Қара және шабындық қара топырақтары мен ала кебірлі кешендері 191 млн га жерді немесе ТМД аумағының 8,6 процентін алып жатыр. Қара топырақ Молдава мен Байкалдан арғы аралықтары орманды дала және дала аймақтарында тараған. Таралу алаптары Молдава, Украйна, Солтүстік Кавказ, Еділ бойы, Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстан.
Аймақтың климаты негізінен жазы жылы және қысы суық (шығысынан ызғарлы ), Болып келеді. Баты-Шығыс бағытта жылу мен жауын-шашын мөлшері азайып, климат ызғарлылығы артады. Орманды дала климаты, дала аймағына қарағанда, жұмсақтау және ызғарлыылғы шамалы. Мұнда шілде мен ақпан айларының орташа температурасы батыстан шығысқа сәкес ішінде 240 С-дан 200С-ға және -40 С-дан 270 С-ға дейін төмендейді. Температурасы 100 С-дан жоғарғы күндер саны орманды-даланың батысында 150-180, шығысында 90-120-ға дейін азайатын болса, дала аймағына сәйкес 140-180 және 97-140 күнге тең.
Атмосфера түсім мөшері 500-600 ьь-ден (Кавказ алды) 300-350 мм-ге дейін (Батыс Сібір мен Солтүстіктен Оңтүстікке қарай кемиді. Жауын-шаашынның едәуір мөлшері (30-40 еуропалық, 50 проц. азиялық бөлігінде) жаз айларында түседі.
Бедері тұрғысынан Еуропа бөлегі әр тереңдіктегі және қашықтықтағы өзен аңғарларымен бөлшектенген тегістіктер немесе сәл толқынды жазықтықтықтарға жатады. Су айрықтықтарында түрлі ойпаңдар кездеседі. Тек Волын-Подол мен Орталық орыс тегістіктері, Днепр маңы мен Еділ қыраттары, Донецк адырлар қырқасы, Жалпы Сырт жыралы сайлармен жиі бөлшектенген. Аймақтың Азия бөлігі –сәл бөлшенген тегістік Батыс Сібір ойпатымен жалғасады, оның көтеріңкі оңтүстік бөлегі Орталық Қазақстан қыратының солтүстігімен шекералас жатыр. Одан әрі шығысқа қарай дала жазықтығы Алтай тауының етегін, Минусин қазан шұңқырын және Шығыс Саян етегіндегі төбелі жазықтықтарды қамтиды. Байкалдан әрі шығыста үздік-үздік тектоникалық депрессиялар кездеседі.
Негізгі топырақ құрушы жыныстарға лөс пен лөс тұрпатты құм-балшықтар жатады. Ока-Дон ойпаты, Кавказ етегі мен Еділ маңында, Қазақстанның кей жерінде және батыс Сібірде балшықты жыныстар кездеседі. Еділ маңы мен Оңтүстік Оралда және Қазақстанда топыраққұрушы сынық тасты элювийлік жыныстар джа бар. Бұл аймақтарда топыраққұрайтын жыныстар көбінесе карбонатты келеді.
Сібір мен Солтүстік Қазақстанда, шамалы Орталық орыс даласынджа тұзды жыныстартараған.
Бұрын орманды дала айманды дала аймағында орман ағаштары шабынды дала шөптесіндерімен қатар өсетін.
Қазір шұбар орманды алаптар тек өзен аралықтары мен сайларда және төменгі өзен терассаларында ғана сақталған: Еуропа бөлегінде көбінесе емен, Батыс Сібір ойпатында қайың құмды терассалард Қарағай өседі. Шабындық даланың өсімдік жамылғысы ақселеу, бетеге, сұлы, арпабас, шалфей, сары жоңышқа және т.б түрлерден тұрады.
Олар түрлі шөпті-ақселеулі және бетегелі-ақселеулі топтар құрады. Бірінші топ ұсақ жапырақты шым түзетін астық тұқымдас түрлерден (бетеге, ақселеу,сұлы т.б) тұрады, олармен аралас шалфей, беде және т.б. түрлер өседі. Екінші топ түрлері онша биік және құрамы көп емес. Негізгі түрлері қысқа сабақты ақселеу, көде, бетеге, еркек шөп, қияқ, өлең шөп. Оларға эфемерлер мен эфемероидтар және қорықтарда ғана сақталады.
Қара топырақ тегі-жаралуы (гензис) туралы үш болжамды көзқарас (гипотеза) айтылған олар: теңіздік, батпақтық және құрылық-өсімдік.
Зерттеушілер теңіздік болжамды гипотеза бойынша қара топырақты теңіз орнында қалған лайы деп санаған (Паллас 1799, Пецольд 1851). Мурчисон болса (1842) оны юра дәуірінің мұз сулары шайып кетуінен қалған балшықты қара тақта тастар азығы деп есептеген. Бұл болжамдардың қазір тек тарихи маңызы бар. Батпақты болжамды жақтайтындар дала аймағы бұрын аса батпақтанған тундра болған деп жорамалдаған. Бірақ кейін климаттың жылынуына және ыза деңгейінің төмендеуіне байланысты, лай батпақ орнында тундра өсімдігі ығыстырылып (Эйхвальд, 1850), жергілікті дала өсімдіктері дамуы арасында (Борисяк,1852) қара топырақ қалыптасқан. Құрылық- өсімдік (растительно-наземное) пікір бойынша қара топырақ пайда болуын шабынды-далаалық және далалық шөптесіндермен байланыстырады. Осы пікірге Ф.Рупрех «Қара топырақ геоботаникалық зерттеулер» (1866) атты еңбегінде бірінші негіздеме берген, яғни қара топырақ құрамын шөптесіндер қалдықтарының ыдырауынан жаңа күрделі органикалық зат-қара шірінді түзілуімен түсіндіріледі. Аталған пікірді В.Докучаев «Орыс қара топырағы» (1883) атты еңбегінде толық дамытып қалыптастырған, яғни қара топырақтың құраушы жыныста қара шірінді шоғырлануынан пайда болғанын дәлелдеп көрсеткен. Сондай-ақ шөптесіндер дамуына, қалдықтарының ыдырауы жылдамдығы мен бағытына және қара топырақ құрамына дала климатының ықпалы ерекше екенін айтқан.
П.Костычев өзінің 1886 ж. Басылған «Ресейдің қара топырақты облыстары» кітабында қара топырақ құрамында гумус түзілуі шөптесетін өсімдік тамырлары қатысуымен өтетін дәлелдеген.Қазіргі кезде далалық шөптесетін өсімдіктер қатысумен өтетін биологиялық заттар айналымы туралы жиналған деректер –қара топырақ құралу үрдісін жан-жақты және терең түсіндіруге жағдай туғызып отыр.
Гумустену үрдісінің жетекші рөлі арқасында қара топырақ кескінінде құнды түйіртпекті, қалың қарашірінді жиек дамып, онда гумус пен қоректік элементтер қоры жиналған.
Қара топырақты дала аймағына табиғи шөптесетін өсімдіктер астында жылына едәуір (100-200 ц/га) органикалық қалдықтар түседі. Ол жалпы биомассаның 40-60 процентіне тең және қалдықтар түседі. Ол жалпы биомассаның 40-60 процентіне тең және қалдықтардың сондай мөлшері өсімдік тамырларына келеді. Шөптесін өсімдік қалдықтарының күлділігі басқа аймақ өсімдіктеріне қарағанда, жоғары: шабынды далада 7-8, ірі жапырақты орман қалдықтарында -1,6-7,5 проц. аралығында болса, бүрілі орман қалдықтарында тек 0,7-1,7 процент. Дала өсімдіктері күлдік элементтер және азот мөлшері 40-300 кг/га, құрғақ далада -200-300 кг болса, қара топырақты далада олардың саны 600-1400 кгжетеді.
Сондықтан қара топырақ құралуындағы биологиялық заттар айналымының негізгі ерекшелегі - өсімдік қалдықтарымен жыл сайын топыраққа азот пен күлдік элементтердің мол түсуі.
Шөптесін өсімдік қалдықтары калцийге бай болғандықтан топырақта үздіксіз биотекті калций түзіледі де, екі карбонатты Са/НСО3 /2 түрінде кескін бойы жылжып отырады, соның салдарынан иллювилік карбонат жиегі қалыптасады. Сондықтан гумустену үрдісі кальций тұздарына қанған ортада жүріп, гумустік заттар топырақта кальциймен бекініп қалады.
Қара топырақ құралуына ең қолайлы жағдай-орманды дала аймағының оңтүстігі, мұнда ең қолайлы ылғал-жылу тәртіпте шоғырланған өсімдік қалдықтары ыдырауынан нағыз қара топырақ қалыптасады.
Оңтүстікке қарай топыраққа түсетін өсімдік қалдықтарының мөлшері азайып, құрамындағы күлдік элементтер мен азот саны кемиді, топырақтағы өсімдік тамырларының таралу тереңдігі де жұқарады. Содан барып гумустену үрдісінің қарқыны бәсеңдейді. Орманды дала аймағының солтүстүгінде климаттың ылғалдылығы жоғаолауына байланысты, өсімдік қалдықтарынан ыдырап шыққан негіздер топырақ кескінінен шайыла, қышқылдау органикалық заттар түзіле бастайды.
Қара топырақтар жіктеуін бжірінші рет В.Докучаев ұсынды. Оны дара тип ретінде қарап, топографиялық (таратылу) жағдайына байланысты, ғалым суаралық, беткейлік және терассалық қара топырақтарды айырған; құрамындағы гумус мөлшеріне қарай ( 4-7; 7-10; 10-13 және 13-16 проц) төрт топқа жатқызған. Н. Сибирцев (1901) қара топырақ типін солтүстік, күңгірт, кәдімгі және оңтүстік типшелерге бөлген. Кейін С. Коржинскийше солтүстік қара топырақ типшесін деградацияланған денеге жатқызып, оның ішінде дара екі-күлгіндеген және сілтісізденген типшелерді айырған.
Қара топырақтардың негізгі тектеріне төмендегідей сипаттама беріледі. «Қалыпты» атау – топырақ белгілері мен қасиеттері типшенің қасиетіне сәйкес болғандықтан көбінесе аталмайды. «Сәл оқшауланған» түрінде ( құмды және құмайт жыныстарда қалыптасқан) топырақ белгілері ( түсі түйіртпектілігі т.б.) нашар айқындалған.