Коммерцияға жатпайтын гуманитарлық жоба “Қазақстанның музыкалық мұрасы”- “Асыл мұра” тыңдарман аудиториясына жобаның үшінші дискісін ұсынады. Бұл дискіден көрнекті ғалым, аспаптанушы, жинаушы-зерттеуші, мәдениет және қоғам қайраткері Болат Шамғалиұлы Сарыбаевтың (1927 – 1984) дауысын естисіздер. Көзі тірі болғанда 2002 жылы ғалым 75 жасқа толар еді. Қазақстанның музыкалық мәдениеті саласындағы Б.Ш.Сарыбаевтың өмірі мен сан-салалы қызметі 20 ғасырда елеулі орын алады. Көне музыкалық аспаптар мен дәстүрлі қазақ музыкасының жандануы, қайта даму кезеңі оның есімімен тығыз байланысты. Ол жоғала бастаған көне музыкалық аспаптарды іздестіріп, қалпына келтіріп, зерттеу жүргізіп, бүгінгі ұрпақ кәдесіне ұсынып ұлттық мәдениетіміздің өткен тамаша тарихымен таныстырды. Болат Сарыбаев 1927 жылы Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының негізін салушылардың бірі белгілі ұстаз Шамғали Харесұлы Сарыбаевтың отбасында дүниеге келді. Болаттың өмір жолын таңдауына ықпал еткен Құрманғазының шәкірті ұлы домбырашы Дина Нұрпейісова десек қателеспес едік. Ол Ұлы Отан соғысы кезінде біраз уақыт Сарыбаевтар үйінде тұрды. Болаттың музыкалық қабілетін байқаған Дина Нұрпейісова “Болатжан балам, мына домбыраны сақтап, ойнап үйрен” – деп өзінің домбырасын сыйға тартады. “Қазақ халқының мәдени мұрасы ұшан-теңіз әрі көпқырлы, оны зерттеп оқып-біліп кейінгі ұрпаққа жеткізу қажет. Сен өзің сыпайы, қарапайым болғаныңмен еңбекқорсың. Ержеткен соң қолыңнан бәрі де келеді” – деген тілек сөзі Б.Сарыбаевтың зайыбы М.К. Сарыбаеваның айтқанынан жазылып алынды.
Болат Шамғалиұлы Алматы консерваториясының түлегі, оны бітірген соң осы оқу орнында қалды. 50-жылдардың аяғынан оның қазақтың ұлттық аспаптарын зерттеу саласындағы тер төгіп еңбектенген іздену жұмыстары басталады. Бұған дейін қазақтарда тек екі аспап - домбыра мен қобыз болған деген пікір қалыптасқан болатын Сондықтан зерттеу жұмыстарын қайта жаңғыртуға тура келді. Осының нәтижесінде Болат Шамғалиұлы жиырмадан аса қазақтың музыкалық аспаптарын тапты. Олар: шаңқобыз, сыбызғы, саз-сырнай, үскірік, шертер, жетіген, т.б. Елге шыққан іздестіру сапарлары, экспедициялары кезінде Болат Шамғалиұлы көптеген орындаушылар, көне көз қариялармен жүздесті. Сирек кездесетін аспаптар үлгісін көріп, олардың қалай жасалатынын ақсақалдардың айтуында естіп жазып алу сәтін иеленді. Б.Сарыбаевтың үйіндегі мұражайға негіз болған музыкалық аспаптар коллекциясы осылай құрала бастады. Бұған оны төзімділігі ақыл-ой, күш-қуатымен аянбай жұмсаған тынымсыз еңбегі жеткізді. Ол туралы “Б.Сарыбаевтың коллекциясын мемлекеттік мұражайлармен салыстыруға әбден болады. Ал аспаптардың сан-алуан бай болуы жағынан асып та түседі” – делінген (Б.Сарыбаевтың музыкалық аспаптар мұражайының күнделігінде жазылған Вл.Перельманның сөзі).
Ғалымның музыка зерттеу саласындағы еңбектері мен ізденістері оны сыры белгісіз жаңа жолдарға жетеледі. Тамыры бір түркі тектес халықтардың ортақ мәдени мұрасы – көне музыкалық аспаптары жайында нақты дәлелдеп айтқан осы Б.Сарыбаев болатын. Сонымен бірге ортағасырлық түркі жазбаларынан мағлұмат табуға болатынын да кітабында жазды. Көп жылдар бойы табан тіреп еңбек ету, қажымай іздену нәтижесінде Б.Сарыбаев көне аспаптар үнімен жаңа музыка әлемін жарыққа шығарды. Ғалым туралы Ә.Мұхамбетованың “ол өзінің аспаптары үнінің сүйкімділігімен біздің айналамызды жұмсақ та қоңыр сазды әуенімен қоршап өзгертіп кеткендей” – дегені шынайы шындық. Сөз жоқ мұндай табысқа жету үшін бұл көне аспаптарды іздеп табу немесе әдебиеттерден, мұражайлардан, фольклор көздерінен қарап жазып алу әрине аздау болар еді. Ол үшін аспаптарды қалпына келтіріп даусын шығарып, осы аспаптарда ойналған әуендерді өңдеп жандандыру керек болды. Зерттеу жұмыстарын, көне аспаптарды қалай іздеп тапқкандарын қызықтыра әңгімелеп халықтың жүрегіне жол таба білді. Бұл біздін өткеніміз, тарихымыз, тағдырымыз екенін сезіндіре білді. Мезгілдік басылымдардағы жүздеген мақалалары, шығарған кітаптары, радио мен теледидардағы хабарлары, пластинкаға жазылу, фильм түсіру, ғылыми конференциялар мен концерттерге шығу, студенттерге дәріс беру, аспап жасаушы шеберлермен жұмысы - осының бәрін бір адам істеді деу таңқаларлық жай. Б.Сарыбаевтың көзі тірісінде мұражай пәтеріндегі күнделікте жазылған соңғы тілектердің бірі былай басталады: “Жан байлығы істеген еңбегіңде ғана емес, жан байлығы осы еткен еңбегіңнің нәтижесі халыққа жете алды ма? Бұл қолжетпейтін асыл мұражай үйде болып, көзбен көріп ең бастысы құлағыммен естігеніме шексіз ризамын. Жастық жалын мен ісіне деген құштарлық, ақыл мен толысқан тәжірибе –осылардың бәрін ұштастыра білген Болат Шамғалиұлы, сізге мен қызығамын. Сіз өзіңізді сақтаңыз, өйткені сіз халыққа өте қажет жансыз”.
Бұл дискіге Б.Сарыбаевтың сөйлеген сөздері, тартқан күйлері және ол басқарған қазақтың көне аспаптар ансамблінің орындауындағы күйлер, әндер кірген. Сонымен бірге қазақтың көрнекті дәстүрлі ұлы музыканттары Дина Нұрпейісова, Дәулет Мықтыбаев, Жаппас Қаламбаевтардан жазылған шығармаларды да естуге болады.
Қазақстанның музыка мәдениеті
Қазақтың ұлттық өлеңдерін музыка мәнері және жалпы тақырыбына қарай эпикалық, тұрмыстық, балаларға арналған, лирикалық, тарихи, әлеуметтік қарсылықтарға байланысты, бақсылық, емдік өлеңдер деп бөлуге болады.
Аспаптық шығармалардың бағдарламалары бар. Орындамас бұрын орындаушы пьесаның мазмұныны айтып береді, содан кейін орындайды.
Ауыл-ауылды аралап жүріп өнер көрсететін әнші, күйші, ақындар дәстүрлі музыка мәдениетін негізгі жариялаушылар болып табылады. Музыка өнерінің дамуына үлкен үлес қосқан ХІХ ғасырдын ортасындағы және ХХ ғасырдың басындағы атақты халық әнші-композиторлары және аспапшы-компоиторлары. Олардың ішінде қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаған ақын, композитор Абай Құнанбаев, Біржан Қожағұлов, Жаяу-Мұса Байжанов, Дәулеткерей Шығаев, Құрманғазы Сағырбайұлы, Ықлас Дүкенов, Мұхит Мералиев, Балуан Шолақ, Ақан сері, Тәттімбет, Мәди, Қазанғап, Дина Нүрпейсова, Кенен Азербаев және т.б.
Олардың шығармалары өзіндік ерекше стиліменен, музыкалық мәнеріменен ерекшелене отырып қазақтың классикалық музыкасын құрайды. Жоғарғы дәрежедегі өнер тудыра отырып, халыққа жеткізе отырып әркез тыңдаушы қауым қошаметіне бөленіп, төрінен орын ала білген. Халық жоғары дәрежедегі музыка өнерінің шеберлеріне сері даген атақ берген. ХХ ғасыр кәсіби музыканттарының шығармашылық қызметтері тек қана орындаушылық немесе композиторлық салада ғана шектеліп қалған жоқ, сонымен қатар басқада көптеген өнер түрлерін - суырып-салма ақындықты, вокалдық техниканы, музыкалық аспаптарды, театр, цирк өнерлерін жетік білген. Бұл қазақ дала әртістерін орта ғасырдағы Батыс Еуропаның жонглерларыменен, трубадурларыменен, мейстер және миннизингерларыменен көп жақындастырады.
ХХ ғасырда қазақ музыка мәдениеті музицирования мен жарндың жаңа түрлерімен байыды. Аз ғана уақыт ішінде республикамыз классикалық еуропа музыкасының барлық жанр арсеналы-операны, симфонияны, балетті, аспаптық концерт, кантатуды, ораторияны, оркестрді және хорды орындау ерекшеліктерін игере білді. Сонымен қатар шығарманың жазба түріне негізделген жаңа кәсіби композиторлық мектеп құрылған. ХХ ғасырдың 30-40 жылдарында еуропалық форум және ұлттық құрамның шектеулі синтезі негізінде қазақ опера өнерінің классикалық шығармалары (Е. Брусиловскидің Қыз Жібек, А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай, М.Төлебаеваның Біржан Сара) жарық көрді. Олардың шығармаларына драмалық және музыкалық негіз блған қазақтың бітпес фолклоры, кәсіби ауызекі әуендері.*** 60-70 жылдары Республикамызда еуропалық аспап әуендерінің ең қиын түрі симфония жақсы дамыды, оның шеңберінде Ғ.Жұбановамен К. Құжамяровтың симфонияларынан, формасы бойынша классикаға ұқсайтын жаңа жанр синтезі – симфониялық күй пайда болған. Қазақ монодикалық музыкаларын оркестр және хормен түсіндіру арқылы ұлттық аудиторияның үлкен махаббатына ие болды. Ғалым-фолклрист Б. Сарыбаевтың еңбегімен қайта қалпына келтірілген музыкалық аспаптарда ойнайтын Отырар сазы атты фолклорлық-этнографиялық оркестр халық арасында кеңінен әйгілі болды. Оркестрдің орындауындағы күйлерде күші тасыған батырлардың бейнесі, бәйгі жарысындағы аттың талпынысы, шексіз кең дала суреттеледі. Орындаушыларды басқарушы, дерижер, композитор және домбрашы Н. Тілендиев коллектив үшін қайталанбас тұлға.
Республикада әртүрлі көркем профилдағы орындаушы коллектив жұмыс жасайды. Олар: Мемлекеттік сифониялық оркестр, Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық аспаптар оркестрі, хор капелласы, Ұлттық би ансамблі, Ғ.Жұбанов атындағы мемлекеттік квартет, эстрада ансамблі, духовой және джаз оркестрі.
Қазақстан - дүниежүзі масштабы бойынша көптеген классикалық музыканы орындаушылардың (Е.Серкебаев, Б. Төлегенова, Г.Есімова, А.Дінішев, Г.Қыдырбекова, А. Мұсаходжаева, Ж.Аубакирова, М.Бейсенгалиев, Э.Құрманғалиев, Накипбековалар) отаны.
Бүгінгі күнде республикамызда Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера және балет театры, К.Байсейтова атындағы ұлттық академиялық опера және балет театры, Құрманғаз атындағы мемлекеттік академиялық ұлттық аспаптар оркестрі, Қазақстан Республикасының мемлекеттік академиялық классикалық би театры, Жамбыл атындағы қазақ мемлекеттік филармониясы, Қазақ әуендері акционерлік қоғамы және басқада музыкалық – білімберу, ғылыми және мәдени мекемелер белсенді жұмыс атқаруда.
Қазақстан Республикасының мәдени өмірінде келесі конкурстар мен фестивальдерді өткізу басты елеулі оқиғалар болып саналады: (2003ж. мамыр) Ә.Қашаубаев атындағы дәстүрлі орындаушылардың VI республикалық конкурсы, (2005ж. қараша) К.Бәйсейтова атындағы вокалистердің VІІІ республикалық конкурсы, (2006 ж. мамыр) Құрманғазы атындағы ұлттық аспаптарда ойнушылардың VІ республикалық конкурсы, Жас қанат жас орындаушылардың ХV республикалық конкурсы, (2006 ж. қараша) Халқаралық скрипкашылар конкурсы, (2006 ж. желтоқсан) Халықаралық пионистер конкурсы, (2006 ж. қараша) Халқаралық балет әртістерінің конкурсы, (2006 ж. қыркүйек) Ұлы даланың әуені Халқаралық дәстүрлі музыка өнерінің фестивалі.
Қазақтың кәсіби балет өнері ХХ ғасырдың 30-шы жылдарының басында Абай атындағы Қазақ академиялық опера және балет театрында Айман-Шолпан, Шұға, Қыз Жібек, Ер Тарғын, Қамбар-Назым және т.б. спектаклдерінде туындай бастады. Салтанат Ұлттық мемлекеттік би ансамблі қазақ ұлтының, Қазақстанда өмір сүріп жатқан ұлттардың биін насихаттайды. Мемлекеттік академиялық би театрының репертуарында классикалық балет миниатюралары, Шопениана, Кармен-сюита, Болера, Қозы Көрпеш –Баян сұлу, Шыңғысхан, Қыз Жібек және т.б. секілді ұлттық және дүниежүзілік хореографиядан бірактілі балеттер бар.
Гүлдер мемлекеттік би ансамблінің және Қазақ әуендері акционерлік қоғамының репертуарларының негізі қазіргі заманның эстрадалық хореографиялық билерінен тұрады.
--------------------------------------------------------------------------------
Дјулеткерей атындаәы халық аспаптары оркестрі
Ә.Қўрманәалиев атындаәы Батыс Қазақстан облыстық филармониясыныҫ жанындаәы Дјулеткерей атындаәы халық аспаптары оркестрі - Қазақстан Республикасы бойынша жаҫадан кўрыләан жас оркестр.
Оркестр 2000 жылы облыс јкімдігініҫ басшылыәымен қўрылды. Бўл кҝй атасы Қҝрманәазы, кҝй анасы Дина, атақты кҝйшілер Ўзақ, Дјулеткерей, Сейтек, Баламайсан, Тҝркеш дҝниеге келген қасиетті Ақжайык ҙҫірінде атаулы ҙнер саҫылақтарыныҫ ўлттық музыка дјстҝрін одан јрі жаләастыра дамытып, республика кҙлемінде халықтық шыәармалармен қатар, јлемдегі еҫ озық музыка классиктерініҫ таҫдаулы шыәармаларын орындайтындай дјрежеге жеткізу мақсатында қўрыләан ҝлкен ўжым.
Оркестрдіҫ тўсаукесер рјсіміне жерлесіміз, КСРО-ныҫ Халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтарынын иегері, Қўрманәазы атындаәы "Достық" орденді Мемлекеттік Академиялық оркестрдіц бас дирижеры Шамәон Қажыәалиев қатысып, жас оркестрдіҫ ҙнердегі тўсауын кесіп, оныҫ жауқазын ўжымына шыәармашылық табыс тіледі.
Бҝгінде оркестрдіҫ қўрамында 52 біліктілігі жоәары деҫгейлі кјсіби музыка мамандары жўмыс істейді. Олардыҫ негізін: Алматы Мемлекеттік консереаториясы мен Дјулеткерей атындаәы ҙнер институтыныҫ тҝлектері қўрайды. Оркестрдіҫ қалыптасуына, елге танымал болуына, олардыҫ шеберлігініҫ шындалуына ҝлкен ықпал етіп келе жатқан кҙркемдік жетекшісі жјне бас дирижеры Қырымгерей Қажымов пен екінші дирижеры І-ші Республикалық Ш.Қажыәалиев, Н.Тілендиев атындаәы дирижерлар конкурстарыныҫ лауреаты, Қазақстан композиторлар одаәыныҫ мҝшесі Еркін Нўрымбетовтердіҫ еҫбегін аса зор ілтипатпен, қўрметпен атаймыз.
Бес жыл ішінде оркестр мҝшелері кҙптеген қазақ жјне шетел композиторларыныҫ кҝрделі шыәармалары мен јндерін музыка аспаптарына тҝсірді. Жас оркестрдіҫ аләашқы гастрольдік сапары Астанадаәы Конгресс-Холл сахнасында таләамы жоәары Астана халқы алдында ҙнер кҙрсетуімен басталды.
Ҙнер жолын осылайша табысты бастаәан Дјулеткерей атындаәы оркестр облысымызәа кҙршілес Ресейдіҫ Саратов, Самара, Орынбор, Астрахань, Тўзтҙбе қалаларында жјне ҙзіміздіҫ Ақтҙбе қаласы мен облысымыздыҫ кҙптеген аудандарында ҙнер сапарымен болып, халқымыздыҫ небір інжу-маржан јндері мен шыәармаларын орындап, кҙрермендерді қуанышқа бҙледі.
Оркестр ҙзініҫ репертуарын жиі-жиі ҙзгертіп жаҫартып отырады, ҝлкен ізденіс ҝстінде ҝнемі тынбай жўмыс жасайды. Атақты кҝйші-композиторлар Қўрманәазы, Дина, Дјулеткерей, Тҝркеш, Сейтек, Баламайсан, Махамбет т.б. кҙптеген халық композиторларыныҫ кҝйлері жјне Қазақстан композиторлары: А.Жўбанов, М.Тҙлебаев, С.Мўхаметжанов, Е.Брусиловский, М.Қойшыбаев, Н.Тілендиев, К.Кҝмісбеков, Е.Рахмадиев, Б.Жўманиязов, А.Жайымовтардыҫ т.б. белгілі композиторларымыздыҫ музыкалық шыәармаларымен қатар П.И.Чайковский, М.Огинский, В.Моцарт, И.Штраус, И.Брамс, А.Хачатурян, Ж.Бизе сияқты ірі орыс жјне шетел композиторларыныҫ шыәармалары оркестр репертуарынан кеҫінен орын аләан. Қўрыләанына бес жылдай уакыт ҙтсе де, оркестрдіҫ репертуарында 200-ден астам шыәармалар бар.
Оркестр қўрамындаәы халықаралық, республикалық ҙнер сайыстарыныҫ жҝлдегерлері, Алматы консерваториясын бітірген кҝйші Батыржан Мықтыбаев, сыбызәышы Мјдениет Меҫдіәалиев, қобызшы Жјмила Нўрымбетова жјне Дјулеткерей атындаәы ҙнер институтыныҫ тҝлектері: Ербол Әўбайдуллин, Асылхан Қазиев, Аҫсар Бердіәалиев, Ермак Молдабеков, Асқар Кенжеәалиев, Аәипа Шҙкенова, Жаннат Сапарова, Бақтыгҝл Молдабекова, Қарлыәаш Хамиева, примашы Виктор Витман, Қазақстан Республикасыныҫ еҫбек сіҫірген қызметкері, дјулескер кҝйші Ермек Қазиев ўлттық ҙнерімізді дамытуда жјне насихаттауда асқан шеберлік кҙрсетуде.
Жаҫа әасырдыҫ табалдырыәында дҝниеге келген Дјулеткерей атындаәы халық аспаптары оркестрі жјне оныҫ басшылыәы ҙздерініҫ шыәармашылық жўмыстарын атқаруда, Батыс ҙҫірініҫ ҙнерін насихаттауда ҝлкен жўмыс атқарып келеді.
"Классика" камералық ансамбілі
"Классика" камералық ансамбілі 1996 жылы қўрылды. Ансамбілдіҫ қўрамьшда Қўрманәазы атындаәы мемлекеттік консерваториясы мен Саратов консерваториясыныҫ тҝлектері, флейтада Владимир Баяндин (жетекшісі), фортепиано мен клавесинде Альбина Мўсақўлова, гобойда Валерий Пузаткин ойнайды. Классикалық музыканы дјріптеу мақсатында қўрыләан "Классика" ансамбілі бҝл кўнде облыс жўртшылыәына қеҫінен танымал ҙнерлі ўжымныҫ бірі.
Ўжым ХҜІІ-ХҜШ әасырлардаәы композиторлардыҫ камералық-инструменталдық жјне вокалдық музыкаларын насихаттап келеді. Олардыҫ қатарында классиктердіҫ, романтиктердіҫ, импрессионнистердіҫ таҫдамалы шыәармалары бар. Ҙткен жылдар ішінде ансамбіл Бах пен Гейдельдіҫ сюиталарынан, Беллини мен Джорданидіҫ ежелгі арияларынан, Кванц пен Телеманныҫ трио-сонатасынан, Моцарт пен Сальеридін концерттерінен, Шуберт пен Шуманныҫ романстарынан, Римский-Корсаков пен Шостаковичтіҫ миниатюраларынан, Абай ҙндері мен Қўрманәазы кҝйлерінен жјне басқа да шыәармалардан қўраләан кҙптеген қызықты баәдарламалар дайындап, кҙрермендерге паш етті.
Қўрыләанына 10-жыл толу мерейтойы қарсаҫында камералық ансамбіл 2006 жылы сјуір айында јлемдік орындаушылық ҙнердіҫ кеҫінен танымал орталыәы болып табылатын Ресей астанасы - Мјскеуде ҙткен жоәары дјрежелі музыкалық форумда "Қазіргі кезеҫніҫ ҙнері мен білімі" атты I Халықаралық конкурс - фестиваліне қатынасып, дипломант атаәына ие болып оралды.
"Орал сазы" фольклорлық-этнографиялық ансамбілі
Облыстық филармонияныҫ жанындаәы "Орал сазы" фольклорлық-этнографиялық ансамбілі 1991 жылы ежелден келе жатқан ўлттық музыка аспаптары мен јндерді насихаттау мақсатында қўрылды. Ўжымәа јр кезеҫдерде жетекшілік еткен Шымкент қаласындаәы Јл-Фараби атындаәы мјдениет институты мен Дјулеткерей атындаәы ҙнер институтыныҫ тҝлектері Сайын Әўбашев, Думан Байтілеуов пен Алмагҝл Жўбатовалардыҫ еҫбегі аса зор.
1997 жылы Тҝркияныҫ Искендерун қаласында ҙткен XVI фольклорлық-этнографиялық халықаралық фестивальәа Қазақстан Республикасы ҙнер ўжымдары атынан қатынасқан ансамбіл, ўлттық музыкамызды насихаттаәаны ҝшін дипломант атанып, елге ҝлкен абыроймен оралды.
Ал, 2002 жылдан бастап ансамбілдіҫ кҙркемдік жетекшісі болып Қўрманәазы атындаәы ўлттық консерваторияныҫ тҝлегі, облыстық Дјулеткерей атындаәы халық аспаптары оркестрініҫ дирижеры Еркін Нўрымбетов таәайындалды. Ансамбіл қўрамында жоәары білікті 11 музыка мамандары қызмет атқарады.
"Орал сазы" ансамбілі гастрольдік сапарлармен Батыс Қазақстан облысыныҫ кҙптеген аудандарында, Алматы, Астана қалаларында жјне Ресейдіҫ Саратов, Астрахань, Самара, Тўзтҙбе қалаларында ҙнер кҙрсетті.
"Орал сазы" ансамбілініҫ репертуарында тҝрлі домбырашылық дјстҝр мектептерініҫ кҝйлері бар. Атап айтқанда, ансамбіл дјстҝрлі Батыс Қазақстандық тҙкпе кҝйлерімен қатар Сыр елініҫ, Арқаныҫ, Жетісу аймаәыныҫ, Шыәыс Қазақстанныҫ шертпе кҝйлерін, қазақ, орыс, кырәыз, тҝрік, татар халықтарыныҫ јндері мен шетел классиктерініҫ шыәармаларын да шебер ойнайды. Сонымен қатар, бўл музыкалық ўжым Қазақстан композиторларыныҫ: А.Жўбанов, Л.Хамиди, Е.Брусиловский, Н.Тілендиев, Б.Жўманиязов, К.Кҝмісбеков, А.Жайымов, Е.Ҝсенов, Е.Хасанәалиев, І.Жақанов, Т.Шјмелов, Д.Қажымовтардыҫ т.б. композиторлардыҫ шыәармаларын халыққа насихаттайды. Ансамбіл қўрамында аймақтық, республикалық, халықаралық конкурстардыҫ лауреаттары, орындаушылық ҙнердіҫ жас жўлдыздары - јншілер Дария Бақытова, Майра Хайдарова, Кҝлјш Қуанышқалиева, сыбызәышы Мјдениет Меҫдіәалиев, домбырашылар Алмагҝл Жўбатова, Бану Мјлікова, бас домбырашы Әират Шјріпқалиев, бас қобызшы Асқар Қўбашев - сынды ҙнер иелері бар.
Ҙзіндік ҝні, бояуы, ўлттық киімдері жјне домбыра, қобыз, сазсырнай, сырнай, бас қобыз, шертер, тўяқтас, шаҫқобыз, қоҫырау, сыбызәы сияқты музыкалық аспаптары бар "Орал сазы" ансамбілі филармонияныҫ барлық концерттері мен қала, облыс, республика деҫгейінде ҙткізілудегі мјдени іс-шараларәа белсене қатынасады. Ансамбіл 2002 жылы III облыстық "Дала дарындары" байқауына қатынасып, лауреат атанды. Ал, 2003 жылы, қыркҝйек айында Украинада ҙткен "Ялта - 2003" халықаралық фестиваліне қатынасып, дипломант атаәына ие болды.
Бисенгалиев Марат Саметович
Бисенгалиев Марат Саметович родился 15 марта 1962 году Букейординском районе, скрипач. Он дал свой первый концерт в возрасте 9 лет он закончил школу им.Байсейтовой у Н.Петрушевой, а затем Московскую консерваторию у В.Беленького и В.Климова. 1988 г. Марат стал лауреатом Лейпцигского международного конкурса им. Баха, а в 1991 г. Завоевал первый приз и специальный приз за яркое выступление на конкурсе в Сан-Себастьяне (Испания) им.Забалети, в 2000 г. Он был награжден независимой премией Тарлан и звания Заслуженного деятеля Республики Казахстан.
В 1991 г. Был подписан долгосрочный контракт с крупнейшими фирмами Naxas, Marco Polо на запись виртуозного классического репертуара и множества известных, выдающихся концертов. Его компакт диск с записью концертов Мендельсона с Nor then Simphonia из Ньюксала, был признан лучшим диском 1998 года по опросу журнала Gramophone. Американский журнал Fanfare номинировал его компакт диск с записями произведений британского композитора Havergal Brian с Шотландским симфоническим оркестром ВВС (Шотландия) лучшим СД 1994г. Компакт диск из произведений Елгара (Альбом) был номинирован в числе 5-ти лучших записей на Gramophone Award 1999 г. И 2-ой альбом Elgar Re-discovered вошел в пятерку лучших записей творчества Елгара по опросу журнала Classic FM.
1989 г. Он основал камерный оркестр Алтын алма, с которым гастролировал по Европе. В 1991 г. переехал в Англию и после своего дебюта с Королевским филармоническим оркестром сыграл с большинством ведущих оркестров мира.
Его выступления постоянно транслируются по радио и телевидению по всему миру. Недавние гастроли прошли в Гонконге, Ливане, Польше, Германии, Новой Зеландии, Франции, Испании, США, включая прямые телевизионные трансляции.
Марат Бисенгалиев дал концерт в более чем 25 странах мира с такими оркестрами как Английский Камерный Оркестр, ВВС Schtland, The Philarmonia, Польский Национальный Симфонический Оркестр, Московский Симфонический Оркестр, Национальный Оркестр Украины, Национальный Оркестр Ирландии, Королевский Филармонический Оркестр, Английская Светская Опера и многими другими в прекраснейших залах мира, как Корнеги, Холл (Нью-Йорк), Уигмор-Холл, Барбикан Холл (Лондан), Brigewater Hall в Манчестере, Waterfront (Белфаст), City Hall (Шеффелд), Зал Корто (Париж), Культурный центр (Гонконг) Последнее вечера Prom в Дублине и Лидсе.
В планах на следующий сезон гастроли в Новую Зеландию с Веллингтонским Симфоническим Оркестром и Московским Филармоническим Оркестром. Норвегии, Португалии, Франции, Израиля, Германии, Польши, Венгрии, Оркестром, Варшавским Симфоническим Оркестром, Лейпцигским Камерным, Тесалоники Симфоническим Оркестр (Греция), Московский Симфонический Оркестр радио и телевидения под руководством Федосеева. А также интенсивные записи на Blak Box концерт Елгара, диск с произведениями Прокофьева и Листа.
Литература:
Александрова С. Марат-музыкант мира: [Скрипач М.Бисенгалиев] Пульс.-2002.-N18.-с.7
Бударкова О. Казахстанский маэстро: [Скрипач М.Бисенгалиев] Континент.-2003.-N6.-с.43
Каренских Г. Марат Бисенгалиев: Живу ради любви!Надежда.-2005.-15 декабрь.-с.12
Марат Бисенгалиев играет в Нью-Йорке Приуралье.-2005.-27 январь
Музыкалық аспаптар
Әскери сапарда қолданылған көшпенділердің музыкалық аспаптары.
Ералы Оспанұлы.
“Өте қатты және ұяң дыбыстар, оларды шығарып жатқан аспаптар да жан түршіктірерліктей дауыс шығарып,құлаққа жағымды естіледі.” ( Әбу Насыр Әл Фарби “Музыка туралы үлкен кітап” )
Деректер мен суреттерге қарап соғыс кезінде жаңғырықтар мен дабылдар соғып, ат үстінде немесе тау, жар үстінде ойнап тұрғанын байқаймыз. Ал хан шатыры жанында
кішкене топ аспапшылар ән-күй шырқап жатқанын көреміз. Музыкалық аспаптар көшпенді түркі халықтарда үлкен рөл атқарды. Бұл туралы Бабұр “Бабұрнама” еңбегінде былай деп жазған: “Бешкент пен Самрқанд арасында моғол-көшпенділері оң және сол қанатқа бөлініп, жасақтар көрмесін ұйымдастыратын. Биікке тулар көтеріліп хан ат үстінен түсіп, 9 туды жерге қағып, моғол жігіті бұқаны аяғына байланған жалаумен бірге айдап әкеледі. Жалаудың бір ұшын хан, екінші ұшын мен, 3-ші ұшын сұлтан Мұхаммед ханеке басып тұрады. Моғол бұқаны ұстап тұрып моғолша бір сөздер айтады.Сонда хандар бұрылып жалауға қымыз шашады. Сонда мыс жаңғырықтар ойнап, дабылдар қағылып, әскер ұрандарды айқайлайды. Жан-жақтан шу көтеріліп, лезде тынышталады. Бұл 3 рет қайталанып, басқарушылар атқа мініп 3 рет айналып шығады.” Бұл жерде керней, сырнай, ұрмалы аспаптар – дабылдар, шын, шындабылдар, дауылпаздар, нардауылпаздар, литаврлар неге моғолдар туралы айтатынды, өйткені орта Азия, немесе Дешті-Қыпшақ әскерлерін моғол- түркі елдері болатын. Мысалы: Қытай ханының 100000 атты әскерінен 4000 ғана этникалық моғолдар болатын. Бадұр атағын моғолдар, моғолдар болып табылады, бірақ 200 жылдықта толығымен түркі дәстүрлеріне берілгендер монғолдардың түркілерге айналуына моңғол тайпасының барлас руынан шыққан Әмір Темір кезінен басталған. Егер суреттерге қарайтын болсақ, онда музыкалық аспаптардан қарнай-жаңғырыңдарының түрі әр түрлі болатын. Түзу формасымен бірге, қисықтары да кездеседі. Біреулері жайлап қисайып тұрса, біреулері қатты бүгілген жерлері бар. Накарлар мен карнайлар қазіргі кезде де өзбек, тәжік ауғандарда қолданылады. Ал Қазақстанда мұндай аспаптар XVIII ғ-ң жартысында қалып, ұмытылып кеткен. Ал дабыл, шындабыл, дауылпаз, нардауылпаз туралы айтатын болсақ, онда 2 үлкен дабылды суреттерден жер үстінде қатып ойнағанын немесе ат үстінде отырғанда арттарына қыстырып қойғанын көреміз. Сонымен қатар, нардың арқасының 2 жағына немесе 2 өркешті бактрион арқасына іліп қойғандарын байқаймыз. Шындабыл және дауылпаз суреттерін бөлек атшылар ертоқымда байқаймыз неге оларға бөлік рөл берілгенін кейбір ортағасырлық жазбалардан білуге болады. Мысалы, Әмір Темірде, Шыңғысханда сияқты. 12 жоғарғы биліктегі әскер басшылары болатын, міне осыда Әмір Темір жазбаларында мұндай әскер басшыларда арнайы белгі-таңбалардан бунчуктардан басқа арнайы әскери дабылдар болатын. Бұл дабылдарды соғу арқасында олар батырларға бұйрық береді. Олар қашықтықта немесе түнде алдыда кім келе жатқанын білуге болады. Өз адамдары ма, жоқ жау ма? Әр батырдың төбелесте өзінің арнайы дабыл дыбыстары бар. Мұндай дәстүр Қоқан хандығы мен Бұхар әмірлігінде қолданылатын. Бұған дәлел мәуілдір тарихи-аймақтың мұражайындағы сақталған жалғыз шындабыл түрін айтуға болады. Бұл жерде сонымен қатар оңт. Қазақстан ақындарының жинаған заттарында бар.
Жоғары аталған шындабыл атақты ақын және батыр Мәдәліқожа Жүсіпқожаұлына көп қызмет еткен. Негізінен қазақтың батырлық эпостарында түрлі музыкалық аспаптар туралы естуге болады. Мысалы: “Қамбар батыр” эпосында?
Қараман шықты қаладан Кернейлері бапылдап, Байрақ, тулар көтерген, Алтыннан қалқан жарқылдап Сыбызғы, сырнай шақылдап...
"Қара қыпшақ Қобыланды батыр" эпосынан үзінді:
Қара қасқа ат мінген,
Ат құйрығын шарт түйген,
Алдына дабыл төңкерген...
Cол жерден:
Керней-сырнай тарттырып,
Түп зеңбірек аттырып...
Мұндай мысалдар өте көп.
Үзінділерден байқайтындарымыз батырлар көбінесе үрмелі аспаптар қолданған. Ал дәстүрлері қазақтың аспаптары домбыра және қобыз туралы әңгіме басқаша. Мысалы: итальян саяхатшы Марко Поло Алтын Ордадағы шайқас барысын бейнелегенде өзінің кітабында 1298-жылы жазылған, ХІІІғаяғында “Татарлар олардың басшылары кернеде ойнамай тұрып , шайқасты бастамайды, және тағы бір мәселе шайқас алдында татарлар екі шекті аспапта ойнап, өлең айтып, ойнап қызықтайды” Екі шекті аспап, қазақтың домбырасы болып табылады. Қобыз туралы және оның маңызы туралы оғыз-қыпшақтардың эпостарынан көруге болады. “Қорқыт атаның кітабы” “ туралы батыр төбелес алдында өзінің әскери достарына: “Жігіттер менің қобызымда ойнаңдар, сонда менде жігерлік ойянады” Қобыз туралы айтқанда Қорқыт атаны айтпасқа болмас. Қорқыт ата ең алғаш рет осы музыкалық аспаппен күй шығарған. Сол арқылы ол өлімді жеңіп, рухани мәңгілікті тапты. Плутарх өз еңбегінде дабыл туралы былай деген: “Қорқынышты дыбыстар шарқ ете түсті. Дай-массақтар тайпасына жақсы таныс бұл дыбыстар олардың тыңдай білу сезімдерін, жан-дүниені түршіктіріп, қорқыныш тудыртады.”
Келесі жазба ғұндардың басшысы Еділ туралы әңгіме болады. “Ол римдіктермен Каталун даласындағы шайқаста жеңіліс тауып, шегінуге мәжбүр болған. Бірақ Еділ жеңілгенін мойындамай, керсінше қаруланып, жаңғырық қағып, кернейді ойнап, шайқасқа дайын екенін білдіргісі келді” Бірақ мұндай жағдайлар өкінішке орай аспаптардың толық атаулары мен түрлерін сипаттамаған.
Көшпенділердің шайқастарда қолданған музыкалық аспаптар тізімі:
Үрмелі
Сырнай - оны жасау үшін ағаш түтікше қолданылады, шекпен айналдырып байланады. Кейде ағаш орнына аңдардың мүйіздері мен сүйектері қолданылады. Бұл сөздің этимологиясы иран сөзінен шыққан “сурнай, зурнай – яғни сырнай”. Екі үрленетін түтікше ретінде қоссырнай пайдалынады Керней – үлкен үрмелі түтікше, мыс пластинамен балқытылып, бүгіліп жасалынады. Парсы сөзінен “керней” – мүйіз, үрлейтін түтікше. Накар - әскери дабыл. Парсы сөзінен дабыл дегенді білдіреді.
Ұрмалы
Дабыл- екі жағынан иленбеген бұзай терісімен қапталады. Бұл аспап көбінесе қазақтың батырлық эпостарда жырланады. Даңғыра немесе дағыра – бір жағынан ғана терімен қапталған, ішінде металл ілмелер бар. Бақсылар бұл аспапты көз тигенде, күнделікті шаруашылықта қолданған. Парсы сөзі – тәғар, тағара сөзінен шыққан. Кепшік - қоңырау секілді дауысы бар аспап, ол да бір жағынан терімен қапталады, бірақ металл ілмелері жоқ. Дауылпаз – ағаш ошақ тәрізді пішіні бар бұзау немесе ешкі терісімен қапталады. Этимологиясы көне парсы дауыл деген сөзінен шыққан. Шыңдауыл, шындабыл – дауылпаз сияқты пішіні бар, бірақ металлмен жасалған. Шың – тегіс, дөңгелек мыстан жасалған. Қазаңдауылпаз – оның жасалуына шойын қазан қолданылады, терімен қапталады. Нардауылпаз – үлкен әскери дабыл, пішіні ағаш бөлшектерден жиналады. Ішекті және шертпелі аспаптардан домбыра мен қобыздан басқа авторлардан аспаптар табылмады.
Адам дыбыстар әлемінде өмір сүреді. Дыбыс дегеніміз – құлақтың еститіні .Біз адамдардың дауысын, аспаптардың дыбыстарын, ормандағы әр түрлі дыбыстар, күн жарқыраған кездегі жаңғырықты естиміз.Қандайда бір дыбысты ести отыра, біз кейбір дыбыстардың көзін біле аламыз. Осы дыбыс көздерін қарастыра отыра, біз одан қандайда бір тербелмелі репродукторды таба аламыз. Кейде онда жеңіл дискінің мембранасының тербелісін, яғни оның айналасына қатты ұсталынған, кейде дыбыс көзі ретінде музыкалық аспаптардың тербелмелі шегі, ауаның бағандары арқылы тербелетін және т.б. дыбыс көздерін айтуымызға болады.
Бірақ осы дыбыс бізге қалай жетеді? Шынымен,дыбыс көзімен құлақтың ортасын бөліп тұратын ауа арқылы жетеді. Дыбыс толқын ретінде таралады. Егерде дыбыс толқыны ауада таралатын болса, ол қума толқын болады. Себебі, газда тек сондай толқындар болады.Қума толқындарда тербеліс жиілігі газдың бір- бірін қойылтуына және сұйылтуына әкеп соғады.Ауа дыбыс өткізгіші екендігі 1660 жылы Р.Бойлем тәжірибесі арқылы дәлелденген.Егерде қоңыраулы ауа насосының ауасын сорып алсақ,онда ондағы электр қоңырауының дыбысталуын естімейміз.
Дыбыс сонымен қатар сұйық және қатты орталарда да таралады. Дыбысты белгілі бір толқындағы тербеліс жиілішінде сезуге болады.
Толқындағы белгілі бір тербеліс жиілігі арқылы дыбысты сезе аламыз.Тәжірибенің көрсетуі бойынша 20-дан 20000 Гц-ке дейінгі тербеліс жиілігінен тұратын дыбыс толқындарын адамның сезім мүшесі қабылдайды.Ең кіші секундтына 16 тербеліс жиілігін жасайтын музыкалық дыбыс адам құлағына ақырын естіледі. Бұны көп қолданбайды себебі, бұны түсіну қиын.Секундтына 27 тербеліс жасайтын тон адам құлағына түсінікті болғанымен оны көп қолданбайды. Бұны біз рояльдің сол жақ соңғы батырмасын баса отырып естуіңізге болады. Ер адамның абсалюттік төмен бас рекорды XVIII ғасырда Каспар Феспермен секундына 44 тербеліс қойылған, секундына 80 тербеліс, бұл кәдімгі төмен нотаға бас және басқа аспаптар жатады. Виоаланчель мен алтамның тонына келетін болсақ, ол бізге екі есе тербеліс береді. Бұл жерде бас, баритондар, тенор, мен әйел адам контральтосы жақсы сезіледі. Сонымен қатар октава жоғ арғы диапазон аймағыға нақ түседі, онда барлық дыбыспен музыкалық аспаптардың жартысы жұмыс істейді. Жоғарғы тондағы барлығына ортақ эталонында акустика ауданында секундына 440 тербеліс жасайды (лябірінші октава). Секундына 1000-1200 тербеліснде дыбыс диапазоны музыкаға толы. Бұл дыбыстар ерекше естіледі. Ары баспалдақ бойынша көтеріледі, бұған скрипка, флейта, орган, рояль, арфа ғана жоғарылай алады. Осылардың барлығына ортақ иесі ретінде сопрана ғана иеленеді. Бұған әйел адам дауысы ғана жете алады. XVIII ғ. Моцарт әнші Лукреция Аджурия секундына 2018 тербеліснің төртінші октавасында до - ны ала алғанына таңқалды. Француз Мадо Робен секундына 2300 тербелдісінің төртінші октавасында ре орындады.
Өзіндік музыкалық тондардың сапасында секундына 2500-3000 тербелісінен жоғары дыбыстар қолданылмайды.олар тым өткір және жылдам.
Бір ғана жиіліктегі таза тон деп аталатын дыбыс көздері болады.
Бір тондағы дыбыс қаттылығы әр түрлі болады. Бұл сипаттама тербеліс энергия көзімен толқынына байланысты. Тербеліс энергиясы амплитуда тербелісімен анықтылады.Амплитуда тербелісі қаттылығына байланысты. Қаттылықпен амплитуданың арасы айрықша.
Ең кіші естілетін дыбыс барабанның перепонкасынан 1 с энергиямен өтіп 10-16 Дж тең, алқатты дыбыс 10-4 Дж шамасына жетеді. Ең қатты дыбыстың қуатына қарағанда, ең әлсіз дыбыс мың миллиард есе артық. Бірақ бұны дыбыс қаттылығы деп айтуға болмайды.Дыбыстарды бір бірінен екі есе,үш есе немесе милион, миллиард есе қатты деп айтуға болмайды. Әр түрлі дыбыс қаттылыған бірнеше рет қатты деп емес бірнеше бірлік деп айтады. Бірлік қаттылығы дБ – мен белгіленеді. Мысалы, жапырақ сыбдыры дыбысының қаттылығы 10 дБ, сыбыр 20дБ, көше шуы 70дБ-деп шамамен өрнекетеледі. Қаттылығы 130 дБ шуды теріміз сезеді де, ауырған сияқты әсер туады. Мысалы, көше шуы туралы ол жапырақ сыбдырынан 60 дБ артық деп айтуға болады.
Дыбыс тербелісі,толқын дыбыстары тербеліс күшіне өзгеріп қана қоймай оның резонансы- ның дауысын шығара алады. Бұндай резонансты акустикалық резонанс деп атайды. Мысалы:Таза тонды алатын құралмен таза дыбыс, ал камертон болса әлсіз дыбысты болады, өйткені камертонның талшықтарының үстіңгі тербелісінің ауданы ауамен қабаттасатын қабаты аз және тербеліс қозғалысына тым аз мөлшер ауа бере алады. Сондықтан камертонды арнайы ағаш жәшікке орнатады, ағаш жәшікке орнатудың алдында оның өзіндік тербеліс жиілігі камертон тудыратын толқынның тербеліс жиілігімен тең келетіндей етіп таңдайды. Осы камертонның таяқшаларын қозғалысқа келтірген кезде резонанс құбылысы нәтижесінде жәшіктің қабырғалары тудырылған тербелістің жиілігінде қозғала бастайды. Осылайша тулыған үлкен амплитудалы резонанстық тербелістер нәтижесінде, жәшіктің ауданының үлкендігіне байланысты дыбыс қатты, ұлғайтылған болып шығады. Сондықтан жәшікті резонантор деп атайды. Ал, музыкалық аспаптарда болса осы резонаторларсыз болмайды, осы резонаторлардың ролін музыкалық аспаптарда – дека деп атайды. Осы декаларсыз тек қана шектер болатын болса, дыбыстар мүлдем естілмейтін еді. Ауыз қуысы адамның дыбыс шығару мүшелерінің резонаторы болып табылады.
Осы жоғарыда қарастырылғанның барлығы дыбыс туралы, бірақ біз музыкалық дыбысқа тоқталайық. Оның басқа дыбыстардан айырмашылығы неде? Мысалы мамандардың айтуы бойынша: қасқырдың ұлуы және масаның ызыңы – музыкалық дыбыстар, ал барабанның соғыуы, кастаньиеттің соғылуы жай ғана шу.
Адамдар ежелгі уақыттан бері әр түрлі музыкалық аспаптар жасап, оны жетілдіре білді.
Африкада, Оңтүстік Америкада және Азияда бірнеше ғасырлар бұрын шекті аспаптардың корпусы ретінде кәдімгі асқабақ қолданса, арабтардың екі шекті ребабе музыкалық аспабы үшін осындай мақсатта тасбақаның үстіңгі қабаты қолданды. Нубиялық адам жегіштер көрер көзге сүйкімбі киссарларын адамның бас сүйегінен жасаған. Ал барлық елдердің ежелгі балықшылары болатын болса, раквиналарды зерттеді. Құмнан ыдыс жасаушылар әр түрлі ыдыстарды қолдануды көздеді. Осы мақсатта шошқаның үрленген ішек қарыны, әр түрлі қорапшаларды адамзат шектер ретінде және шектерге қосылып, музыкалық дыбыс шығаруға мәжбүр етті.
Осылайша мыңдаған тексерумен бақылаулар нәтижесінде адамның көз жеткізгені ең жақсы материал болып, ағаш саналды. Ағаштарда ең жеңіл, ең жіңнішке және ең сезімтал музыкалық аспаптардың шектеріне арналған корпустар жасалынды. Ежелгі Қытайдың өзінде ескі Индияда шектің астына ағаштан жасалынған, ойылған және жәшіктен жасалған қораптарды қолданды. Олардың беттері ашық немес жабық сонымен қатар жыланның терісімен қапталғандарда болды. Ал орта ғасырлардағы Еуропада майысқан, жұқа еппен ойылған декалармен түптерінен жасалынған фигуралы корпустар қолданылды. Осындай фигуралы корпустар антикалық әлемде де қолданылған еді.
Музыкалық аспаптардың шектері ретінде өте көп материалдар зерттелінді. Олар: ағаштың қабығы бамбуктың жіптері, жабайы бұқаның шандыры, маймылдың кептірілген шектері және әр түрлі сорттағы, қимадағы, әр түрлі қалыңдықтағы және әр түрлі беріктіктегі металда қолданды.
Осындай музыкалық аспаптардың корпустарымен шектерінен басқа мойыны да болады. Ежелгі уақыттан бері музыкалық аспаптардың мойынын ағаштан жасады, бірақ мойынның түрі музыкалық аспапты жасаушылардың көптеген өзгерістеріне ұшырады.
Африкадағы арфаға ұқсас киссарлар, вамби, кундидің мойындары дөңгелек сияқты майысқан боды. Тек қана көптеген уақыт өтісімен адамдар музыкалық аспаптардың мойынының майысуы керек еместігіне көз жеткізді. Осындай музыкалық техниканың даму нәтижесінде мойындары тік болу керектігіне көз жеткізді.
Музыканттар тегіс тақтайға саусақтарымен шектерді тигізе отырып, төрт – бес дыбыстардан басқа да дыбыстар алды. Осының нәтижесінде музыкалық шығармашылықтың дамуының шексіздігі ашылды. Шамамен бес мың жыл бұрын ассириялықтар мен вавилондықтар осылайша ашылған үш нәрсе: ағаш корпус, жалпақ тік мойын және шектерді жеке - тартуға арналған бөлгіштерді біріктіре білді. Осылайша төр шекті аспап туды. Кейіннен арабтар бұл музыкалық аспапты альут деп атады. Араб тілінен аударғанда альут деген сөз ағаш деп аударылады. Осы аспап негізінен алатын болсақ, атақты көпшекті лютняның алғашқы түрі еді. Лютня ақырындап Персия,Үндіста, Қытай содан кейін жиырма екі ғасырдан кейін Еуропаға жетті. Осы уақытқа дейін бұл музыкалық аспап көптеген жетілулерден кейін өтті. Оның мойынында қатты, пластинка түріндегі гриф пайда болды. Ал байланған немесе, сіңірден жасалынған ладалардың орнында сүйектен жасалынғандар пайда боды.
Орта ғасырлардағы Еуроппалықтардың өмірінде лютня біздің кезіміздегі рояль тәрізді орын алды. Бірақ, бір аз ғана уақыттан кейін үлкен, күрделі және үмітсіз ескірген лютняның орнын әркім ала алатын гитаралар, мандолин және скрипка ала бастады.
Қазіргі кездегі скрипканы жасаушының есімі мәтелдермен оған арналған аңыздар ме және ол туралы жазылған үлкен кітаптармен бекітілген. Ал фортепияноның жасаушысы туралы аспаптарды танушы мамандарға ғана мәлім, бірақта олардың өздеріне де өте аз мәлім. Осындай керемет адамның даңқы, оның жанынан өтіп кеткендей. Бірақ оның еңбегі өте үлкен.
Домбыра.
60 жыл бұрын, 50 жылдардың басында хорезм ежелгі мемлекеті орналасқан орта Азияда қазу жұмыстарын жасап жатқан архиологтар, көптеген нәрселердің арасында бірнеше, терракоттан жасалынған ескеткіштерді тапты. Бұл ескерткіштерде қолдарына аспаптар ұстаған музыканттар бейнеленген екен. Мұнда бейнеленген аспап қазіргі кезде Қазақстан мен Қырғыстанда танылған ұлттық аспаптарының бір түрі болып табылады.
Домбыра орыстардың балалайкасының туысы. Екі шегі алмұрт тәріздес кішігірім корпусқа және өте ұзын ладаларға бөлінген мойыннан тұрады. Бұл аспаптың шектері квартаға немесе квинтаға келтірілген. Бұл музыкалық аспаптардан дыбыстар шерту мен ұрумен немесе медиатордан алынады. Домбырамен шертілген музыка халықтық ақындардың әнімен бірге жүреді.
Сонымен қатар домбыраның басқада түрі болған. Ол да шекті шертпелі құрал корпусы дөңгелекше келген, мойыны ұзын және үш немесе төрт шекті болып келген.
Осы домбыраларға ұқсас домра атты музыкалық аспапта белгілі. Ол қазіргі кездегі ұлттық аспаптар оркестрінің құрамына бірнеше түрде: пикколо, малайа, альттық, бастық және контор бастық болып кіреді.
Адырна- қазақ халқының ежелден келе жатқан шекті аспаптарының бірі. Ежелгі уақытта адырнаны аңшылар садақтың доғасы ретінде қолданған. Өйткені алғашында адырна садақ доғасына ұқсас еді. Уақыт өте келе оның түрі көптеген өзгесірке ұшырады. Адырнаны жасаға өнертабушылар бұл аспапты мүйізді аңдар тәрізді етіп жасай бастады. Адырнаның марал, бұғы, арқар т.б. тәрізді түрлері өмірде көп кездеседі.
Адырна бірнеше бөлімнен жасалды. Алдымен ағаштан бір аң тәрізді етіп негізін эжасайды. Содан кейін осы аңның терісімен негізін қаптайды. Осы аңның мүйізіне ағаштар бекітіліп, оған шектер тартылады.Бұл аспапта ойнау техникасы өте оңай. Адырна тізеге қойылып, саусақпен оның шектері қозғалысқа келтіріледі.
Аса таяқ ежелгі ата бабамыздың уақытынан келе жатқан қазақтың музыкалық аспабы. Аса таяқты шамандар өте жиі қолданылған. Оны бүтін ағаштан күрек түрінде кесіп алады. Содан кейін аса таяқтың басына ою салынып, сілкіген кезде спецификалық арнаулы дыбыстар шығаратын сылдырмақтар орналастырылады.
Аса таяқ аккомпанамент үшін жиі қолданылады.
Дауылпаз - қазақтың ұрмалы музыкалық аспапбы. Оны батырлар өзднрінің соғыстарында белгі беру үшін арналғанДауылпаз бүтін ағаштан жасалады. Дауылпаздың функциясы барабандікімен ұқсас. Дауылпаз ағаш негізбен қақпақтан тұрады. Негізбен қақпақ, терімен қапталған. Дауылпаз фольклорлық ансамблдерде қолданылады.
Жетіген – қазақтың ұлттық аспабы. Оның бастапқы түрі қазіргі кезе дейін сақталған Бұл музыкалық аспаптың дыбысталынуы ерекше. Оның құрылуы қарапайым. Жетігеннің туылуына байланысты халықымызда көптеген аңыздар бар. Солардың бірінде жеті ұлы қайғылы қаза болған баба туралы айтылған.Қаза болған ұлдарының құрметіне қайғылы әке жетгенді ойлап тапқан. Жетіген қазақ тілінен аударғанда жеті шекті дегенді білдіреді. Кейінгі кезде он үш шекті жетігендер де кездесуде.
Желбуаз- Аз таралынған ежелгі аспаптардың біріОны ежелгі аспаптар тобына жатқызады. Желбуазды өңделген ешкінің терісінен жасайды. Оның түрін қымыз құятын ыдыс түріне келтіреді. Оның екі жағына дыбыс шығаратын түтікшелер бекітіледі. Желбуаз өте жеңіл иыққа ілуге ыңғалы. Оның дыбысын Н. Тлендиев өзінің Отырар сазы атты оркесторлық сазында қолданды
Қыл қобыз - көптеген құпияны борйына сақтаған ежелгі музыкалық аспап. Қыл қобызды дыбықа келтіретін құрылығының үстіне тері тартылады. Бұл терінің нәтижесінде дыбыс сыңғырлап шығады. Шек ретінде аттың қылын қолданылады. Қобыздың көптеген түрлері кезеседі: екі-, үш-, төртшекті, нар қобыз, жез қобыз. Қобызды бұрынғы уақытта негізінен шамандар мен емшілер қолданған. Қобыздың пайда болуы Қорқыт атаның атымен байланысты. Қобыз атасы – Қорқыт деген мәтел белгілі.
Сакпан - дыбысталынуы ерекше халық аспабы. Оны көбіне ауылшаруашылығында және үй шаруашылығында және тұрмыста кеңінен қолданған. Малшылар көктемгі сакпан арқылы қозыларды отарға қуған, ал ауыл тұрғындары еккендерін сақпан арқылы құстардан қорғаған. Кейбіреулері сакпанды акомпонет ретінде қолданған, содан барып сакпан музыкалық аспаптар қатарына жетті. Сақпанның түрі орыстың трещетка аспабына ұқсас. Оны бірнеше ағаш тақтайшалардан жасайды. Сыртқы бөлігін әр түрлі оюлармен безендіреді
Шаң қобыз - ерекше құрылымды ежелгі музыкалық аспаптардың бірі. Оның дыбысы адамның дауысына ұқсас. Шаң қобызда ойнау барысында музыкалық аспапта ойнаушы тісімен, тілімен және оң қолымен аспатын әр түрлі әуен алады. Шаң қобызды жұқа тақтайшалардан дайындайды.
Сылдырмақтар – музыкалық аспап. Әр түрлі өлшемдегі бірнеше
сылдырмақтарды ағаш негізіне орнатылады. Ерте кезде сылдырмақтарды қасқырларды қорқыту үшін малшылар қолданған. Сылдырмақтың дыбыс амплитудасы жеті музыкалық тоннан тұрады. Музыкалық аспатарды жинаушы ғалым басқада халықтық аспаптармен қатар кеңінен қолданған.
Бартоломео Кристофори Флоренциядағы музыкалық аспатар мұражайында қызмет атқарды. Ол өзінің бүкіл өмірін клвисиндер мен клавикордтар арасында өткізіп оларды жеткізумен ойлаумен болды. Ғажайып мастер Гигантоманияға скептикалық қатынасьта болды. Оның уақытында клаверлік техникада үлкендік, гиганттық кеңінен жайылған болды. Оның ойынша қарапайым және жұмыс принципі басқаша аспапқа жеткенін жеткізді, бірақ ол жасы ұлғайғанда ғана ойындағыдай аспапты дүниеге әкеліп ло атанды. Кристофоридің ойы өте қарапайым еді. Клависиндегі сияқты шектерді тартпай – ақ клавикорттардағы шектерді басқан сияқты баспай – ақ, шектерді балғамен ұру арқылы дыбыс алу Кристофоридің ойы болды. Өйтекні соққының күшін өзгерту арқылы шектің дыбысының қатылығын өзгеруге болатын еді. Осы ойдың негізі жаңа болған жоқ. Өйткені ежелдегі циңбаланың шектері қозғалысқа келтіретін еді. Бұл жердегі ең маңыздысы балғашаның қозғалысын, аспаптың пернелерін басу мен байланыстыру болды. Мысалы: пернені соққан саусақтың қатты соққысы мен бірге шекті ұрған балғаны қатты соққысы, ал пернені басқан ақырын басу мен – шекке тиген ақырын соққы болу керек болды. Осы мақсақа жету үшін өзін ойын, күрделі шусыз механизмге айналдыру үшін, бартоломеионың ұйқысыз өткізген түндердің саны белгісіз. Осы аспаптың қанша нұсқасын жасағны да белгісіз. Осындай жұмыстардың нәтижесінің соңында, ол әр пернеге екі ағаш рычагтардан жасалған қозғалмалы жүйеге қойуды шешті. Бұл жүйенің соңы терімен қапталған жеңіл балғамен аяқталды. Балға пернені ұрған кезде жұмсақ кигізден жасалған демпфер, оны басады. Осы мезетте пернеден саусақ алынады.
1709 жылы Флоренциядағы мұражайды аралаушы жаңа механикамен жетілдірілген төрт клависин көрді. Бұл аспаптар Барталомео Кристофоридікі еді. Талантты мастер бұл клависиндерді былай атаған еді: gravcembalo col piano e forte, - ақырын және қатты дыбысты клавиценбало.
Осылайша тихо гром-фортепиано пайда болды. Осы аспаптың негізгі ерекшелігі осылайша атында көрсетілді.
Кристофори өзінің ойлап тапқанын аяқталмаған деп санап бүкіл әлемге көрсетуге асықпады. Мұны бір музыкалық журнал іске асырды. Осы музыкалық журналдың шығарылымынан кейін оған қонаққа Иоганн Себостьян Бах келді. Иоганн Себостьян Бахтың Кристофориға қандай ойлар айтқан белгісіз, бірақ ұлы музыкант кетісімен темпераментті итольяндық қолына балта алып, жасап қойған клависиндегі механикасын шапқылап тастапты. Осыған қарамастан итальяндық өзінің ойындағы аспапты жетілдірді. Кристофори ешкімге танылмай өмірден кетті. Өзінің жасаған аспабының танымал болатындығын ол көре алмады. Қатты және мөлдір дыбыс аристократтарға қатаң болып көрінді. 19 ғасырдың өзінде жаңа аспапқа қарсы тұрушылар көп болды, олардың ішінде тек қана ақылсыздар ғана болмады. Мысалы оны шектерді балғамен ұру жаманіс деп Генрих Гейне де ұнатпады.
Бақытқа қарай аспапетың жақсы жаманын ақындар емес музыканттар шешті. Балғалы фортепианоны Бах, Моцарт, Бетховен қолдады. Дыбысының қаттылығы мен интонацияның байлығы фортепианоға, үлкен залдарға жол ашты. Осындай фортепианоға алғаш рет ревалютциялық марселеза ойналды. Фортепиано компазиторладың жұмыс жасайтын аспаптарына айналып, адамдар үйлерінде пайда болды. Музыкалық аспаптарды ойлдап табушылар да қол қусыра отырмады. Олар Кристофоридің ойлап тапқан аспабын үнімі жетілдіру мен болды. Фортепианонаны жасаушының қайтыс болуынан кейін, 150 жылдан соң оның отаны Падуеде Кристофориге ескерткіш қойылды.
Осылайша ауның жай ғана қозғалысын тамаша дыбысқа айналдыру үшін қаншама күш қажет. Музыкалық аспаптарды дайындаушылар өздерінің аспаптарына жылдар бойы жиналған барлық тәжірибесін және жүрегін сала отырып кіріседі. Сондықтан біз олардың жасаған құралдарына қарап, таңданғаннан басқа ештеңе істей алмаймыз.
Музыкалық механиканың дамуына байланысты, синтезаторлармен басқа да қазіргі кездегі аспаптарда көптеген әр түрлі физикалық арнаулы эффектілер қолданылады. Сондықтан да физика дамыған сайын музыкалық ғылым дамитын болады.
Музыкалық дыбыстардың құрылымы.
Музыкалық дыбыс өзінің жоғарылауын ( яғни қандай нота орындалып тұрғанын) және тембрі немесе музыкалык аспатың типін, яғни ол арқылы дыбыс генерациясын тудырады. Сонымен қатар, музыкалық дыбыстың құрылымына орындаушы импрессиясын қояды, күшін вариациялай отыра, басқы түзетуін (атқылауын) және соңын (сөндірілуін), қаттылығын, амплитудалық, вибрато жиілікті қолданылуы жатады. Осциллограмма (уақыт айналасыедағы график) музыкалық аспаптың белгісі 1-суретте суретте кескінделген:
Көбінесе дыбыс атқылау деп аталатын, амплитуда сигналдарын жоғарлатудан басталады. Атқылау уақыты әт түрлі аспаптарда бірліктен бірнеше ондық немесе одан да көп миллисекунт вариацияланады. Атқылағаннан кейін тоқтатылу басталады, сол мезетте сигнал деңгейлері шамамен тұрақты немесе амплитудалық вибрато қолданғаннан кейін ақырындап өзгеріп отырады. Осы тоқтатылу кезінде дыбыс жоғарылауын сезіледі. Ары қара тез сөндірілуі орындалады, сигналдың шамасы азаяды. Атқылау, тоқтатуы мен сөндірілуінің нәтижесінде огибающиаланған амплитудалық тудырады. Сигналдардың спектрі, яғни жиілік маңайындағы сигналдыры 2- суретте көрсетілген.
Музыкалық сигналдардың сипаттамасы (жиілік осі бойынша) жіңішке сылдырмақтардан тұрады. Жиіліктер осы сылдырмақтардың (шыңына) максимумына қатысты, негізгі тонға неммесе фундаменталды музыкалық дыбыстың жиілігіне шамамен қысқа, яғни адамның есту мүшесі қабылдай алатын жиілікке дейін көтеріледі. Неге мен жіңішке сылдырмақтар дедім, пикті, сызықшалы, вертикаль тәрізді демей? Себебі, негізгі (реальный) дыбыс спектрлер болып, ал синтезделген музыкалық аспаптар тірі болып көрінеді. Ал сигналдар үшін, электронды музыкалық синтезаторларменен алгоритм бойынша генераторларған, жіңішке спектрлі сызықтан тұратын (дельтафункция) спектрге тән. Бұдан логикалық тұрғыда мынандай қорытынды жасауға болады, осындай синтезатордың спектрлі сызықтарының тар балуының нәтижесінде, оладың дыбыстарының өлуінің, жұмысты, механикалық болуына әкелетін осыдан. А егерде былай жасасақ қалай болады? Егер де сигналға қатысты пик тәрізді спектр компаненттерін шайсақ, онда дыбыс одан әрі жарық, тірі, жылы болады. Оны мысалы:WeveLab немесе CoolEdit программасы арқылы, хорус пен “pitch-shift” эффектісін қоя отыра, амплитудалық және вибрато жиілігін қосу арқылы орындауымызға болады.
Енді, қысқада анық негізгі тондарға тоқталайық. Алғашқыда, музыкалық сигналдардың спектрін F,2▪F,3▪F, ... , жиіліктегі вертикаль тәрізді сызықтардан тұрады деген. Мұндағы F - сузыкалық жиіліктің фундаментальді жиіліктегі, бірінші гармоникалық бірінші жиіліктен тұратын спектр. Қазірігі кездегі өлшеу әдістерімен нақ қолданатын болсақ, Прони әдсінімен есептелуімен анализі, негізгі музыкалық аспаптардың дыбыс спектрінің гармоникасының сауатсыздығын көрсетеді. Негізінде негізгі сигналдарда бірінеше бірінші гармоника болмайды, қалғандарының байланыстары шамамен мына түрлерге қатысты: (3+error1)▪F,(5+error3)▪F,(6+error4▪F,..,мұндағы F - музыкалық сигналдың фундаменталды жиілігі, ал error1, error3, error4 - жай кезіккен шамалар.Фундаменталды жиілік шынында болсада, сигналда негізінде болмайды, бұл оның нық сезілуіне бөгет болмайды.. Бұл эффекті субконтракоктавадағы пианиноның дыбысын сипаттайды. Сонымен қатар оны моделдеуге де оңай. Мысалы: SAW немесе EDS Tools 200 Гц, 250 Гц, 300 Гц, 350 Гц, 400 Гц, 450 Гц жиіліктегісигналдың синусоидтағы суммасын генерациялап, оны тыңдаңыздар. Огибацияланған аммплитудалық спектрге музыкалық сигналдарға қатысының құрылымы қиын. Атқылау кезіндегі максимал мәнде болса және бұл ақырын барып, сөну кезінде азаяды. Бұл көбіне гитара мен пианиноға қатысты.
Музыкалық дыбыстардың анализі.
Дәстүр бойынша сигналдарды жиілігіне байланысты анализдеу үшін Фурьенің жылдам түрлендіруі қолданылады. Фурьенің жылдам түрлендіруінің көмегімен кез келген дисреттелген, яғни жекеленген сигналдарды беруге мүмкіндік береді.
Музыкалық дыбыстардың синтезіне тоқталатын болсақ, оны орындау технологиясына үлкен орын бөлу керек. Қазіргі кездегі электромузыкалық сандық синтезаторлар құрылысы мынадай; толқындық кестелі, жиілікті –модуляциялық , физикалық модельдеу, аддитивті гармоникалық синтез және тағы да басқа әдістерді қолданаын сандық құрылғы берілген биіктіктегі дыбыстың қозу сигналына генерацияланады, яғни түрлендіріледі.
9 сыныптағы физика пәнін оқуда өтілетін тербелістер және толқындар атты бөліміне тоқтасақ,
ІІ. Тербелістер және толқындар(11-сағат)
1.1
Тербелмелі қозғалыс. Тербелмелі қозғалыстарды сипаттайтын негізгі шамалар. Сызба есептерді шешу.
1) Жіптегі және пружинадағы жүктің еркін тербелістері
2.2
Тербеліс кезіндегі энергияға айналуы. Есептер шығару. Практикалық жұмыс №12,13
3.3
Математикалық және пружиналық маятниктің тербелісі. Есептер шығару
1) Жүктің тербеліс периодының пружинаның қатаңдығымен жүктің массасына қатысы.
2) Тербеліс периодының жіптің ұзындығына қатысы
4.4
Еріксіз және еркін тербелістер. Резонанс. Практикалық жұмыстар (оқулық бойынша)
1)Еріксіз тербелістер
2) Маятниктің тербеліс резонансы
3) Маятникті сағатқа қолдану
5.5
Лабораториялық жұмыс №3
Маятник арқылы еркін түсу үдеуін анықтау.
6.6
Толқындар қозғалысы.
Практикалық жұмыс §14
Лабораториялық жұмыс§4
Беттегі толқындардың жылдамдығын анықтау (үй жұмысы)
Көлденең және қума толқындардың пайда болуы
7.7
Дыбыс. Дыбыстардың сипаттамасы
Есептер шығару
Практикалық жұмыс §15
1)Дененің тербелісі, дыбыстың қайнар көзі
2) Тербелістер амплитудасының дыбысқа қатысы
3)Тербелістер жиілігінің тонның жоғарылауына катысы
8.8
Акустикалық резонанс. Дыбыстардың шағылуы. Жаңғырық. Ультрадыбыс
Акустикалық дыбыс
9.9
Электромагниттік тербелістер. Электромагниттік өрістер түсінігі
10.10
Электромагниттік толқындар
Радиоқабылдағыш
11.11
Бақылау жұмысы№2
Міндетті деңгей
Оқушылар:
- физиканың мағынасын және шамаларын түсіну керек: амплитуда, период, тербеліс жиілігі, көлденең және қума толқындар, толқын ұзындығы; электромагниттік тербеліс және толқындар, еркін және еріксіз тербелістер, тербеліс контуры, айнымалы ток, резонанс;
- білу керек: электромагниттік толқындарды практикада қолдану;
- оңай есептерді шығара алу керек: толқындардың ұзындықтарын,маятниктің тербеліс периоды арқылы еркін түсу үдеуін анықтай алу;
- период, жиілік, амплитуда ұғымдарын ескере отырып тербелістерді сипаттай алу керек;
- электромагниттік және механикалық тербелістерге мысал келтіре білу керек;
- тербелістер периодын өлшей білу керек
Мүмкін деңгей
Оқушылар:
- механикалық және электромагниттік толқындар бірдей заңдармен сипатталады;
- электрлі тербеліс кезінде тізбектегі электр зарядының, ток күшінің және кернеудің периодтық өзгеріс болады;
- электромагниттік толқындар көлденең болып табылады;
Оқушылар:
механикалық энергияның сақталу заңын ескере отырып, еркін түсу кезіндегі тербелмелі қозғалыс кезіндегі дененің жылдамдығын анықтай алу керек.
Дыбыс қасиеттері және дыбыс құбылыстары сабақтарында музыкалық аспаптардың дыбыстануын түсіндірудің әдістемесіне тоқталатын болсақ, алдымен қандай мағлұматты оқушы білуі керек соған мән берейік.
Оқушыларға алдымен дыбыс дегеніміз не екендігін, оның қалай таралатындығы, оларды бір бірінен қалай ажыратуға болатындығымен таныстыру керек. Содан кейін ғана негізгі мемлекеттік стандарттағы сұранысты қамтамасыз ететін материал дыбыстың қасиетімен, дыбыстық құбылыстармен таныстыруға көшеміз. Оқушы 9 сыныпқа дейін басқа пәндерден , күнделікті өмірден білетін мағлұматты еске түсіреді; дыбысты біз құлақпен естиміз және оны есту құлақтың құрылысымен байланысты болатындығы. Осыны қайталай отырып дыбыс толқыны туылатындығына көз жеткізу керек және жеңілдік үшін оқушыға дыбыс толқыны су бетіндегі толқын тәріздес екендігін түсіндіру қажет. Сонымен қатар дыбыс әртүрлі болады, оған мысал әртүрлі музыкалық аспаптар, ноталардың ерекшеліктері т.б. Мысалы, музыкалық аспаптар қосылып бір ән немесе күй орындаса, күйдің негізгі мазмұнының тыңдаушыға әсер етуі әртүрлі аспаптар шығаратын әртүрлі дыбыстармен жеткізіледі. Осы дыбыстарды, тыңдау барысында кез келген тыңдаушы әр аспаптың дыбыс ерекшелігіне сәйкес аспаптарды айыра алады. Мысалы; қобыздың дыбысы, асатаяқтың дыбысы, домбыраның дыбысын, дабылдың дыбысын немесе ән орындаушысын. Енді осы дыбыстарды физика тұрғысында түсіндіріп, дыбыстарды қалай бір-бірінен ажыратуға болатындығы туралы проблематикалық сұраққа жауап іздеу қажеттілігін тудыру қажет.
Дыбыс тонына тоқталсақ, жалпы дыбыстарды құлақ оңай ажырата алады. Ол дыбыстарды ажырату үшін дыбыстың келесі бір қасиеті дыбыс тонын білу керек. Кей дыбыстар жөнінде төменгі тонды, ал екінші бір дыбысты жоғарғы тонды дыбыстар дейміз.Музыкалық аспаптар оркестріндегі дабылдың дыбысы төменгі тон, сыбызғының дыбысы – жоғарғы тон болып саналады.
Қарапайым өлшеулер төменгі тонды дыбыстар дыбыс толқындары жиілігі аз тербелімтер екендігін көрсетеді. Жоғарғы тонды дыбысқа тербелістің үлкен жиілігі сәйкес келеді. Яғни, дыбыс толқындары тербелістер жиілігі – дыбыс тонын анықтайды. Бір ғана түрлі жиілікте толқын шығаратын ерекше дыбыс көздері болады, бұл – таза тон деп айтылады. Дыбыстың мұндай түрін шығаратын құрал – камертон деп аталады. Қысқа саптаған екі айыр доға тәрізді иілген металл таяқша. Камертонның өлшемі неғұрлым үлкен болса, оны соққанда шығатын дыбыс соғұрлым төмен болады.
Дыбыстың қаттылығына тоқталсақ, бір тонды дыбыстың қаттылығы әртүрлі болуы мүмкін. Дыбыстың бұл қасиеті немен байланысты? Тербеліс энергиясы тербеліс амплитудасымен анықталады. Дыбыстың қаттылығы, демек, тербеліс амплитудасына тәуелді. Дыбыстың қаттылығымен амплитуданың арасында баянды байланыс бар.
Құлақ жарғағына жетіп бізге естілетін ең бәсең дыбыс бір секундта шамамен
10-16Дж энергия, ал ең қатты дыбыс шамамен 10-4Дж энергия тасымалдайды. Ендеше, қуаты жағынан ең қатты дыбыс , ең бәсең дыбыстан шамамен мың миллиард есе асып түседі. Бірақ дыбыстың қаттылығы жөнінде бұлай деуге болмайды. Дыбыстар туралы бірі екіншісінен екі есе, үш есе миллион немесе миллиард есе қаттырақ деп ешқашан айтуға болмайды. Қаттылығы әртүрлі дыбыстар туралы бірі, екіншісінен осынша есе қатты емес, осынша бірлікке қатты деп айтады. Қаттылық бірлігі децибелмен өлшенеді. Мысалы, жапырақ сыбдыры дыбысының қаттылығы 10 дБ, сыбыр 20дБ, көше шуы 70дБ-деп шамамен өрнекетеледі. Қаттылығы 130 дБ шуды теріміз сезеді де, ауырған сияқты әсер туады. Мысалы, көше шуы туралы ол жапырақ сыбдырынан 60 дБ артық деп айтуға болады.
Дыбыс жылдамдығы туралы түсінікке мән берудің тақырыпты әрі қарай сатылай түсінуіне тигізетін әсері көп, сондықтан оны түсіндіруге үлкен мән берілуі тиіс. Барлық толқындар сияқты дыбыс толқыны да ондаған тербелістердің таралу жылдамдығымен сипатталады. Жылдамдық толқын ұзындығымен және тербеліс жиілігімен сипатталады, оны төменгі формуламен анық тауға болады:
υ=λν
Дыбыс жылдамдығы әр түрлі ортада түрліше.Температурасы 20°С ауада дыбыс толқындарының жылдамдығы 340 мс-қа тең. Б асқа орталарда ол басқаша болуы мүмкін.Төмендегі кестеде әр түрлі орталардағы дыбыс жылдамдығы туралы мәлімет берілген. Дыбыс толқыны таралатын сұйықтың бөлшектері оларға дыбыс көзінің өзі берген жиілігіменеріксіз тербелістер жасайды.Бірақ дыбыс жылдамдығы әр түрлі болғандықтан,бір ғана дыбыстың толқын әр ұзындығы әр түрлі ортада түрліше болады.
Дыбыстың шағылуы. Дыбыс толқыны қандайда бір ортада тарала отырып,ерте ме әлде кеш пе осы ортаның шекарасына жетеді,ал оның соңынан дыбыс жылдамдығы басқа бөлшектерден тұратын басқа бір орта басталады, осындай шекарада дыбыс, толқынының шығарылу құрылысы болады.Дыбыс неліктен шағылады?Оның себебі шекараға толқын әкелген тербеліс екінші ортаның бөлшек- теріне беріледі,сөйтіп өздері жаңа дыбыс толқынының көздеріне айналады. Бұл екінші толқын тек екінші ортада таралып қоймайды,бірінші толқын келген бірінші ортаға да таралады.Міне осыны толқынның шағылуы дейміз.Дыбыстың шағылу құбылысы жаңғырық сияқты белгілі құбылыспен байланысты. Ол байланыс мынада: дыбыс-дыбыс көзінен шығатын қандай да бір бөгеткедейін жетеді, одан шығады да, дыбыс өзі шыққан жерге қайтып келеді.Егер алғашқы дыбыс және шағылған дыбыс құлаққа бір мезгілде жетпесе, онда дыбыс екі рет естілде. Дыбыс бірнеше рет шағылуы да мүмкін.Мұндай жағдайда дыбысты,мысалы, найзағайдың дыбысын біренше рет етуге болады.
Дыбыс локациясы. Әр түрлі нәрсеге дейінгі қашықтықты және олардың жатқан орнын анықтау әдісі жаңғырық құбылысына негіздеген.Шынында, мысалы, қандай да бір дыбыс көзінен дыбыс бөгетке кездесіп, одан шағылып қайтып келіп, дыбыс 2 s-ке тең жол жүрген, мұндағы s- бөгетке дейінгі қашықтық.Егер дыбыс жылдамдығы белгілі болса, былай жазуға болады.
t=
Осы формула бойынша сигнал шағылдырғышқа дейінгі қашықты табуға болады. Бірақ ол қай жерде, дыбыс көзінен қай бағытта сигнал бөгетті кездестірді, соны білу керек. Дыбыс барлық бағытта таралады, шағылған сигнал әр бағыттан келуі мүмкін ғой.Осындай түйыққа тірелмес үшін жай дыбыс емес, ультрадыбыс қолданылады.
Ультрадыбыстық толқындар табиғат жағынан дыбыс толқындары сияқты болғанмен, адам оны дыбыс сияқты қабылдамайды.Оның себебі ультрадыбыстың тербеліс жиілігі 20000 Гц – тең артық.Табиғатта бұндай толқындар кездеседі.Мұндай дыбысты шығаратын және қабылдайтын тіршілік иелері де бар. Қуаты үлкен (амплитудасы үлкен) ультрадыбыс толқындарын электрлік және магниттік әдістерімен алуға болады.Ультрадыбыс толқындарының басқы ерекшелігі- оларды дыбыс көзіне белгілі бағытты таралатындай етіп бағыттауға болады.Осының нәтижесінде ультрадыбыстың шағылуы бойынша тек арқашықтықты ғана тауып қоймай (ультрадыбыстың жылдамдығы кәдімгі дыбыс жылдамдығындай), дыбыс барып шағылған нәрсе қай жерде тұрғанын білуге болады.
Акустикалық резонанс.Дыбыс толқынымен тасымалданатын дыбыс тербелістері тербелмелі жүйе үшін периодты өзгеріп түратын мәжбүр етуші күш бола алады және бұл жүйелерде резонанс құбылысын тудырып, яғни оларды дыбыс шығаруға мәжбүр ете алады.Мұндай резонанс акустикалық резонанс деп аталады. Қарапайым мысал келтірейік. Жоғарыда біз таза дыбыс тонын,яғни бір жиілікті дыбыс алуға болатын камертон жөнінде айтып өттік.Бұл прибордың тербелетін тармағынның ауамен жанасатын бетінің ауданы кішкентай болғандықтан және осының әсерінен ауаның мардымсыз аз болшектер тербелетіндіктен, бәсең дыбыс шығарады. Сондықтан камертонды ағаш жәшікке орнатады. Жәшіктің меншікті тербеліс жиілігі камертонның шығаратын дыбыс жиілігіне тең болу керек. Резонанс нәтижесінде жәшіктің қабырғалары да камертонның жиілігімен тербеле бастайды. Бұл амплитудасы көп тербеліс (резонанс), оның үстіне жәшіктің ауданы да үлкен, сондықтан камертонның дыбысы анағұрлым қатты шығады. Жәшікті резонатор деп атайды. Музыкалық аспаптарда резонаторсыз болмайды. Оның қызыметін ішекті аспаптардың астыңғы және үстіңгі қақпақтары-декалар атқарады. оларсыз тек бір ғана ішектің әрең естілер еді. Мысалы домбыраның шанағы резонатор қызыметін атқарады. Домбыраның шанағы шығу жеріне қарай әр түрлі формада жасалады. Сондықтан ішекті тербелту арқылы шанаққа берілетін дыбыстардың әр түрлі болып естілуі де осыдан. Яғни әр жақтың домбырасы әр түрлі дыбыстанады. Адамның ауыз қуысы- дауыс шығаратын резонатор болып табылады.
Көптеген дыбыстық құбылыстар мен балалық кездермен таныспыз солардың біріне жаңғырық жатады. Жаңғырықты біз бөгеттерден- тау, орман, ғимараттардың қабырғасынан шағылған дыбыс ретінде естиміз бірақ жаңғырық шағылған дыбыс, бастапқы дыбыстан жеке дыбыс ретінде ғана қабылданған кезде пайда болады. Адамның құлақ аралығы 115 секунд уақыт аралығымен бөлінген дыбыстарды ғана жеке дыбыс ретінде қабылдайды. Яғни біз бөгетке дейінгі қашықтық S дыбыс жүріп өтетін қашықтықтан аз, 2 S – тен аз қашықтықта жаңғырықты естиміз. Ауадағы дыбыстың жылдамдығы бізге белгілі болғандықтан қашықтықты есептеу оңай:
S=Vt2 3402*15=11м
Жаңғырық эхо локацияда кеңінен қолданылады. Бізге жарғанаттар қараңғыда қоршаған заттарға соқтықпай ұшып, жемін аулайтындығы белгілі. Осындай қасиет лай суда жолын табатын делфинге де тән. Осындай жағдайларда көздің қызыметін не атқарады?
Осы және басқа да жануарлар ультрадыбыс шығарып, және оны бөгеттен шағылысқаннан кейін қабылдайтын мүшесі болады.
Ультрадыбыстың бөгеттен шағылу құбылысы, теңізде жүруде тереңдікті, айзбергтердің орналасқан жерін, тұманда және түнде келе жатқан басқа кемелерді анықтауға, балықтар үйірін және т.б. үшін қолданылады.
Денелердің орнын ультрдыбыс сигналының шағылуы арқылы анықтайтын әдіс эхо локация деп аталады.
Дыбыстың сипаттамаларына тоқталатын болсақ, камертон немесе басқада гармониялық тербелетін денелер шығаратын дыбыстар музыкалды деп аталады. Музыкалы дыбыстарды ести отырып, біз олардың арасындағы айырмашылықты жеңіл сезінеміз. Осылайша камертонды балғамен ұру күшін өзгерте отырып, қаттылығы мен әр түрлі дыбыстар естиміз, бірақ біз қатты ұрған сайын камертонның аяқтарының тербеліс амплитудасы жоғарылайтынын білеміз. Дыбыс шығарып тұрған дененің тербеліс амплитудасын жоғарылатқан сайын, дыбыс толқынындағы тербелістің амплитудасы ұлғаяды, яғни дыбыстың қаттылығы дыбыс шығарып тұрған дененің тербеліс амплитудасына тәуелді, дәлірек айтсақ тербеліс энергиясына тәуелді.
Бірақта дыбыс қаттылығымен тербеліс энергиясының арасында пропорционалдық тәуелділік жоқ. Бұл тәуелділік, күрделілік, ол біздің дыбыс есту мүшеміздің ерекшеліктеріне байланысты. Егерде дыбыс тербелістерінің энергиясы геометриялық прогрессиядағыдай өссе, онда дыбыс қаттылығы арифметикалық прогрессиядағыдай өседі. Осылайша егер тербеліс энергиясы он есе өссе, дыбыстың қаттылығы екі есе өседі; егерде тербеліс энергиясы жүз рет өссе, онда дыбыс қаттылығы тек үш-ақ есе өседі.
Осы ерекшеліктер нәтижесінде адам сыбырдан жапырақтар сыбдырына дейін симфониялық оркестор дыбысынан, ұшақтың маторының дыбысынан қабылдауға мүмкіндік береді. Самолет маторының дыбысының энергиясын сыбдыр мен салыстырсақ 1012 дәрежесі көп (яғни милионның миллионынан көп). Ал дыбыс қаттылығы тек 12 есе ғана.
Сонымен қатар дыбыстың қаттылығын құлағымызбен қабылдау тербелістің жиілігіне байланысты. Егерде тербеліс амплитудасы тең болатын болса,
1000 –нан 5000 Гц ке дейінгі аралықтағы жиілікті жақсы қабылдаймыз.
Жиіліктік шекараға жеткен сайын,яғни 16 Гц және 20 Гц, құлақтың қаттыға деген сезімталдығы төмендейді. Өте төмен және өте жоғары жиіліктегі тербелістер энергиясы мәнінде біз дыбысты естімейміз.
Музыкалық дыбыстар бір бірінен тек қана қаттылықпен ерекшеленбейді. Біз қиналмай-ақ төменгі дауыс-бас және жоғарғы-сопраноны айыра аламыз. Әр түрлі өлшемдегі камертондар әр түрлі тондағы дыбыстар шығарады. Тонның жоғарылығы неге тәуелді?
Әр түрлі тонды дыбыс шығаратын екі камертон алып, олардың тербелісінің сызбасын жазып аламыз. Осы сызбаларды салыстыра отырып бақылайтынымыз, жоғарғы тонға үлкен тербеліс жиіліге сәйкес екенін көреміз. Яңни тонның жоғарылығы тербеліс жиілігімен анықталады. Адам дауысының дыбыстары төменгі тон- бас (80-350 Гц), және де жоғарғы тон конараторлық сопрано (330-1400Гц) бола алады. Әр түрлі шу музыкалық дыбыстардан оған анықталған тербеліс жиілігі сәйкес келмейтіндігімен ерекшеленеді. Шу бейберекет әр түрлі жиілікті дыбыстар жиынтығы.
Қазіргі кезде музыкада былайша құралған жиіліктер шкаласы қалданылады. Әр бір октава он екі аралыққа бөлінеді. Рояльда оған жеті ақ және бес қара перне сәйкесті соңғылары нотада диез белгісімен белгіленеді. Октава аралығында жиілік екі есе өседі. Ал бір интервал аралығында 1,06 есе өседі. Төменде бірінші октаваға сәйкесті жиіліктер кестесі берілген.
Тон
Жиілік,
Гц
Тон
Жиілік,
Гц
Тон
Жиілік,
Гц
До
До-диез
Ре
Ре-диез
Ми
261063
277,18
293,67
311013
329063
ФА
Фа-диез
Соль
Соль диез
Ля
349,23
369,99
392,00
415,31
440(нақ)
Ля-диез
Си
До второй
Октавалар
466,16
493,88
523,25
Бұл жерде ре-диез тоны ми- бимоль деп аталады, ал соль-диез ля-бимоль және т.б. аталады.
Дыбыстың ерекше қасиеті әр бір дауысқа немесе музыкалық аспапқа тән тембр болып табылады. Ал осы дыбыс тембрі немен байланысты? Кез келген дыбыс көзі (камертоннан басқа)
Күрделі синусойдты емес тербеліс жасайды. Оларды осциллогроф арқылы бақылауға болады. Егре осциллогрофқа микрафон қосып, әуен айтсақ экранға синусоида емес одан да күрделі қисық пайда болады. Синусодалық емес тербеліс әр түрлы жиілікті гармониялық тербелістер қосындысы ретінде берілуі мүмкін. Төменгі жиілікті тербеліс негізгі тон деп, жоғары жиілікті тербелісті обертон немесе гармоника деп алады.
Дыбыстың тембрі бірдей негізгі тонда гармоникалыр болумен анықталады. Және осымен осциллограмманың түрін анықталады.
Дыбыстың барлық қасиеттері адам құлағының құрылысына байланысты.
Дыбыс есту мүшесі -құлақ- өте күрделі. Сырттағы құлақ жарғағынан және сырттағы дыбыстық каналдан тұрады. Құлақтың барабаны сыртқы құлақты ортаңғғы құлақтан бөліп тұрады. Ол үш кішкентай сүйектен тұратын кішкентай ғана камера. Үш сүйек- бұл: балғаша---------- Балғаша барабанмен әселесіп ішкі құлақпен байланыс жасайды. Ішкі құлақта нерв талшықтар орналасқан.
Ішкі құлақ бір бірімен байланысқан каналдан тұрады. Бұл канал лабиринт деп аталады. Осы лабиринттен тек қана ұлу ғана дыбыс нервісімен байланысқан және дыбысқа қатысты. Жартылай дөңгелек үш канал адам кеңістігінде бағытын табуға арналған. Тепе-теңдік мүшесі ретінде саналады. Ұлудың ішінде сұйқтыққа толы каналдар орналасқан. Орта каналда кортиев мүшесі – дыбыстарды қабылдап, миға жіберетін ми талшықтар жүйесі орналасқан.
Кортиев мүшесі ұлу бойымен шыққан жүндерден құралған бес клетка қатарынан тұрады. Жүндердің барлығы әр бір талшықта бес клеткадан орналасқан 4800 талшықтар құрайды. Бұл клеткалар негізгі мембрананы құрайды. Сонымен қатар мембрананың талшықтары әр түрлі ұзындықта болады.
Олар ұлу маңайында қысқа, ал төбесінде ұзын.
Дыбысты қабылдау келесідей жолмен болады. Дыбыстық толқындар сырттағы есту каналынан өтіп, барабанға жетеді де онда еріксіз тербелістер тудырады. Осы толқындар ортадағы құлақтың сүйектерінен өтіп, күшейтіліп, дөңгелек терезешеге түседі. Дөңгелек терезеше лимфаның тербелуін туудырады және ол арқылы ұлудың талшықтарының тербелісін тудырады. Өте күшті өзіндік жиілігі дыбыс жиілігімен сәйкес келетін талшықтар қозғалады. Міне осыған байланысты біз тон мен монды айырып, тембрдің ерекшеліктерін бөлеміз.
Негізінде коркиев мүшесі құлаққа түсетін дыбыс толқындарын анализдеп, миға ақпарат береді.
Орта ғасыр заманында өмір сүрген аса ірі білімпаз ғалым Әл-Фараби өзінің ғылымдар классификациясы деп аталатын әйгілі еңбегінде математиканы жеті тарауға бөледі. Олар
1. арифметика
2. Геометрия
3. Оптика
4. Астрономия
5. Музыка
6. Салмақ
7. Айла әрекет туралы ғылым(статика).
Оның пкірі бойынша субстанция мен акциденцияны танып-білу-ғылымның қайнар бұлағы. Субстанция заттың нәрсенің өзгемейтін мәні, мазмұны, ол қозалыста бір тұа, оныақылмен тануға болады. Бір сөзбен айтқанда субстанция біздіңше материя ұғымынбереді. Акциденция- субстанцияның түрліше көрінісі. Әл –Фараби геометрия, астрономия, музыкағылымдарының шығу себептерін осы жолмен түсіндірді. Табиғатта және техникада кездесетін әр түрлі тербелмелі және толқынды қозғалыстардың ішінен адамның өмірінде дыбыстардың ерекше маңызы бар. Толқындардың формасымен сипаты жағынан алғанда дыбыстар үш түрге бөлінеді.
1. Дыбыстық соққылар
2. шуылдар
3. Музыкалық дыбыстар немесе тондар.
Дыбыстық соққылар, мылтық атылған кезде, қопарылыста, бір ауыр дене соғылғанда т.с.с. пайда болады. Осы дыбыстарға сәйкес келетін соққы толқыны дара толқын болады.
Шуылдар ешбір периодтылығы болмайтын, көптеген әлсіз соққыларда тұрады. Мысалы жылқының кісінеуі, ағаш тиелген вагонның сықыры, желді күнгі ағаштардың жапырақтарының шуылы.
Ал музыкалық дыбыстар дегеніміз қандай дыбыстар? Бұл сұраққа жауап беру үшін сиренаны қолданамыз.
Дискіні тұрақты жылдамдықпен жылдам айналдырып, шыны түтік арқылы дискідегі тесіктер қатарына рет-ретімен ауа ғаымын үрлейміз. Сол кезде біз арақашықтықтары бірдей тесіктер қатары жағында дыбыстар яғни музыкалық дыбыстар шығаратынын ал ретсіз орналасқан тесіктер қатарынан шу шығарылатынына көз жеткіземіз. Себебі ауа ағымы тесіктен өткен кезде дискінің екінші жағында тығыздалуға ұшырайды. Ретпен орналасқан тесіктерден ауа екпіндері бірдей уақыт аралығында,, ол ретсіз орналасқан қатарларданәр түрлі уақыт аралығында шығады. Осылайша бұл тәжірибеден музыкалық дыбыстар дегеніміз ұзындықтарымен формалары бірдей, бірінен кейін бірі үздіксіз келіп отыратын көптеген толқындардың жиыны екенін көреміз, яғни музыкалық дыбыстар дыбыс көздерін периодтық тербелістерінен пайда болады.
Музыкалық дыбыстар немесе тондар дыбыстың жоғарылығымен, қаттылығымен және тембрімен сипатталады. Бұлардан басқа музыкада дыбыс ұзақтылығына да үлкен мән береді. Дыбыс ұзақтығын оның негізгі қасиеттеріне қоса жатқызады. Енді дыбыстың әр бір қасиеттерін жеке жеке қарастырайық.
Тонның жоғарылығыдеген не? Тонның жоғарылығы дыбыстың қаншалықты нәзік немесе жуан екенін білдіреді?
Рояльдің ең жоғарғы тондарын алу үшін оң жақ шетіндегі клавиштерді, ал ең төменгі тондарын алу үшін сол жақ шетіндегі клавиштерді басу керек. Тонның жоғарылығын жақсы түсіну үшін, тағы сиренаны пайдаланамыз. Бұл жолы арақашықтықтары бірдей 24,30,36 және 48 тесіктерден тұратын дискіні пайдаланамыз. Бірінші 24 тесігі бар қатардан бастап әр бір қатарға рет ретімен ауа үрлейміз. Неғұрлым тесіктер саны артқын сайын, соғұрлым дыбыс тонының жоғарылай бастағанын байқаймыз, бұл тондар мажорлық аккорд тондары деп аталады. Дискінің айналу жылдамдығын арттырсақ тонның жоғарылығы артады, ал айналу жылдамдығын кемітсек, тонның төмендегенін байқаймыз. Бұл тәжірибеден тербелістің периоды неғұрлым аз болып, оған сәйкес жиілігі үлкен болса, соғұрлым дыбыс төмен болатынын көреміз. Дискідегі 24,30 және 36 тесігі бар қатарлардан шыққан үш тон мажорлық үш дыбыстылықты құрайды. 24,27,30,32,36,40,45 және 48 тесігі бар сегіз қатарлы дискінің көмегімен мажорлық диатоникалық гамманың барлық тондарын шығара аламыз. Егер дискіні 10 * 23 айн\сек жылдамдықпен айналдырсақ, онда оның жиіліктері, мына кестедегідей болады:
Тесіктер саны
24
27
30
32
36
40
45
48
1 секунд ішіндегі тербеліс жиілігі
256
288
320
341,3
384
426,6
480
512
Тербеліс сандарының қатынасы
1
98
54
43
32
53
158
2
Тондары
C
D
E
F
G
A
B
C’
Аталуы
до
ре
ми
фа
соль
ля
си
до
Кестеде келтірілген гамма до мажор гаммасы деп аталады. Мұндағы до тоны негізгі тон немесе тоника деп аталады.
24,27,30,32 т.с.с. сандар тербелістердің салыстырмалы сандары, ал жиіліктер саны тербелістердің абсалюттік сандары болып табылады. Әр бір тербелістің салыстырмалы санын бірінші санға, яғни 24-ке бөлу арқылы тербеліс санының қатынасын аламыз. Бұл қатынастар барлық мажорлық гаммалар үшін бірдей. Гаммалар әр байым тоника бойынша аталады, мысалы:до мажор, ре мажор, т.б. До мажор гаммасының тиісті атауы, тербеліс қатынастарымен жиіліктерімен бірге келесі кестеде көрсетілген:
Ноталар
C
D
E
F
G
A
B
C’
D’
Ноталардың гаммадағы реттік номері
1
2
3
4
5
6
7
8
1 ’
Тербелістердің салыстырмалы саны
24
27
30
32
36
40
45
48
54
Тоникалық үшдыбыстылық
4
5
6
Субдоминанттық үшдыбыстылық
4
5
6
Доминанттық үшдыбыстылық
4
5
6
24:30:36=4:5:6 жиіліктер қатынасы осындай болатын тондардың кез келген тоны мажорлық үшдыбыстылықты құрайды. Кестеде көрсетілгендей С,Е және G тондары да мажор гаммасының тоникалық үшдыбыстылығын, Ғ,А және С’ тондары субдоминанттық үшдыбыстылықты, G,В және D’- доминанттық үшдыбыстылықты құрайды,яғни до мажор гаммасы осы үшдыбыстылыққа негізделген. Тонның стандарттық жоғарылығы бір секунд ішінде 256 тербеліс жасайтын - до тоны болып табылады, ары қарай кестеде көрсетілгендей өсе береді. Кейінгі кезде концерттік тондардың стандарттық жоғарылығы ортаңғы октаваның до нотасы үшін жиілігі секундына – 271 тербеліс болатын, ал ля нотасы үшін жиілігі секундына 450 тербеліс болатын тондары сирек болса да кездестіруге болады. Тондардың халықаралық жоғарылық стандарты ля нотасы үшін секундына 435 тербеліс болса, қазіргі уақытта америкалық музыканттар федерациясы қабылданғандай секундына 440 тербеліс болады. Бұл тербеліс саны концерттік тондардың стандарттық жоғарылығынан төмен болса да, кейбір сопронолар жоғары тонды арияларды шырқауға қиналады.
Енді тонның қаттылығы дегеніміз не? Екенін қарастырайық. Қаттылық дыбыстың субъективтілік сапасы. Камертонның тербелістерін бірнеше рет бірінен соң бірін біраз уақыт өткізіп жазып алайық. Камертонның дыбысының бәсеңдегенін суреттен байқаймыз. Суретке қарай отырып тербелістің периодының өзгермегендігін, дөңес пен ойыстардың жиіліктері үш сызбада да бірдей екендігін көруге болады. Бірақ дыбыс нашарлаған сайын, тербелістердің амплитудасы кішірейе береді. Ең күшті дыбыстың амплитудасы үлкен, ал дыбыс естілер естілмес болғанда тербелістердің амплитудасы өте кішкентай болған Камертон тербелісін тоқтатқавнда график түзу сызыққа айналады.
Сонымен біз дыбыстың қаттылығы тербалістердің амплитудасына тәуелді екендігін көреміз. Тербелістердің амплитудасы неғұрлым үлкен болса,, дыбыста соғұрлым қатты болады, амплитуда неғұрлым кіші болса, дыбыс соғұрлым
нашар болады.
Бір дене дыбыс шығарғанды, ол айналасындағы ортаның бөлшектерін ( мысалы ауаның бөлшектерін ) тербелтеді де, өзінің энергиясының біразын соларға береді. Дыбыс шығаратын денеде энергия қоры азайса, оның тербелістерінің амплитудасыда азаяды, дыбыс нашарлайды.
Үрмелі аспаптардан шығатын тондар дыбыс алыстағанда да өзінің күшін жоғалтпайды, себебі аспаптың дыбыс зорайтқышы дыбыс толқындарын жан жаққа таратпай, бір жаққа бағыттайды. Аспаптың дыбыс зорайтқышының ауданы құлақтың тесігінен неше есе үлкен болса, сонша есе күшейеді.
Енді дыбыс темдріне тоқталайық. Дыбыстар бір бірінен жұмсақтылығымен, ащылығымен, мәнерлілігімен айрықшаланады. Дыбыстың осы қасиеті-тембр деп аталады. Тембр-дыбыстың сапалығын көрсетеді. Әр түрлі музыкалық аспаптарды олардың тембрі бойынша анықтауға болады. Шектерінің тербелісі ысқымен қоздырылатын скрипкада немесе үрмелі аспаптардан шығатын толқындардың формасы күрделі болады яғни бұларға күрделі дыбыстар сәйкес келеді. Күрделі музыкалы
Дыбыстардың барлығы да, тербелістері жиілігінің қатынастары 1:2:3:4 қатынастарындай болатын, қарапайым тондардан құралады. Негізгі тонның басқа жиіліктер күрделі дыбыстың жиілігінен екі, үш, төр т.с.с. коп болатын басқа қарапайым тондар обертондар деп аталады.
Соңғы сзбада скрипка туғызатын күрделі дыбыстың сызбасы көрселілген.
1. скрипканың күрделі дыбысының сызбасы
2. скрипка дыбысының негізгі тоны
3. скрипка дыбысының ең интенсивті екі обертондарының графигі.
Музыкада обертондарға бай күрделі дыбыстар қолданылады. Негізгі тонға обертондар көбірек араласса, осы обертондардың әрқайсысының күшіне қарай дыбыстың тембрі соғұрлым толығырақ және әр түрлілірек, яғни құлаққа жағымды болады.
Сонымен біз музыкалық дыбыстың екі мағынасы бар екенін, біріншісі музыкалық дыбыс-физикалық құбылыс, екіншісі музыкалық дыбыс-сезім түсіну екенін білдік.
Адамдар музыка әлемінде өмір сүреді. Дыбыстар- бұл құлағымыз не естиді сол болып табылады. Біз адамдардың дауысын. Құстардың дыбыстарын, музыкалық аспаптардың дыбыстарын, желді кездегі орманның дыбыстарын, күн жарқыраған кездегі дыбыстардың барлығын естиміз. Қозғалмалы көліктердің, жұмыс істеп тұрған машиналардың дыбыстарын да естиміз. Дыбыстану құбылыстарын қарастыратын физика бөлімін акустика деп атайды.(акустика сөзі akustikos деген грек сөзізінен аударылған – дыбыстану деген мағынаны білдіреді.)
Дыбыстың қайнар көзі- бұл тербелмелі дене, оны біз қарапайым музыкалық аспаптарға қарап отырып көре аламыз. Бұл аспаптардың ішегіне қарап отырсаң олардың ортасы толыңқыраған сияқты болып көрінеді. Осы шектердің тербеліскезінде олардың түрі өзгеретін сияқты.
Дыбыстану ерекшеліктерін қарастырған кезде – арнайы дыбыстың қайнар көзі ретінде-камертон құрылғысын қолданады. Ол қайырылған екі аяқты стерженнен тұрады. Камертонның аяғы негізінде ағаш қорапқа бекітіледі.(бұл қораптың қандай болу керектігін біз алдыда қарастырамыз).
Балғамен камертоды ұра отыра , біз музыкалық дыбысты естиміз. Кішкентай шарикті камертонға тақата, шариктің одан бері секіргенін байқаймыз. Бұдан біз камертонның аяғының тербелетінін байқаймыз.
Бұл кезде маятниктің тербеліс кезіндегі сияқты, камертон өзінің тербелісін басып жаза алады. Бұл үшін камертонның аяғына өткір және қатайтып, оны тез арада пластинка арқылы өткізеді. Сонда өзімізге таныс синусоидты сызықтар шығады. Осыдан біз камертонның аяғының гармоникалық тербеліс жасайтынын көреміз.
Адамдар 16 Гц тен 20кГц жиілігіндегі дыбыс толқындарын есту дыбыстары ретінде қабылдайды. Жиілігі 20 000 Гц болатын толқынды ультрадыбс беп, ал 16Гц тен төменді-инфрадыбыс деп атайды.
Инфрадыбыс пен ультрадыбыстың жылдамдығы естілу дыбысы сияқты. λ=νν формуладан қарап отыра,, ультрадыбыстың толқын ұзындығы, қарапайым дыбыстан қарағанды аз, ал ипнфрадыбыстікі- көп болып табылады. Ультрадыбыстың ерекшелігі, оның өткір бағытты болып келуінде, яғни қайнар көзіне арнайы бағытта таралуында. Бұл оның кең технтикада қолданатынын көрсетеді.
Дыбысты қабылдайтын, дыбыспен құлақтың екі ортасында қандайда бір үдеткіш орта бар, бұл ауа болуы мүмкін. Осы ортада дыбыс толқындары таралады, олар құлақтың барабанына әсер ету арқылы, онда тербеліс туады да, бізге ол қандайда дыбыс ретінде естіледі.
Қандайда бір ортада дыбыс міндетті түрде таралады. Егер де ауа насосы қоңырауынан ауа алатын болсақ, онда біз ондағы электр қоңырауын естімейміз. Егер дыбыс толқындары қалай таралады? деген сұрақты қарастырайық. Қоңыраудың тербелмелі қабырғасы ортаның бөлігін, өзіне қатысты бағытта итереді де соның нәтижесінде, осы жерде ауаны қобландырады. Осыдан барып осы қобландырылған орта разрядталады. Осы разрядталу мен қойылтылған орта қоңыраудың қабылғасына сызық ретінде таралады. Сонымен ауадағы дыбыс толқыны, толқын үдеінің өздік туындысы болып табылады.
Дыбыс сұйық және қатты ортада да таралады. Кімде өзенде немесе көлде жүзген адамдар біледі, винттердің, кемелердің, тастардың тарсылдаған дыбыстары судың астында жақсы естіледі. Егер де құлағымызды рельске қоя тыңдасақ, онда біз қозғалып келе жатқан поездтің дыбысын жақсы естиміз. Сонымен қатар жерден де біз шауп келе жатқан аттардың аяғының дыбысын да ести аламыз.
Найзағайдың жарқыраған кездегі дыбысын, күн жарқырағаннан кейін бірнеше секунд өткеннен соң естейміз.Найзағайды көргеннен кейін, барып дыбысты естиміз. Неге біз анйзағайдан кейін барып біздыбысты естиміз? Бұл біз жарық пен дыбыс жылдамдығының бір бірінен айырмашылығы бар болуында. Жарық тез таралады, оның жылдамдығы-300 000 кмс. Дыбыс жылдамдығы болса, бұдан қарағанда аз: ол толқын үдеуінің жылдамдығына тең.
Дыбыс жылдамдығын анықтау үшін, жарықтың сәулеленуімен дыбыстың берілуін өлшейтін көзін білу керек, мысалы артиллериялық құралды білу керек.
Белгілі, дәлдеп өлшейтін құрал арақашықтығында бақылаушы болады. Секундомер арқылы, атылған кездегі, дыбыстың таралуының бастапқы кезімен оның дыбыстануын белгілеп алады. Осыдан барып, дыбыстың бастапқы қайнар көзі мен дыбыстың таралу уақытындағы бақылаушының арасындағы арақашықтығын бөле отыра,дыбыстың жылдамдығын анықтаймыз. Бұл жылдамдық 00С температурасына қатысты, ол ауада 331 мс тең. Дыбыстың әр түрлі ортадағы жылдамдығын өлшей отыра, оның ауадағы таралуынан қарағанды, қатты және сұйық ортада таралуы көп болып келетінін көрсетті.
Музыкалық дыбыстар сіздермен бірге өмір бойы жүреді. Музыканың күшін арамызда әрбір адам өз армандауға, құлшынысын тудыру үшін қолданып көрдік.
Біздің айналамызда қоршаған дыбыстар көп, бірақ осы дыбыстардың ішінде тек бізді қызықтыратыны музыкалық дыбыстар. Неге? Әртүрлі дыбыстар бір-бірінен қалай ажыратылады? Дыбыс нені білдіреді? Оны қалай алуға болады? Осы сұрақтардың барлығына физика жауап береді.
16 дан 20000Гц-ке дейінгі жиіліктегі механикалық толқындар адам бойында дыбыстық сезімдер тудырады. Сондықтан да осындай толқындар дыбыстық немесе акустикалық деп аталады. Акустика сөзі грек тілінен аударғанда дыбыстық деген мағынаны блдіреді.
Жиілігі 20 000 Гц-тен жоғары толқындар ультрадыбыстар деп аталады, ал жиілігі 16 гц-тен аз болса – инфрадыбыстар деп аталады. Бұл толқындар адам құлағына сезілмейтін және естілмейтін толқындар болып табылады.
Кейбір жануарлар 20-30 мың Гц-ке жуық жиіліктегі толқындарды қабылдай және ұстай алады. Мысалы; жарғанаттар 21 000 дейін жиіліктегі дыбыс толқындарын қабылдайды да, дельфиндер 28 000 Гц-ке дейінгі дыбыс толқындарын қабылдай алады.
Барлық дыбыстардың себебі денелердің тербелуі, бірақ бұл тербелістер көп жағдайларда байқалмайды. Бұан көз жеткізу қиын емес, мысалы, домбраны бір шертіп саусағымызды шегіне тигізсек болғаны, біз домбраның шегінің тербеіп тұратындығын бақылаймыз.Сонан кейін , егер де домбраның тербеліп тұрған шегіне қолымызды қатты бассақ болғаны дыбыс жойылады, өйткені дыбыстың көзі тербелуін тоқтатты.
Дыбыс көзі мен дыбыс қабылдағыштың ортасында дыбыс таралуы үшін қандай да бір серпіді қаситі бар орта болуы шарт. Ауасыз кеңістікте, дыбысты тарататын осындай ұсақ бөлшектер болмайтындықтан дыбыс толқындары таралмайды. Көбінесе дыбыс толқындары ауа арқылы таралады. Осы уақытта туатын сұрақ, олар қалай пайда болады?
Тамағымызды қолымызбен үстап қандай да бір дауысты дыбыс шығаратын болсақ, тамағымыз жағынан әлсіз қозғалуларды сеземіз. Бұны былай түсіндіруге болады; біздің тамағымыздан шыққан дыбыс ортаның құрамындағы бөлшектерді итеріп, сол жерде ауада қысым тудырады, содан кейін біз дыбыс естимізде қысымы көп ауа сирейді. Осындай сығылумен сейілу дауыс байланыстарының бойымен сызықпен таралады.
Сонымен, ортаның бөлшектері бойымен таралатын ауадағы дыбыс толқындары дегеніміз серпімді қима толқын болып есептеледі.
Яғни, дыбыс барлық ортада беріледі. Алайда, оның жылдамдығына тоқталатын болсақ ортының деформациялануына байланысты ортада үлкен серпімді күштер пайда болады, сондықтан дыбыстың таралу жылдамдығы заттардың тұратын бөлшектерінің арасыдағы байланысы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым жылдамдығы жоғары болатындығы белгілі.
Төмендегі дыбыстың әртүрлі ортадағы таралуының жылдамдығы берілген кестеге назар аударсақ, бақылайтынымыз дыбыс толқынының судағы жылдамдығы ауадығы жылдмдығынан 4,5 есе үлкен екен. Қатты күйдегі денелерде дыбыс одан да үлкен жылдамдықпен таралады.; мысалы, темірде жылдамдығы шамамен 6000 мс, ал ауада ең аз жылдамдықпен қозғалады.Міне, осыған байланысты найзағайдың жарқылдауынан соң біраз уақыттан кейін оның дыбысын естиміз. Аспанда ең алдымен жарық жарқылауын көруіміздің себебі, жарықтың жылдамдығының үлкен шамасында, ол -300 000 кмс. Ал, найзағаймен бірге шыққан найзағайдың дыбысының кешігуі дыбыстың ауада таралу жылдамдығының 330-345 мс болуында. Осылайша, найзағайдың дыбысы жарқылынан шамамен 5 секундта 2 км-ге кешігеді.
Дыбыстың әртүрлі ортадағы таралу жылдамдығы
№
Орта
00С температура кезіндегі ауаның жылдамдығы, мс
1
Ауа
330
2
Су
1480
3
Құрыш
4380
4
Мыс
3800
5
Темір
5850
6
Шыны
5600
7
Сутегі
1280
8
Каучук
50
Жоғарыда айтылып сипатталып кеткен резонанс құбылысына тоқталсақ. Мынадай қарапайым мысал қарастырайық. Өзіндік жиіліктері бір-біріне тең екі камертонды, бір-бірінің жанына орналастырайық. Екі камертонның бірін тербеліске келтіріп, біраз уақыт өтісімен оны қолымыз басып тоқтатайық. Бірақ дәл осы уақытта екінші камертонның дыбысын естиміз. Осы екінші камертонды ешкім тербеліске келтірмегендіктен мынадай тұжырым жасауымызға болады; бірінші камертон ауады туғызған тербеліс ауа арқылы екінші камертонға берілді.
Егер де өзіндік жиіліктері әртүрлі екі камертон алатын болсақ, екінші камертоннан , бірінші камертонның дыбысының тоқталуынан кейін – қозғалыс бақыланбайды. Бірінші қарастырған жағдайда екі камертондардың тербелу жиіліктері тең болғандықтан резонанс құбылысын бақыладық. Екінші жағдайда болса, жиіліктері әртүрлі болғандықтан екінші камертоннан жауап болмады. Бірінші жағдайда қарастырған жағдай акустикалық резананс деп аталады.
Резонанс құбылысы тербелістегі денелердің дыбысын күшейту мақсатында қолданылады. Сондықтан камертондар жаны ашық арнаулы қорапшаларға орнатылады. Осы жәшіктерді жасау барысында оны камертонның тербелу жиілігіне сәйкесті күйлейді. Камертон мен жәшіктің дыбысталуы бір жиілікте болады, сондықтан да бір әуенде, унисон болады. Мұндағы жәшік резонантор болып саналады. Музыкалық аспаптарға тоқталатын болсақ, осы резонаторлар қызметін аспаптың қораптарымен қоса, әртүрлі ойықтар атқарады. Мысалы, Домбыраға тоқталсақ оның шектерін шерткен кездегі дыбыс, оның қорабының жиілігімен резонанста болады. Сондықтан, домбыраның қорабы бұл жерде резонантор есебінде болып тұр. Домбыраның шығарған әуеннін тек қана қорабы ғана күшейтпейді, оның күшейуіне домбыраның қорабының ішіндегі дыбыс та әсер етеді. Сондықтан, домбыраның қорабындағы ойығының түрі мен өлшемдері жайжан жай алына салмайды. Осылайша, домбыраның әуезінің әдемі болуы оны жасаған адамның өнеріне байланысты болады.
Мұндай резонаторлар біздің күнделікті өмірімізде кңінен таралған. Мысалы, адамның және жануарлардың дыбыстық аппараты. Ауаның әсерінен тербеліске келген дауыс талшықтары дыбыстың шығарылуына әсер етеді. Осы дыбыс адамның ауыз қуысына түсіп тілдің еріннің әрекеттері нәтижесінде күшейеді де, әр адамға, жануарға, тірі ағзаға тән тембрге ие болады.
1. Тәжірибе:Дыбысталынған дененің тербеліс кезіндегі дыбыстың ерекшеліктерін табу. (штативке жіп арқылы ілінген жүктің тербелісін,камертонның бір бұтағына айқасқан немесе қысылған темір сызғыштың тербелісі)7
Дыбыстьың таралуын, судағы дыбыс толқынымен салыстыруға болады. Суға тасталынған тас тербелмелі дененің ролін атқарады, ал судың бетінің орныныда, ауада дыбыс толқыны таралады. Камертонның әр бір бұтақтарының тербелісі ауады сұйытылады және жұтылады. Бұндай сұйылу мен қоюлануы дыбыс толқыны болып табылады.
2. Тәжірибе. Үстел үстіне бір сызықта домино сүйектері қойылған. Қатардың айналасындағы құлауы, дыбыс толқындарының таралуын көрсетеді.
Біз музыканы, құстардың әнін, жағымды адамдардың дауысын шын көңілмен тыңдаймыз. Ал оған қарсы, арбаның сықырлаған дыбысын, араның дырылын, балғаның ұрғандағы дыбыстары бізді тітіркендіреді яғни бізге жағымсыз естіледі. Осыдан барып, дыбыстар екіге бөлінеді: музыкалық дыбыстар және шу. Олар бір бірінен қалай ажыратылады?
Олардың арасындағы айырмашылықты табу негізінен қиын, себебі, бір адамға ол дыбыс музыка болып естілсе, ал кейбіреулеріне ол қандайда бір шум болып естіледі. Кейбіреулер операны музыкалы емес десе, ал кейбіреулері оны музыкалық туынды ретінде көріп тамашалайды. Аттың кісінегені, релсьтің дыбысы бірелерге шу болса, ал орманшыларға ол музыка болып табылады. Қарапайым мысал ретінде дүниеге келген сәбидің дауысы шу болса, ал ол кейбіреулерге музыка сияқты жағымды естіледі.
Бірақ бір талай адамның келісуі бойынша, шектің тербелісінен, әншінің орындалған әні, камертонның тілінің дыбыстары музыкалы дыбыс екендігімен келіседі. Егер олай болса, музыкалық дыбыс пе.н тонның қоздырылуының не қасиеті бар?
Біздің тәжірибеміздің көрсетуіне қарағанды, музыкалық дыбыстар үшін, тербелістер бірдей уақыт аралығында болу керек. Шектердің тербелісі, камертонның және т.б. мындай сипаттамаға ие: поездардың тербелісі, вагонның ормандар мен бірге және т.б. бір қалыпсыз, бірдей н\емес уақыт аралығында болады, осыдан барып олардың дыбыстануы тек шу болып табылады.
Музыкалық дыбыстарды музыкалық әр түрлі аспаптар таратады. Олардың дыбыстануы әр түрлі болады, сондықтан музыкалы құрылғылар екі топқа бөлінеді:
Соққылайтын аспаптар-бубен, барабан, ксилофон т.б. (Бұл жерде дыбыс қолмен, таяқпен соғу арқылы шығады). Клавиштік- пианино, клависиндер т.б.( бұл жерде ішектерді балғамен соғу арқылы дыбыстарды алуға болады.)
Үрілмелі аспатар- флейта,, горн, фанфорлар, кларне, валторн, с ырнай саз сырнай т.б. (Аспаптың ішінде ауаның таралуы арқылы пайда болатын дыбыстар). Ішекті аспаптар- гитара, домбыра, қобыз, скрипка т.б.(Бұнда ішектің өзін қозғалту, қолмен болсын, басқада түрлі дыбыс шығаратын нәрселер арқылы болсын дыбысты шығару). Мұндай блінулер көбіне шартты болып табылады. Мысалы орган- ол дыбыс фабрикасы. Өткен ғасырда онда, негізгі фабрикадағы сияқты жұмысшылар жұмыс істеген. Барлық күштерін сала отыра әр түрлі жүннен істесе, соңғы ХХ ғ. Адамдарды электр маторлар ауыстырған жүннің орнына мықты вентиляторлар пайда болды. Органды заң бойынша оркестрдіңцарі десе, ал рояльды оның каролі деп есептеген. Арфаны царица десе, скрипканы принцесса деген екен.Бірақ дұрыс деп оркестрді республикалы дегеніміз дұрыс, ондағы әр бір азамат өз дауысымен қолдануға болады.
Сонымен әр түрлі құрылғылардың дыбыстарының таралуы бір бірінен қалай ажыратылады? Дыбыстың сипаттамасын беретін үш негігі ұғым қалыптасқан:
1. Дыбыстың қаттылығы. Ол құлақ мүшесіне қатысты дыбыс анықталады, сондықтан оған баға беру қиын болады. Физикада дыбыс интенсивтілігін анықтауға мүмкіндік беретін түсінігін қолданамыз, тербеліс жасауға қатысты, тербеліс амплитудасына және дененің ауданыгна қатысты.
3.Тәжірибе: Ақырын және қатты дыбыс беретін камертон дыбысының осциллограмын салыстыру және бақылау.
Тербеліс амплитудасының көзі үлкен, ал ауадағы, ортадағы бөлшектердің таралуының амплитудасы аз болады. Құлақ бір миллиярд сантиметр қатардағы ауаның тербеліс амплитудасына қатысты сезімтал, қатты және сұық ортадағы бөлшектердің тербеліс амплитудасы одан аз. Ауа бөлшектерінің тербеліс амплитудасы бірнеше сотты сантиметрде құлаққа зиян әкелетін қатты дыбыс тудырады.
Дауыстың өлшем бірлігі- белл (Грекхем Белл деген телефонды ойлап тапқан ғалымның құрметіне қойған). Практикада көбіне дицибеллді қолданады. Дыбыс көзінен бірнеше арақашықтықтағы әр түрлі дыбыстардың қаттылығына мысал ретінде: жапырақтардық сыбдыры-10 дБ, қатты дауыс-70дБ, шаңсорғыш-50 дБ. Музыкалық аспаптарда ойнаған кездегі олардың дыбыстары әр түрлі жақтарға таралады, сонымен қатар ол дыбыстың арақашықтығы алыстаған сайын, ақырын естіледі. Инструменттердің корпусы арқылы дыбысты қатайтуға болады (демонстрациялай отыра). Бұл корпус резонаторлық қорапта боады.
4.Тәжірибе. Екі камертонның немесе динамика және камертонның дыбыс резонаторын демонстрациялау.
5. Тәжірибе. Резонатор қорабын демонстрациялау.
2. Дыбыстың тағы екінші бір қастиеті- тонның жоғарылығы. Физикада ол тербеліс жиілігімен сипатталады.
6. Тәжірибе. Әр түрлі жиіліктердегі дыбыстарды тыңдау; дыбыс генераторының әсерін демонстрациялау.
Музыкалық интрументтердің ең төменгі адам құлағы еститін секундына 16 тербеліс жиілігін жасайтын дыбыс. Ол мүшеге қатысты. Бірақ оны көбіне қолданбайды. Оны түсіну қиын болып табылады.
Бірақ секундына 27 тербеліс жасайтын тон, құлақ үшін түсінікті, ол да аз кездеседі. Бұны сіздер рояльдің сол жақтағы соңғы басқышын баса отырып естуге болады. (демонстарциялаймыз).
Келесі қызықты тонымыз секундына 44 тербеліс жасайтындығы, XVIII ғ. әншісі Каспаро Фесперомен қойылған ең төменгі рекорды ер адамның бас дауысы.(Қазіргі кезде мұндай дыбысты ағылшын Норман Аллин алады).
Ары қарай көтерілетін болсақ, секундыена 80 тербеліс жасайтын- қарапайым төменгі бас, бұл бірнеше аспаптарда инструменттерде кездеседі. Тербеліс санын екі еселей отыра
( дыбысты октаваға көтере отыра), виолончел мен альт тонына келеміз. Мұнда бастар, баритондар, тенорлар және әйел дауысы жақсы сезіледі.
Енді жоғары октаваға келетін болсақ, - біз мұнда музыканың негізгі диапазонына келеміз. Мұнда барлық музыкалық аспаптар орындалады деуге болады. Секундына 440 тербеліс жасайтын бәріне ортақ тондағы акустика аймағына бет алды орнатпаған болар.
( бірінші октава үшін ля).
Секундына 1000-1200 тербаліс жасайтын дыбыс диапазоны музыкаға толы. Бұл дыбыстар ең естілімді болады. Ары қарай басқыш болып саналады. Оларға жеңіл тек скрипка, флейта, орган, рояль, арфа сияқты универсалды дыбыс шығаратын аспаптар ғана жете алады. Бұл жерде барлығына ортақ иесі ретінде сопрана орындалады.
әйелдің дауысы жоғарыланды. XVIII ғ. Секундына 2018 тербеліс жасайтын- до нотасының төртінші октавасын алған әнші Лукреция Аджуяри Моцарт таң қалған.
Секундына 2300 тербеліс жасайтын ре төртінші октавада толық дауысымен француз Мадо Робен (1960 ж қайтқан) ән шырқапты.
Секундына 3000 тербеліс жасайтын дыбысты музыкалық тон ретінде қолданбайды. Олар тез және өткір болып келеді.
Ал секундына 16 000-20 000 тербеліс жасайтын дыбыстар жоғарғы ультрадыбыс болып табылады, бұл адамдардың құлағына келмейді.Олардың қызыметі өте күшті. Олар тасты ояды, татты кетіреді, материалдарды ұсақтайды, теңіздер мен көлдердің тереңдігін өлшейді, рентген сәлелерінен күшті, адам денесін көре алады. Бұнда барлығын дыбыс шығармай жасайды.
Дыбыстың жоғарылығы 16 Гц- тен төмен болсы-бұл инфрадыбыстар.
Отыз жыл бұрын Лондандағы бір театрда пьеса қойылмақшы болыпты, оның мазмұны бойынша бұрынғы өткен заман туралы. Режиссер қандайда бір жерін ерекше суреттегісі келіпті. Бірақ қалай? Музыка автордың дауысын басып кететін болды. Сол кезде Роберт Вуд атты физик инфрадыбысты - төменгі дыбысты, адамның құлағы естімейтін, біра Вудтың айтуы бойынша қажетті күшті жұмбақ тудырушы дыбысты театрда қолдануға кеңес берді.
Фзигіміз инфрадыбысының шығу көзі ретінде- қолдан жасалған органдық түтік ойлап тапты. Оны дайындық кезінде қолданып көрді. Осыған куә болған журналисттің айтуы бойынша- бұл жер сілкінген сияқты болды: терезелер қозғалып, шыны люстралар шылдырлады. Барлық ескі ғимараттар қозғалып, барлық зал бойынша қорқыныш туды. Және көршілес үйдегі адамдардың өздерін қорқыныш басты.
Осыдан режисердің өзі де шошып, бұл органдық түтікшені лақтырып тастауға бұйрық берді.
Инфрадыбысты өнерде қолданудың ең алғаш және соңғы жері Лондандығы театр қолдануы болды. Оларды ғылымда қолданған жоқ. Инфрадыбысты қабылдайтын құрылғылар бар. Осындай аппараттар мен геофизика өзендегі құйынды, жердің қозғалысын білу үшін қолданады.
Тыңдаушыға барлық дыбыс рахат тудырмайды. Қарапайым тербеліс жиілігіндегі дыбыстар жағымды дыбыстар әсер етеді. Егер дыбыс жиілігі 2:1 арасында болса, онда ол октава жайлы болады, егер 5:4 үлкен терциия болса, 4:3 кватраны береді, ал 3:2 квинтаны береді. Дыбысты қарапайым қатынас ретінде елестетсек, онда дыбыс бізді қанағаттанлдырмауы мүмкін. Онды музыканттар диссонанс туралы айтады. Құлақ әр түрлі тондарды сезе алады.
Белгілі неміс тәжірибешісі Герман Гельмголбцке бұл құбылыстарды айтуға қарызбыз. Себебі ол алғаш рет резонаторды ойлап тапқан, музыкалық дыбысты спектр ретінде қоя отыра, тембрдің құпиясын ашқан, есту мен адамның дауысының теориясын ұсынған, музыкалық гармониканы математикалық тұрғыда түсіндіре білген.
Нобель сыйлығының лауриаты, неміс физигі, профессор Ханиес Альвенаның айтуы бойынша формуланың әдемілігімен, музыканың сәнімен салыстырғанда, картинаның сәнімен музыканың сәнінен көп емес.
Сондықтан болар, гармонияны анықтау үшін оқығандар музыканы оқиды.
Күн жүйесіндегі планеталардың қозғалысы Кеплердің заңдарына бағынады. Планеталардың қозғалысының негізгі гармониясын білу үшін Кеплер сиқырлы ұсталынбайтын гармонияға жауап беретін, санақ қатынасын алу үшін алдына қатаң есепті қойды. Соған дейінгі ғалымдар, мысалы Пифагордан кейін Кеплерде музыкаға көңіл бөлген. Өйкені тек онда ғана гармониялық үйлесулер барлығы айқын. Ол былай деп жазған Көктегі қозғалыс дегеніміз бір мезетке де тоқталмайтын көпдауысты ән-күй, және ол құлақпен емес ақыл-оймен қабылданатын музыка
3. Музыкалық дыбыстар дыбыс қаттылығымен тонның жоғарылығынан басқа өте маңызды түсінік – дыбыс тембрімен сипатталады.
Анықталған жиілікті таза дыбыс алу , басқа шу көзі жоқ болса да, өте қиын. Өйткені, кез келген қозғалған дене бір ғана негізгі дыбыс шығармайды. Ол басқа жиіліктегі дыбыстармен қосылып шығарылады. Бұл басқа дыбыстар негізгі дыбыстан жоғары болса, оларды обертондар деп атайды, яғни жоғарғы тондар. Бірақта қосымша дыбыстардың болатындығы қиналдырмайды. Осылар әр түрлі музыкалық аспаптарды бір-бірінен айыруға, адамдардың дыбыстарын айыруға, егер олардың жоғарылығы бірдей болсада айыруға мүмкіндік береді. Кез келген дыбысқа обертондар өзіне ғана тән қасиет, ерекшелік береді, яғни тембр тән болады. Және егер негізгі дыбыс биіктігі оған жақын обертондар мен шығарылатын болса, онда сол дыбыстың өзі бізге жұмсақ, барқыт сияқты болып естіледі. Ал егер обертондар негізгі дыбыстан жоғары болатын болса, біз онда дыбысты жағымсыз, металды-қатты дыбыс немесе дауыс түрінде қабылдаймыз.
7. Тәжірибе. Бір тонды бірақ, әр түрлі обертондардан құралған, әр түрлі музыкалық аспаптардан шыққан дыбыстарды салыстыру.
Әр түрлі тембрдің көбі орган атты музыкалық аспаптан алуға болады. Органның алатын жиілігінің аралығы бүкіл музыкалық аспаптар оркестрінің қосылғандағы алатын аралығынан үлкен болады, Қазіргі кездегі органдарды ол, субконтроктаваның до нотасынан алтыншы до-ға дейін, ал кейбір кездерде октаваның жетіншісіне дейін жатады. Ригадағы Дом соборының органы 127 регистор, 4 мануала, 6768 түтікшеден тұрады. Және оның ең үлкен түтікшесінің ұзындығы 10 метр, ең кішісі 13 мм.
Жеке регистрлердің дыбысының ерекшелігі флейта, гоббой, ағылшындардың ысқырығы, кларнет, бастық кларнет, әр түрлі түтіктер мен, виолончнл, адам дыбысы, қоңыраулар және көптеген таныс және бейтаныс тембрлерді шығара алады. Органның жеке өзінің дыбысы өте керемет күйге әкеледі. Оны естіген орыстың ақыны Борис Пастернак өлең шығарған.
Қазіргі кездегі органдардың түтіктеріне ауа электр энергиясы арқылы беріледі. Мысалы Дом соборындағы органға қуаттылығы 4413 Вт электр маторы арқылы минут сайын 1 млн. 333 мың литр ауа енгізіліп отырады. Қазіргі кезде электрлік органдарда жасалынуда. Бұл электрлік аспапта дыбыс әр түрлі жиіліктегі электрлік тербелістер нәтижесінде пайда болады.
Музыкалық шығарманың мазмұны бүкіл эмоция арқлыы егерде түспен араластырылса ғана жақсы қабылданады.
Орыстың атақты компазиторы А.М Скрябин әр түрлі тондағы түстік бояуды өте терең түсінген. Осыны негізге ала отырып, ол Прометей симфониялық поэмасына түстік партия енгізген, мұнда әр түрлі музыкалық дыбыстар әр түсті жарықтық эффектілермен, әр түрлі интенсифті және ауысу жылдамдығымен сипатталған. Бұл жерде композитордың ойы, осы жарықтық партияда барлық тыңдаушы түске боялуы тиісті.
Дыбысты осылайша көру көптеген композиторлармен музыкалық шығармашылықты орындаушыларға тән қсиет. Дыбысты көру синопения деп аталады. Осындай қасиет Берлиоз, Римский-Корсоков және Дебюссилерге тән болған. Скрябин болса, люкс жолдары бойынша өззінің түсті музыкалық сезімдерін жеткізуге тырысқан.
8. Тәжірибе. Жарықтық музыкалық тұтастығын демонстрациялау. 1961 жылы Лондонда кеңестік өндірістік көрмеде алғаш рет, жарықтық музыкалық құрылғы көрсетілді. Қазіргі кезде ол кеңінен таралған. Жылдан жылға электрлік музыкалық аспаптардың дыбысы көбеюде. Біздің өміріміз Виа-сыз – вокальдық -инструменталдық ансамбль- мүмкін емес тәрізді.
Бұл жерде де музыка физикасыз мүмкін емес.
9. Тәжірибе. Динамик немесе телефонның дыбыстық генераторымен күшейтілуі.
Л. С. Термен музыка мен электричестваны қосқан алғашқы ғалым. Ол өзінің радиоқұралын терменвокс деп атады.
ЭЕМ- нің дамуы электрониканы музыкуада қолдану арқылы жаңа мүмкіншіліктер ашты.
60-шы жылдардың басында бірнеше жыл өткеннен кейін машиналар өлең жазып, күй шығарып, атақты ақындар, сазгерлер дәрежесінде болатындай көрінді. Тәжірибе және нәтижелер жинақтау барысында бұл көз қарас өзгерді.
Машина сазгерге әр түрлі дыбыстардың әр түрлі нұсқадағы шығаратын дыбыстарын шығару үшін өте қажет болды. Әсіретес бұл дәстүрлі емес құрылымды музыканы шығаруға тиімді болды. Осындай алдын ала дайындап қойған әр түрлі дыбыстар жиынтығынан сазгер өзіне қажеттілігіне сәйкесті нұсқаларды таңдап шығармаларында пайдаланды. Бұл- шет елдің сазгерлері тәжірибелерде қолданатын музыкадағы адам мен машина жүйесінің мысалы. Сонымен қатар осылай алдын ала даярланған машиналық дыбыстардың жиынтығын Итальяндық кибернетик және музыкант Э. Гальярдо сияқты дәстүрлі құрылымды музыка құрастыру үшін қолдануға болады.
ЭЕМ-ның көмегімен музыкалық шығармалар құрастыру адамның көмегінсіз де бола алады. Егер машинаға алдын ала музыкалық шығарманың негізгі элементтері берілген болса, машина оларды араластыра отырып берілгенге негізделген жаңа музыкалық шығарма тудыра алады. Сазгер музыкалық шығарма жазу кезінде өзінің ішкі күйіне бағынатын болса, машиналық музыка кездейсоқ таңдалған және жеке элементтерін өзгерту арқылы машинаның бағдарламасының ерекшелігіне байланысты болады.
Кездейсоқ музыканы шығару мен айналысқа сазгерлер Бах, Гайдн, Гендел, Моцарт және т.б. 1757 жылы полонез және менуэттер ойын тастар арқылы шығару атты кітап жарық көрді. 1793 жылғы Моцарт қайтқан соң екі жылдан кейін ол ойлап тапқан тастармен ойнау барысында кесте қолданып, құрастырылған пьесаның келесі тактін таңдау арқылы вальс жазу әдісі жарық көрді.
Сазгер бұл кезде машинаға тек қана әр түрлі дыбыстар жиынтығы, көзі ретінде қарамайды. ЭЕМ арқылы әр түрлі құралдар таңдауға мүмкіндік береді. Ол тек қана жаңа дыбыстар табумен ғана шектелген жоқ. Ол оның көмегімен дыбысталу уақыты, жиілігін, қаттылығын, тембрн және кеңістікте таралуын басқаруды көздеді. Машинаның көмегімен дыбыстың көздерінің орналасқан жерін өзгертуді іске асыру мүмкін болды. Бұл риверберация эффектісі-қалған дыбысталудың – дыбыстардың шағылуы арқылы, әдемі дыбыс алу.
ЭЕМ-ді музыкалық шығармашылықта қолданудың негізі музыкалық шығармаларды алу емес оны сазгерлерге көмек ретінде қолдану еді. Кибернетиканың негізін қалаушы Н. Винер былай жазған еді: адамға - адами, есептеуіш машинаға-машиналық. Жарық музыкасы барысында ЭЕМ сонымен қатар, әр түрлі гармониялық тенрбелістерді жіктеуге және синьтездеуге қатысты сұрақтарды шешу барысында суретші сазгерлеге көмек ретінде қолдануы мүмкін. Түстік музыкалық құралдар өте көп, олар қолмен , автоматпен және бағдарламаландыратын құралдар арқылы жұмыс істейді. Чайковский, Шопен,Вагнер, Пркофьевтің шығармаларына түстік музыкалық қосымша ерекшеліктер енгізілді. Компьютерлік музыканы әр түрлі әдістермен демонстрациялауға болады.
1. Микрокалькулятор арқылы
(МК-64, МК-51, МК-34) Микрокалькуляторды орта толқындық аралықта жұмыс жасайтын қабылдағыштың жанына орнатамыз. Қабылдағыштың орта толқындық аралығына түзетеміз (500-1500кГц). Микрокалькуляторды қосып қабылдағыштың жанында орнын ауыстра отырып,, қабылдағыштан шыққан максималды қаттылықтағы дыбыс естілетін жерге орналастырамыз. Микрокалькульяторды орналастырып болған соң, алма кезек барлық санды және функционалдық пернелерді басамыз. Осының барысында бақылайтынымыз әр бір перені басу, тек қана өзіне тән дыбысты радиоқабылдағыштың рупорынан естиміз, және де шудан басқа сазды дыбыстар естейміз. Яғни аз ғана күш арқылы музыкалық фрагменттер және қарапайым саз құрауға болады.
2. Дербес компьютер арқылы. Көптеген дербес электронды есептеуіш машиналар дыбыс шығару мүмкіндігіне ие. Ол үшін құралдар құрамында бағдарламаланатын дыбыстық сигналдар генераторы және динамик болу керек, ал бағдарламалау тілі музыка жазуға арналған сәйкесті командаларға ие болу керек. Егерде компьютерда динамик болмаса, құлақ қап қолданып, тұрмыстағы магнитафонды қолдануға болады.
Жоғарыда айтылған құралдар болса, мектептегі дербес ЭЕМ музыкалық сауатты ашу үшін және де әр түрлі пәндерде оқытуға арналған бағдарламалар мен қатар қолдануға болады. Кейбір дербес бағдарламаланған орталарда сабақ, оқу үрдісі, музыкалық фразаны орындаумен басталады. Осы арқылы оқушының сабаққа деген қызығушылығы, ынтасы артады. Мысалы: Q-бейсик тілінде дыбыстық генератормен байланыс SOUND nm бұйрығы арқылы іске асырылады, мұндағы nm-арифметикалық өрнек, олар сәйкесті түрде регистрдің номерімен оған берілетін параметрлердің мәні. SOUND командасы дыбыс тербелістерінің түрі, амплитудасы, жиілігі және т.б. 14 сегіз разрядты дыбыс генераторының регистріне параметр жазуға мүмкіндік береді. Бұл команданы қодану дыбыстық сигналдарды терең түсінуге қажет етеді. Сонымен қатар, бұл әр түрлі эффектілерді мысалы: ысчқырық, жел, теңіз шуы, жарылыс және т.б. дыбыстар алуға мүмкіндік береді. Мұндай эффектілерді құрудың ешқандай ережелері жоқ. Мысалы: ‘жарылыс эффектісін алатын бағдарлама’
Мысалы:
Жарылыс эффектісінің программасын алу
SOUND 0,0: SOUND 6,15: SOUND 7,7: SOUND 12,16
FOR X=8 TO 10: SOUND X,16: NEXT
SOUND 13, 0 FOR X=1 TO 500: NEXT
Q Бейсикт тілінде музыкалық программалаудың универсалды музыкалы макротіл болып табылады. Бұл макротілде, дыбыс генераторында қаралған, өлеңді бір уақытта бір,екі немесе үш каналдан орындауға болатын PLAY операторы бар. PLAY командасындағы әр бір жолдағы өрнек музыканы орындаудың бір каналдағы бағдарламасы болып табылады. Егерде бұл командада бос жол көрсетілген болса, онда сәйкестік канал қоланылмайды.
Музыканы жолдық өрнек ретінде жазу үшін, кілт ретінде командалық әріптер қолданылады. Оларда оқу оңай болу үшін үрірмен бөлуге немесе бөлмеуге де болады. Кез келген бір әріпті команда мен бірге бір сандық параметр және қосымша бұйрық болуы мүмкін.
Ноталарды жазу үшін оларға сәйкесті әріптер қолданылады.
До ре ми фа соль ля си
C D E F G A B
Әріптер ойнатылып отырған берілген ұзақтықтағы октаваға сәйкестікті нотаның орындалуын көрсетеді. Ноталардың оң жағына + қосып, жазыпе диезді көрсетуге, ал сол жағына - жазып, бимольді көрсетуге болады. Осыларды қосқаннан кейін ноталардың ұзақтығын көрсетуге болады. Бүтін бір саны, бүтінге, екі- жартыға, 4- төрттен бір бөлігіне және т.б. Осыдан кейінгі әр бір нүкте нотаны жартыға ұзартады.
Барлығы сегіз октава болады. Октаваның анықталуы О әріпімен 1-ден 8-ге дейінгі санмен жазылады. Октавалар былайша белгіленеді.
1- контроктава
2- үлкен октава
3- кіші октава
4- бірінші октава
5- Екінші октава
6- Үшінші октава
7- Төртінші октава
8- Бесінші октава
Октава анықтамасынан кейінгі барлық ноталар осы октаваға жатады. Басқа октаваға көшу, жаңа анықтамалармен беріледі. Үнсіз келісім бойынша 04 қабылданады, яғни бірінші октава болып табылады.
Мысалы:
‘Бірінші каналмен орындалатын, бірінші октава гамма бағдарламасы ’ .
PLAY SDEFGAB, сонымен қатар ноталарды басқаша жазуға болады. Мұнда тоны сандық мәнмен анықталады. Фортопианоның ақ және қара пернелері сегіз октаваның 96 ғана нтасына сәйкесті. Олар төменнен жоғары қарай сәйкесті түрде 1-96-ға дейінгі сандармен нөмірленеді. Әр бір нота № белгісі түрінде жазылады, белгіден кейін сан жазылады мысалы:
Сандық жазылумен берілген бірінші октава
№37№39№41 №42№44№46№48 бұл мысалда сандар ретімен жазылмаған өйткені қара пернеге сәйкесті сандар жазылмаған. Бұл бағдарламада арнаулы октавамен тонды жоғарылату жарты тонға төмендету сияқты белгілер көрсету керек емес.
Дыбысталудың ұзақтығы L әрпімен жанына бүтін сан жазылып беріледі.
L әріпінен кейін сан жазылғаннан кейін, осы санмен берілген ұзақтық келесі ноталармен жіктеледі. Жеке нотаның ұзақтығын өзгерту нота және оның қосымшасын көрсететін әріптен кейінгі сан арқылы іске асады.
Үзілістерді бағдарламалау, үзілістің уақытын белгілейтін бүтін санмен R әріпімен жүзеге асырылады. Үзілістің жартылай ұзақтығының көбеюіне нүктелер қолдануға болады.
Музыканың темпі 32 ден 255-ке дейінгі бүтін сандар мен Т әріпімен көрсетіледі. Үнсіз келісіммен Т-120 темпі қабылданады. Бұл оллегро темпіне сәйкесті.
Сонымен қатар PLAY қызыметші сөзімен қатар, жолдық өрнек емес, үтірмен бөлінген жолдық айнымалы жазылуы да қолданылады. Негізінде осы жолдық айнымалылардың мәні музыкалық бағдарламалардың макротілде жазылған фрагменті болуы тиіс.
Мысалы:
PLAY айнымалы қатары
AS=”S2M3200L32”: B$=”CDEE”
P$=”GAB”
A$=A$+B$+P$
PLAY A$
Осы мысалдағы соңғы екі қатардың орнына:
PLAY “XAS;XBS;XPS”
Айнымалы жолдарды қолдану ыңғайлы, мысалы, егерде жол ұзындығы 255 символдан тұратын болса.
3)
Оқу үрдісі барысында жақсы құрылған сабақтардың өзі көптеген оқушыларға қызық емес, немесе қорқыныш, сонымен қатар әр пән мұғалімі өзінің пәнінің ең маңызды деп оқулық маазмұнының кезектеп барін жаттауды талап етуі басқада жаман күйзелістер әкелуі мүмкін. Мектеп оқушының қызығушылығының оқу бағдарламасы аясына енгізу өте өиын. Олар кең және әр түрлі және өнер, ойын, спорт құрастырудың аймағындағы әр түрлі әрекет түрінде болу мүмкін. Сондықтан білімге деген қызығушылықты арттыруды, әсіресе физика сабағында бұйыру арқылы үйрету ұғындыру мүмкін емес. Физикаға деген қызығушылығын оқушының қызығатын әрекет аясы арқылы тәрбиелеу қажет. Тек сонда ғана физикаға деген қызығушылық тек қана ең жақсы көретін пән ретінде қарау ғана емес ғылымға деген ғылыми техникалық прогреспен және бізді қоршаған құбылыстар мен фактілерді түсіндіру үшін көмек беретін, құрметті ғылым ретінде қарауды, дамытуға тырысу керек.
Физиканы математика сияқты дәлдік ылымына жатқызады. Осыған байланысты сабақта қоңырау соғылысымен – ақ әдебиет өнер, поэзия орнына дәл тәжірибе, қатаң дәлелдеу және формулалар берілу керек. Бірақта бұл жерде ғылым мен өнердің физика сабағындағы үйлеспеуші пікірді қате деп түсіну керек. Осыған дәлел ретінде ежелгі Грекияның оқымыстыларын еске алу жеткілікті.
Өнер және ғылым сол бір реалды әлемді көрсетеді. Тек осы үшін әр түрлі құрал пайдаланылады. Ғылым бар нәрсені түсініктермен, заңдармен, теориялармен көрсетеді, ал өнер кейіптер арқылы жеткізеді. Және бұл оқушыларға жақын және түсінікті болып келеді. Бірақта осы екі әдіс бірін бірі толықтырып және байыта алады.
Қазіргі кездегі мектептің ең маңызды мақсаты болып, оқушылардың эстетикалық тәрбиесін жақсарту негіз болып табылады. Бірақ қазіргі кезде осы мақсат негізінен гуманитарлық пәндер мұғалімдерімен іске асырылады.
Осы мақсатты шешу үшін физика пәнінің мұғалімінің араласуы оқушылардың, ғылымның және таным процесінің сұлулығын түсініп, сезінуге, көруге және қоршаған ортадағы эстетикалық байлыққа екпінді түрде әсер етуге және оны көбейтуге шақырады. Осы үшін оқушылардың қызығушылық аясын кеңейту арқылы жоғарыдағы мақсатты іске асыру үшін көрмелер ұйымдастыру ұсынылады.
Мысалы:
Экспозиция тақырыбы
Экспонаттар
Безендіру
Тәжірибелер
Физика және музыка
Музыкалық аспаптар(ойыншықтың бөлшектер): шекті, үрлеуіш, соғу және пернелік.
Камертон
Дыбыстық генератор
Ойнатқыш
Жарықтық музыкалық аспаптар
Электронды музыкалық аспаптар
Ноталар
Бір сазды әр түрлі аспаптарда ойнау
Музыкалық шығармаларды орындау
Плакат келешектегі музыкант-физик және лирик, олар білім мен құлшынысты біріктіреді.
Дыбыс алу
Дыбыс көздері
Резонаторлық жәшіктің маңызы
Дыбыстың қаттылықтан тон жоғарылығынан және тембрга тәуелділігі
Музыкалық сазды микрокалькульятор арқылы ойнау
Акустика.
Газбен будың дыбыс жылдамдығы.
Газ және бу
Температура, °С
Дыбыс жылдамдығы,мс
Дыбыс жылдамдығының температурасымен коэффициенты,м(с.°С)
Азот ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Аргон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ацитилен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бензин ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Сутегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ауа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Су буы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Су буының --- ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Гелий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кисларод ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Неон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Азот акситі(IV) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Көмір қышқылы (II) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Көмір қышқылы (IV) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Хлор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0
0
0
90
0
0
0
110
0
0
0
0
0
0
0
333,6
319
327
200
1284
331,5
401
413
965
316
435
324
338
259
206
0,6
0,56
...
...
2,2
0,59
...
...
0,8
0,56
0
0,6
0,6
0,4
...
Дыбыс жылдамдығының с ауа температурасындағы t әртүрлі айырмашылығы.
t°C
c
t°C
c
мc
кмч
мc
кмч
-100
-90
-80
-70
-60
-50
-40
-30
-20
-10
0
10
20
30
40
50
263,7
271,2
278,5
285,6
292,6
299,3
306,0
312,5
318,8
325,1
331,5
337,3
343,1
348,9
354,6
360,3
949,2
976,2
1002,5
1028,2
1053,2
1077,6
1101,5
1124,9
1147,8
1170,3
1193,4
1214,1
1235,2
1256,2
1276,7
1296,9
60
70
80
90
100
150
200
250
300
400
500
600
700
800
900
1000
365,8
371,2
376,6
381,9
387,1
412,3
436,0
458,4
479,8
520,0
557,3
592,3
625,3
656,6
686,5
715,2
1316,9
1336,5
1355,8
1374,9
1393,7
1484,2
1569,5
1650,3
1727,4
1872,1
2006,4
2132,2
2251,0
2363,9
2471,6
2574,8
Дыбыс жылдамдығының c ауадан Жерге дейінгі h ұзындығының айырмашылығы.
h,м
c
h,м
c
мc
кмч
мc
кмч
0
50
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
2000
3000
340,29
340,10
339,91
339,53
339,14
338,76
338,37
337,98
337,60
337,21
336,82
336,43
332,53
328,58
1225,04
1224,36
1223,68
1222,31
1220,80
1219,54
1218,13
1216,73
1215,36
1213,96
1212,55
1211,15
1197,11
1183,89
4000
5000
6000
7000
8000
9000
10000
От 11050
До 20050
30000
40000
50000
60000
70000
80000
324,59
320,54
316,45
312,31
308,10
303,85
293,53
295,07
301,71
317,19
329,80
315,07
297,06
282,54
1168,52
1153,94
1139,22
1124,32
1109,16
1093,86
1078,31
1062,25
1086,16
1141,88
1107,28
1134,25
1069,42
1017,14
Сұйықтықтағы дыбыс жылдамдығы
Сұйықтық
Температура, °С
Дыбыс жылдамдығы,
с, мс
Дыбыс жылдамдығының температурасымен коэффициенты,м(с.°С)
Азот
Аргон
Ацетон
Бензин
Су
Теңіз суы
Ауыр су
Сутегі
Гелий
Глицерин
Керосин
Кислород
Нафталин
Мұнай
Олово
Ас тұзының ерітіндісі (10%-ті)
Ас тұзының ерітіндісі(20%-ті)
Ртуть
Қорғасын
Скипидар
Этилдік спирт (100%)
Этилдік эфир
-203
-186
20
17
25
20
25
-253
-269
20
15
-210
86
15
232
15
15
20
327
15
23
15
929
837
1192
1166
1497
1490
1399
1127
180
1923
1330
1130
1302
1330
2270
1470
1650
1451
1790
1326
1177
1032
-10
-8,7
-5,5
. . . .
2,5
. . . .
2,8
. . . .
-21,5
-1,8
. . . .
-8,3
. . . .
. . . .
. . . .
.. . .
. . . .
-0,5
. . . .
. . . .
-3,6
. . . .
Қатты дененің дыбыс жылдамдығы.(t=20 °C)
Қатты дене
с, мс
Қатты дене
с, мс
Алюминий
Бериллий
Бетон
Вольфрам
Бала ауыз
Гранит
Ағаш
аққайың
емен
шырша
клен
ольха
сосна
ясень
Дуралюмин
Темір
Алтын
Инвар
Иридий
Тұз тасы
Кварць шынысы
Кирпич
Кобальт
Константан
Латунь
Мұз(t=-4°C)
Манганин
Магний
Бал
Молибден
6260
12250
4250-5250
5460
390
3850
3625
4175
5000
4450
5060
5030
5065
6400
5850
3240
657
4790
4400
5570
3600
4820
5270
4280-4700
3980
4660
4600
4700
6290
Мрамор
Нейзильбер
Неилон
Никель
Ниоби
Олово
Органикалық шыны
Парафин
Плоина
Полистироль
Полиэтилен
Пропка
Резина
Ртуть(t=-40°C)
Свинец
Күміс
Сталь
Шыны
Танталь
Титан
Уран
Фарфор
Мақтақағазды жіп (10Н тартылыс күшінде)
Хром
Цинк
Чугун
Шифер
Эбонит
6100
4760
2680
4785
4100
3320
2550
1300
3960
2600
2000
500
1480
2670
2160
3620
5000-6100
5500
3350
6000
3300
5300-5900
1260
6200
4170
3500-5600
4510
2400
Дыбыс жылдамдығының c су температурасындағы t әртүрлі айырмашылығы.
t¸°C
t¸°C
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
c¸мc
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1402,7
1447,6
1482,4
1509,4
1529,2
1542,9
1551,3
1555,1
1554,8
1550,8
1543,4
1407,7
1451,5
1485,7
1511,7
1530,8
1543,9
1551,9
1555,3
1554,6
1550,2
1412,6
1455,3
1488,6
1513,9
1532,4
1545,0
1552,4
1555,4
1554,3
1549,6
1417,3
1459,1
1491,5
1516,0
1533,9
1545,9
1552,9
1555,4
1554,0
1548,9
1422,0
1462,7
1494,3
1518,1
1535,3
1546,8
1553,4
1555,5
1553,6
1548,2
1426,5
1466,2
1497,0
1520,1
1536,7
1547,7
1553,8
1555,4
1553,2
1547,5
1430,9
1469,7
1499,6
1522,1
1538,1
1548,5
1554,1
1555,4
1552,8
1546,8
1435,2
1473,1
1502,2
1523,9
1539,3
1549,3
1554,4
1555,3
1552,4
1546,0
1439,5
1476,4
1504,7
1525,7
1540,6
1550,0
1554,7
1555,2
1551,9
1545,1
1443,6
1479,6
1507,1
1527,5
1541,7
1550,7
1554,9
1555,0
1551,4
1544,3
Тербеліс жиілігіндегі әртүрлі дыбыс көздері.
Дыбыс көздері
Тербеліс жиілігі Гц.
Дыбыс көздері
Тербеліс жиілігі Гц.
Ер адам дауысы
Әйел адам дауысы
Скрипка
Контрабас
Кларнет
Флейта
Барабан
Рояль
100-7000
200-9000
260-15000
60-8000
150-8000
260-15000
90-14000
90-9000
Труба(бас)
Саксафон
Радиоқабылдағыштың дыбыс ұзартқышы,телевизор
Арфа
Виоланчель
Орган
60-6000
80-8000
80-10000
30-15000
70-8000
22-16000
Әншілердің дауыстары жиілігінің диапазоны
Әйел адам дауысы
Дауыстың диапазон жиілігі, Гц
Дауыс толқынының диапазон ұзындығы,см
Ер адам дауысы
Дауыстың диапазон жиілігі, Гц
Дауыс толқынының диапазон ұзындығы,см
Контральто
Меццо-сопрано
Сопрано
Колоратурное соапро
170-780
200-900
250-1000
260-1400
201-44
171-38
137-34
132-25
Бас
Баритон
тенор
80-350
100-400
130-500
428-98
342-86
263-68
Музыкалық тондардыңтербеліс жиілігі
тон
Октавалар
С_1
С
С
С1
С2
С3
С4
Тербеліс жиілігі,Гц
С(до)...
d (ре)...
e (ми) ...
f (фа)...
g (соль) .
a (ля)...
h (си)...
32,70
36,71
41,20
43,65
49,00
55,0
61,74
65,41
73,42
82,41
87,31
98,00
110,0
123,47
130,81
146,83
164,81
174,61
196,00
220,0
246,94
261,63
293,66
329,63
349,23
392,00
440,0
493,88
523,25
587,33
659,25
698,46
783,00
880,0
987,77
1046,6
1174,7
1318,5
1396,9
1568,00
1760,0
1975,5
2093,1
2349,3
2637,0
2793,8
3136,0
3520,0
3951,1
(жалғасы)
№8 Баяндамашы.
Баяндамашы бұл жерде дыбыстың қаттылығымен шудың адамдармен аңдардың өз сезімдеріне қалай әсер ететіндігі туралы сұрақ қозғайды.Адамға керек ең негізгі дыбыс 80- нен 600 Гц диапазон аралығында жатыр.Адамның жас кезіндегі құлақ мүшесі 20Гц дыбыс жиілігін ал, қартайған кезде 20- дан 50кГц аралығында қабылдайды.Құлақтың сезу қабілеті тек жасқа қарап қоймайды, сонымен қатар оны өмірде кешіп өткен қиыншылықтарына да қатысты.
Сонымен ескі құралдарда жұмыс істеген механикалық кузнец және тағы басқа жерлерде жұмыс істейтін адамдардың құлағының сезу қабілеті жастайынан төмендейді.Көбінесе жасөспірімдер арасындағы әрдайым қатты музыканы тыңдайтын,сонымен қатар акустикалық жүйедегі мықты плеир арқылы да музыка тыңдаудың нәтижесінде есту мүшесі нашарлайды.Қатты дыбыстар тек есту мүшесіне әсер етіп қоймай, адамдар мен аңдар нерф жүйелеріне әсер етеді.Ормандағы шу табиғаттың тыныштығын бұзады.Сондықтан барып үлкен мекемелерде механиздермен станоктардан шығатын шулардың дауытарын ақырындату үшін шаралар арнайы қолданылады.Үлкен үй құрылысында дыбыс жоғалтқыш материалын қолданылады.Ал орман шаруашылығындағы тәртібін лесхоз жұмысшывлары қадағалайды.
Білгірлермен оқымыстыларға қойылатын сұрақтар:
Жәндіктердің көбі үшқан кезде белгілі бір дыбыс шығарады.Ол неден туады?
Көбелек неге дыбыс шығармай ұшады?
Маса мен шмелдің шығарған кездегі дыбысытарының айырмашылдығы неде?
Ауа шынымен ағаштан қарағанда неге дыбысты нашар өткізеді?
Неліктен есік жабық кезінде терезеден даладағы дыбыс жақсы естіледі?
Неге бос залда дыбыс қатты естіледі де ал, толтырылған залда дыбыс нашар естіледі?
Медуза құйын кезінде ашық теңізге кетеді.Олар құйын болатынын қайдан біледі?
Неге кішкентай скрипканың дыбысы гитарадан қарағанда қатты естіледі?
Қатысушылардың фамилиялары
Қысқаша анықтама
1
2
3
4
5
6
7
8
Жаңа не білдіңдер
Баяндамашыларға Нұсқау немесе сұрақтар.
Арықарай қатысушылар таблициясы бар парақты береді. Онда оқытушыға мәліметтер алуға көмектесетін таблицалар толтырылған.Сабақтың соңында мұғалим қорытынды жасайды. Баяндаушылардың баяндамасының нәтижесін, сұраушының белсенділігін және сұраққа дайындықтарын бағалайды.
Пресс - топ мүшелері газетті безендіріп болады, келесі сабақты берілген іш- шараға және газетке қатысты баяндалады.
Сабақтың мақсаты: Дыбыс толқыны тақырыбын оқып, білген білімдерін толықтыру, осы оқып білген біліңмдерін салыстыра отыра алуын және анализ жасауға, оқушылардың пәнге деген қызыңушылыңын қоршаіан орада болып жатқан әр түрлі құбылыстардың тууын сонымен қатар адамдардың философиялық көз қарасын түсіну.
Дайындалу жұмысы:
Осы тірбие сағаты болар алдында оқушыларды алдын ала оқушылар арасынан екі топ бөіп аламыз. Топ мүшелері 5-6 оқушылар санынан тұрады. Бұлар танымалы ғылыми баспаларды, акустика аймағындағы білімді оқымыстыларды белгілеп, олардың бірнешесі арнайы баяндамалары бар оұымыстылар болса, ал қалғандары конференцияларда барлық күш жігерлерімен қатысып отыратын оұымыстылардың орнын орындайды.
Бұл пресс-тобының ережелеріне дайындалу ережелері, кабинеті безендіру конференцияда қаралатын барлық бағыттар бойынша жұмыс істелінеді. Пресс-тобының мүшелеріне: келешекте жүргізушінің ролін атқаратын есеп беруші, фоторепортер, журналист және безендіруші.
Оқымыстылар алдын ала тақырыптарды мұғалімдерге беріп қояды. Алдын ала білетін тақырыптары бойынша баяндама оқымайтын, конференция мүшелері сауалдамалар дайындап отырады.
Адын ала кабинеттерін пресс- топ мүшелері безендіріп, әр бәр топ мүшелерінің кеуделерінде визитка карточкалары, онда әр мүшенің фамилиясы және мекемелердегі алатын орны жайлы айтылуы керек. Пресс конференияға дейін алдын ала әр тоб газет шығару керек. Осы әкелген газеттермен кабинетті безендіру керек. Әр бір редкация мүшелері өз жұмыстарымен бос емес. Суретшіге тақырыпты үйде жазып алып келуге рұқсат ал басқаларын баяндама оқып жатқан кезде газетке асуреттей отыра, сұраққа жауап беру керек. Сабақ соңында оқытушы, баяндамаларды оқуын, белсенді тыңдауын, дайыендап әкелген сұрақтарын қоя білуін қадағалай отыра оқушыларды бағалау. Өткізіліп отырған шара жайлы алдын ала ақылдасу керек, себебі бұл газатті шығару ұшін керек. Газетті шығарған кезде әр топ мүшелерінің фоталары конференция баяндымаларының тезистері болу керек.
Кабинетті безендіру.
Демонстрация жасайты үстел үстінде магнитофон, екі камертон, гитара, темір сызғыш, динамикалы дыбыс генераторы. Тақтаға өтілетін тағырып жазылады. Конференцияда өтілетін тақырып бойынша қанатты сөздер және плакатқа жазылған атақты адамдардың сөздері жазылады. Әрбір топ мүшелерінің алдында конференцияның жоспары және бақылау сұрақтары,онда премсс-топ мүшелері қысөабаяндама жасалынған болады. Баяндама оқымайтын оқушылар сұрақ дайындаумен қатар сұраққа жауап беруге дайындалып келеді.
Конференцияны өткізуге арналған жоспардың орындалуы:
№
Оқымыстылардың жұмыстарының бағыты
Баяндамаларына арналған мысалдар
Баяндамашы
Уақыт, минуты
1
Тәрә табиғаттағы дыбыстар
Акустика-дыбыс туралы ғылым
3-5
Тарихи справка
3-5
Дыбыс көздері және қабылдағыштар
3-5
Дыбыстың сипаттамасы
Дыбыс жылдамдығы. Әр түрлі ортадғы дыбыс жылдамдығы.
3-5
Физика және музыка
3-5
3
Дыбыстың құбылыстар
Дыбыстың шағылысуы
3-5
Естілмейтңн дыбыстар. Олардың қолданылуы.
3-5
4
Қоршаған ортаның қорғаушысы
Шулы былғану
3-5
5
Есебін беру
5
Сабақтың барысы:
Жүргізуші:
Мүшелермен таныстыру, қошеметтеу,, қатарлап тақырыптарды атап өту.
Адамдар дыбыс арқылы әлемді танып біле алады. Біз әр түрлі дыбыстарды естиміз: аяқтың дыбысын, есіктің сықырын, жапырақтың сыбдырын, құстар әнін, адамның сөзін.Әлем дыбыстан толтырылған. Олар біз білмейтін жердің өзінде де болады. Дыбыс арқылы адамдар, делфиндер, балықтар, аңдардың бірталайы бір бірімен сөйлеседі. Бұрыннан бері адамдар дыбыс туралы біліп, олар арқылы музыкалы әуендер әкелді. Дыбыс дегеніміз не? Бұ білім жөнінде білетін мамандарға сөз береміз.
№1 баяндамашы.
Ерте кезден бастап, адамдар музыкалық аспаптар арқылы адамға жағымды әр түрлі әуендер шығара білген, осыдан барып акустика-ғылымы туды.
Дыбыс- аңдар мен адамдар құлақпен ести алатын ортада таралатын белгілі бір жиіліктегі толқын.Адамдар 16 гц тен 20 кГц ке дейін тыңдай алады. Дбыс тербеліс құбылыстары болып табылады.( сығылған темір сызғыштандыбысталынуын, сонымен қатар егер оған лентаны байлап, лента арқылы айналдыра отыра демонстрациялау, гитараның шектерінің дыбысталынуын, балғамен ұрған кездегі бусинкалы камертонды да демонстрациялау).
№2. Баяндамашы.
Ертедегі ғылым ретінде қатысушылар, дыбыстың тууы жөнінде баяндап береді. Пифагордың өзі (6ғ. Б.з.д) труба ұзындығы мен естілген тонның биіктігін арасындағы байланысты тапқан, Аристотель (4 ғ б.з.д) дыбысталынатын дене ауада сығылу мен таралуының болатынын түсініп және жаңғырықтың бқгеттен болатын дыбыстың шағылуынан болады деген. Леонардо до Винчи (15-16 ғ) дыбыстың шағылуын тексерді. Г.Галелей дыбысталынатын дене тербелісте болатынын тапты. Дыбыстың жылдамдығын алғаш рет М.Марсенн өлшеді. Акустика - дыбыстың негізін қалаған атақты оқымыстылардың фамилиясын баяндамашы атап өтеді: Х. Гюгенс, О. Френель, Т.Юнг,Х. Доплер, Д. Рэллей.
№3 баяндамашы
Вибраторы, яғни дыбыс көзі ретінде тербелмелі денелер болып табылады. (№1 баяндамашының демонстрациясы туралы айта кетеді.). Қандай да бір тербелмелі орта дыбыс өткізгіш болып табыфлады ( ауа сорылған қалпаққа орнатылған будилникпен демонстрациялау). Баяндамашы телефондағы мембрананың және дыбысзорайтқыш, қандай да аспаптардағы шектер туралы, электро- акустикалық түрлендірулердің диффузоры туралы айтып өтеді. Дыбыс қабылдағыш құралдарға адамның және аңдардың құлақтарын жатқызуымызға болады. Акустикалық толқын құлақтың барабанына-мембранаға, сыртқы слухының отетін жерін жабатын жеріне әсер етеді. Құлақтың ортаңғы элементі, слухтың үш таяқшасы арқылы: наковальді, стремен балғасы арқылы құлаққа акустикалық тербеліс беріледі, осыдан барып, ол оваль тәрізді айналу терезесігне дейін, ДЫБЫС СЕЗІМДЕРІНІҢ нервісінен миға бара жатып, қылшық клеткалар деформалайды және онымен нервтің импульсіне түрленеді. (Слайдтар көрсету арқылы түсіндіреді).
№4 баяндамашы
Қандай ад бір дыбыс әр түрлі ортада әр түрлі естіледі. Футбол стадионындағы матч кезінде жқтел естілмеуі мүмкін. Бұл бірақ концерт болып жатқан залда адамдарды тітіркендіру мүмкін. Дыбысты қабылдау әр адамның көңіл күйіне де қатысты. Мынадай сипаттама енгізуге де болады. Амплитуда мен жиілікке тоқтала кетсек Осылар арқылы біз дыбыстарды бір-бірінен ажырата аламыз. Қарапайым гармоникалық тербеліс нәтижесінде дыбыстың спектрі негізгі дыбыс сипаттамалары болып табылады. Негізгі жиілік анықталады, онымен қатар дыбыстың жоғарылығын аламыз, ал гармоникалыққа-дыбыс тембрі. Акустикадағы Доплер эффектісі - тербеліс жиілігінің өзгерісі, дыбыс қабылдағыштар, қозғалыс кезінде осы екі қабылдағышпен тербеліс жиілігі бір-біріне қатысты. Ортаның қасиеті мен және толқын формасына қатысты және амплитудадан дыбыс қысымына қатысты дыбыс интенсивтілігі дыбыс тербелісінің энергетикалық сипаттамасы болып табылады. Дыбыс интенсивтілігі – бұл шама энергия уақытының орташасын анықтаған кездегі, 1 с кезіндегі 1м 2 аудан арқылы, толқындардың таралуына перпендикульяр өткен дыбыс толқыны. Субьективті дыбыс сипаттамасы, дыбыстың қаттылығы болып табылатын, дБ -мен өлшенетін тербеліс амплитудасына қатысты интенсивтілігімен қатысты болуы. (шектердің дыбысталыеуын, дыбысзорайтқыш мембрананы демонстрациялау).
Ең сезімді мүше адамның құлағы, 1-5кГц тең.
-Тонның жоғарылығы тербеліс жиілігіне қатысты және Гц пен өлшенеді.
-Дыбыс жылдамдығы әр түрлі ортада әр түрлі.
Баяндамашы 1822 ж Франциядағы қойылған ауадағы дыбыс жылдамдығын анықтаған кездегі тәжірибе жайлы айтып өтеді. Сонымен қатар ауадағы дыбыс жылдамдығының қорытындысын, дыбыс жылдамдығының температураға қатысын айтып өтеді.
Осыдан барып ол, судағы дыбыс жылдамдығын айтып өтеді. Сонымен қатар Женевск теңізіндегі Жак Штурм оқымыстысы алғаш рет 1827 жылы анықтаған болатын. Тұщы судағы дыбыс жылдамдығы – 1435 мс, ал т ұздалған суда – 1475 мс. Қатты денелерде дыбыс жылдам таралады. Осы уақытқа дейін:
V ауада -339-340 мс
V суда-1500 мс
V қатты денелерде- 60 000 мс дейін деп есептеліп келген.
Кероемет бір әсермен адамдардың музыканы қалай тыңдайтынын көрсетеді. Атақты компазитор Л. Бетховен, естімей қалған кезде, роялдің дыбысын ести білген, таяқшаның бір үшін роялге қойып, екінші ұшын тісіне тіреп туындыларын жарыққа әкелген. Сонда дыбыс өткізгіш ретінде таяқша болған.
Осыдан екі жүз жыл бұрын Марен Маре атты композитордың аты жаңғырғандай борлатын. Оның негізгі атының шығуы 12 сонат циклін қолдана отырып орындауынан болды. Мигрен кезіндегі, ұйқы болмағанда, ауырған кезде жазатын музыка шығарған. Дәрігерлер өз пациенттеріне тек аурудан жазылу үшңн ғана емес, сонымен қатар жаман ойлардын құтылуға, көңіл күйін көтеруге арналған.
№5 баяндамашы
Аңдар бір бірімен қалай араласады? Олар бір бірімен иіс, ым, дыбыс арқылы сөйлеседі.
Дыбыс коды әр түрлі. Дүниеде қанша дыбысты аңдар болса солнша тілдер бар деп айтуға болады.(Ә түрлі құстарды, жыландардың, иттерді дауыстарын дыбыстарын таспада басылған көрсетеді).Иттердің дауысы әр түрлі оттенктен тұрады. Түлкінің дауысы ең жіңішке болып келеді. Ал жыландар көп сөйлемейтіндер болып келеді.
Алқұрт-құмырысқалар дыбыс бере алады ма? Олардың дыбыс құрылғылары жоқ, сондыұтан олар дыбысты тек қозңалыс арқылы береді. Қоңыздар ұқанаттары арқылы дыбыс шығарады. Қанаттарын қаншалықты тез соқса, соншалықты дыбыс қатты естіледі. Шыжын 300-500 секундына қанатын қақса, маса- 500 ден жоғары.
Балық сөлемейді деген анықтама дұрыс па, бұрыс па? Бұл қате себебі, балықтар әр түрлі дыбыстар шығарады.
Ал бақалардың төменгі жағында резонатор қапшықтары бар.
16Гц тен төмен дыбыстар инфрадыбыс деп, ал 20 кГц тен жорғары дыбыс ультрадыбыс деп аталады.
Құлақтан басқа дыбысты біз микрафон арқылы табуымызға болады. Ол адамның құлағы естімейтін, сезбейтін тербелістерді естуге, зерттеуге мүмкіндік береді.
Ультрадыбыстар толқын ұзындығы кішкентай, ол қатты және сұйық орталарда жақсы тарайды. Заңсыз иттерді аулайтын адамдар алғаш рет ысқытықты пайдаланған. Иттер
135 кГц жиілігіндегі дыбыстарды естиді. Көптеген аңдар ультрадыбыстарды қолданады: жарғанат, дельфин, киттер маңайындағыны бақылау үшін қолданады.
Арықарай УД дефектоскопта, деңгейлі өлшеуіште, медициналық диагностикада, сүтті қорғау үшін, т.б. үшін қолданылуын айтады. Олар туралы келесі баяндамашымыз айтады.
Инфрадыбыс атмосфераның және теңіздің тербелісінде болады. Сонымиен қатар, жарқырау кезіндегі разрядта,, жарылыста, оқ атылғандағы, атмосфераның жоғарғы қабатын өлшеу үшін қолданады. Инфрадыбыс дыбыс толқындарының таралуының ұзындығы үлкен болады. Бұл қасиет арқылы алыстағы жарылыстарды білуімізге болады.
Инфрадыбысты адам құлағы естімейді, бірақ сондада адам мүшесіне қандайда бір жақсы әсері бар.
№7 баяндамашы
Бөгеттен туған дыбыс толқындарының шағылуы кең таралған құбылыстардың қатарына жатқызуымызға болады. Барлығына белгілі мысал ретінде ғимараттардан, ормандарда, тауларда болатын жаңғырықты және т.б. келтіруімізге болады. Егер бізге дыбыс толқындары жететін болса,соңында бөгетке ұласатын, онда көпқысқалы жаңғырық болып табылады. Көпқысқалы жаңғырық туралы баяндамашылар айтып өтеді.Рейне өзені маңайындағы, Лорелея тауында оқтың атылғандағы жаңғырығы тқрт қайтара қайталанылады.Вудворт-ағылшын замкысында он жеті рет қайталанылады.Лос -Анжелс америка қаласындағы библиотекадағы жаңғырық 20 секунт тоқталмай жаңғырады.
Дыбыс локациясы- арнайы бірнәрсеге қатысты бағытталған және белгелі заттың арақашықтыңынан туылған арнайы дыбыспен шағылдырған құрылғы.
Соңғы жылдарда, дидактикада оқытудағы басты эффектісі бола алатын оқу процесінің оптимизім принціпіне көп көңіл бөлінген.
Бұл принціп мынандай әр түрлі , яғни оның ішінде оқушыларға максималды түрде есеп шығару сияқты варианттарды қарастыруға мүмкіндік береді. Сабақтың оптималь вариантта болуы - бұл жақсы түрі емес, ал нағыз түрі болып қазіргі таңда, берілген мектептің оқушысы мен оқытушысы саналады.
Негізгі жүйе бойынша оқытудың оптимизациясы үлкен мәнге ие болу үшін, оқушылардың қызығушылықтарын тудыра білу керек. Көптеген ойлардың ішінде, оқу процесін жақсатру үшін жүргізілген, қатысушылардың білуге деген қызығушылықтарын тудыру ең негізгі мәнге ие оқу процесі болып табылады.
Шыныменен де оқыту арқылы оқушының, міндеттімін деген ойларын, еңбекқор болуға, Отнаға пада әкелу сияқтысезімдер қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бірақ осы эмоция оқушылар үшін оқуға деген және еңбекке деген көз қарастарын жақсартуға әкеп соғу керек. Берілген программа бойынша сұрақтарды білу арқылы білім алудан көрі, оқытушының өмірін арнағап, қызықтырып жүрген жұмыспен айналысқаны дұрыс болып табылады. Әр оқушының өз мақсаттарын тудыру және соған жетуге деген құштарлығын тудыру керек.
Мектеп басынан бастап, яғни оның ішінде ең жеңіл тәсілдерді қолдана отырып, есеп шығара отырып, олардың шығармашылыққа деген көз қарастарын жақсарту қажет. Мектепте физика сабағынан беретін оқытушы: өрістің біріккен теориясын құру керек, жұлдыздарға космотық кемелерді жібере білу, мұрагерлердің проблемаларын зерттеу, термоядролық реакцияны басқара білу керек.
Физика мектеп қабырғасында үлкен роль атқарады. Оқытушы пән ретінде, ол қатысушылардың әлемнің ғылыми суреттемесін білдіреді. Негізгіғылыми-техникалық пән бола отыра, физика оқушыларға гуманитарлық ғылыми білімге, оның негізгі бағасын білдіре отыра көрсетеді. Физика қатысушылардың шығармашылық қабілетін оның ішінде, әлемді тану және өзін сендіру, яғни өзінің өзіндік қасиетін тәрбиелеуге әкеп соғады. Оқытудың бұл негізгі мақсаты, білімге деген оқу процесі кезіндегі қызығушылықтарын тудырған кезде ғана орындалады, себебі тек сол кезде ғана оқушының пәнге деген қызығушылығы тууының арқасында өзіне сену яғни өзіндік қасиеті қалыптасады.
Оқушының білімінің жақсаруының, қызығушылығының артуының нәтижесінде, сабақ кезде оқушылар жаппай қатысуы, білімдері ретінде, оқуға деген жақсы көз қарасы, өмірге белсенді қарауы осылардың барлығы оқу процесіне жақсы әсер етеді.
Мұғалімнің алдына қойған мақсатын оқушы біле алу керек, сонымен қатар алдына ол да мақсат қоя білуін және ол сол мақсаттың белсенді мүшесі болу үшін оқытуды жақсылап қалау керек.
Бұл кезде оқушы қызығушылығының арқасында оқу процесіне қатысу керек, мұғалімнің мақсаты үшін алынған зат ретінде, яғни сол арқылы оқушының сол кезге дейінгі алған білімінің нәтижесін біле аламыз.
Оқушылардың негізгі білімін алу мақсатындағы қызығушылықтарын тудыратын қасиет, ол педагогикалық оқыту, бұл оқытушының педагогикалық білімінің арқасында оны білуінің, қолана алуының нәтижесінде орындалады.
Оқу материалын анық, ойлау үшін , жету үшін, максималды өзіндік жұмыстарды орындауға, оқушыға қандайда бір жақсы әсер ету үшін қолданылатын белгілі бір шараны,қатаң түрде және ақыл ретінде сипаттаудың нәтижесінде педагогикалық талантты жақсы қолдана білу керек.
Педагогикалық және психологиялық әдебиетте оқытушының негізгі функциясы білім беру емес, сонымен қатар сол білімге деген эмоциялық сезім қалыптастыру арқылы оның біліп алуына жақсы әсер ете алу керек делінген.
Біз қызығушылықтарын арттыру үшін қолданылатын осы педагогикалық және психологиялық көз қарастарын терең түсіндіру біздің міндетіміз емес, себебі бұл сұрақтарға негізгі жұмыстар бағытталған.
Енді осы негізгі сұрақтардың біріне тоқталсақ:
1. Білуге деген құштарлық дегеніміз, өзін сол бағытта, яғни білімге қатысты аймақта, білімді алу мақсатында сол пәнді білуге қатысты. Өзіндік білуге қызығушылық, адамның тенденциясынан тұрады, яғни білуге деген құштарлығы болу керек, соның негізін терң түсе білу керек. Сонымен қатар қатысушының физикаға деген қызығушылығы, яғни құбылысқа, фактіге, заңдарға, теория негінде қаланған олардың негізін білуге, және олардың практикалық мәнін және териялық, эксперименталдық әдістерін білуге, келе жатқан жоғарғы сыныптың әдістеріне қызығушылығымен орындалады.
2. Енді білуге деген қызығушылықтың негізі ретінде қайнар көзі неде деген сұраққа тоқталайық.
И. П. Павлов бұл не? деген рефлекс арқылы қызығушылық тудырумен байланыстырған. Бұл рефлекс ситуатциялық қызығушылықпен қатысты, ал бұл білімге қатысты болуы мүмкін. Мұны бастысы - ақпараттардың болуында.
Білуге деген құштарлықтың механизмі қиынырақ, сыртқы тітіркендіргішке жауап бергеннен көрі. Барлық айналамыздағы қоршап тұрған, адамдарға кезігетін жаңа құбылыстардың барлығы оның қызығушылығын тудыратын зат болып табылмайды. Оқытушы белгілі бір мінезін сипаттаудың арқасында білуге деген қызығушылығы пайда болады. Мысалы ол өзінің өміріде көп орын алатын белгілі бір пәнге деген қызығушылығы тууының нәтижесінде, соны терең түрде оқи отыра сол туралы білгісі келіп, барлық ықыласпен кірісуін айтуымызға болады. Ал керісінше болған жағдайда, оқушының мінезі кездейсоқ болуы мүмкін.
Кейбір педагогикалық және психологиялық тұрғыда, табиғи баланың білуге деген көз қарасы оның бойы мен дамуына қатысты деп тұжырымдалған. Бұндай көз қрас адамдар арасында тууылған анықтама ретінде бағытталған.
Психология мен педагогикада, қызығушылық ол өмірмен байланысты, яғни сол кездері адамдарда қызығушылықтары туады.
3. Оқу пәні ретінде физикаға деген динамикалық қызығушылықтары туралы толық айталық.
Бұл оқу процесімен қызыққандарға мынандай схема ұсынуымызға болады: қызыққан мен таңқалуға дейін, одан барып, білуге деген белсенді активті қызықтырушылыққа, одан барып, білімге, ғылыми ізденіске әкелуін айтуымызға болады.
Бірінші сатыда - қызыққан мен таңқалу – бұл кезде оқушыларда
ситуациялық қызығушылық туады, олар демонстрациялық эффекті тәжірибелерде, кездейсоқ физикадағы құбылыстардың пайда болуы туралы әңгіме айтқан кезде, керемет құбылыстар туралы т.б. пайда болады. Бұл қызығушылық сабақта бір өзгеріс жасаған кезде жоғалып, жойылып кетеді. Оқытушы осы алғашқы сатыдағы оқушылардың қызығушылықтарын жоғалтпай отыра, оның ары қарай дамуын қадағалап отыру қажет.
Қызығу, бұл бірінші баспалдақ ретінде, онда оқытушының өзіндік бағыты, оның обьектісі пәннің мазмұны емес, ол сабақтың толық қазіргі қолданылатын құрылғының сыртқы құрылысы, оқытушының мастерлігі, сабақтағы жұмыстың формасы қызықтыру керек.
Оқу процесіндегі толық білімді алу үшін, фактісін, құбылысты, заңдарды білуде қызығушылықтары туады: оқушы осы қызыққан обьектісіне толғынан кіріседі. Осыдан барып қызығу қызығушылыққа ұласады.
Қызығушылық оқушының алдына алған мақсатына жетуне мүмкіндік беретін ең жақын баспалдағы болып табылады. Мұнда бірінші жоспар бойынша білуге бағытталады. Сондықтан қызығушылық тууы оқу процесімен толық байланысты.
Осы қызығушылықтың нәтижесінде оқушы пән туралы толық меңгере отыра, оны терең меңгере алады. Бұл бағытта қатысушы көп сұрай бастайды, салғыласады және өзінің барлық күшімен осы өзі қойған сұрақтарына жауап іздеудің нәтижесінде, сұрақтарына жауап беруге тырысады, сонымен қатар өзінің сабақтастарының сұрақтарына да жауап беруге тырысады. Оқытушы осы оқушылардың сабақ барысында сабақтың білуге деген қызығушылықтарының нәтижесінде көңілді де және ары қарай білсек деген көз қарас қалыптасу үшін, алдын ала жоспар құрап алу керек.
Келесі бағыт - білуге деген қызығушылықтың артуы- пән бойынша білімге деген құштарлықтың тууының нәтижесінді болады, ал бұл үшін қаншама мимен ойлауға және де практика жүзінде білімдерін қолданудың нәтижесінде туады.
Оқушылардың физика пәнін оқудың нәтижесінде қызыққан обьектері өзгеріп отырады. Бастапқыда бұл заңдар, құбылыстар фактылар болса, одан барып, - оларды түсіндіре алу мүмкіншілігіне ие болады; содан кейін - әлемнің физикалық картинасын салып бере алатын, теориялық тұрыда, теория жүзінде түсіне алуына әкеп соғады.
Мектептің тәжірибе жұмыстарын оқудың нәтижесіндегі, қазіргі мектеп оқушылары, соның ішінде жоғарғы сыныптарда, мектеп оқытушыларынан жоғары ұсыныстар қояды. Олар, сабақта алған білімдерін толық меңгере алуларына мүмкіндік бере алатын, сабақтың көлемін оның мазмұнын, оқытушының өзіндік шығармашылық сипаты бойынша және өзіндік ұстазға деген көз қарасымен пәнге деген көз қарастырн жақсартатын ұстаздарды талап етеді.
Сабаққа қатысушылардың физика мұғалімі олардың сабаққа деген қызығушылыұқтарының сабақ кезінде жоғарылағанын қалай біледі? Оны біз мынандай педагогикалық зерттеулердің нәтижесінде біле аламыз:
1. Белсенді түрде оқу барысына қатысуы ( қанша рет қолын көтерді, жауап берді, өз қалауымен неше рет сабақ айтты,мұғалімге қанша рет сұрақ қойды).
2. Сабақ аяқталған кездегі қоңырау болғанда оқушының қоңырауға деген реакциясы.
3. Өзіндік қорытынды шығара білуінен.
4. Баяндамамен өз қалауымен шығып, оқып беруі.
5. Өз қалауымен қатысушылардың сұрақтарына жауап беруге және анализ жасауына қатысуын бағалау.
6. Қоршаған ортадағы әр түрлі құбылыстарды түсіндіріп, сонымен қатар заңдармен және құбылыстарға терең мағынада білуіне деген құштарлығынан бағалауға болады.
7. Өзіндік тұрғыда экспериметтермен, құрылғылармен жұмыс істеудің және үйде, кабинеттегі жұмыстарды орындауның нәтижесінен.
8. Мектеп библиотекасында жәнеүйде өз бетімен ғылыми-танымалы кітаптарды оқуынан.
9. Физика пәні бойынша, сабақтан тыс жұмыстарға қатысу.
Қызықты сабақ беруінің нәтижесінде қызықты ілім алуынаәкеп соғады. Сондықтан оны біз оқу процесінің негізгі бағыттарына жаптқызуымызға болады.
Барлық осы айтылғандардың барлығы қызықты оқытуды оқыту мақсатындағы зерттеуге, пәннің ерекше мазмұнын анықтауға,, методикалық комплекс кезінде пайда болған, бұлар сынып мүшелерінің білімдеріне сабақтың есебіндегі ғылыми – тәрбиеге әкеп соғады.
Бұл берілген жұмыста, біздің көз қарасымыз бойынша, басқа әдебиеттерден қарағанда аз қарастырылған.