Тіл мен ел... Осы бір қасиетті ұғымдарды егіз қозыдай қатар атау олардың адам өміріндегі алатын орнын айшықтайды. Яғни, тілсіз елдің, елсіз тілдің ғұмырының баянды болуы мүмкін емес.
Тіл – халықтың жаны да, сәні де. Ана тілінің топырағында көктеп, ауасынан тыныс аямаған өнер де, білім де өміршең емес.
Егеменді еліміздің ертеңі жарқын болуының шарты- тілге құрмет көрсету. Тәуелсіздік алғалы қазақ тілінің өсіп -өркендеуіне біраз жағдайлар жасалуда. Соның бірі- қазақ тілінің мемлекетік мәртебе алуы. Тіл –ұлттың ұлт болып қалыптасуының ең бірінші шарты. Ұлттың ұлы игілігі. Жетпіс жыл бойы басқа тілдің көлеңкесінде қалып келген тіліміз алғаш рет 1989 жылы мемлекеттік мәртебеге ие болды. Содан бергі уақыт ішінде тіліміздің қанатын кеңге жайғаны байқалады. Бірақ ата-бабамыздың мұрасы- қаймағы бұзылмаған қазақтың қара сөзін тек заң шығару арқылы ғана сақтап қалуға бола ма? Жоқ? Жүрегі ұлтым деп лүпіл қаққан ұлтжанды әрбір адамның үлкен әріппен басталатын Азаматтық парызы- өз тілінің терезесін өзге тілмен тең ету, оны шын жан-тәнімен сүю, оны көзінің қарашығындай сақтау. Осы қасиеттердің барлығын болашақ ұрпағының бойына сіңіру. Міне, сонда ғана ұлағатты да құдіретті ұлы тілін сақтап қалуға болады. Екіншісі, өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін үйренуге деген құлшынысының арта түсуі. Иә, еліміз-егемендік, тіліміз мемлекеттік мәртебе алғалы қазақ тілін үйренушілер қатары өсе түсуде. Мемлекеттік тілді меңгеруге өз республикамыздың азаматтары ғана емес, шет елдерден келген адамдардың да ден қоюы көңілге қуаныш ұялатады.
Тіліміздің осылай шарықтап қанат қағуымен қатар, көңілді су сепкендей басатын көлеңкелі жайттар да кездеседі. Туған тілін шұбарлап сөйлейтіндер, тіпті туған тілден безетін сорақыларды да көріп жүрміз. Ана тілі-ар өлшемі. Олай болса, тілді шұбарлау-арды шұбарлау, көңілге тұнығын лайлау. Тіліміздің мәртебесі көтерілсе, елдің де мәртебесі биік болады. Әлем таныған ел болу үшін тіліміздің жұлдызын биіктетуіміз керек.
Қай халық өз тілін құрметтемеген, айрықша бағаламаған. Қазақ халқы бұған ерекше зер салған.
Қазақ- сөз қадірін өз қадірім деп білген халық. Кеңдігін де, елдігін де сөзге сиғызған. Ата- бабамыздың сан ғасырлық асыл мұрасы- салт-дәстүрлері, сенім-нанымы, тарихы мен мәдениеті келешек ұрпаққа тек ана арқылы сақталып, табыс етіледі. Олай болса, ата өсиетіне құлақ асып, ананың тілі арқылы жеткен бабалар аманатына адал болайық.
Тіл –ел мен елді, халық пен халықты жақындастыратын алтын көпір. Егер ана тіліміз саф алтындай жарқырап тұрса, еліміздің еңсесі түспесі анық. Өз тілімізді өзіміз шұбарлап, қорласақ, елімізді кім сыйлайды?!
Заманымыздың замғар жазушысы Ғабит Мүсірепов: Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де, бүгінінен де, болашағынан да қол үзеді.
Ана тілін тек өгей ұлдары ғана менсінбейді, өгей ұлдары ғана аяққа басады,- дейді.
Өз тілімізді өзіміз құрметтемесек, сыйламасақ, біздің тілімізді кім бағалайды, кім сыйлайды?! Ал өз тілін сылата алмаған ел өзін қалай сыйлатады. Қорыта келгенде, тыңдаушысын егілткен шешендер мен билердің, жыраулар мен жыршылардың, ақындар мен жазушылардың, жалпы, ата-бабамыздың бізге қалдырған мұрасына абай болайық.
ҮЛТ ТІЛШ ҮЛЫҚТАҒАН БАУКЕҢ
(Бауыржан Момышулының "Қазақ тыі туралы пікір " атты мақала-хатының тагылымды ойлары)
Еліміз тәуелсіздік алып, қазақ тілі мемлекеттік тіл болды. АІіа тіліміздің мәртебесі биіктеді. Осы орайда даңқты батыр, әсксри жазушы Бауыржан Момышүлының 1944 жылдың басында ҚазКП Орталық комитетінің идеология хатшысы М.Әбдіхалықовқа жазған "Қазақ тілі туралы пікір" деп аталатын хаты ойға оралады.
Баукең осы соғыс жылдарында-ақ қазақ тілінің мүшкіл халіне аландап, оның өзіне лайықты орнын алуан армандаған еді. Хатты алғаш рет жазушының оз мүрағатынан алып, 1987 жылы "Қазақ әдебиеті" газетіне аздаған қысқартулармен жазушы мүрасының ең үлкен жанашыры, корнекті әдебиетші галым Мекемтас Мырзахметүлы жариялаған болатын. Хатты жазушы мүрағатынан біз де керіп таныстық. Қүжат кейіннен Мекемтас Мырзахметүлының қүрастыруымен шыққан "Бауыржан батыр" деген кітапта толык нүсқасында жарық көрді.
" Қазақстан астанасы Алматыға келіп, аз уақыт болғанымда, үстірт байқау мен болжаулар ауыр ойға салып, кеп толғантты. Олардың біреуі ішіме сыяр емес. Сізге айтпай кетсем, өмірбойы кеңілім тынар емес..." (1. 94) деп басталады бүл
хат.
Б.Момышүлын осынша толғандырған не нәрсе десеңіз, ол ана тілінің сол кездегі жайы мен болашақ тағдыры болып шығады. Алматыға келіп аз уақыт аялдағанда "Социалистік Қазақстаннан" бастап күнделікті газеттер мен жүрнал, кітаптарды оқудан және әр алуан ортада адамдармен әңгімелесуден алған өсері ұлттық намысты үлықтаған батырдың қолына еріксіз қалам алдырған. Осы көрегендігіне, ойларының өзектілігі мен оміршендігіне төнті болмау мүмкін емес.
"Тілсізді айуан дейді, тілі кедей елді мәдениетсіз, анайы, надан халық деп санайды". "Ана тілінен бірнеше жағдайлар себеп болып, ажыраған сл "азғын" ел атанып, кейіннен атьг. өшіп, үрпақтары бүршақша бытырап, қардай еріп, қүмға сіңген судай дерексіз жоғалып кетеді. Ондай сормандай ел бүрынғы кезде аз болмағанына тарихта дәледдер аз емес" {1. 95, 96). Момышүлының бүдан 60 жылдан астам уақыт бүрын айтылған бүл создері күні бүгін ез үлтымызды да, күллі әлем халықтарын да қатты аландататын мәсслеге айналып отыр.
"Тілдердің Кембридж энциклопедиясы", "Тіл ажалы" атгы кітаптардың авторы, Бригания азаматы Дэвид Кристал адамзат тарихында жүздсгсн тілдердің жойылып кеткенін цифр тілімен айта келіп, былай дейді: "Тілдердің жойылуы — адамзаттың рухани мәдениетінің кедейлене бастауы, шалыс басқан бір қадамы. Адамзат бір тілде сөйлесе, экономика бүдан да шапшаң дамып кетеді деушілер қатты қателессді. Тіл өзінің түтастығын сақтаса, үлттың рухани түтастығы да сақталмақ. Еңсесі дс биік болмақ. Үлттық мақтаныш сезімі әр адамның жанын билемек" (2). "Өз тілінен айырылған адамның қандай қасіреті болуы мүмкін?" деген сүраққа Оңтүстік Африкада түратын Хеңцрик Стюрман былайша жауап бсреді: "Мен мүлдем бөтен ананың емшегінен сүт емгендей, екі үдай сезімде жүремін. Ана тілімдс сөйлейтіндердің қатарына қосыла алмаймын. Мен үшін ана тілімнің ажалына аз қалғанын сезіну — өз өмірім аз қалды дегенді сезінумен бірдей. Себебі, ол өлсе, мен түп-түқияныммен, халқыммен бірге өлемін ғой" (2).
Осының боларын ерте біліп, болжаған Ахмет Байтүрсынүлы атамыз не деп еді? Ол кісі "Білім жарасы", "Оқыту жайынан", "Орысша оқушылар" деген 1913 жылы "Қазақ" газетінде жариялаған мақалаларында баланы оқьггу ғана емес, ана тілінде, қазақша оқыту керектігін, ол үшін қазақша мектептер ашып, оқу қүралдарын көптеп шығару қажеттігін қадап айтып отырған. Мүны ол "Үлт жүмысы" деп атайды. "Үлт жүмысы - үлкен жүмыс, үлкен жүмысқа көп жүмысшы керск, — дейді Ахаң. — Білімге сусап отырған балалар үлттың үлы емес пе? Балам деген жүрт болмаса, жүртым дейтін бала қайдан шықсын? Баланы үлша тәрбиелссең үл болмақшы. Қүлша тәрбиелессң, қүл болмақшы. Үкімет қазаққа қазақша мектеп салып бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті тілемейді. Сондықтан мектептерімізді төртіпке қою, ана тілде қазақша оқуды халыққа тарату оз міндетіміз" (3. 255-260).
Жоғарыда айтылғандардан Б.Момышүлының ана тіліне деген козқарасы, үлттық ойлары халқымыздың үлы түлғаларының мүрат-мүддесімен де, әзге үлттар окілдсрінің ана тілі туралы түжырымдарымен де бір арнада тоғысып жатқанын аңғару қиын смес.
Баукең қазақ тілінің қолданылу аясының тарыла бастағанына өмірдсн озінің кезі корген 8 түрлі дөлел келтір-іп, жағдайды дүрыстау бағытында өз тарапынан 9 түрлі үсыныс енгізсді. Баукеңнің қырағы көзі мен тж мінезді тіліне іліккен кемшіліктер мыналар.
1. "Қазақстанда он жыл түрса да, қазақтың нанына семіргеннен басқадан хабарсыз, елдің сорына біткен кейбіреулердің уөкілдерінің ..." (1. 97) бір ауыз қазақша білмегені былай түрсын, қазақ тіліне жоғарыдан менсінбей қарайтын надандығы. Сахарова сияқты отарлаушы үлт өкіддерінің өктем бейнесін күлбілтелемей, жасырып-жаппай, ашыққа шығарған! Мыңньщ бірінің қолынан келмеген бүл әрекетін ерлік емес деп кім айтар!
2. Анатілін менсінбей, оны "дөрекі, икемсіз, топас, кедей тіл, онымен ойыңды еркін айта алмайсың" деп, жала жауып, өзгенің қүлдығында жүрген тіл бүзарлардың қазақ арасында молайып бара жатқанына алавдайды. Өзінің ана тілінің үдесіне жете алмай, үлт мақтанышы сезімінен, үлт намысынан ажырап, "шөре-шөре" болып қалғандардың мүсәпір, мүшкіл халіне күйінеді. Оған дәлел ретінде Еуропаның ең тандаулы ақын-жазушыларының шығармалары қазақ тіліне түпнүсқадан артық болмаса, ксм еме-с түрдс аударылғанын айтады.
3. Аздап орысша білгенінс моз болып, не орысша нс қазақшаны дүрыс сойлей алмай, шалдыр-шатпаққа боленіп жүргсн тіл азғыны масқараларды Алматының жауапты деген қазақ қызметкерлерінің арасынан да кездестіргенін айта келіп, тіл шүбарлығына "званит сттім", "самочуветвием жаксы", передача берсміз", т.б. создерді мысал стеді. Бірсудің екі жүз сөзден түратын мақаласында 60-70 жат сөздің барын айтады. Кейбір көрнекті жазушылардың корксм шығармаларындага "тіл дамытудың" орынсыз. огаш коріністсрін де келтіреді.
4. Озін тіл маманымын дсп жүргсн ксйбірсулсрдің таза қазақша айтылған сейлемді "просгое предложение", орысша араластыра айгқанды "сложіюс предложение" дсп атап, өзінше "тсория" шығарган "ғылымпаздығын" қатты сынға алған. Бүған бірнеше кітаптан мысал кслтірсді.
5. Газет пен радио тілінің жутаіщығы жанга батады. Әсіресе, орыс тілінен әрпін санап аударам деп, қазақ тілінің беделін түсіріп, соның салдарынан кітап дүксндеріндс өтпей жатқан қазақ тіліндегі икемсіз, орсіз кітаптардың коптігі кеңілді алаңдатады.
6. Тілімізде қазақша баламалары бола түра, орыс сөздерін ауызекі тілде ғана смес жазғанда да онды-солды қолдану дағдыға айналып кеткен. Мысалы, аудан деудің орнына — район, қыстақ деудің орнына — ссло, баяндама деудің орнына — доклад, батыр деудің орнына - герой, т.с.с.с.
7. Б.Момышүлы іс қағаздарын орысша жүргізудің, әсіресе ауылды жерлерге орысша ресми хаттар жіберудің өрескеддігін нақты мысалдармен көрсете келіп, біз бүгінгі күннің ең басты проблемалық міндеттерінің бірі ретінде айтып жүрген өзекті мәселені де бүдан 62 жыл бүрын батыл қозғап, республика басшылықтарының алдына мәселе етіп қойғанын көреміз. Жуалы ауданына барғавда кейбір қарт адамдардьщ "Шьфагым, біз уәкідцер мен оқымысты балалардың сөздерін түсінбейміз...
не болып бара жатыр?" деген өтініш-тілегін де қоса ,лі, халық пікірі ретінде көрсетеді. "Шіркін, әрбір халық депутаты үлт мүдцесін Баукендей қорғай білсе ғой" деген ойға қаламыз. 1942 жылы ауылдағы халық ақындарына орыс тілінде анкета жолдап, орысша омірбаянын жазып жіберуді талап сткен Жазуідылар одағы да батырдың қырағы көзі мен қырғи тілінен сырт қалмайды.
8. Б.Момышүлы казақтілінің мүндай халге үшырауының оның болашағына, яғни үлт пен үрпақ тағдырына қауіп тондіруінің себептеріне де талдау жасайды. Солардың ішіндегі ең үлкені — балаларды орысша оқыту екен. Ол кісі өзі бір созінде "Ауыз әдебиетінін, ақ уьгзымсн ауыздандым" деп айтқаны да тсгін емес-ті. Орысша оқығандардың кобі қазакдіадан мақүрым болудың үстіне орысшаны да таза сөйлей алмайтын керінеді.
Б.Момышүлы ана тілінің мортсбесін лайықты орнына қоя алмауда бірінші кінөлі — үлттың оқымыстылары (интеллегенция) деп мінейді. Өйткені модсниетті елдердің бөрівде де үлт зияльшары ана тілінің тазалығы мсн тағдырын қолында үстап келеді. "Ал бізде оқымыстылардың өздері тілді сақтауда үлгі болудың орнына, әдебиет тілімізден айырылуға себепкср болып барады. Ана тілін сүймегендік, білмегендік, үлт сезімін жоя отырып, үлт безерлік тудырады. Оны үкімет, партия орындары адамгсршілік жолына бөгет, зиянды ауру деп тану керск" (1. 97). Үлы адамдар теңіз секілді, тереңнен жалғасады. Б.Момышүлының бүл көзқарастары үлы жазушы М.Әуезовтің "Туған халқын, өз үлтын, оныңтілі мен мөдениетін сыйламаған, сүймеген адам толыққанды интеллигент бола алмайды" деген сөздерімен үндесіп жатуын осылай түсінуге болады.
Б.Момышүлы "Қазақ тілі туралы пікір" дейтін мақала-хатында жоғарыдағы кемшіліктерді айтып қана қоймай, оны түзету бағытында 8 түрлі үсыныс айтады. Оның ең бастысы — "қазақ тілі мемлекеттік тіл болып саналып, өз орнына, төрге шығарылып отырғызылуы" (1. 106) керек. Екіншіден, ақпарат қүралдарын басып кеткен, тіпті әдебиетті де бүлдіре бастаған шүбар тілділерге тыйым салу. Үшіншіден, қазақ тілін үкімет, кеңсе, ғылым, оқу мен білім, өндіріс, өнеркәсіп тіліне айналдыру. Төртіншіден, газет, пен радио, өсіресе "Социалистік Қазақстан" газеті "Правда" газетіне уқсап, тіл тазаіығы жағынан басқаларға үлгі болуы керек. Бссіншіден, барлық оқу орындарында қазақ тілі, қазақ әдсбиеті, қазақ тарихы міндстті сабақ болуы тиіс. Алтыншыдан, "барлық қазақ үл балатары, қыз балалары өкімшілік ретінде қазак мектептерінс кешіріліп, алдымен ана тіліндс ғылым алатын болуы қажет. Он шақты жылдан кейін жас қазақтарға, қазақтармен сойлссуге тілмаш керек болуы тарихи масқаралық болады (1. 107). Жстіншіден, "барлық қазақ тіліндсгі әдебиет, оқу қүратдары қайта қарачып, шүршіттіктен тазаламып (Бүл жердс Бауксң тек тіл тазалығын ғана мсңзсп отырмаганы, ойы одан да тсрең жатқаны түсінікті. C.F.), елгезермен слсгендсй, қоқсық-қүрымнан мүлдс арылуы ксрек" (1.107). Ссгізіншідсн, шст тілдерден енген создердің тілдік қорымызда бар баламалары айналымға түсіріліп, жоқтары жүйсгс келті-рілуі керек.
Дальдің "Тольковый словарь", Ушаковтің "Орфографичсский словарь" дейтін еңбектсрінің үлгісімен "Тіл жағынан омірлік нүсқау болатын кітаптар" ксшікпей Ғылым академиясының баспасынан шықты да. Мысалы, 1959 жылы Тіл және одебиет институты қызметксрлерінің қатысуымсн жарық көрген "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің" 1-томынажазылғанкіріспе сөзде "Бұрынды-сондьІ қазақ тіліндс түсіндірме сөздік болған жоқ-ты. Сондықтан институт қызметкерлері соңғы он жыл шамасында сөздікке қажетті картотека қорын жасаумен шүғылданды" (3-бет) деп жазылған. Демек, бүл жүмыстың қолға алынуында Б.Момышүлының жасаған үсыныстарының ескерілуі де ғажап емес.
Тоғызьшшьщан, үкімет қызметіндегі азаматгардың орысша сөйлеп, жазып, баяндама жасауына тыйым салынып, қазақ тілі туралы үкімет, партия қаулысы шығып, шүбар тілді оқымыстылар мен қала қазақтары тәртіпке шақырылып, қазақ щ мәніндегі мемлекеттік тілге айналуы тиіс. "Осы
,. дейін бүрмалап, бүзып келген мінезге бүдан былай
жол беру қазақ тілін архивке тапсыру болып шығады" (1.
107).
Б.Мо.мышүлы озінің күні бүгінге дейін мәнін жоймаған, тіпті маңызы күшейе түскен осы хатын "Мен әскери адаммын, тіл мәселесі туралы араласарлық жөнім жок сияқты, бірак та айтылған мәселелер халқымыздың жауынгсрлік мінез-қүлқын торбиелеу, үлттық салт-сана, ел намысы, ер намысына, адамгершілік арына ерекшс байланысты болгандықтан, көріп, біліп, сезе түра айтпағанымды озіме үлкен ар, кешірмес күнә деп түсінгендігімнен жазып отырмын" (1. 107) деген жолдармсн аяқтайды.
Б.Момышүлыньщ бүл хаты жай сөз жүзіңде қалмағанының бір мысалын жоғарыда айттық. Баукен, досы, белгілі журналист Қүрманбек Сағындықовқа жазған хатында да (10.04.1944) бүл туралы айта келіп, "Мүхамеджан ксцес шақырып, көптсген шаралар белгіленіп отыр" ("Бауыржан батыр". 109-бст) дегеніне қарағавда, хат сол түстагы қоғамдық өмірдс белгілі бір серпіліс жасағанға үқсайды. Бүл —' Б.Момышүлының қазақ тілінің "архивкс тапсырылып" кетпсуіне созімсн смес, ісімен үлес қосқанының дәлелі. Жалпы етксн ғаеырда озінің есімін қазақ тілінің тағдырымен байланыстырған скі адам болса, соның біріншісі Ахмет Байтүрсынүлыны, екіншісі Бауыржан Момышүлы десек, ақиқаттан алысқа үзай қоймаған болар едік.
Бауыржан Момышүлының бүдан 60 жылдан астам уақыт бүрын қазақ тілінің хал-жағдайына, болашағына алавдап, елдің басшы азаматтарына хат жазуы — аса көрегендік орі бүгінде маңызын жоймаған өткір пікір.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Бауыржан батыр. А., "Жалын", 1991.
2. "Ана тілі" газеті. 25-қараша, 2004 ж.
3. А.Байтүрсынов. Ақ жол. А., "Жалын", 1991.
. АНА ТІЛІ - АНАМ ТІЛІ
Әр адамның азамаггық қасиеті мен мөдениеті өз халқын, өзінің атамекенін қалай сүюімен, өз ана тілін қалай білуімен елшенбек. Ананың сүтіне }ызынан жарыған адам отаншьш, үлтжанды болмақ. Әркімнің өз тіліне деген қүрметі өз анасына, өз үлтына, өз Отанына деген қүрмет деп білу керек. Алаштың біртуар ақылман Абайы: "Есті-лердің айткэн сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі есті болады" деп тегін айтааған.
Кдзақ тілінің таңғажайып қасиеттері жайында пікір айтушылар көптеп саналады. Олардың арасында ез ғалымдарымыз және ақын-жазушыларымызбен катар өзге жұрт екілдері де баршылық. Әсіресе, ірі түркітанушылар мен саяхатшьшардың ана тілімізге үлкен құрмет-пен қарап, тамсана жазғандары мәлім. Мүвдай игілікті іске ат са-лысу — үлтжанды азаматтарымыздың ортақ парызы. Дуалы ауыз-дардан шыққан мүндай сөздерді мектептерде, көпшілік орындарда көрнекі қүрал, шіакат ретінде пайдаланар болсақ та артық емес. Біз төменде алаш азаматтарының және әлемге әйгілі өзге де жүрт өкіл-дерінің казақ тілі жайында айгкан кейбір ІІікірлерін жинақгап, оқьф-мандар назарына ұсьшып отырмыз. Зерделеп сщлі, жаттап алыңыздар. Мінеки, естілерден кдлған есті сездер.
Ыбырай Алтьшсарин: "Казақгың тілі соншалық мол. Ләкін кдзақ-тың тіліменен қандай кітап брлса да жазуға болады. Кдзақ тілі мүн-шалық жатық әм анық болар еді, егерде біздің казақгар аңғарып, бөтен тіл араластырмастан ілгері бастырып сейлесе".
Халел Досмұхамедұлы: "Біздің тәжірибемізде қазақ тілі — бай тіл. Тек сөздері ғылым жолына салынып реттелмеген тіл. К^зақ тілі ғылым жольша салыньш ретгелса, ешбір жүртгың тілінен кем болатын емес, бұған шіануьшыз керек".
Міржаідып Дулатов: "К^зақ тілі бай, таза, іргелі жүрт тілі деп бәріміз де айтамыз... Бірақ қүр бай, таза деумен ғана тіліміз өздігінен сақгалып, әдебиетіміз ербіп кете ала ма? Кщ жұртгың тілі болса да тұу басында біздікі секідді таза да, бай да болған. Бірақ олар көрші жұрттардың сөзі қосыла-қосыла, жүре бұзьшған. Біздің қазақ тілі бүрын ылғалсыз таза болса да, бұл кезде баска жүрттармен араласа бастадық, басқа жүрттардың оқуын оқыдық... Бір жағы Бүхар, бір жағы Мекке, Медине, Стамбүдцарда оқып қайтқандарымыз да бар. Солардың бәрі елге ноғайшылап, арабшьшап, сартшылап кайтып жүр. Бұлардың сөйлеген сөзіңце, жазған хатында шет жұрттардың тілі аңқып тұр... К^зақтілін сақгаймыз, балаларымыз қазақша болсын дегенде, бұлардың бөрінің негізі "Тіл құралы" екенін ұмытпаса керек".
Ахмет Байтұрсьшұлы:
Кенің бай, келімің мол туған тілім, Дыбыстың теріп сөз ғып буған гүлін. Кайырған кдйдағыны жүйрік ең сен. Мен қосьш, құтыла алсам, кусам білім.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: "К^зақ тілінен асьш, казақ тілінен бай тіл жоқ... Сол ата-бабаның тілі болған кдзақ тілін осы күнгі қазақгың жалғызы білмейді. Егер қазақ тілін білсе, дін де осында, ғылым-білім де осында, әулиелік те осында. Солай болғаны үшін бүрынғы откен ата-бабамыз бәрі жақсы болып, әулие болып өтгі". "Дүниедегі ең асыл тіл — араб тілі, одан кейін түрік тілі, түрік тілінің ішіндегі гауһары — қазақтілі".
Маіжан Жүмабаев: "Тіл — адам жанының тілмөші. Тілсіз ұлт, тілінен айырыпған ұлт болып жасай алмақ емес, оңдай ұлт қүрымақ. Үлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт — тілі болуы. Үлтгың тілі кеми бастауы үлпъщ күри бастағанын көрсетеді. Үлтка тілінен Ідымбат нәрсе болмаскд тиісті. Бір ұлтгың тілінде сол ұлтгың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрішп тұрады. Казақ тіліңце кэзақгың сары сайран даласы біресе желсіз тұндей тымық, біресе қүйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтьш сабырлы мінезі — бөрі көрініп тұр. Казақгың сары даласы кең. Тілі де бай. Осы күнгі түрік тіддерінің ішінде кдзақ тілінеп бай, оралымды, терең тіл жоқ. Түрік тілімен сөйлейміз деген түрік балалары кұңдерде бір күн айнальш казақтіліне келмекші, к;пак, тіпіп қолданбақшы. Күндерде бір күн түрік балаларыпиц ті.ні Інрім 0, on біріккен тіддің негізгі қазақтілі болса, соч жок„ түрік тпшіііі, кпісии І тарихында казақ ұдты кадірлі орып аммак,ІІІІ.І Kcm-ІІІгк пи. І.м.ш болуына біздің иманымыз берік".
Ерлік, едцік, кайрат, бақ, ардьщ Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың. Алтын күннен бағасыз бір белгі боп, Нүрлы жүлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
Қожаберген жырау: Асанқайғы, Жиренше, Сөйлеп өткен кдзақ тіл.
Әз Жәнібек, Қойлыбай Сыйлап өткен ғажап тіл. Ата-анамыз әддилеп, Уаткдн бізді баба тіл. Сол туған тіл атауы, Ежелгі біздің кдзақ тіл. Осы тілді жек көрген, Дүниеден кщгар күр. Бағаласаң, шьшымен, Баба тілің асыл-дүр.
Мрстар Әуезов: "Қүдайға шүкір, создік қоры жағынан кдзақ тілі ешкімнен кем де, кедей де емес, өдебиетіміздің қаулап есуінің бір себебі осывда жаткңн сияқгы". "Әдебиет — тілімен әдебиет".
Жүсіпбек Аймауытов: "Ана тілі — халық болып жасалғаннан бері жан дүниесінщ айнасы, өсіп-өніп, түрлене беретін мәңгі қүламайтьш бәйтерегі".
"Бүя дәуірде өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мөңді шстеллигент емес деуге болады. Себебі ол кандайлық мамандық білім болса да, рухани ой тәрбиесінде сыңаржақ азамат болады".
Рабит Мүсірепов: "Ана тшін кұрметгемеу ештемені сыйламау деген сез. Жастар мүны қатгы ескеруі керек. Тідден биік аскар жок,1"
Сәбит Мүканов:
Әркімге туған тілі — туған шеше. Оған бала міндетті сан мың есе.
Сәрсен Аманжолов: "Ана тілін ананың баласыңцай сүй".
Бауыржан Момышұлы: "Осы күнде ана тілімізді білмейтін оқы-мыстыларымыз аз емес. Бүл біз үшін жетістік пе? Өз басым жетістік деп айта алмаймын. Себебі анасьш сыйпамағандардан кдвдай мейірім күтуге болады?".
"Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді үмыту — бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды үмыту".
"Тіл байлығы — едцің едцігін, жұртшылыіын, ғылыми әдебиетін,-өнеркәсібін, мәдениетін, қоғамдық құрылысын, салт-санасын, жауынгерлік дәстүрінің кдй дәрежеде екенін көрсететін созсіз дәлелді мөлшері".
В. В. Радлов, орыс ғалымы: "Қазақгардың тілі жатық та шешен әрі өткір, көбіне іліп-кағып сұрақ пен жауап беруге келгенде тащал-дьфарлықгай оралымды свйлейді. Кез келгені, тіптен сауатсыздарының өзі ана тілінде біздің Еуропада байкдп жүргенімізден тек француздар мен орыстардың дәрежесінде сөйлей біледі".
П. М. Мелиоранский, орыс ғалымы: "Казақ тілін зерттеушілердің бәрі де бірауыздан қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза әрі ең бай тіл деп куәлаңдырып отыр".
С. Е. Малов, орыс ғалымы: "Казақ тілі өзінің бейнелілігі, сурет-тілігі жағынан басқа түрік немесе түркі тіддерінен әрдайым бөлек-шеленіп тұрады. Кдзақ — өзінің ауызекі көркем тілімен, айшықгы әсем фольклорымен бұрын да, казір де даңқы шыіъш журген халық. Қазақ тілі бұрын да, кейбір реттерде бүгінде де сомдалған және біртұгас тіл деп танылып келеді".
А. Жари де Манси, француз ғалымы: "Казақ тілі — түркі тідцері ішіңцегі ең таза тіддердің бірі".
А. Саади, татар ғалымы: "Кдзіргі ең таза, ең бай, ең табига және бұзылмай, бұрынғы қалпывда сақгалып қалған бір тіл болса, ол — қазақ тілі және қазақ әдебиеті, шын ғылым үшін біз мұны ашық айтуымыз керек".
Хасан Туфан, татар ақыны: "Сырлы тіл, жырлы тіл, нұрлы тіл — казақ тілін ғасырлар бойында кастерлеп сақгағавдарыңыз үшін, казақ бауьфлар, сіздерге бек зор рақмет".
Дудек Гржебичек, чех ғалымы: "Сіздердің (қазақгардың) тіліңіз синонимге өте бай ғой".
Н. Оңцасынов: "Кдзақ тілі — аса бай тіл, икемді тіл. Орамын, бұрамын тауып, қисынын, орайын келтіріп пайдалансаң, бұл тілмен сурет салуға, тас қашап, ағаш, текемет оюға болады-ау. Бұл тідцен май тамады десе де сыяр. Халықгың тіліне, жырына кұлақ салсаң, небір алуан-шекер балдай татитын нәріне, әріне әсте тоймайсың. Рашықпьш казақ тіліне! Осыңцай "майса" сұлу тілді калай өгейсітуге болады".
М. Мақатаев: Батар, кетер келмескс күпім мспіц, Кялар, бірак, киелі тілім мічші, Крсірстгі ІІІақгардап 'гүціпігімг Касиетті тілімнсн түцілмсдім.
С. Мәуленов:
Сол тіліммен дүниені атадым, Тагпым бүкіл тіршіліктің атауын. Жатты оңца аманаты ананың, Жатгы онда аманаты атаның.
^ с л
Ә. Сәрсенбаев:
Сакуар болсаң халқыңды — тідці сақга, Баға жетпес щра жок тідден баска! Тілден өзге жиһаздың бәрін тугел, Базарлайсың калтаңца ақшаң жатса.
А. Тоқмағанбетов:
Дей алмас кайдан әкедді, Бар тідден үйрен білімді. Үмьггсавдағы бөтенді, Үмытпа ана тілінді.
Ж. Молдағали:
Білмесін-білсін түсімнен, Үқпасьш-ұқсьш түрімнен, Танысын дүние ісімнен, Танысын туған тілімнен.
Д. Өбіл:
Туған тідде сыры терең жаным бар, Туған тідце өнім менен сәнім бар. Туған тілім тіл болудан қалса егер, Жүрегімді суырып-ақ алындар.
Ә. Тәжібай:
Туған тілім — тірлігімнің айғағы, Тілім барда айтылар сез ойдағы. Өссе тілім, мен де бірге өсемін, Өшсе тшім, мен де бірге өшемін.
Қ. Жүмаділов: "Казақ тілі — өзінің даласындай кең пішілген жайдары да жалпақ тіл. Оған қысылып-қымтырылу, ерін ұшынан шүлдірлеп-быддырлау мүдде жат. Қазақ нені айтса да ауызды тол-тырып айтады. Казақ сөзі қашанда даланың қоңыр желіндей еркін есіп тұрады. Кдзақ тілінің биязы мақамы — домбыраның күмбір қаққан сазывдай. Асқақ әуенділігі шырқап салар әніндей. Шешен-дерден шыкқан қарасөздің өзінде өлеңге бергісіз келісім, іштей ұйлескен ырғақ болады. Сөз бен сөз, дыбыс пен дыбыс өзара үйкэсьш, жымдасып жатады. Тындаушысын бірден ұйытып әкететіи осы
2. ТІЛ МЕН СӨЙЛЕСІМ
Тілдік қатынасқа қатысты құбылыстардың ішінде тіл мен сөйлеуге соқпай өтетін мәселелер жоқтың қасы. Сон-дықтан бүл мәселелердің басын ашып алудың маңызы зор.
Тіл мен сөйлеуді ғалымдар кейде бірге алып қарастырса, кейде екеуін екі белек қүбылыс деп таниды. Мәселен, не-містің көрнекті лингвисі Вильгельм фон Гумбольдт пен
орыс лингвисі И. Э. Бодуэн де Крутенэ тіл мен сөйлеуді жеке-жеке ажырата келіп, оларды адамның ойы мен қарым-қатынасына байланысты қажеттіліктен туған процесс деп қарастырады.
Бұл жөнінде В. Гумбольдт: "необходимая все повторяю-щаяся деятельность, чтобы можно было познать сущность живой речи и создать верную картину живого языка" (31,78)— десе, И. Э. Бодуэн де Куртэнэ тілді: "как беспрерывно повторяющегося процесса, основывающаяся на общительном характере человека и его потребности воплощать свои мысли в ощущаемые продукты собетвенного организма и сообщать их существам его подобным",— деп бейнелейді (21,77).
Тіл мен сөйлеу туралы ерекше концепция —- Фердинанд де Соссюрдің тұжырымы. Ол тілді қалыпты, сипаттамалы Ісұбылыс ретінде тани келіп, оны дыбыстық материяның тұтас жұйесі түрінде қарастыру керек деп санайды.
Ғалым тілді ерекше қүрылымы бар, жүйелі, бірақ қа-лыпты құбылыс деп көрсете отырып, ондағы дыбыстық ерекшеліктерді, тілдік түлғалардың дыбысталуын, сөздердің айтылуын — бәрін түгелімен сөйлесімге (речь) қатысты қарастырады.
Ф. де Соссюрдің пікірінше, тіл — дыбыстық материяның жиынтығы, форма, карым-катьшас күралы; ал сөйлеу — дыбыс-тың өзі, дыбысталу. Яши тіл — барлықдыбыстықтаңбалардың жиынтығы болса, сөйлесім — дыбысталудың жиынтығы.
Тіл мен сөйлеуге тілші тағы да мынадай анықгама береді: "Язык — это система знаков и правил из комбинирования: речь же — это использование нашей знаковой системы в целях общения" (107,57).
Ф. де Соссюр тіл мен сөйлеуді ажырата келіп, олардың әрқайсысына тән айырмашылықтарды нақтылап көрсетеді.
Автордың айтуынша:
1. Тіл әлеуметтік, ал сөйлесім — жеке-дара қүбылыс.
2. Тіл түрақты және ұзақ емір сүретін процесс, ал сөйлеу түрақсыз және жиі өзгеріп отырады.
3. Тіл — адамның миымен, санасымен бірге өзі қалыпта-сатын процесс, ал сөйлеу — әркімнің өзі дамытып отыратын процесс.
4. Тіл адамның қарым-қатынасында бәріне ортақ, ал сөйлеуде автордың ез қолтаңбасы болады.
5. Тіл — психикалық құбылыс, ал сөйлеу — психо-физикалық қүбылыс.
Осы тәрізді бірнеше өзгешеліктерін ажырата келіп, Ф. де Соссюр сөйлеу де, тіл де өз алдына күрделі құбылыстар, сондықтан олардың екеуін лингвистикада екі ғылым:
тіл лингвистикасы — тіл құбылысын;
сөйлесім лингвистикасы — сөйлесім құбылысын зерттеу керек дейді.
Ғалым тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, оларды екі ғылымның объектісі ретінде зерттеу керек дей отырып, олар (тіл мен сөйлесім) өзара тығыз байланысты еқенін де атап өтеді: "Язык и речь тесно связаны между собой и предполагают друг-друга: язык необходим, чтобы речь была понятна тем самьш была эффективна; речь в свою очередь необходима для того, чтобы сложился язык" (107,58).
Фердинанд де Соссюрдің көзқарастары кейде қайшы-лықты болғанымен, өзінен кейінгі лингвистердің пікіріне әсер етпей қоймады. Кейінгі тұжырымдардың көпшілігі осыдан келіп шыққанын тіл мен сөйлеуге берілген анықтамалардан аңғаруға болады.
И. С. Торопцев: Речь — это звуковая материализация языка. Как внешняя, так и внутренняя речь психофизио-логична" (103,38)—деп, сөйлеудің тілмен байланысы оның дыбысталу ерекшелігінде десе, В. Я. Мыркин: "Речь социальна по значению и индивидуальна по испольнению" (83,103)— деп, сөйлеудің қызметіне, атқаратын қоғамдық жүгіне назар аударуға тырысады.
Ал, Т. П. Ломтев: "И язык, и речь имеют общественную, социальную природу. Но в акте общения социальная природа языка принимает форму индивидуальной речи. Язык в акте общения не существует иначе, как в форме индивидуального говорения" (81,68)— деп, сөйлеу мен тілдің қоғамдық-әлеуметгіктабиғатына көңіл бөледі. Ю. В. Фоменко Фердинанд де Соссюрдің тіл лингвистикасы мен сөйлесім лингвистикасы деген пікірін жоққа шығара отырып, Ф. де Соссюр тіл мен сөйлесімді бір-біріне қарама-қарсы қояды және олардың екеуін бір-біріне ешбір қатысы жоқ екі түрлі мәселе ретінде түсіндіреді деп. оған карсы шығады. Сондықтан да Ф. де Соссюр олардың әрқайсысының айырмашылық-
тарын жеке-жеке көрсеткен дей келіп, Ю. В. Фоменко сол көрсетілген айырмашылықтардың барлығына дау айтады. Сөйте тұра, бұл автор да Ф. де Соссюрдің тіл мен сөйлеудің әлеуметтігі жөніндегі көзқарасын құптайды.
"Язык — потенция, речь — ее реализация",— деген тұжырьш жасай келіп, Ю. В. Фоменко: "...каждый гово-рящий принимает язык, т.е. строит речь, по-своему, не так, как другие. В этом заключается индивидуальный характер речи. Таким образом, речь и социально, и индувидуальна, причем социальность ее главное свойство. Все то, что есть в языке, есть и в речи, но не все, что есть в речи, есть в языке" (109,8).
Беляев Б. В.: "Язык — это средство, орудие общения, a речь — это применение языка с целью общения, это "язык в действии" (19,13)— деп, тілді қатынастың (сөйлеудің) құралы, ал сөйлеу — қозғалысқа түскен немесе жұмыс үс-тіндегі тіл деген анықтамамен түсіндіргісі келеді.
Жоғарыда айтылған пікірлердің барлығында, негізінен, тіл мен сөйлесімге катысты Фердинанд де Соссюрдің айтқан ерекшеліктері сөз болады. Мәселен: тіл мен сөйлесімнің психологиялық, физиологиялықжақтары, таңбалар жүйесі ретіндегі өзгешелігі, әлеуметтік-дербестік табиғаты, олардың қарым-қатынас құралы тарапынан ерекшелігі. Яғни авторлардың көпшілігі бүл мәселелерді одан әрі жалғас-тыруды, дамытуды көздейді.
Сондықтан пікірлерді қорыта келгенде, мынаған көз жеткізуге болады: бұл мәселе неғұрлым көп.қарастырылып, жан-жақты сөз болған сайын, тілдің де, сөйлесімнің де қатысымдық қасиеттері айқындала түсіп, бүкіл мәселе осы бағытқа қарай бет бұрып келеді.
Лингвистикада сөйлесім мен тілді біріктіріп, қос процесс деп санаған көзқарастар да бар. Олардың айтуынша, сөйлесім мен тіл екеуі екі бөлек құбылыс емес, олар бір процестің екі жағы. Кейде оны тілші ғалымдар "уровень языка", "уровень речи" деп те атайды.
Бұл көзқарас бойынша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен теңдес әлеуметтік-дербес құбылыс болып саналады. Мүкдай пікірді айтушы адамдардың сүйенетін негізі — қатысымдық ерекшеліктер. Бүл пікірді жақтаушылар сөйлесім деген —қатысым құбылысының өзі, ал тіл сол қатысымды іс жүзіне асыру үшін керек дейді.
Бүл көзқарасқа қарсы пікір айтушылар да бар. Олар: А. С. Чикобава, Г. В. Колшанский, Т. С. Шарадзенидзе, А. Г. Волков, А. Г. Спиркин, Г. Шухарт т.б.
Жалпы тіл мен сөйлесімге қатысты көзқарастар орыс тілінің энциклопедиясындағы осы үғымдарға берілген анықтамалармен ұштасады. Энциклопедияда тіл қарым-қатынасты жүзеге асыратын, осы мақсат үдіін қызмет ететін дыбыстық таңбалардың жүйесі, ал сөйлесім қатысымдық құбылыстың өзі, яғни тілдің негізінде жасалған, тіл арқылы жүзеге асатын коммуникативтік кұбылыс деп баяндалады: "Язык — это "стихийно возникшая в человеческом обще-стве и развивающаяся система дискретных (члено-раздель-ных) звуковых знаков, служащая для целей коммуникации и способная выразить всю совокупность знаний и представ-лений человека о мире", "речь — это конкретное говорение, происходящее в звуковой (включая внутренне проговари-вание) или письменной форме. Под Р. принято понимать как сам процесс говорения, так и результат этого процесса, т.е. и речевую деятельность и речевые произведения, фиксируемые памятью или письмом" (92,40).
Қазақ совет энциклопедиясында сөйлеуге төмендегідей түсініктеме беріледі:
"Сөйлеу — адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіру әрекеті. Сөйлеу — анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен, негізінен, кісінің психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне сүйенеді.
Тілдік амалдар — сөз тудыру, сөз тіркестерін, сөйлем күрау ережелері — көпшілікке ортақ, объективті категориялар. Осы сипаты арқылы тіл жұрттың бәріне түсінікті қатынас қүралы ретінде қызмет етеді.
Сөйлеудің әр коммуникативтік жағдайға сай ыңғай-ланған стилі болады. Мүнымен бірге сөйлеу үстінде әр кісінің өзіне ғана тән (индивидуальдық) сөз жүмсауы, сөз тіркесін, сөйлем құрау ерекшеліктері болады" (64,38).
Қазақ энциклопедиясындағы тілге қатысты айтылған тұсініктеме мен анықтамалар оның жан-жақты ерекше-ліктерін, жалпы сипатын және күрделі құбылысқа тән басты белгілерін-атап өтеді.
"Тіл — адам қоғамының ең негізгі қатынас құралы. Дыбысты Тіл — адам қоғамымен бірге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық кұбылыс. Тіл — өте күрделі, сан-салалы күбылыс.
Егер Тілді функционалдықжағынан анықтағымыз келсе, оның қатынас құралы, адамдардың бір-бірімен пікір алысып, өзара түсінісуінің қүралы дейміз.
Егер Тілді ой мен санаға қатынасы жағынан анықтамақ болсақ, онда Тілді ойды қалыптастыратын, оны жарыққа шығаратын құрал, ойлау қүралы дейміз.
Тілді қүрылымы жағынан анықтамақ болсақ, Тіл — қатынас жасауға қажетті материалдардың жиынтығы деп кңраймыз.
Тілді таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесі, семио-тикалық жүйе деп анықтау да Тілдің қоғамда атқаратын қызметінің мөніне орай.
Бұлардың ішіндегі ең негізгісі — Тілдің функциясына қарай берілген анықтама. Тілдің тіршілігі, дамуы оның қатынас құралы болу қызметіне байланысты. Тілдің бүл қызметі коммуникативтік функция деп аталады. Тілді адам өзін қоршаған қауымнан, өмірден үйренеді" (65,257).
Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мә-селелерді анықтап, олардың айырмашылықгарын көрсетуге тырысқан тілші — Т. Р. Қордабаев.
Т. Р. Қордабаев: "Сөйлеу дегеніміз — тілді қатынас жасау процесінде өз ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолданудеген сез",— дей келіп,— "Сөйлеу тілдік материалдар арқылы болады және тілдік заң-ережелерге, тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір-бірінен ажырамас бірлікте" (72,87)— деп, тіл мен сөйлеудің ара-қатынасын орыс лингвистерінің көзқарастарына сәйкес баяндайды.
Бүл автор сөйлеу мен сөйлесім әрекетін қысқаша түсін-діре келіп, тілді қоғамдық құбылыс ретінде танып, оның ерекшеліктеріне тоқталады.
Сол сияқты К. Аханов тіл мен ойлау процестерін қарастыра келіп, тілге төмендегідей анықтама береді:
"Тіл — ойды білдірудің, пікір алысудың, қатынас жасаудың кең көлемде қолданылатын жалпылама құралы" (7). Сонымен катар ол тілдің таңбалық қасиетін де оның басты ерекшеліктерінің қатарына жатқызады.. Тілші: "Тіл — таңбалардың коммуникативтік жүйесі болып табылады",— дей келіп, оның басқа құбылыстардан айырмашылығын көр-сетеді.
Сонымен, тілдік қатынасқа байланысты болатын тіл, ойлау, сөйлесім қүбылыстарының бәрі де ғылыми тұрғыдан толық шешімін тауып, бірізге түсе қоймаған, арнайы-зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Біздің ойымызша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен байла-нысты, бірақ екі бөлек құбылыс бола келіп, екеуі де:
а) әрі қоғамдық-әлеуметтік;
ә) әрі жекелік, дербестік мәні бар;
б) әрі қатысымдық құбылыстар.
Тіптен айтыс тудырған мәселе тіл мен сөйлесім — екеуі екі бөлек ғылымның зерттеу объектісіф ме, жоқ бір тіл білімінің екі түрлі мәселесі ме — деген пікірлердің өзі бір ортақнәрсені мойындайды.
Ең алдымен, тілдің әлеуметтік және жекелік, дербестік жақгарын қарастырайық. Тіл — табиғаттың адамзаткд берген сыйы, ол — қоғамда өмір сүретін адамдардың өзіне тікелей бағынбайтын күрделі қүбылыс. Сондықтан ол әлеуметтік-қоғамдық процесс болып саналады. Оны лингвистика да, психология да, физиология да өз мақсаттары түрғысынан қарастырады. Оның сөйлесімге қатысты жағы тіл — сөйле-сімнің қажетті қүралы; тіл болмаса, сөйлесім өз мақсатына жете алмайды, өз қызметін орындай алмайды.
Тілдің психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бүкіл адамзатқа ортақ қасиет, бұл — оның тұлғаларына да төн.
Оның сыртында, әрбір адамның сөйлеу өзгешелігінде ғана емес, тілінде де жекелік сипат бар. Оның мәні мынада: барлықтіл бір мезгілде, бір себептен шыға салмайды. Оған әсер етуші сыртқы және ішкі жағдайлардың ықпалынан әр адамның тілінің шығуының, қальштасуының жекелік мәні бар.
Бұл ерекшелік оның әлеуметтік мәніне қарағанда, кең шеңберде болмауы мүмкін. Бірақ әр сәбидің тіліне байла-нысты, оның шығу, қалыптасу өзгешелігіне қатысты қоғам-дықтілдің алғышарттары пайда болып, қалыптасады.
-
Ана тілі — ата-баба мүрасы
Мақсаты: 1. Балаларды туған тілін сүюге, оны қорғауға және қамқорлық жасауға тәрбиелеу.
2. Оқушыларды тіл мөдениетін сақтай білуге, тіл тазалығы үшін күресуге, сөз өнеріне баулу.
3. Оқушыларды ата-баба мүрасына, адалдыққа және оны жалғастырушы болуға баулу. Көрнекілігі: 1. "Ана тілі — асыл мүра" атты альбом.
2. Сөнбес жүлдыздар — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Абылай хан, Ә.Бөкейханов, Б. Момышүлы, М.Жүмабаев, А. Байтүрсынов, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, Т.Рысқүлов суреттері.
3. Кітаптар көрмесі.
4. Газет-журнал қиындылары.
5. Рефераттар.
6. Тіл туралы нақыл сөздер.
7. "Өнер алды — қызыл тіл" тақырыбына жазылған үздік шығармалар.
Ортага төселген киіз устіне оқушылар дөцгелене отырады. Музыка ойнап турады.
Мұғалім: Құрметті ағайын! "Ана тілі — ата-баба мүрасы" аттытәрбие сағатын бастаймыз.
Мағжан атамыз: "Жан көріністерінің ең қымбаты — ой, ой тілі — сөз. Тіл адам жанының тілмашы. Тілі кем болса, адамның қор болганы..." деген екен.
Олай болса, бүгінгі үрпақ, яғни ертеңгі күннің келері тіл туралы ой толғайды.
1-жүргізуші: Тіл — халық тарихы, тіл — үлттық қазына, тіл — біздің намысымыз, арымыз, байлығымыз, барымыз.
2-жүргізуші: 1989 жылы 22 қыркүйекте Қазақстан Республикасының тіл туралы заңы қабылданды. Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады.
1-оқушы: Қазақ тілі — өз тілім, ана тілім, Абай, Мүхтар сөйлеген дана тілім. Қастерлейді үл-қызың мәңгі сені, Болашағым, бақытым, даратілім. 2-оқушы: Қазақтілім — саялаған нүр бағым, Қазақ тілім — анам тілім, ардағым.
Сен арқылы жетіп жатыр өмірге,
Жан сырларым, тілегім, бар арманым.
3-оқушы: КМустафин: "Ана тілін білмейтін адам бір қолы жоқ шолақ адам секілді...".
4-окушы: F.Mycipenoe: "Ана тілін үмытқан адам өз халқының өткенінен де, болашағынан да қол үзеді".
5-оқушы: Туған тілім — бабам тілі өз тілім,
Туған тілім — анам тілі өз тілім.
Туған тілім — далам тілі өз тілім,
Туған тілім — адам тілі, өз тілім.
6-оқушы: С.Торайгыров
Сүйемін туған тілді — анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан,
Қүлағыма сіңірген таныс үнің.
7-оқушы: Қ.Мырзалиев
Дәулет деген үғындар!
Кеше бар да, бүгін жоқ.
Тілің болса, үнің бар,
Тіл болмаса, түгің жоқ.
8-оқушы: Қ. Толыбаев
Жгіт бірде кедейленер, байыр да,
Ақ атымды, қанатымды қайырма.
Айырылсам да қамбатымнан талай бір,
Уа, тағдырым, тек тілімнен айырма!
Ана тілі — журек үні
Мақсаты: 1. Қазақ тілінің мемлекетгік тіл болуына байланысты, оқушылардың тіл туралы танымдық деңгейін көтеру.
2. Қазақстанның мемлекеттік тіліне деген қызығушылығын арттыру, елін, жерін, өз тілін құрметтеуге тербиелеу.
Көрнекілігі: Мақал-мөтелдер, оқушылардың газеттері, Қазақстан картасы, үнтаспа, кітап кермесі, нақыл сөздер.
Тідден артық қазына жоқ,
Тідцен артық қасиет жоқ. (Н. Ә. Назарбаев)
ж
1-жүргізуші: Қайырлы күн, ұстаздар мен қонақтар! Сіздерге арнап "Ана тілі — жүрек үні" атты тәрбие сағатымызды ашуға рүқсат етіңіздер!
2-жургізуші: Қазақстан Республикасының Конституциясында "Қазақ тілі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі" деп жазылған.
1-оқушы: Қазақстан Республикасының Тіл туралы алғашқы заңы 1989 жьшы 22 қыркүйекте қабылданды. Біздің елімізде тұратын барлық үлт өкілдері қазақ тілін оқып үйренуде. Қазақ тілін үйреніп жүрген шетел азаматтары да аз емес.
2-оқушы: Қазақ тілі түрлі тектес тілдерге, соның ішівде қыпшақ тобындағы тілге жатады. Түркі тілдес халықтар: қазақ, қырғыз, өзбек, үйғыр, қарақалпақ, татар, башқүрт, әзірбайжан, тува, хақас, алтай, қүмық жатады.
3-оқушы: Жер шарының бірсыпыра жерінде көптеген қазақтар түрады. Басқа шетелдерде түратын қазақтар да өз тілін ана тілім деп есептейді.
Қазақ тілі - қазақ халқының ана тіяі. Ол -халык тарихымен бірге жасап, үрпақтан-үрпаққа қатынас қүралы ретінде қызмет етіп келеді.
4-оқушы: Ол енді толық мағынасында республикада білім, ғылымды, техниканы уйрену
тілі, мәдениет пен экономиканы дамыту тілі болып отыр.
5-оқушы: Ә.Дәуренбаев Ана тілі — бар білімнің қайнары, Аталардың өсиеті пайдалы. Алақаны мейірімді анаңның, Үстазыңның жарқын жузі — жайдары.
Ана тілім — тастамайтын өліппем, Болғаным жоқ әріптерін танып мен. Өз тілімді жақсы көру арқылы, Достасамын басқа барлық халықпен.
Жүрегімді суырыпақ алындар.
8-окушы: Халық өзінің тілін ең ардақтысы деп санайды, оны ерекше сүйеді. Қырғыз ақыны Сарноғаевтың айтқанындай, "Ана тілін сүймеген адам, халқын сүйіптежарытпайды".
9-оқушы: Тілді жасаушы халықтың өзі. Сондықтан халыққа қызмет етеді. Ана тілін қадірлемеген халықтың болашағы жоқ. Қазақ тілі — дамыған, жетілген, бай, икемді тілдің бірі. Бүл пікіріміздің растығын кезінде кемеңгер Абай дөлеледеген болатын.
10-оқушы: Қазақ тілінің байлығы — қазақ үлтының байлығы. Осы байлықты бағалай білуіміз керек. Сонда ғана біздің Қазақстан кез-келген жүртпен иық теңестіре алатын іргелі ел бола алады.
11-окушы: М.Мақатаев Ең бірінші бақытым — тілім менің, Тас жүректі тіліммен тілімдедім. Кей-кейде дүниеден түңілсем де, Қасиетті тілімнен түңілмедім.
12-оқушы: С.Торайгыров
Сүйемін туған тілді — анам тілін, Бесікте жатқанымда-ақ берген білім. Шыр етіп жерге түскен минутымнан, Қүлағыма сіңірген таныс үнім.
13-оқушы: Сол тілімнен үйрендім нәрсе аттарын,
Сол тілімнен әдетті мен жаттадым.
Ең бірінші сол тілімнен сыртқа шықты,
Сүйгенім, жек көргенім, үнатқаным.
Оқу, білім, тіл, өнер туралы мақа,г-мәтелдер:
1. Білім кілті — тіл.
2. Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады.
3. Жеті жүрттың тілін біл, Жеті түрлі білім біл.
4. Ақыл — тозбайтын тон, Білім - таусылмайтын кен.
5. Ақыл азбайды, Білім тозбайды.
6. Оқусыз білім жоқ, Білімсіз күнің жоқ.
7. Тіл — көңілдің кілті.
8. Жердің сөні — егін, Ердің сәні — білім.
9. Оқи берсең, көзің ашылады, Отыра берсең, жалқаулық басады.
10. Өнер алды — қызыл тіл.
11. Көре-көре көсем боласың, Сөйлей-сөйлей шешен боласың.
12. Жігіт бір сырлы, Сегіз қырлы болсын.
13. Өнер — таусьшмас азық, Жүталмас байлық.
14. Үсталы ел озар, Үстасыз ел тозар.
15. Ілім — бүлақ, Білім — шырақ.
16. Өнер — ағып жатқан бүлақ.
17. Көп біл, аз сөйле.
18. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір.
19. Ана сүті бой өсіреді, Ана тілі ой өсіреді.
20. Өнерлі өрге жүзеді.
21. Оқу — инемен қүдық қазғандай.
22. Өнерлі бала сүйкімді.
23. Тіл қылыштан өткір.
24. Күш — білімде, білім - кітапта.'
25. Білім — қымбат, білу — қиын.
26. Көп жасаған білмеңці, Көп окыған біледі.
¥лы адамдардыц ана mini туралы аіипцан нақыл сөздері:
Б.Момышулы: "Тіл дегеніміз — қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана емес, ертеңгі де тағдыры".
М.Қашқари: "Игі істің басы - тіл, төрбие басы — тіл".
М.Әуезов: "Ана тілін білмейтін адам мәдениетті адам санатына қосылмайды".
Ш.Айтыматов: "Халықтың мөңгілік ғүмыры оның тілінде. Әрбір тіл — өзінің халқы үшін үлы".
1-жургізуші: Ана тіліне тагзым Ана тілі — біздің туған анамыз! Анамыздай сыйлап, бағып-қағамыз, Ана тілін бағаласақ қалай біз, Өзіміздің сондай болмақ бағамыз. Ана тілін кім аялай білмесе,
\i -
\уг- Тіл — біздің мемлекеттік саясатымыздың алтын аркауы. Тілсіз мемлекепж саясат жасау кңын. Онсыз үлтгық ңцеологаямызды да жүр-гізуіміз екіталай. Елбасымыз да, үкімет басындағылар да мұны жақсы түсініп отыр. Бұл саясат белгілі бір дөрежеде ел зиялыларымен, мамандармен ақыддаса отырып жасалатыны белгілі. Бірақ тәп-төуір бастамалар өмірге енгізер кезде болжамаған, кұтпеген кедергілерге кездеседі. Оның да түрлі-түрлі себептері бар.
Тіл мәселесінің біз ащара бермейтін нәзік түстары бар. К^зақ тілін өзге ұлт өкілдері ғана емес, өзіміздің қандастарымыздың да белгілі бір тобы білмейтіні рас. Сондықтан да казақ тілін қолдайтындарды пайызға шақканда олар да ана жақка шығьш кетегіні өгірік емес. Олар казақ тілінің өркеңцеуіне карсы емес, бірақ өз ана тілін білмегеңдіктен ертең жаппай сол тілде жұмыс істеуге көшетін болсақ мансабыма кедергі тиіп кете ме деп қорқады. Менен кейін қайтсе сөйтсін, тек өзірше осылай тұра тұрса екен дейтін психологая бар. Бүл — бір.
Екіншіден, орыс тілін кемсітіп жатыр деп іліктен бүлік іздеп тұра-тьшдар да табыльш крлады. Оның аргы жағывда Ресейдің шовинистері тұр.
Саясат деген нәзік нәрсе. Елеп, екшеп ең дұрыс шешімін таба білуіміз кажет. Асығыстық, кеудемсоідықжақсылыкқа апармайды. Осы асығыстықгың салдарьшан, коллективтендіруді тездетеміз деген жалаң ұрашпылдықтың кесірінен 1931—33 жьщцары Казақстаңда халықжап-пай ашаршылықка ұшырап, екі миллионнан астам адам қырылғаны тарихтан белгілі. Біз өткеннің ауыр зардаптарынан сабақ ала білуге тиіспіз. Бірақ солай екен деп жайбаракатшқка да сальшуға болмайды. Tay&nci3flk алғанымызга он жыл толды. Етек-жеңімізді жинадық, сырт ел бізбен санаса бастады. Ішкі, сыртк^І саясатта өз бет-бейнеміз, пози-циямыз бар. Енді бірте-бірте тіл мәселесіне деген талап-тілекті де күшейте түсуіміз керек. Әлгі айтылғандардың сыртында үкімет басьшдағы кейбір шенеуніктердің де тілдің дамуына кедергі келтіріп отырғанын білеміз. Бізде Тіл туралы заң бар. Сол заңның дұрыс орын-далуын бақылауға алатын кез жеткен сияқты. Өздеріңіз білесіздер, жуыкуа тілге катысты мемлекетгік бағдарлама қабылданды. Сол бавдар-ламада бәрі камтылган. Мемлекеттік тілді өмірге енгізу, іс; кағаздарын казакща жүргізу туралы тайға таңба басқавдай етіп айқын жазылған. Кдзір кейбір мекемелерде аудармашылар алып, іс қағаздарын мемле-кетгік тілге аударып, екі тілде қатар жүргізе бастапты. Бірақ осывдай бастаманың көбісі көзбояу үшін жасалады. Алғашында ептеп көзге көрінген болады да, аңысын андып, тыкақтап сұрап жатқан ешкім болмаса өп-сәтте "баяғы таз қалпына" келе калады. Сондықган тіл мәселесіне өсіре демократияшьш болудың кажеті шамалы деп ойлаймын. Овдай көңілжыкгіастықгың акцры жақсылыкқа апармайды. Мемлекет-тік гіл дегеніміз каласаң үйреніп, каламасаң қолды бір сілтейтін шет тілі емес қой. Ал мемлекеттік қызметте істейтін адамдар мемлекетгік тілді білуге міндетті. Бүл — Конституцияның талабы. Кейбіреулерде "Мен өз тілімді білемін, енді маған өзге тілді білудің не керегі бар?" деген тошшарльіқ психологая бар. Олай карайтын болсаңыз мемлекетгік Ідызметке жоламаңыз. Фирма ашасыз ба, жекеменшік көсіппен Іпүғыл-данасыз ба, еркіңіз. Бірақ мемлекеттік басқару машинкасының бір тетігін ұстап отыруға үмтылмаңыз. Осы талапты ашық қоя білуіміз кажет. Тіл кажетгілік күральша айналмай ілгері баспайды. Мемлекетгік тідді білмейтін үкімет адамдарын, кез келген шенеунікті баспасөз бетгерінде сынға алып отырған жөн. Сын түзелмей, мін түзелмейді. Өркениетті елдерде үкімет адамдарының өр кддамы баспасөздің назарынан тыс калмайды. Әділ сын қоғамды тек жақсьшықка қарай итермелеп отырады.
иіоғалып кеткен жоқ. Ана тіліміздің таска ба-сылып, бір дауірлеген тұсы — АХАҢНЫҢ, АХ MET БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ТҰСЫ! Ахаң қаны мызга сіңгеи араб карнінін негізінде түңғыш ӘлІппе жаеады. Ахаңнын Әліппесі арқыльі қа-зақ елі осы ғасьірдың басында төл Әлілпеге ие болды. Ахаң мектебі. Ахаң түрлеген тіліміз Казак, еліи әлемДіқ аренаа алып шығу үшін ,.У(Лы курес жолына тусті. Тендігімізді —- Тэуел сгздігімізде Деп біяген қайран Аханның заман-дастары, шәкірттері не көрмеді! Ана тілінін камы ұшін олар адам_ айтқысыз азапқа батты! Ахая мектебі дегенде -есімһге Төте Жазумен тв,}!'ҒКул дұниені тебіренткен апыстар рүхы түсс-ді... БІЗДІҢ ҰЛТТЫҚ КЛАССИКАМЫЗДЫ сол твте казумен жасап берген солар еді! Бір ға-нй Мағжанның Батыр Баяны меи Мухтардың Абай жолы арқылы Қазак. деген халықтыц каснеті бүгінде әлемге .аян болса. бүл да біз-діц тіл білімінің АТАСЫ АХАҢНЫҢ. Ахан бастяған АЛАШТЫН АРЫС АЗАМАТТАРЫ-НЫҢ, АЛАШОРДАНЫН жеңісі екеиін кезінде Кеңестік Орталык біле берген жок! Ахаңнын үлылығы — ӘУЕЗОВПҢ АБАЙ ЖОЛЫ ар қылы салтанат күрды!" Ахаңдап салган Ақ жол Кеңес үкіметінің крз алдында бәрібір шыр к.ау биікке кетерілгенін бүгін айтпағанЛа — қайда айтамыз! Аханнын эліппесі арқылы бас қа-баска емес. кемеңгер АбаГІ атамыз туралы кітаппен әлемдік табысқа жеткенімізді ещкім бёкерге Ілығара алмайдгл. Мүны Казаитын ті-лінің бакыты демеске кімнің аузы баоады Өкі ніціке орай біздің әдебиетіміз сол "Абай. Ахан, Мухандап жеткен биікке элі жете алмай келе-ді. ^із бүгін ана тіліміядін. улттык,- классика-ык әдебиетлміздің араб графикасы негізінде жасалғашаи мячтаныш ететаіз. Сол "алһГптардын СОКРЫ түяғы Ғабит пен Ғабилен өз шығармала рын твте жазумен жазып кетті.
Ендеше біз бугінгі күні казак ті-лінік - - мемлекеттік бірінші биігі, Асқар шыны — Ахаң бастаған Ал ыптар әруағына тағзым етіп, олар-дың жанының жәннәттә, рухынын рахатта болуын мінэжат етсек лай ык. Бізге данышпан Абайымызаы танытып және Абай атаиы өмір бойы қоргап өткен де осы алып-тар! Сондай-ақ сонау Асан Қайғы, Бухар Жырау бастаған валанын даң ғайыр даналарынзн Абайға дейінгі акиыктар мен Абайдан Ғабиден Мү;-тафинге дейінгі буынды жалрасты-рып тұрған алтын казырымыз да осы Ахаң бастагаи буын емес пе?!
Бүгін Казак тілі дәм буйьтып Мемлекеттік мәр тебе алып, Тэуелсіздігімізді алғаш рет жария-лағаи туста туған тілінің тағпьгоы үшіқ . эрбір казак, баласы ойлануға керек. Ойланып іс жа-сауға керек. Мемлекеттік тіл болғасын қазақ-тар зі ғана емес, қазақ жепін жайлаган бар-ша ұлт тілімізді құрметпен білүі керек; Білме-се. улттардын бүрынгыіиа орыс тілінде сайрау • ын канағат түтпауымыз керғк. Онда тіліміздің мемлекеттік мэртебесі, Тзуелсія мемлекеттігіміз жай кагаз жузіидегі далбаса болып калмак.
Мемлекетак тіл дегеннен шығады. Қазакстан Конституциясын к,а-бмлдайтын с.есси,да тақап ке-леді. Өкінішке орай, орыс тілін v^t аралык катынас тілі деп бүркемелеп. мемлекеттік тіл ;етуді көкСел жүр-гендер аз смес. Егер сессічяда осы қарида қабылданып кетсе, ол мем-лекеттік тіліміздің тамырьша шабыл ған балта болмақ. Ойлаудыц өзі К.ОРКЫИЫШТЫ Жүрегін сыздайды. Д\' ниедегі қай мем.чекетте — кос мем лекёттік тіл.бар екеи? Констйтуция ны қабылдау біздің ең соңғы — мүмкіндігіміз. Басқа ағайындарымыз fa' осыны қалайда түсіндіруім.із Ісе рек. Мемлекеттік тіліміз де. ҮЛТ\РАЛЫҚ КАТЬШАС ТІЛІМІЗ ДЕ — ҚАЗАҚ ТІЛІ болүы керек. Керек емес — міндет! Булай бол майынша Тэуелсіздігіміз де, мемле-кеттік тіл деген. мэртебеміз де; Тіл Мерекесі дегеніміз де бос сөз бо іЯыл қалады. Қысқасы, қазак халқы ньщ ендігі бар тағдыоы, бар бола-ш&гы — Конституциямызды калай қабьілдауға • вайланысты. Тұцғыш рет откелі отырган Тіл мерекесіиің ец басты шаруасы — КазақСтанда т.е;\ казақ тілін мемлекеттік тіл - - (Кн зақстанда Деп атаудың өзі үят. Бі рақ амальщ бар ма?) қылуға зә-редей болса да үлес қосу болса дер едік.
Сонда болашақта қазақ тілінің ңузрмет сту 1 аясы кениді. Тек Казақстанның өз ішінде емес, ТД1Д, елдбріңде дб ш^т өліг5рл£ Дб К.азак тілі •?-з • дауысын естір-туі Ікарт; ;-S§!jSWMHl™tW—iv,aІ-қан ана тіліміздің әсіресе. ре5іи 'сапарлардя жер шарыньш барлык. түкпірінде қолданылүын тілейміз. Өз тіліміз өзге тілде орыс тілі аокы-лы емес казақ тілі арқылы ауцарыдүын қа.іай мыз.
Кейінгі жылдардағы аткапылған істерге көзді жумып, ауызды ку швпяен сүртігі каоаүға бол майды. Тіліміз мемлекеттік мәотебе алғалы -Тәуелсіздігіміз келгелі ;;еп жүмыстап аткары.І ды. Республикада. облыстарда. а-үдандапла бол сыи. Буған мақтаныш етпеү керек. Өз жерің-ле өз тіліңе мәртебе" алуды озгелерд^ч : ды жайып, суоап а-таиына макта'ғанын:н несі жақсы. Істеген ісГмІзден — ігтей~;ч ісіміз өте көп. Гстегеніміз — біпеу, істейтініміз —ток-
Срг, TylfbB.
Казір жер-жерде Казак тілі коғамдапы құрылып, іс үстінде. Өв ауланммызлыч шеңбепінде алып карасақ жумы":ымыз лл? жеткіліксіз. Коғам мүшелеоі қоғат.інк жумь-с болган соң ба, эяде -'шынм-^ен колдапы тм-?Я ме, нсүйелі іс -жасай алмай отьщ. Агданда бао :лык іс-қағаздапы казак тілінае жүсгізілеаі. Сес сиялар да, мэжілістер зе ана ті.тімізде өтеді. Бурыннан солай. Бул Казак тілі крға-^ынын жасағаны РМРС. Казакы а.үпан болған соң ео-теден солай калнптяскан. Кенілімізге келмрсін. ,ауыр алмайық. біздің кп'ібіп басгаүыіч уйым-лапымы.з кззак тілің даиытүды - "р-ектг бп жи • н-5киналыс деп уғып жүо. Оннмызяы жәнэ (баспасөз апкылы біз янянч іст^ді^^. яц •-;няны ІСТРДІК деп касихаттаүға;. кумяомы.з. Әзі-;мізді-өзіміз реклама- жасауға яятііай: ойъісвп
кеткен жағдайымыз бар. Бул қазак тілінің кө сегесін көгертпейді. Бул жзй әшейін — кезек-ті көзбояушылық. -Сонымызг-а алгыс-атақ алгы мыз келеді. Алғыс-атак үшін істеу уят. Өз ті ліңді өзің насихаттағаның .үшін бірдеңе дәмет-тоқъірау тұсының тіршілігі. Өз тілімвді, біреу - смес. өзіміз насихаттағанға міндетсінбеуіміз ке-рек. Ел, бәрін біледі, тусінеді. істеп жүоген ісіц ді, көрЬейді емес, кеіэеді. Әсііэе қызылдықты тастап, күнделікті жүйелі жумыс жасаүымыз яерек. Өз тілімізді дамыту біздіц бәріміздің .т.өл міндет-іміз. Өйтк^ні
ТУҒАН ЖЕР - ТАҒЫҢ.
ТУҒАН ТІЛ — БАРЫҢ.
ОНЫ СЫПЛАЙСЫЯ —
ТҮСКЕНШЁ ЖДГЫҢ,
— деп карауымыз жөн. Әр казақ ойлаиүы ке-рек...
3
Сез соныида туңғыпі пет ятя.лып еткелі OTbipfat! ТІЛ МЕРЕКЕС! қутты болсын- ағайын! Тілімізді, онын кадір-касиетін жапа-тармагай эп тұстан айғайлап, ұрандап, эйттік, б\'ит-тік деп, әр тустан бөлек-бөлек мақтан-бай, бүкіл халнқ боп атап өту. мерекелеү шынында ойлаған адамга ганибет іс қой!
АНАҢНЬЩ ТІЛІ —
ІУІТЫҢНЫҢ ДІЛІ!
ТӘУБЕ ДЕ. ШҮКІР ДЕ,
КАЗАҚТЫҢ ЕЛІ!
дей.отырып. қазақ журты, қазақ жері—ұл тына. тегіне, дініне карамай біртутас боп мемлекеттік тілде сайлейтін заман тезірек туса екен, сол күннің тезіоек тууы уш!м үлкен істі үндемей-ақ бітіре білетін туо-мьтсы текті, туғыры таііымы тегсүпінді. тл лімі тәрбиелі Алаш азаматтаоы б-?оі f'~-дей іс жасаса деген тілек тілейміз. Тглі-міздін мерекесі ден белгілеиген қасиетті күні осы тілегіміз п&ріштенің құлағына пенденің пайым-ііиғылына шалынып, қа • был болғай дейікГ*