Қазақстан экономикасы.
КСРО-ның экономикалық жағдайының күрделене түсуі Қазақстан оның құрамды бөлігі болғандықтан азды-көпті қиындықтарға душар болды: халық шаруашылығының салалары тұйыққа тірелді; қоғамдық өндірістің тиімсіздігі жалғаса берді; инвестициялық сала кемшін күйінде қалды; халық шаруашылығын басқарудың экономикалық және құқықтық тәсілдері жөнді меңгнрілмеді; жоспар,өндіріс және еңбек тәртібі олқылыққа ұшырады.
Сайып келгенде 80-ші жылдардағы қайта құру дегеніміз 1965ж. қайта құрудың жалғасы болып шықты, тек бұл қайта құру тереңдей түмті. 80ж-ші жылдардағы қайта құру мынадай механизмдері кеңінен қолдануды көздеді:
1. өндірістын баспақты буынының тиімді жұмыс істеуіне ерік беру үшін оның дербес мекемелік шекарасын кеңейте түсу. Осыған байланысты оған дербестік, өзін-өзі басқару, өзін-өзі өтеу және өзін-өзі қаржыландыру енгізілді.
2. кәсіпорындарды дербес басқару еркіндікті, ынталылықты және жауап кершілікке берік болуды талап етеді. Кәсіппорынның жауапкершілігі дегеніміз олардың бір-біріне тәуелділігі, қоғамдық еңбек бөлісінде алған орны түрлі жағдайларға байланысты: шаруашылық есеп, әкімшілік, құқықтық және адалдық сипаттар.
Өзін-өзі басқарудың мәні халық шаруашылығы мен халықтын өскелең талабына сәйкес кәсіпорын өндіріс жаспарын өзі жасайды, өнімдерді тарату және қызмет көрсетуді өзі белгілейді. Сөйтіп жаңа жағдайда иелік жасауда өндірістік бағдарламаны өзі жасайды, материалдық қамтамасыз етудің қамына кіріседі, өндірілген товарды өткізумен айналысады.
Қайта құрудың маңызды механизмі шаруашылық есеп болып табылады. Қайта құру жалдарында шаруашылық есептің екі түрі ұсынылды.
Біріншісі –пайданы нормалап бөлу. Пайданы бөлу механизмінің бірінші түрі- өнімді өткізгеннен алынған табысан, ең алдымен өндіріске жұмсалған қаржат қалпына келтіріледі және еңбекақы қорына төленеді. Еңбекақы қоры таза өнім нормативінен түзіліді, ал кен қазба саласында нақтылы алынған өнім бірлігінен түзіледі.
Екінші - шаруашылық есеп кірісінің нормативпен таратыуы балайша жүргізіліді: Біріншіден, өнімнен түскен тыбыстан материалдық шығындар қалпына келтіріледі. Табыстың қалған бөлігі нақты кіріс болып табылады да, одан қорлар мен еңбек ресурстарына төлем төленеді, мемлекеттік және жергілікті бюджетке бересілер төленеді, министрліктің қорына бересі беріледі, банктен алған несиенің процентті төленеді.
Сөйтіп экономикалық саясатты өз бетінше дербес жүргізудің орнына толық егемендіқ алғанға дейін Ресейдің қимылдарына тактикалық түрғыдан жалтандай берді. Ал Ресей болса, Польша, Югославия т.б. елдердің нарыққа көшу бағдарламаларына иек артты.
Республика экономикасында 1990 ж. аяғында нарықтық қатынастарға көше бастауы келесі жылы нарыққа көшу бағдарламысын қайта қарауды талап етті, өйткені 1991 ж. тамызда КСРО тарап кетті.
ТҮЙІНІ
1) КСРО экономикасының жағдайы қоюлана түсуіне байланысты 80-ж. Экономиканы сауықтыру мәселелерін алға тартты. Экономиканы басқаруды түбынен қайта кұру саясатын жүргізу барлық буындарда да басқарудың әкімшілік әдісінен экономикалық, басқаруды кеңынен демократияландыруға көшу қажеттігін туғызды.
2) Халық шаруашылығын жөнге келтірудің демократиялық және экономикалық механизмінің арасында кәсіптиялық және экономикалық механизмінің арысында кәсіпорындарға дербестік беру, өздері жоспарлау өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру негізінде шаруашылыққа иелік жасауды шаруашылық есеп әдісімен жүргізугі ерекше көңіл бөлімді.
3) Мемлекеттің экономикалық саясатты басқарудан бұлтаруы, деректорлық корпус жұмысы бетімен жіберуі топтық менмендік туғызді мұның өзі өндірісті құлдыратып жіберді, пайданың ролы өлшеусіз мадақтылды. Өндіріс солып тұрғанда товарсыз пайданың өсуі ақшаның қадірін төмендетті, инфляцияны туғызды, тутыну рыногының қадірін кетерді.
4) Осыған байланысты КСРО Үкіметі экономикалық реформаның үш бағытын ұсынды, ғылыми мекемелер «500 күн» деп аталып кеткен бағдарлама жасауға кірісті. Бұл бағдарлама өзінің байымсыздығынан қағаз жүзінде кала берді.
5) КСРО Жоғорғы Советі 1990ж. Аяғында «Халық шаруашылығын тұрақтандыру және нарықтық экономикаға көшудің негізгі бағыттарын» қабылдады. Бұл да бүрін қабылдалған бағдарламадан бөтен ешбір жаңалық көздей алмады. Қазақстан да аталған бағдарламаны ұстана отырып Ресей қимылдарына тактикалық тұрғыдан қараса да «Қазақ ССР экономикасын тұрақтндыру және нарыққа көшу бағдарламасын» жасады. Бірақ КСРО-ның 1991ж. Таратылуына байланысты аталған бағдарламалар жайына қалды.
6) Сөйтіп, Қазақстан экономикасының нарыққа көшуі экономикалық және әлеуметтік салалардағы тығырық жағдайында болды. Бұл, әрине, қайта құру мен экономикалық реформаның барысында жіберілген көптеген ішік және сыртқы себептерге, ескермей қалған қателіктерге байланысты болды.
күрделене түсуі-
құрамды бөлігі-
душар-
шаруашылығының салалары-
меңгнрілмеді-
тереңдей түмті-
кеңейте түсу-
қаржыландыру енгізілді-
Табыстың қалған-
жүргізудің орнына толық-
адалдық сипаттар-
кәсіпорындарды дербес-
себептерге-
құлдыратып жіберді-
елдердің нарыққа-
әкімшілік-
шаруашылыққа иелік-
Таратылуына байланысты-