Банкте клиенттің есепшотты ашылуы және оларға есеп кассалық көрсету процес банк және клиент арасында банктік есепшот келісімін жасау негізінде жүреді. Онда банктен кәсіпорынға есепайырысу қызмет шоттары анықталады:
- кәсіпорының клиентке банктің қызмет түрлері;
- жақтардың өзара жауапкершілігі;
- конпенсациялық сиақы мөлшері, ал әр жағдайда жүргізілетін операциялардың шығындарын және қажетті рент-льділік деңгейін қамтамасыз етуіне байланысты анықталады.
Келісім шартқа сәйкес банктер клиентке ашқан есепшотқа (шот иесіне) түскен ақша қаржыларын есепке алуға, клиенттің өкімі бойынша сәйкесті ақша қаржыларды аударуға беруге міндет алады.
Банктер клиенттерге өз қаржыларын өздерінше пайдалануға мүмкіншілік жасайды. Банк клиенттердің ақша қаржыларының пайдалану мақсаттарын бағыттарын қадағалай алмайды.
Келісім шарт жасалынған кезде екі жақтың нақты шарттары көрсетіледі, Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қолма – қолсыз есеп формаларының кез – келгенін таңдай алады. Төлем нұсқаулары аккредивтер чектер ж.т.б.
Кәсіпорынның есепшотынан қаржыларды есептен шығару акцепты формасына (яғни келісімсіз, келісіммен) атқару құжаттары негізінде жүреді. Яғни ақша қаржылардың есептен шығару сөзсіз.
- орбитражды сот органдарының өкілі;
- Соттарьмен берілетін атқару құжаттары
- Қаржылық және салық органдарының өз компенцацияның шегінді нұсқаулары;
- Сатылушылармен келісілген уақытысында төленбеген төлем талаптары.
Банк клиенттің есепшотына қажетті қаржыларына болуына сәйкес кәсіпорын клиенттің қаржыларды аудару туралы бұйрығын орындайды. Төлемдер кәсіпорынның өзіндік қаржылары есебінен кейбір жағдайларда қызмет көрсететін банкінің несиедегі есебінен жүреді. Банкте салықтарды және бюджеттен тыс қорларға төлемдерді төлеу туралы тапсырысы ең бірінші орындалады. Банкке кәсіпорынның нұсқауларын орындамауға рұқсат етілмейді және салық төлем дерін несие ресурстары ретінде пайдалана алмайды.
Банктер кәсіпорынның есепшоты, банк салымдары, жүргізілген операциялар, кәсіпорындар туралы мәліметті құпия сақтайды. Банк құпиясын құрайтын мәліметтерді тек қана кәсіпорындарға ғана бере алады. Мемлекет органдарына мұндай мәліметтер тек қана заңға сәйкес беріледі. Егер банктер құпия мәліметтерді берген жағдайда кәсіпорындар жіберілген шығындарды өтеуін талап алады.
Клиентерге есеп – кассалық қызмет көрсету төлем төлеу негізінде жүретін болғандықтан, келісім – шартта банк қызметіне төлемдер көрсетіледі. Есеп – кассалық қызмет көрсету төлемі кәсіпорын ұсынатын әр төлем құжатына сәйкес немесе қолма – қол және қолма – қолсыз айналым соммасынан % - тті төлеу негізінде жүреді.
Банктер кәсіпорындарға есеп – кассалық қызмет көрсету бойынша операцияларды жүргізу үшін тарифтер орнатады. Тәртіп бойынша, кәсіпорындар қолма – қол ақша алған кезде, аккр-втен төлем, дубликат, құжат көшірмесін анықтама алған кезде төлейді.
Келісімде сонымен қатар клиент шотында қалған минималды және орта қалдықтар үшін төлейтін % ставкісі көрсетіледі.
Келісім шартта жақтардың өздеріне алған міндеттемелерді орындамаған жағдайдағы жауапкершілігі көрсетіледі: мысалы, банк клиенттің тапсырмаларын уақтылы орындамаған кезде қаржылық жауапкершілікке ие болады.
Әр кәсіпорын өзінің есеп – шот жағдайын біліп отыруы тиіс, осыған байланысты банктер әрқашан олардың есеп – шот жағдайы жүргізілген операциялар туралы көшірме беріп отырады. Кәсіпорындар өз жағынан бұл көшірмелерді мұқият тексереді, қате жіберілген болса банк түзету тиіс. 5 күн ішінде кәсіпорын жағынан ол қаралмаса, яғни ешқандай претензия қойылмаса кәсіпорын есеп шотындағы қаржылар расталады.
Клиенттер мерзімінен бұрын өзінің өтініші бойынша келісімді бұза алады.
Есеп айырысу шоты:
- меншік формасына қарамастан комиссиялық қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғаларға ашылады;
- орталықталынған қорларды құру және басқару аппаратының қызметіне жүргізу үшін мин-во, вед-воларға ашылады.
Есеп айырысу шотының иесі толық экономикалық және барлық төлемдердің дербес төлеушісіне айналады, өзінше банкпен несие өзара катарды қалыптастырады, өндірістік және инв-лық қызметке байланысты кез келген операцияларды жүргізе алады.
Ағымды есеп – шот есеп – айырысу есеп шоты аштыра алмайтындарға ашылады:
- ком-лық емес ұйымдарға;
- заңды ұйымдардың оңашаланған бөлімшелеріне;
- бюджетте тұратын ұйымдар есепайырысу есеп шотының иесіне қарағанда дербестілігі шектелген. Ағымды есеп – шот бойынша операциялардың тізімі қызмет мақсаттарына сәйкес шектелген.
Клиенттер кез келген валютада есеп айырысу шоттардың, депозитік шоттың қажетті санын ашуға құқығы бар.
Банкте есеп – шоттың ашылуы корпарация және банк арасында банк есеп келісімін жасау арқылы жүреді.
Банк клиентке кешенді есеп – айырысу – кассалық қызмет көрсетуге міндет алады:
- клиенттердің есеп айырысуын жүргізу;
- клиенттерге ақша және есеп айырысу чек кітапшаларын береді:
- есепшоттың көшірмелерін береді.
- Пошталық, телеграфтық және кеңес қызметтерін көрсетеді;
- Есеп шотқа түскен қаржының сақталуын қамтамасыз етеді;
- Ақша қаржыларды клиенттердің бірінші талабы бойынша береді;
- Клиенттердің операциялары бойынша банктік құпияны сақтайды;
5. Қолма – қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру принциптері.
Нақсыз есеп айырысуды ұйымдастыру принциптері олардың жүзеге асырылуының негізгі бастапқы факторы болып табылады.
Кәсіпорындар орындар мен банктердің принциптері орындау нақсыз есеп айырысудың сәйкестігі талаптарға сәйкестігін көрсететеді. Олар келесілер:
1 принцип – нақсыз есепті жүргізудің құқықтық режимі. Бұл принцип өзара есеп айырысу мүшелерінің тәртібі құқық нормаларына, құқықтық жауапкершілікке сәйкес келуін талап етеді;
2 принцип – қолма – қолсыз есеп айырысу ақша қаржыларын сақтау клиенттерге аудару үшін ашылатын банк есепшоттары арқылы жүреді.
Нақсыз есеп айырысуды жүргізудің қажетті шарты бұл фирма – жеткізушілер мен фирма – сатып алушылардың банктік есеп шоттарының болуы;
3 принцип - өндірістік шаруашылық қызметті жүргізу процесінде кәсіпорындардың нақсыз есеп айырысу формасын бос (еркін) таңдауы кәсіпоынның меншік формасына және қызмет жағдайына қарамастан олар есеп айырсу формасын бос таңдай алады және олар контрагенттермен оларды шаруашылық келісім – шартында бекітеді. Банк жағынан таңдау бостандығы шектелмейді;
4 принцип – төлеушінің оның банктік есеп шоты арқылы төлемдерді жүзеге аудару төлеушінің нұсқаулары немесе келісімі арқыл жүргізіледі. Бұл сатып алушы орындарға жеткізушілердің келісім – шарттың негізгі шарттарын орындауды бақылау жасауға мүмкіндік береді, келісім – шартты бұзу төлемді жүргізбеуге жағдай жасайды. Бұл принцип сәйкесті төлем құралдарын пайдалану арқылы жүзеге асады. Мыс., чек, төлем нұсқамасы, қарапайым вексель және т.б.
5 принцип – есепшоты бар қаржылардың шегінде төлемдерді жүргізу. Есепшотта ақша құралдарынң сомас барлық талаптарды қанағаттандыруға жеткілікті болған ағдайда бұл қаржылардың есепшоттан аударылуы кәсіпорындар жағынан үкімдердің және т.б. аудару туралы құжаттардың түсуі арқылы жүзеге асрылады;
6 принцип. Бұл принцип бойынша тауарлардың өндірісіне үзіліссіз шығындалатын қаржылар сатып алушылардың төлемдері арқылы өтелуі қажет, оның мерзімі шарт келісімдерде белгіленеді. Төлемдердің мерзімдерін сақтауды бұзған жағдайда қаржылардың айналымдылығы бұзылады. Оның нәтижесінде кәсіпорынның төлем дағдарысы пайда болуы мүмкін.
Мерзімдік принцип тек қана тауаралар, қызмет және жұмысты орындау бойынша есепті уақытына ғана емес сонымен қатар, банктердің фирма – клиенттерінің есеп шоттары бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізу уақытын орындауға да байлансты болады. Банк клиент шотына түскен күннің ертесінен бастап аудару қажет.
7 принцип. Сатып алушның есеп шотынан қаржыларды аудару есеп айырысу құжатының тек қана бірінші экземпляры негізінде жүреді.
8 принцип. Барлық қолма – қол есеп айырысуға қатысушылардың есепті жүргізу дұрыстығына, орнатылған ережелерді сақтауға бақылау жасалуы;
Әр кәсіпорын әрдайым сатушы және сатып алушы бола алады.
Кәсіпорын сатып алушы ретінде өзінің міндеттемелерін жеткізушілер алдында уақтылы және дұрыс орындауды бақылайды.
Бұл өздерінің контрагенттерімен жайлы шаруашылық қызметтерді қамтамасыз ету үшін келісімдерге сәйкес жүреді. Өндірілген өнімді жеткізуші ретінде кәсіпорын табысты көбейту мақсатымен өз пайдасына төлемдердің уақтылықты өңделуін бақылайды. Бұл қайтарылмайтын қарыздарды, жоспардан тыс төлемдердің кейінге қалдырылуын жібермеу үшін жүреді. Уақтылы бақылаудың жүргізілуі міндеттемелердің орындалмауын жібермейді.
Банктер, сатып алушылар және сатушылар арасында делдалдық қызмет жүргізу арқылы олар арасындағы орнатылған есеп айырысу тәртібін сақтауға бақылау жүргізеді. Банктер клиенттердің мүдделеріне және тұрақты несие қабілеттілікті қолдау мақсатымен өздеріне есеп айырысуды жүргізудің барлық бақылауын алады.
9 принцип. Келісім шарттарын сақтау үшін мүлікті жауапкершіліктің болуы. Бұл принцип нақсыз есеп айырысу жүйесінде келісім – шарт міндеттемелерін бұзу жағдайы шығындарды өтеу, айыппұлдарды төлеу формаснда азаматты – құқықтық жауапкершілікті пайдалану мүмкіндігін туғызады.
ҚР – ның Азамт Кодексі ақша міндеттемелерін орындамау жауапкершілікті туғызады.
Ақша айналымын басқару
Қазіргі кезде ақша қаржылары шаруашылық мехнизмінде шектеулі келетіндіктен корпорацияның табыстылығы оның тиімді пайдалануына байланысты болып келеді. Осыған байланысты корпорацияның ақша айнылымын басқарудың маңызы үлкен.
Ақша қаржылардың қозғалысы туралы алғашқы есептер қаржы сарапшыларымен бағалы қағаздар нарығында жұмыс істеу үшін құрастырылған және пайдаланылған. Мұндай есептер кейбір корпорациялардың акцияларын бағалау үшін қолайлы құрал ретінде жүрді, себебі, табыстылық көрсеткіштеріне қарағанда ақша қаржылар қозғалысының нәтижелері бағалы болып келеді.
Корпорацияларда нақты ақша қаржыларның болуы оның табыстылығын көрсетеді. Бірақ барлық жағдайда бұл дұрыс бола алмайды. Табыс ретінде жүретін қаржылық нәтижесі бухгалтерлік принциптерге сәйкес нақты ақша қаржылардың қозғалысына қарамастан табыстар мен шығындар мен резервпен төлемдердің алдағы шғындар өнімнің өзіндік құнын көбейтеді және ақша қаржылар қозғалысын тудырмайды.
Несие және займдарды алу және өтеу сияқты қаржылық операциялар, мақсаты қаржыландыру табыстарда көрініс алмайды.
Корпорацияның ақша ағындары таза табыс және амортизацияға тең болады. Ақша ағындарының бұл түсінігі негізгі қаржылық мақсаттарына корпорациялық сәйкес келеді. Бұл:
1. Өтімділікті қамтамасыз ету.
2. Таза табысты алу;
3. Қажетті өзіндік капиталды қамтамасыз ету;
Ақша ағымдарын басқарудың бастапқы мақсат – оның өтімділігін қамтамасыз тең болып табылады. Өтімділікті қамтамасыз етпеген жағдайда корпорациялар банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Барлық стратегиялық және оперативтік шешімдер қабылданып жатқан кезде осы жағдай ескерілуі тиіс.
Сонымен қатар қаржы ресурстардың бос жатуы көптеген шығындар әкелуі мүмкін. Осыған байланысты кейбір инвестициялық жобаларға қатысуына байланысты айырылып қалатын табыстар мөлшерін бағалауға болады.
Сондықтан қаржылардың кезінде 2 өзара байланысты жағдайы есепке алу қажет:
- корпорацияның өтімділігін сақтау;
- корпорация қызметінің рентабельділігін қамтамасыз ету.
Ақша қаржыларды басқаруда қаржы менеджері рентабельділіктің максимальді болуын қамтамасыз ету қажет. Өтімділікті қамтамасыз ету өз жағынан қымбат болмауы тиіс. Қаржы менеджері рентабельділік және өтімділік арасында қажетті балансты табу қажет және оны бір қалыпты сақтап отыруы қажет.
Жоғарыда айтылғандай, корпорацияның ақша ағымдары қызметінің 3 түрі бойынша топталады:
- Ағымды;
- Инвестициялық;
- Қаржылық;
Ағымды қызметке байланысты ақша қыржылар бірінші қаржылар бойынша жылдан жылға түсімдерінің (өсуі) – корпорацияның табыстылығын көрсетеді. Ол ақша қаржылары тек қана қарапайым өндірісті емес, сонымен қатар кеңейтлген ұдайы өндірісті жүргізу үшін мүмкіндік жасайды.
Кәсіпорындар үшін қарыздарды өтеу және мүлікті сатып алу негізінде ағымды қызметке байланысты ақша қаржылардан қаржылану қолайлы болып келеді.
Мұндай саясат жүргізетін корпозациялар жоғар кредиттік рейтингке ие болады және қарылық тұрақты болып келеді.
Корпорациялар ағымды қызметтен ақша қаржыларын қамтамасыз ете алмауы жағдайда өзіндік айналымы қаржыларының жетіспеушілігіне әкеледі. Бұл жағдайда кәсіпорындар қарыз алуға немесе мүліктерін сатуға мәжбүр болады, кейбір жағдайда өндіріс мөлшері азая түседі. Мұндай жағдай тұрақты түрде жүрген кезде кәсіпорындар соңында банкротқа ұшырауы мүмкін.
Корпорациялар ақша қаржылардың қозғалысы туралы есеп бергенде есеп айырысудың тікелей немесе жанама әдістерін пайдаланылады. Тікелей әдіс бойынша есеп айырысудың белгілі бір мерзім ішінде ақша қаржылар есепшоттары бойынша операциялар нәтижелері көрсетіледі. Операциялар қызметінің 3 негізгі түрі бойынша топталады. Форманы толтыру үшін мәліметтерді бухгалтерлік регистрден тікелей алға болады.
Тікелей әдіс арқлы ақша ағындарын есептеу корпорацияның төлем қабілетін бағалауға және ақша қаржылардың түсімдері мен шығындарына бақылау жүргізуге мүмкіндік береді.
Ішкі шаруашылық қаржылық жоспарлау жүйесінде кассалық бюджеттің жасалуы көптеген жағдайда тікелей әдіс арқылы жүреді.
Жанама әдіс арқылы ақша ағындарын есептеу бухгалтерлік есеп мәліметтерінің кіріс және мәліметтерінің негізінде арнайы түзетулер арқылы табыс көрсеткішін өзгерту арқылы жүреді.
Бұл түзетулер таза табыс көрсеткішін көбейту және төмендетуін туғызады көбейтеді және азайтады:
Таза табысқа келесі көрсеткіштер қосылады:
- Негізгі қорлар және мат.емес активтерге есептелінген амортизация.
- Дебеторлық қарыздың азаюы.
- Тауар – мат.запастар қалдығының азаюы.
- Алдағы мерзім шығындарының азаю.
- Кредиторлық қарыздың көбеюі.
- Б-т, бюджжеттен тыс қорлар алдында қарыздың көбеюі.
- Сатып алынған құндылықтар бойынша ҚҚС – ның азаюы.
Таза табыстан келесі көрсеткіштер алынып тасталынады:
- Негізгі қорлар қайта бағалануы.
- Дебеторлық қарыздың өсуі.
- Тауар – мат.запастар қалдығының өсуі.
- Алдағы мерзім шығындарының көбеюі.
- Кредит қарыздың азаюы.
- Б-т, бюджеттен тыс қорлар алдында қарыздың азаюы.
- Бұрынғы жалғдарда бөлінбеген табсты пайдалану, және т.б.
Ақша ағындарын талдау.
Ақша ағындарын есептеу нәтижесінде алынған мәдіметтерді талдауға болады. Ақша қаржылар жағдайы туралы есептерді талдау корпорацияның кең мүмкіндік береді, өйткені ол бұрынғы қызмет нәтижелерін бағалауға мүмкіндік береді. Талдау арқылы ақша қаржылардың тепе – теңсіз пайдалануын анықтауға болады және болашақта сәйкесті шаралар жүргізуге мүмкіндік береді.
Корпорацияның үзіліссіз қызмет, қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін келесі мақсаттарды орындау қажет:
- Түсімдер ағындары және ақша қаржылар төлемдерін сәйкестендіру;
- Есеп айырысудағы қаржылар мөлшерін оптимизациялау.
- Ауыспалы ақша қаржылар қалдығын оптимизациялау.
- Корпорацияның өзін - өзі қаржыландыру деңгейін оптимизациялау.
Ақша қаржылардың көздері және пайдалануы туралы есепті талдау орта және ұзақ мерзімді қаржыландыру жоспарлау үшін қажет, өйткені ол ақша қаржыларына қажеттілікті анықтайды. Басқаша айтқанда ақша бюджеті арқылы ақша қаржылар жағдайын болжамдауға мүмкіндік береді.