Карл Маркс пен Фридрих Энегельстің өткеннен қалған философиялық мұраны сын көзбен қайта өңдеуі және өздері жүзеге асырған философиядағы революциялық төңкерісі өзара байланысты біртұтас процесс. Оның негізгі мазмұны – дүниеге ғылыми-философиялық көзқарасты қалыптастыру, одан әрі дамыту болды.
Әрине, Маркс пен Энегельс диалектикалық-материализмді бірден жасап, жұмысшы табының ғылыми көзқарасының негізін бірден қалаған жоқ. Олар өздерінің теориялық және қоғамдық-саяси қызметінің бас кезінде идеалист болды, Гегель философиясынан революциялық және атеистік қорытындылар жасамақ болған гегельшілдер мектебінің солшыл өкілдеріне (жас гегльшілдерге) қосылды. Бірақ басқа жас гегельшілдерге қарағанда, Маркс пен Энгельс тіпті өздерінің алғашқы шығармаларында-ақ революцияшыл демократтар ретінде, қалың еңбекші бұқараның мүдделерін қорғаушылар ретінде көрінеді.
Өткен замандардың философтары көтерген, бірақ шеше алмаған сұрақтарға жауап табу үшін Маркс пен Энгельс ең алдымен теориялық және саяси қызметтің бастапқы дұрыс тірек пунктін табуы қажет болды.
Олар үшін ондай бастапқы пункт адамды адамның қанауының барлығына қарсы, әлеуметтік езгі мен теңсіздіктің экономикалық және саяси негіздеріне қарсы күрес болды. Еңбекші адамды құлдыққа түсірудің қандайын болсын дәйекті революциялық тұрғыдан терістеудің нәтижесінде ғана материалистік диалектиканы жасауға болатын еді. Әбден кедейленген нағыз революцияшыл еңбекші таптың тұрмыс жағдайын, мақсат-мүддесін күрес негізі етіп алғанда ғана тарихты материалистік тұрғыдан түсіну мүмкін еді, ал бұл қоғам дамуындағы шешуші күш еңбекші бұқара және ол жүзеге асыратын материалдық өндіріс екенін ашуға көмектесті.
Кейбір философтар Маркс пен Энгельстің диалектикалық материализмін Гегельдің диалектикалық (идеалистік) әдісі мен Фейербахтың метафизикалық материалистік теориясының жай қосындысының нәтижесі түрінде түсіндіреді. Бұл марксизм классиктерінің философияда жасаған революциясының мәнін түсінбеушілік, одан қалды, ашықтан-ашық тұрпайыландыру болып табылады, өйткені материализм мен идеализмді, диалектикалық және метафизикалық ойлау әдістерін бір-бірімен қосу мүлдем мүмкін емес – олар бірін-бірі терістейтін қарама-қарсы ағымдар.
Шынында, марксизмнің философияда жасаған революциялық төңкерісінің мәні неде, ол неден көрінеді?
Марксизмнің негізін салушылар жаңа заманның материалистік ілімін, Фейербахтың философиясын қоса, диалектикалық тұрғыдан жан-жақты талдап, оны механистік және метафизикалық сипаттардан тазартты. Олар сондай-ақ Гегельдің диалектикалық әдісін материалистік тұрғыдан өңдеп, табиғат пен қоғам құбылыстарын ғылыми зерттеуге кедергі болатын идеалистік мазмұнынан тазартты, сөйтіп, “басы төмен қарап тұрған диалектиканы аяғына қойып” дұрыстады, яғни ғылыми материалистік теорияны ғылыми диалектикалық әдіспен табиғи біріктірді. Осы тұрғыдан алғанда материалистік диалектиканы тек әдіс деп, ал философиялық материализмді тек теория деп қана түсіну үстірттік болар еді. Материалистік диалектика шындығында тек әдіс емес, ол сондай-ақ даму жайындағы теория – табиғаттың, қоғамның және танымның ең жалпы даму заңдары жайындағы ілім, ғылыми теория. Философиялық материализм теория ғана емес, сондай-ақ болмысты белгілі бір тұрғыдан түсіндіретін материалистік әдіс.
Маркс пен Энгельстің философияда жасаған революциялық төңкерісінің ең айқын көрінісі тарихтың материалистік ұғымының жасалуы болды, өйткені Маркстен бұрынғы материалистердің бәрі тек табиғат құбылыстарын түсіндіруде ғана материалист еді, ал қоғам өміріне келгенде олардың барлығы идеализм шеңберінен шыға алмады, қоғам өміріндегі шешуші күш сана, рухани бастама деп түсінді, өйткені, деді олар, адамдарды түрліше іс-қимылға бастайтын идеялық мотивтер, адамдардың мақсат-мүдделері деді, бірақ бұл идеялық мотивтерді тудыратын түпкі себептерді ашып бере алмады.
Маркс пен Энгельс диалекткалық материализмді дәйекті түрде қоғам өміріне, тарихқа қолдана отырып, тарихи материализмді жасады, қоғамдық болмыстың біріншілігі, қоғамдық сананың екіншілігі жайындағы оның негізгі мәселесін тұжырымдады: адамдардың материалдық тұрмыс жағдайы қандай болса, жалпы алғанда олардың ой-санасы соған сәйкес болатыны т.б. негіздеп берді.
Қорыта айтқанда, марксистік әдіс диалектикалық қана емес, сондай-ақ материалистік , ал марксистік теория – материалистік қана емес, сондай-ақ диалектикалық әдіс. Демек, марксизм философиясында материализм мен диалектика біріне – бірі тәуелсіз екі құрамдас бөлшек емес, біртұтас ілім, өйткені ол бейнелендіретін шындық дүниенің өзі – бір мезгілде әрі материалдық, әрі диалектикалық дүние.
Сонымен, дүниеге диалектикалық-материалистік көзқарастың жасалуы, материализмнің диалектикалыққа айналуы, материалдық дүниенің және оны танып-білудің ішкі диалектикалық процесінің ашылуы Макрс пен Энгельс философияда жасаған революциялық төңкерісінің ең бірінші көрінісі болып табылады.
Қысқасы, Маркс пен Энгельс, өздерінен бұрынғы материалистер сияқты, жарты жолда тоқтап қалмай, материализмді дәйекті түрде аяғына дейін жеткізіп, дүние жайындағы біртұтас ғылыми-философиялық ілім – диалектикалық және тарихи материализмді жасады.
Маркс пен Энгельске дейінгі философтар өздерінің философиялық системасын бұдан бұлай өзгермейтін, түпкілікті тағайындалған абсолюттік ақиқат деп санады. Гегель, міселен, өзінің философиялық системасын абсолюттік ақиқат деп жариялады. Марксизм философияға деген мұндай көзқараспен келіспеді де, өзінің философиялық іліміне түпкілікті тағайындалған ақиқат деп қарамай, ғылымның және қоғамдық практиканың даму барысында өзгертіп, айқындала және байи түсетін ілім деп қарады.