І7-тарау. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыш
17.1 Мемлекеттік кредиттің мәні
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы органдардың) қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру џшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мемлекеттік кредит – жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредит қатынастарының жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынстарды банк несиесімен шатастыруға болмайды.
Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығы:
Жекеше кредит Мемлекеттік кредит
1) өндірістік мұқтаждар үшін жұмылдырылады;
2) несие капиталы жұмылдырылады;
3) өтеу қосымша өнім немесе өндіріс үдерісінде пайда болатын құннан жүргізіледі;
4) капиталдың қолдану сферасын (өндірістік сфераны) кеңейтеді. 1) өндірістік және өндірістік емес мұқтаждар үшін жұмылдырылады;
2) төлем және сатып алу қаражаттары жұмылдырылады;
3) өтеу бюджет кірістірінен (негізінен салықтық түсімдердің есебінен) жүргізіледі;
4) капиталды қолдану сферасын тарылтады.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастар мына негіздемелерде қаржылыº ºàòûíàñòàð¹à кіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі қажеттіліктерді – өндірістік, өндірістік емес, сол сияқты стратегиялық, оперативтік қажеттіліктерді қаржыландыруға бағытталатын мемлекеттің қаржы ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің — үкіметтің қарыз алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының қарыз алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар «антиципацияландырылған салықтар», яғни мерзімінен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Мемлекеттік кредит ақша қаражаттарын (оларды кейін қайтару шартында) қайта бөлу функциясын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі болып табылады. Кредиттің көмегімен біршама азғантай, орташа жинақ ақша мемлекетте шоғырландырылады және оның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық бондарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің ауқымын арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өндіріп алынатын салықтар есебінен қайтарылуы ì¾ìêií áîë¹àíäà мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік функциясы сондай-ақ оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді. Сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердіің пайдасына қайта бөлуге қол жетеді («уақытқа қарай қайта бөлу”).
Мемлекеттік кредиттің екінші функциясы – реттеуші функциясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталының рыногында қарыз алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Сөйтіп, мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады («ығыстыру әдісі»). Бұл олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшаның) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың,шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және олардың мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып ажыратылады (17.1 сызбаны қараңыз).
Ішкі кредитте мемлекеттік кредит қатынастары жан-жақты тұрғыда: қарыз àëóøûëàð кезінде де, кредитор ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің жергілікті органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың арасында пайда болады.
Халықаралық кредитте қатынастарға бір жағынан, үімет, биліктің жергілікті органдарды, екінші жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері, банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы-банк ұйымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе ұйым-донор, ал кредит алушы ел реципиент-ел деп аталады.
Шартты мемлекеттік кредит отандық қарыз àëóøûëàр: кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық қарыз àëóøûíû» уақыты келген міндеттемелері бойынша қарыз àëóøûíûң мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджет қаражаттары есебінен қарыздың сомасын төлейді.
Мемлекет қарыз алушы ретінде ғана емес, сонымен бірге кредитор ретінде де бола алады.
Мемлекеттік несиелендірудің негізгі сферасы – күрделі жұмсалымдар: басым өндірістерді қаржыландыру; тұрғын-үй құрылысын қаржыландыру; экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым салаларын қаржыландыру.
Несие капиталдары рыногында мемлекет гарант ретінде бола алады. Төлемдердің кідірісі бойынша тәуекелдер; банкроттық; саяси және басқадай себептер жағдайында бұл мемлекеттік несиелендірудің ерекше нысаны.
Мемлекеттік кредиттің көздері –шаруашылық жүргізуші субъектілерде, банктерде, зейнетақы қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос қаражаттар.
Мемлекет кредит ресурстарын:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған жєне аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру:
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
17.2. Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері
Мемлекеттік кредиттің нысандары:
1) мемлкеттік қарыздар шығару;
2) коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру;
3) қазынашылық несиелер.
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредит қатынастары болып көрінетін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл ќатынастарда мемлекет негізінен ќарыз àëóøûíû» ретінде болады.
Мемлекеттік қарыздар – нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге және белгілі бір ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір сомаларын алатын мемлекет пен заңи және жеке тұлғалар арасындағы қарыз қатынастары.
Қарыздардың салықтардан айырмашылығы:
²àðûçäàð Ñàëûºòàð
1) åðiêòi ñèïàòû;
2) ì¸æá¾ðëåóäi» á¾ðêåìåëi íûñàíû 1) ì¸æá¾ðëåìå ñèïàòû;
2) ì¸æá¾ðëåóäi» àíûº íûñàíû
²àðûçäàð ¼òåó ìåçãiëi, îðíû, îðíàëàñòûðó ¸äiñòåði, ºàðûç âàëþòàñû, ýìèòåíòòåð, òàáûñòûëûº ò¾ðëåði áîéûíøà àæûðàòûëàäû. ¼òåó ìåçãiëi áîéûíøà: ºûñºà ìåðçiìäi (áið æûë¹à äåéií), îðòà ìåðçiìäi (1 æûëäàí 5 æûë¹à äåéií), ½çຠìåðçiìäi (5 æûëäàí æî¹àðû) áîëûï àæûðàòûëàäû. Îðíàëàñòûðó îðíû áîéûíøà ºàðûçäàð iøêi æ¸íå ñûðòºû ºàðûçäàð áîëûï á¼ëiíåäi. Iøêi ºàðûçäàðäû» îáëèãàöèÿëàðûí øåòåë àçàìàòòàðû ìåí ºî¹àìäàð ñàòûï àëà àëàäû. Îðíàëàñòûðó ¸äiñòåði áîéûíøà: åðêií àéíàëàòûí, æàçûëó áîéûíøà îðíàëàñòûðûëàòûí æ¸íå ì¸æá¾ðëåìå ºàðûçäàð áîëûï àæûðàòûëàäû. Ìåìëåêåòòiê ºàðûçäàð, ¸äåòòåãiäåé àºøà íûñàíûíäà øû¹àðûëàäû, áiðຠºàæåò áîë¹àíäà çàòòàé íûñàíû äà áîëàäû.
Ýìèòåíòêå ºàðàé ºàðûçäàð ¾êiìåòòi» ºàðûçäàðûíà æ¸íå áèëiêòi» æåðãiëiêòi îðãàíäàðûíû» ºàðûçäàðûíà (ìóíèöèïàëäûº ºàðûçäàð¹à) àæûðàòûëàäû.
Òàáûñòûëûº ò¾ðëåði áîéûíøà ºàðûçäàð ïàéûçäûº (ºàðûç èåëåði æûë ñàéûí òå» ¾ëåñïåí áåêiòiëãåí ì¼ëøåðëåìå áîéûíøà ò½ðëàóëû òàáûñ àëàäû); ½òûñ íåìåñå ëîòîðåÿëûº (òàáûñ îáëèãàöèÿëàðäû» ¼òåó òèðàæû íåìåñå ½òûñ òèðàæû øûººàíäà ò¼ëåíåäi) ºàðûçäàð áîëóû ì¾ìêií.
Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 жылы республика үкіметі Мемлекеттік ішкі ќарыз шыға