Өскемен
2006 жыл
Ұсыным ол – рынокта тұрған немесе оған әкелінетін тауарлар.Экономикалық категориялардың көмегімен – ұсыным - өндіруші өндіргісі келетін және сата алатын тауарлар мөлшерінің сол өнім құнына және басқа факторларға байланысын көрсетеді.
Әрбір сәтте өз тауарларын рынокқа ұсынушы өндірушілердің жағдайлары әрқилы болып келеді. Олардың бір бөлігі тауарларды көп өндіріп рынокқа көп әкеледі басқалары аз өндіріп аз әкеледі. Олардың бәрі де өз тауарларын мейлінше жоғары бағамен сатуға тырысады.
Сонымен ұсынымға ықпал етуші ең басты фактор баға болып шығады.
Ұсыным заңы деп ұсыным мен бағаның арасындағы тура пропорционалды тәуелділікті айтады. Оны ұсыным шкаласында және қисық сызықпен ұсыным графигінде көрнекілікпен көрсетуге болады.
Баға 1 кг тауар үшін теңге Ұсынылған тауардың жалпы саны
6,0 8000
5,0 7000
4,0 6500
3,0 5000
2,0
P Ұсынымның( бағадан шыққан ұсыным функциясы) қисық сызығы.
Ұсыным шкаласы тауар ұсынымның ауқымымен және оның бағасы арасындағы байланысты көрсетеді.
Қисық сызықты ұсыным өндірушілердің өндіруге және сатуға дайын екендіктерін білдіріп, нарықтық бағалар мен сол өнімдер санының функционалды байланыстылықтарын дәйектейді. Ұсыным деп ұсынымның барлық қисық сызығын түсінден жөн.
Баға ықпал ететін бағалық емес факторлар:
1 ресурстарға қойылған баға. Оның өсуі кезінде ұсынымның қысқартылуы басталады. Графикте оло қисық сызықты ұсынымның солға қарай жылжуымен көрсетілген.
2 Жаңа технологиялар. Олар шығындарды қысқартып ұсыным көлемін ұлғайтады. Графикте ол қисық сызықты ұсынымның оңға қарай орналасуымен көрсетілген.
3Өндірушілерге салынатын салықты көбейту. Олар шығындардың көбеюін тудырады, сондықтанда ұсынымның қысқаруы байқалады.
Өндірушілерге мемлекеттік жәрдемнің өсуі, ұсынымның көлемін керісінше ұлғайтады.
4 Басқа рынактардағы баға деңгейі
5 Өнімдерді өлшеу.
Мысалы: өндірушіде сатылатын нақтылы бір тауар бар, бірақ ол оны әзірше сатқысы жоқ , себебі оған оны санап ғана береді немесе ол тауарға үкімет төмен баға белгіленген. Сатушының ол тауарды әзірше сатпай, қолайлы бір жағдайды күтуі немесе өнімді мөлшерлеу жағдайында тәуекелге басып, рынокта оған жоғары баға сұрап жасырын ымыраға баруы орынды.
6 Өндірушілердің күтуі.
7 Рынокта жұмыс істейтін фирмалар саны.Салаға жаңа фирмалар енген кезде ұсыным кеңейеді., ал саладан фирмалар шыққан кезде ұсыным қысқарады.
Тауар жеткізуші сатып алушы секілді еркін рынок жүйесінде өзінің шектеулі ресурстарын тиімді пайдалану үшін ол не істеу керектігін таңдауда еркін болуы тиіс. Әйтпесе, жабдықтау аясында келеңсіздік болуы мүмкін. Ал, бұл өз кезеңінде тұтынуға және толайым экономикаға әсер етеді.
Тауар бағасының өзгеруіне байланысты тауар ұсынымы көлемінің өзгеруі дәрежесі баға жөніндегі ұсынымның оралымдылығымен сипатталынады Басқаша айтқанда, оралымдылығы болып шығады.
Ұсынымның бағалық оралымдылығы мынадай типтерде болады:
1.Оралымсыз ұсыным. Бұл жағдайда ұсыным ауқымы баға өзгерісін нашар сезінеді, яғни қандай бағамен болсын сатып алып, қайта сату үшін тауардың ұсынылған саны өзгермейді.
2.Абсалютті оралымды ұсыным. Тауар бағасының болымсыз баға азаюы ұсынымды нөлге дейін қысқартуға апарады, ал бағаның кішкене ғана көтерілуі ұсынымның ұлғаюына себепші болады.
Ұсынымның оралымдылығына мынадай факторлар ықпал етеді.
1.Уақытша фактор өндірушінің баға өзгерісіне көңіл аудару мүмкіндігін анықтайды. Уақытша фактордың ықпалын А. Маршалл зерттеген. Ұсынымның оралымдылығы аз мерзімге қарағанда, әдетте ұзақ уақыт ішінде көбірек болады. Бұл өндірушілердің өте жоғары бағаға бейімделулерінен туады. Ұсынымның орамдылығына өндірісте пайдалынылатын және мейлінше ұзақ уақытты талап ететін техникалық прогресс, жетілдірілген технологияны қолдану, ресурстар құрамының сапалық және сандық өзгерістері ықпал етеді.
2.Өндірістік кезеңнің ұзақтығы өндірістік цикл неғұрлым ұзарған сайын,ұсыным соғырлым оралымды болады.Өндірушілер барлық салаларда нарықтық бағаның өзгерісіне өндіріс ауқымының өзгерісіне тек өндіріс циклі қысқа өндірушілер ғана тез сезініс білдіре алады.
Сұраным мен ұсыныстардың қалыптасу заңдылығын зерттеп барып, нарықтық бағаның тепе теңдігі қалай орнығады деген басты проблемаға өтуге болады.
Ол үшін сұраным талдауын ұсыным талдауымен біріктіру керек: Теп-тең баға дегеніміз сатып алушыларға қанша керек болса,сонша тауарды шығарылғандығы.Мұндай теңдесу нарықтық экономиканың ең жоғарғы тиімділігінің белгісі болып табылады. Тепе-тең баға сұраным мен ұсынымды қосып барып анықталады.
Тепе-теңдіктің сақталынуы оған қайтып оралатын экономикалық күштің болуына байланысты.Баға нарықтықтан жоғары қойылды делік. Мұндай жағдайда ұсынып сұранымнан асып түседі:Өндірушілер өз өнімдерін тарата алмайды,сөйтіп сатып алушылар үшін күреседі.Олардың бәсекелестік күрестері нарықтық бағаның төмендеуіне әкеледі.Нарықтық аяқ астылық жағдайында баға тепе теңдік күйінен әлде қайда төмен құлап кетуі мүмкін.Тұтынушылар енді тауар үшін күресіп ,бағаны жоғарылатуға кіріседі.нарықтық тепе теңдік сұраным мен ұсыным аралығындағы ұдайы тәртіп бұзушылықпен тепе теңдікті қайта орнықтыру нәтижесінде болады.Яғни,бұл динамикалық тепе теңдік.
Егер сатып алушыны тауарды алғанда бәрінен бұрын қызықтыратыны оның пайдалығы болса,онда сатушы үшін маңыздысы өндіріс шығындары.Жетілген бәсеке жағдайында өндіруші рынок бағасының деңгейіне іс жүзінде әсер ете алмайтын болғандықтан,нақ осы өндіріс шығындарының деңгейі пайда мөлшеріне де өндірісті ұлғайту мөлшеріне де анықтаушылық әсерін тигізеді.
Сонымен жиынтық ұсыныш жекелеген фирмалардың рыноктағы ұсыныстарының жиынтығы ретінде ақыр соңында өндіріс шығындарының деңгейіне тәуелді болады,ал ұсыныс қисық сызығы шығындардың өсумен тікелей байланысты.Ұсыныс пен өндіріс шығындарының өзара байланысының негізгі принцитерін кеңінен қарайық. Алдымен фирма шығындарының негізгі түрлерін анықтайық, шығындар екі үлкен категорияға бөлінеді: тұрақты және өзгермелі.
Тұрақты шығындар дегеніміз өндірілген өнімдердің саны қандай болса да өзгермейтін шығындар.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне тікелей байланысты өзгереді. Олар жұмыс күші мен шикізаттар сатып алуға жұмсалған шығындарға байланысты. Өзгермелі шығындардың өсуі біркелкі емес, нөлден бастап өндіріс өскен сайын олар алдымен тез өседі, сосын өндіріс көлемі ұлғайған сайын жаппай өндірісте үнемдеу факторы білінеді де өзгермелі шығындардың өсуі өнімнің ұлғаюына қарағанда баяулау түседі. Ары қарай өнімділіктің азаю заңының әрекеті басталғанда өзгермелі шығындар қайтадан өндірістің өсуін басып озады.Жалпы барлық шығындар өндірістің әрбір нақты деңгейіндегі тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтығын көрсетеді Шығындардың біркелкі емес өзгеруі мынаған әкеледі өндіріс көлемі өскен сайын өнімге жұмсалған шығындар , немесе орташа шығындар өседі . Орта шығындар жалпы шығындардың өндірілген тауарлар санының қатынасына тең болады. (AC= TC/ Q)
Шығындардың бұл түрінің рыноктық тепе-теңдікті түсіну үшін ерекше маңызы бар, өйткені кәсіпкер оларды барынша азайтуға тырысады
Алдымен орта шығындар өте жоғары. Бұл үлкен тұрақты шығындардың болымсыз өндіріс көлеміне бөлуіне байланысты.
Өндіріс өскен сайын тұрақты шығындар бұрынғыдай әр уақытта көп өнімге бөлінеді де орта шығындар тез төмендеп,ең төменгі деңгейі М нүктесіне жетеді.Өндіріс өскен сайын орта шығын- дардың мөлшеріне тұрақты шығындар емес,өзгермелі шығындар әсер етеді.Сондықтан табыстар азаюы заңының әсер етуіне байланысты қисық сызығы жоғары қарай көтеріледі.Көңіл ауда- ратын нәрсе,орта шығындар қисық сызығы орта тұрақты шығындар (AFC) және орта өзгермелі шығындар (AVC) қисық сызықтарына тікелей тәуелді.Орта шығындар қисық сызығы кә- сіпкер үшін үлкен маңызы бар,өйткені ол қандай өндіріс көле- мінде бір өнімге жұмсалған шығындар ең аз болатынын анық- тауға мүмкіндік береді.Бір салада бірдей емес,әр түрлі фирмалар әр түрлі көлемдері мен,ұйымдасу дәрежесімен және өндірістің техникалық негізімен байланысты шығындардың әр түрлі деңгейімен әрекет етеді.Орта шығындардың деңгейімен теңесуі бұл фирманың рыноктағы жағдайын бағалауға мүмкіндік береді.
Жетілген бәсеке жағдайында бағаның қандай да болса қалыптасқан деңгейінде өндірушілер сол салаға енетін немесе одан ығыстырып шығаратын «сыртқы шек» деген болады.Баға- ның көтерілуі жаңа фирмалардың пайда болуын,ескілерінің сақ- талуын қамтамасыз етеді.Бағаның төмендеуі жоғары деңгейлі шығындары бар кәсіпорындарды зиянды етіп,оларды бұл саланы тастап кетуге мәжбүр етеді (келесі суретте фирманың рыноктағы үш жағдайы көрсетілген)
Егер Р баға сызығының орта шығындар