Өндірісті инвестициялық қажеттілігін үш типге бөлүге болады:
1) Тикелей инвестициялар;
2) Қосалқы инвестициялар;
3) Ғылми-зерттеу жұмыстарын орындауды инвестициялау.
1. Тикелей инвестициялар- инвестициялық жобаның іске асырылуына қажет.Бұған негізгі және айналым қорлары (материалдық және материалдық емес активтер) инвестициялары жатады.
Негізгі қорлар инвестицияларына:
а) Жеткізуіне, құруына, қосуына жаратылған қаражатпен қоса жаңа құрал-жабдықтарды алу ( немесе жасату);
б) Қолданылып жатқан құрал- жабдықтарды модернизациялау;
в) Жаңа құрылыстар салу және қайта құрылымы;
г) Технологиялық жабдықтар, құралдардың жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
д) Қолдағы бар құрал жабдықтардымодернизациялау және жаңа технологиялар жатады.
Айналым қорлар инвестициясына:
а) Негізгі және қосымша материалдардың жаңа және қосымша запастары;
б) Дайын өнімнің жаңа және қосымша запастары;
в) Дебиторлар шотының көбеюі.
Мұндай инвестициялардың қажеттілігі: товар өндірісі көлемінің көбеюінен автоматты түрде товарлық – материалдар шикізат қорының, қосымша элементтері және дайын өнімдері көбіне керек. Және де өндіріс көлемінің көбеюі мен сатылуынан өндірістің дебиторлық қарызы өседі. Баланстың активтік баптары және осы баптардың дұрас өнуі қосымша көздерімен қаржыландыру керек. Материалдық емес активтер инвестициясы жаңа сауда нормасы мен жаңа құрал –жабдықтар (патент, лицензия) алумен байланысты.
2. Қосалқы инвестицияларға – территориалдық және функцияналдық тікелей обьектімен байланысты салымдар жатады.
а) обьектіге салымдар: технологиялық – нормалы эксплуатацияларға байланысты емес (канализацияға, подьездік жолдарға, электр жүргізу саласына т.с.с.
б) өндірістік емес мінездегі салымдар, мысалы қоршаған ортаны қорғау қызметіне, әлеуметтік инфрақұрылымға т.с.с.
3.Ғылыми-зерттеу жұмыстары жобаны жүргізеді.
1.Инвестициялық жобаның жалпы схемасы.
2. Инвестициялық жобаның жалпы принциптері.
1) Қаржылық анықтама инвестиция бойынша – кіріс түсіру мақсатымен шаруашылық қызметіне жұмсалған барлық активтер.
Экономикалық тұрғыдан инвестиция – бұл негізгі капиталдық техникалық қайта жабдықталуына, кеңейтілуі, ашылуына кеткен шығын және осыған байланысты айналым капиталының өзгеруі – деп түсінуге болады.
Инвестициялық жобаны талдау схемасы реттік деңгеймен жүргізіледі. Жобаның бизнес идеясынан кейін, идеяны жүзеге асыру үшін негізгі және айналым капиталының құрамы қандай мөлшерде жаратылу керек, қысқаша айтқанда жобаның орындалуына нелер сатып алынуы керек. Осыдан кейін керекті негізгі және айналым қорларын алу үшін ақшаны қайдан аламыз деген сұрақ туындайды. Кейін жаратылған ақша қалай жұмыс істейтінін және жиналған қаражатқа алынған негізгі қорлардың қайтарымы қалай болатынын талдау қажет. Соңғы сұрағымыз маңыздырақ, өйткені, егер кәсіпорынның керекті сол ақшаны жинаса, онда ол кәсіпорында осы ақшаны инвестицияға баламалы мүмкіндік пайда болады.
Жоғарыда айтылғандай инвестициялық талдауды үш блокқа бөлуге болады:
1. Жобаның инвестициялық қажеттілігін анықтау.
2. Сырттан келтірілетін капиталдың құнын анықтау және қаржылаудың қорлану көздерін таңдау және іздеу.
3. Инвестициялық жобаның қаржы қайтарымын ақша ағымының түрінде болжау және инвестициялық жобаны ақша ағымының инвестиция көлемінің бағалау эффектісін салыстыру жолымен.
2. Инвестициялық жобаның жалпы принциптері.
Инвестицияға қатысты ұғымдар ұзақ уақыттан бұл экономикада және құрылыста ғана пайдаланылып келген экономикалық жобалау жағдайында жалпы принциптері мен эффективті капитал жұмсауды бағалау әдістері жасалынған және үлкен практикалық тәжірибе жиналған.
Жобалық экономика жағдайында жобалар нормативті болып табылатын. Нарықтық экономика жағдайында қаржылық ағымдар моделі бірінші орында болып табылады. Олар жобаның іске асырылуымен соның негізінде интегралдық көрсеткіштері мен жобаның тұрақты көрсеткіштерін бағалаумен, және оның сыртқы әсерлерінің өзгеруіне байланысты орындалуымен тығыз байланысты.
Қазақстан экономикалық жағдайында инвестицияларын бағалаудың үш түрлі принциптермен қарастырылады: Методологиялық, әдістемелік және операциялық.
1) Методологиялық принциптер жобаның қай түріне болсада жалпылама беріледі.
1. Нәтижелік – жалпы жобаның орындалуы қанағаттанарлық болып, нәтижесінде келер пайдамыз шығындардан асу керек.
2. «Жобасыз және жобамен» орындалған іс шараларын салыстыру.
«Жобалық» және «жобасыз» мысалдарды салыстыру негізінде нәтижесі мен шығыны анықталып жобасыз мысалды келтіру керек.
3. Адеквативті және обьективті. Жасалған жобаға байланысты – алынған анықтамалардың қаншалықты шындыққа жанасымды екенін анықтап – бағалау нәтижесін және шығынын құрылымын дұрыс көрсету керек.
4. Коррективті.
Пайдаланылатын бағалау методтары жалпы қойылған талаптарға сәйкес келуі керек.
а) Монотонды: нәтижелер көбейіп, шығындар азайған және басқада тең жағдайларда жоба бағасы көтерілу қажет.
б) Трензитивті – егер бірінші жоба екінші жобадан жақсы болса, екінші жоба үшінші жобадан жақсы болса онда бірінші жоба үшінші жобадан жақсы болуы керек.
в) Ардитивті- жобалар бәсекелестік етпесе, бірнеше жобалардың тиімдісін бірге қарастыруға болады.
5. Системалық – жобаның орындалу эффектісінің системасын жәнеде тек ішкі ғана емес сыртқы есебінде системалау.
6. Комплексты: Экономикалық және экономикалық емес салдармен орындалғанын, жоба бағасын орындалу процессін бөлшектеп, жобаның өмір сүру циклінде қарастыру қажет.
7. Шектеулі ресурстар. Барлық ресурстардың шектеулі болатынын ескеру қажет.
8. Альтернативтік баға. Жобаның орындалуына қажет ресурстарды бағалау кезінде жіберіліп алынған пайда мен осы ресурстарды альтернативті пайдалануын байланыстырып ескеру керек
9. Шектеусіз тұтыну. Жалпы ресурстар тұтыну шектеусіз болғандықтан, барлық шектеулі ресурстар эффективті пайдаланылу керек.
ІІ Әдістемелік принциптер жобаның экономикалық қаржылық саласымен байланысты.
1. Жоба спецификасы және инвесторлар құрамы – жобаның мазмұнын, жобаның құрылымын және берілген жобаға эффективті көрсеткіштер құрылуының әдістерін анықтайды. Барлық жобаға қатысушылардың қызығушылықтарын ескеріп, компромисті шешім қабылдау қажет.
2. Жобаға қатысушылардың қызығушылықтарының сәйкескелмеушілігі - әртүрлі эффективті көрсеткіштер және әртүрлі жобалар варианттары жобаның әртүрлі деңгей алуына әкеледі. Осыған байланысты инвестиция нәтижесін бағалау – жан-жақты барлық қатысушылар көзқарасымен қарастырылу керек: коммерциялық, бюджеттік.
3. Динамика процессі инвестициялық жобалық орындалуына байланысты, есеп және талдау динамикасының көрсеткіштерін жобаның барлық өмір сүру кезеңінде ескеру керек.
4. Әр уақытты шығындардың және нәтижесінің барқалыпты еместігі шығын мен инвестиция нәтижелерін белгіленген бір уақытын есептеу кезеңінің басынан көрсету қажеттілігін көрсетеді.
5. Келісім принциптері. Инвестицияның нәтижелерін бағалау кезеңінде пайдаланылатын көрсеткіштер және берілгендер иерархиялық, уақытын, құрылымына, мақсатына сәкес келу керек
6. Шектеулі басқару. Инвестициялар барлық инвестициялық процесті барлық параметрлерінде басқара алады.
7. Субоптимизация – бағалауға дейінгі жобалар параметрінің оптимизациясы.
8. Ақпараттау толық еместігінің есебі.
9. Капитал құрылымының есебі. Жобаны қаржыландыруға дейінгі капитал біртекті болмағандықтан меншікті және сырттан алу капиталы жобаны бағалау кезінде ескерілуі керек.
ІІІ Операциялық принциптер инвестициялық процесін басқару мен жобалауын ұйымдастырумен байланысты.
1. Модельдеу – жобаның жан-жақты жағдайын ескере отырып экономика – математикалық модельдерді қарастыру.
2. Компьютерлік сүйеу – берілгендермен шығындардың үлкен мөлшерде болуына байланысты интерактивтік күнтәртібін ұйымдастыру нәтижелерді талдау,
3. Диолоктік - интерактивтік күнтәртібін ұйымдастыру нәтижелерді талдау, бөлек факторлардың әсерін талдауға мүмкіндік береді.
4. Симпифмкация – бірнеше эквиваленті әдістер бағасының таңдауға мүмкіндік береді.
5. Рационалдық түрін таңдау – есептеу нәтижелерімен берілген көрсеткіштер.
Жобаның құрамында Ғылыми – зерттеу жұыстарын қамтамасыз ету қаралады. Бұл бәрінен бұрын материалдық қорлар (қондырғылар, компьютерлер және және әртүрлі құрылымдар жоба алдынан жүргізілетін зерттеулер үшін) Мысалы: Өндіріс орнында ғылыми зерттеу жұмыстарын қамтамасыз ету үшін өндіріс орнының тапсырмасы қажет болуы мүмкін. Инвестицияның жалпы құны барлық инвестициялық шығындардың жинағына тең: тікелей инвестициялар, қосалқы инвестициялар және ғылыми – зерттеу жұмыстарының инвестицияларының жинағына тең.