Нақты ІЖӨ-нің орташа өсу ҚР банк жүйесі жоғары дамуына қанжақты жағдай жасады.
Екінші деңгейдегі банкілердің экономика салала­ры­на салған кредиттері 2003 жылғы 1 қазанда 879,4 слрд. теңге болды. Мұның үлестік шоғырлануы өнеркәсіпте - 29%, саудада – 28,3%, ауыл шаруашылығында – 11,5%, құрылыста – 8,1% болып отыр. Мемлекеттік бюджеттің кірісіне (Ұлттық қорға түсімдерді есептемегенде) 2003 жылғы он айда жоспардағы 803,1 млрд. теңгенің орнына 826,5 млрд. теңге түсті.
Қазақстанда ТМД елдерінің ішінде ең үздік қаржы жүйесі жасалған. 2003 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша елімізде 35 банк, соның ішінде 2 мемлекеттік, шетелдік қатысудағы (ҚР резиденті емес банктердің еншілес банктерін қоса алғанда) 16 банк жұмыс істеп тұрды. Республика банк жүйесінің жинақталған меншік капиталы шілде айында 3,7 пайызға, 1,3 миллирад долларға дейін, ал жинақталған активтер 1382,9 млрд. теңгеге немесе 9,4 млрд. долларға дейін өсті. Сөйтіп, соңғы төрт жылда бес есеге ұлғайды.
Қазақстан экономикасына бөлінген банк кредиттерінің көлемі 2003 жылғы 18,6%-ға ұдғайып, 797,2 млрд. теңгеге жетті. Бұл ретте ұзақ мерзімді кредиттер 4,8%-ға өсіп, 495,4 млрд. теңге болса, қысқа мерзімді кредиттер 2,3%-ға төмендеп, 301,8 млрд, теңгені құраған.
Халықтың банкілердегі салымдарының өсуі 2 млрд. долларға жеткен. Соның ішінде, теңге депозиттерінің үлес салмағы 33,8%-ға жетіп отыр.
Қазақстанның алтын-валюта қоры 7,421 млрд. долларға дейін өсті, оның ішіндегі Ұлттық қордың қаржысы 2675,6 миллион долларды құрады. Бүгінде ол елдің халықаралық қарыздарынан көлемі бойынша асып түсті, яғни Қазақстан нетто-кредитор елге айналды.
Республикада ТМД елдерінің арасында бірінші болып зейнетақы реформасы, банк салымдарын кепілдендіру жүйесі, бірқатар сыртқы міндеттемелерді мерзімінен бұрын өтеу, ұлттық валютаның құнсыздануы салдарынан бағамдық залал
Тұтастай алғанда тәуелсіздік жылдары экономиканың нақты секторында рыноктық-бәсекелестік ортаны қалыптастыру аяқталды. Өндірістің құрылымы шаруашылық жүргізу мен еңбек бөлінісінің әлемдік жағдайына бейімделді. Өнеркәсіп өндірісінің көпсалалы құрылымы, жоғары ғылыми-техникалық әлеует қалыптасты. Дамыған отын-энергетикалық, кен-металлургиялық және көлік-коммуникациялық кешендер жұмыс істеуде. Өндірістік қуаттардың пайдаланылмаған резервтері баршылық.
Жекелеген салаларда өндіріс пен басқарудың жоғары деңгейдегі шоғырлануына қол жеткізілді. Мұның өзі әлемдік экономика бәсекеге қабілетті ұлттық корпорацияларды құру үшін жақсы негіз болып табылады.
Қазақстанда жеке меншік секторы серпінді дамып келеді, мұнда өнімнің 75%-дан астамы шығарылады.
Елде шағын кәсіпкерліктің 348 мың түрлі субъектілері жұмыс істейді. 100 мыңнан астам жеке меншік кәсіпорындар тіркелген, олардың 1700-дейі ірі өндірістер болып табылады.
2003 жылғы тамыздың басында 126 мыңнан астам шағын бизнес кәсіпорындарды тіркелген, бұл 2002 жылғы сәйкес датаға қарағанда 13,5%-ға көп. Республикадағы шағын бизнес кәсіпорындарында жұмыс істейтіндердің саны өткен жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 7%-ға ұлғайып, 482 мың адамға жеткен. 2003 жылғы шілдеде өнім өткізуден түскен табыс 48113,3 миллион теңге болды, бұл 2002 жылғы шілдедегі деңгейден 11,9%-ға артық.

Түйін

Орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту ел экономикасының жоғары қарқынды дамуына жағдай жасауда.
Ел экономикасында шикізаттық бағдардан отандық өнеркәсіп өндірісін жеделдете дамыту бағытына қарай қадам басуда.
Инфрақұрылым нысандарын дамыту, әсіресе жол құрылымын дамыту өте жоғары жағдайда іске асырылып дамуда.

Өзін-өзі тексеру мен қайталауға арналған сұрақтар

1. Кәсіпкер дегеніміз кім?
2. Кәсіпкердің құқығын қорғаудың әдістері.
3. ҚР шағын кәсіпкерлік, оның перспективасы.
4. Заңды тұлға мен Жеке тұлға ұғымдары бір- бірлерінен қалай ажыратылады?
5. Кәсіпкерлік фирмалар ҚР-да қалай тіркеледі?

Өз білімін бақылауға арналған тестілер

1. Кәсіпкер тауарлар шығаруды сол кезге дейін жалғастыра береді, қашан?
а) қоғамда тиісті қажеттілік болып тұрған кезге дейін;
б) ол одан табыс алғанша;
в) шығын мөлшері табыс пен теңесе алғанша;
г) қолындағы ресурс бар оған мүмкіндік бергенше;
д) артық тауарлар табылғаша.


Скачать


zharar.kz