Жұмысты орындау барысында өз еңбегі үшін кепілдП түрде ақы алуға жұмысшы мен қызметшінің субъективті құқығы болып табылатын еңбек құқығы институты ретіндегі5' еңбекақы экономикалық жағдайына, еңбектің ақырғы нәтижесше баиланысты, азаматтық құқықтық сипаттағы ^келісім-шарттар бойынша ақы төлеуден бөлек, үжымшар мүшелері өздері белгілейтік үжымшар мүшелері еңбегінің ,актісінен айырмашылығы бар. {
Еңбекақы төлеу жүйесі дегеніміз — еңбек өлшемі мен іоған ақы төлеу көлемі арасындағы өзара байланыстьі( белгілеудің тәсілі. Оның уақыттық, істегеніне қарай төлеу 'және қосымша сыйлықтык деген түрлері бар. Еңбекке ақьк төлеудің уақыттық жүйесінде істеген уақытына (айына, күніне, 'сағатына) сәйкес тарифтік ставка немесе оклад бойынша1 еңбекақы есептеледі. Ақы төлеудің бүл нысаны бүйымдарды 'дайындаудың дәлдігі қажет етілетін және т.б. өндірістердің белгіленген режимі бар жұмыстарда қолданылады.
Уақыттық ақы төлеу жүйесінің бір түрі уақыттық-
сыйлықтық болып табылады. Оған окладтан немесе тарифтік
ставкадан басқа, жұмыстың белгіленген сандық және сапалық
.көрсеткіштерін асыра орындағаны үшін сыйлықтар да кіреді.
Еңбекке ақы төлеудің уақыттық-сыйлықтық жүйесі, мейлінше,, кең тараған. Ол еңбек өнімділігінің жоғарылауына тікелей ықпал жасайтындықтан жұмысшылар мен қызметшілердің( материалдық қызығушылығын туғызады.
Еңбекке ақыны істегеніне қарай төлеу жүйесі - өнімніңі әрбір бірлігі үшін кесімді ақы бағасы бойынша есептеледі: қызметкерлердің еңбегінің нәтижесіне тікелей байланысты* еңбекақы көптеген жұмысшылардың еңбегіне ақы төлеудің негізгі жүйелерінің бірі. '
Істегеніне қарай төлеу жүйесінің төрт түрі бар: тура кесімді, кесімді-сыйлықтық, кесімді-прогрессивтік және' аккордтық.
Тура кесімді ақы төлеу — норманың өндіру мөлшеріне
қатыссыз орындаудың фактілеріне сәйкес детальдардың әрбір|
операциясы үшін белгіленген, өзгермейтін баға бойынша
,еңбекке ақы төлеу. Кесімді-сыйлықтық жүйе жағдайында,
қызметкер негізгі кесімді табьтсынан басқа, жұмыстағы жақсы
ікөрсеткіштері үшін қолма-қол сыйлық алады. Бүл жүйеі
өндірістік міндеттерді орындау және асыра орындау,
'өндірістің тиімділігі мен пайдасын көтеру жолында1
жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық
'қызығушылығын арттыру мақсатында еңгізілген (ЕТЗК, 79-'
бап).
Кесімді-прогрессивтік жүие жағдаиында жасалған
өнімнің әрбір бірлігі үшін тиісті норманың асыра орындалу
дәрежесіне байланысты баға өсіп отырады. Ақы төлеудің бүл
(нысаны бірегей жағдайлардан басқа (мысалы, қара, түсті
металургия өнімдерін шығаруды арттыру ерекше қажет
,болғанда) уақытша қолданылады. Аккордтық ақы төлеу
жұмысшылардың немесе бір жұмысшының орындайтын
іжұмысының барлық көлемі үшін жұмыс бағаларының
нормалары бойынша белгіленеді. Ақы төлеудің мүндай жүйесі
іқызметкердің материалдық қызығушылығын туғызып қана
қоймай, ол орындалатын жұмыстың сапалы және жедел
'орындалуын (бүгінгі жағдайда бүл жүйе, мысалы, құрылыста
кең қолданылады) сенімді қамтамасыз етеді.
1 Еңбекке бригадалық ақы төлеудің маңызы үлкен. Еңбекті
үйымдастырудың бригадалық нысаны оның өнімділігінің өсуіне, жұмыс уақытының жоғалмауына, материалдық және еңбек қорының тиімді шығындауға, тәртіптің нығаюына ықпал жасайды. Әрбір жеке адамның үлесі дәл есептелетіндіктен, ол .жұмысқа деген белсенділікті күшейтеді. Бригаданың қызметі
еңбекке қатысушының коэффициентін қолдану арқылы ақырғьь нәтиже және еңбекақыны бөлу бойынша шаруашылық есепке ақы төлеу әдісімен жүзеге асырылады. Бригада мүшесінікц еңбекақысының көлемі еңбектің жалпы нәтижесіне байланысты. Еңбекке ақы төлеудің сыйлықтық жүйесм еңбекақының құрамдас бөлігі және еңбеккерді материалдық ынталандыру, сіңірген еңбегін ескеру ретінде көрінеді. <
Еңбекақының ынталандырғыш ролін нығайтуда, халық шаруашылығының барлық буындарында жұмыстың( тиімділігімен сапасын көтеруде жылдың корытындысы бойынша еңбектің жалпы нәтижелері үшін материалдық* ынталандыру корынан қызметкерлерге төленетін көтерме ақшаның маңызы ерекше. Ақы төлеудің мөлшері, тәртібі және шарттарын кәсіпорын әкімшілігі кәсіподақ комитетінің келісімімен жасаған ережелер айқындайды.
Өндіруші қызметкерлер үшін еңбекақыны реттеу^ үжымдық шарт арқылы жүзеге асады, ал басқару мен инженерлік-техникалық қызмет жұмыскерлердің еңбегін төлеу( жағдайын өзара шарт арқылы көрсетеді. Ол белгілі бір кезеңге жұмыскер мен әкімшілік арасында жасалады. <
Еңбек нормалары (жұмыс істеу, уақыт, қызмет көрсету 'нормалары) еңбек шығынының өлшемі болып табылады және( қызметкер үшін техникалық, технологияның, еңбек өндірісін үйымдастырудың қол жеткен деңгейіне сәйкес белгіленеді. (
Еңбек нормаларын еңгізуді, ауыстыруды және қайта қарауды жұмыс беруші жүргізеді. Қызметкерлердің жұмыс істеу нормаларын орындауы үшін жұмыс беруші қалыпты еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндетті. , Нарықтық экономика жағдайында еңбекақы жүйесін,
дүрыс қолдану принциптерін түсіну үшін мына жағдайларды ібілген жөн: осы жүйеге негізделген күнкөрістің ең төмен деңгейі "ең төмен еңбекақы" — түтыну игілігі және қызметінен ітүрады. Еңбекақының ең төменгі мөлшері қабылданған заңмен анықталады және дүркін-дүркін баға индексінің өзгеруіне 'байланысты үйлестіріп, қайта есептеліп отырылады.
Ең төменгі еңбекақы — меншік нысанына қарамастан
'экономиканың барлық салалары мен барлық кәсіпорындағы
еңбекақы базасы болып есептелінеді. Бүдан шығатын
'қорытынды кез-келген жалдамалы қызметкердің ақшалай
сыйақысы ең төменгі еңбекақыдан төмен болмауы керек.
Еңбекке ақы төлеудің тәртібі. Еңбекақы белгіленген ;тиянақты мерзімде, жұмыс уақытынан тыс кезде кем дегенде
(айына бір рет төленіп тұруы керек. Аванстық мөлшерін,
әкімшілік кәсіподақ комитетімен келісе отырып, ұжымдық
ікелісім-шартта айқындайды. Үлттық банк мекемелеріне
қашықта орналасқан ауылдардағы кейбір қызметкерлерге
іеңбекақы айына бір рет немесе екі айда бір рет (мысалы, ауыл
мектебінің мұғалімдеріне) төленеді.
1 Демалыстың барлық кезеңінде еңбекақы демалысқа ең
кем дегенде бір күн қалғанда төленеді (ЕТЗК, 92-бап).
2.3. Жұмыстың қалыпты ?кағдайларынан ауытқу болғандағы
еңбекке ақы төлеу.
, Қалыпты жұмыс жағдайларынан әртүрлі ауытқулар,
кезіндегі еңбекке жоғары мөлшерде ақы төлеудің тәртібі
,заңмен белгіленген. Белгіленген уақыттан тыс жұмыс үшін,
еңбекке ақы төлеу ЕТЗК-нің 83 бабында көзделген ережелер
ібойынша, атап айтқанда, еңбекке уақытша ақы төлеуі
барысында, еңбектен тыс уақытта алғашқы екі сағатқа бір
'жарым мөлшерде, ал қалған сағаттарға екі есе мөлшерде төлеу
жүзеге асырылады. Істегеніне орай ақы төлегенде, сондай-ақ
'қолымен істейтін жұмысшылар және уақытша жұмысшылар*
үшін біртүтас тарифтік ставкілер белгіленген халық
'шаруашылығының салаларында уақыттан тыс ущмыс үшін5
заңмен белгіленген мөлшерде қосымша ақы төленеді.
Істегеніне орай еңбекақы төлеген жағдайда, уақыттан
тыс жұмыс үшін артық уақыттың алғашқы екі сағатында
уақытша жұмыс істеушінің тиісті разрядына сәйкес тарифтік
,ставканың елу пайыз мөлшерінде, ал қалған сағаттарына бүл(
тарифтік ставканың жүз пайыз мөлшерінде төленеді. Мүндай
ітөлем қалыпты жұмыс күндері белгіленген кәсіпорындардаі
жүзеге асырылады. Нормаланбаған жұмыс күндерімен істейтін
Жызметкерлердің бұған құқығы жоқ. і
Жұмыс уақытынан тыс жұмыс тек ақшалай нысанда ^төленеді. Оның орнын кейін жұмыс істеп қайтаруға қызметкердің келісімімен де рүқсат етілмейді.
^ Апта сайынғы демалыс күндеріндегі және мереке
күндеріндегі еңбекке ақы төлеу. Мереке күндеріндегі жұмыс мыналарға екі есе төленеді:
© Кесімді ақымен істейтіндерге екі есе баға қойылады;
© Сағат бойынша немесе күндік ставкалар бойынша төленетін қызметкерлерге екі есе сағаттық немесе күндік ставка мөлшерінде;
© Ай сайын еңбекақы алатын қызметкерлерге еңбекақыдан тыс бір жолғы сағаттық немесе күндік ставка бойынша.
Бүл жағдайда жұмыс уақытының айлық жұмыс нормасы шеңберінде және жұмыс айлық нормадан асып кетсе, окладтан жоғары екі есе сағаттык немесе күндік ставка мөлшерінде төленеді.
Мейрам кезінде жұмыс істеген жұмысшының немесе қызметшінің қалауы бойынша, оған басқа күн демалыс берілуі мүмкін (ЕТЗК, 84-бап). Мүндай жағдайда мереке күнгі жұмыс ^үшін ақы төлеу бір-ақ рет жүзеге асырылады.
Егер тынығу күнін басқа уақытқа ауыстыру мүмкін іболмаса, демалыс күнгі жұмыс екі есе төленеді. Түнгі жұмыс, үшін ақы төлеу жоғары мөлшерде іске асырылады. іӨнеркәсіпте оның мөлшері түнгі уақыттағы жұмыстың әрбірі сағаты үшін тарифтік ставканың 20 пайызы мөлшерінде, ал 'тоқыма және нан пісіру өнеркәсібінде 50 пайыз мөлшеріндеС белгіленген. Түнгі уақыттағы жұмысшыларды еңбек ақысына 'қосымша төлеу өнеркәсіптің басқа объектілерінде де^ көзделген.
Бірнеше жұмысты қатар істегенге ақы төлеу 'бүл1^ лауазымға белгіленген біріккен жалақы есебімен жүзеге асырылады. Бірақ біріккен толық жалақының жартысынан (аспауы тиіс.
Бірнеіпе кәсіптерде қатарынан атқарған кезде еңбекке
,ақы төлеу. Еңбек өнімділігін арттыру және аз санмен
белгіленген жұмыс көлемін орындауда қызметкерлердің
ікызығушылығын күшейту мақсатында жұмысшылар мен
қызметшілер бір кәсіпорында, үйымда бірнеше кәсіптерді
іқатар атқарғаны үшін белгіленген тәртіппен ақы төленеді.
Кәсіптерді қатар атқаруға кәсіпорынның, үйымның ,әкімшілік
'кәсіподақ комитетінің келісімімен рүқсат береді (87-бап).
Басқа қызметкерді уақытша ауыстырғанда ақы төлеу
'ауыстырылушының нақты еңбекақысы мен ауыстыратын
қызметкердің лауазымдық еңбекақысы арасындағы
'айырмашылықты төлеу жолымен жүргізіледі. Штаттық'
орынбасарларға немесе жоқ адамның көмекшілеріне мүндай
ақы төленбейді. Ауыстырылған қызметкерге сыйлық беру ол
ауыстыратын қызметкерге сыилық беру мөлшері және шарты бойынша жүзеге асырылады.
Жарамсыз деп танылған жұмысқа ақы төлеуге 90-бап негіз болады. Мұндай өнімді дайындау жұмысшының немесе қызметшінің кінәсінен болмаған жағдайда, тиісті разрядтағы тарифтік ставканың мөлшерінде төленеді. Алайда, көрсетілген жағдайда айлық еңбекақы мемлекет белгіленген төменгі мөлшерден кем болмауы тиіс.
Жасағаннан немесе детальды жинағаннан кейін бір күн ішінде байқалған, бастапқы металдың кемшілігімен болған ақау қалыпты кесімді баға бойынша төленеді.Бүйымның техникалық бақылау органдары қабылданғаннан кейін байқалған ақауы қызметкердің кінәсінен болмаса, жарамды бүйымдармен бірдей төленеді.
Бос түрған уақытқа ақы 91-баптың талаптарына сәйкес төленеді. Жұмысшының немесе қызметшінің кінәсінен болмаған еңбек уақыты үшін тиісті біліктілігі бар қызметкердің еңбегіне уақыттық ставканың жартысы ғана төленеді. Қызметкердің кінәсінен болған бос уақыт төленбейді.
Кепілдік және өтемдік төлемдер. Жұмысшылар мен кызметшілер мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді1 атқаруға байланысты өздерінің төл еңбек міндеттерін атқармаса, * кепілдік төлемдер төленеді. Мүндай жағдайда1 жұмысшы мен кызметшінің жұмыс орны және орташа еңбекақысы сақталады.
Орташа еңбекақы жұмыс кезінде ЕТЗК-нің 103-бабында: көрсетілген мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді орындаса ғана сақталады, атап айтқанда:
> Сайлау құқығын жүзеге асырғанда;
> Алдын-ала тергеу, жүздестіру, прокуратура және сот орындарына куә, жәбірленуші, сарапшы, маман, аудармашы және т.б. ретінде шақырылғанда және т.б.
Еңбек міндеттерін атқару барысында қызметкер шеккен шығындарды өндіріп алу өтем төлемдері ретінде жүргізіледі. Жұмысшылар мен қызметшілер жұмыс ауыстырғанда, іс-сапарларға, басқа жерге жұмысқа қабылданғанда немесе жіберілгенде болатын шығындарды өндіріп алуға құқылы (112-113 баптар).
Басқа жергс жұмысқа ауыстырғанда жұмысшыға немесе қызметшіге және оның отбасы мүшелеріне жұмыстың жаңа орнына ауысу құны, мүлікті тасымалдау құны; жолда болған.
уақытына тәуліктік төлем; жолға жиналғандағы және жаңа, орынға қалыптасу кезеңіндегі алты күн үшін; қызметкердің және оның көшіп келген отбасының әр бір мүшесіне бір жолғы^ жәрдемақы төленеді (1 13-бап).
Қызметкер 25 шақырым артық қашықтыққа көшкен( жағдайда, оған өзінің және отбасы мүшелерінің жолақысы, мүліктерін тасымалдау ақысы ғана төленеді. <
Еңбекакыдан негізсіз үстап қалуға карсы кепілдік. Еңбекақыдан, кызметкердің келісіміне қарамастан, заңда( көзделген мына жағдайларда үсталуы мүмкін: олар - салык төлеу, еңбекақы есебінен берілген авансты толық жабу, қате( есептеудің салдарынан артық төленгендерді қайтару,іссапарға немесе басқа жұмысқа ауысуға, шаруашылык
мүқтаждықтарына байланысты берілген аванстық жүмсалмай. қалған бөлігін жабу. Әкімшілік авансты қайтару үшін, дүрыс есептелмеген төлемді үстап қалу үшін бір айдан кешіктірмей( өкім беруі керек. Еңбекақыдан үстап қалу арқылы жұмысшы немесе қызметшінің кінәсінен заңда көзделген жағдайларда< кәсіпорынға, мекемеге, үйымға келтірілген зиянды да өндіріп алуға болады. (ЕТЗК, 107-бап). <
Еңбекақыдан үстап қалудың жалпы мөлшерін заң 'еңбекақының 20-50 пайыз мөлшерінде белгілейді. Бірнеше' орындаушы құжаттар бойынша еңбекақыдан үстап қалғанда, еңбекақының 50 пайызы қалай төленуі керек (ЕТЗК, 108-бап).' Бүл шектеулер еңбекпен түзету жұмыстарындағы еңбекақыдан үстауға қолданылмайды.
Сондай-ақ жұмыстан кету жәрдем ақысынан (қызметкер( жұмыстан босатқанда), іссапарға байланысты төленетін ,өтемнен, басқа жұмысқа ауысқаннан, заңға сәйкес басқа, жағдайлардан, мысалы, бір жолғы сыйлық ақыдан, бала ітуғандағы жәрдем ақыдан үстап қалуға жол берілмейді.