3 АҒЗАҒА УДЫҢ ТҮСУІ ЖӘНЕ ЖАЙЫЛУЫ, ТРАНСПОРТ, ТҮСУДІ АНЫҚТАУШЫЛАР, ЖАЛПЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
3.1 Ағзаға удың түсу жолдары.
Ағзаға удың демалу арқылы түсуі ол тез жолдардың бірі. Өкпенің үстіңгі қабатын альвеолдар жауып жатады (100-120 м2).
Альвеолдар жұқа эпители қабатынан пайда болады. Олардың ауалы бөлігі қалыптастырушы комплекстермден жабылған, осы комплекстер липидті және мукойдты жабындарданқұралған. Қанды келесі систематикалық түрде көруге болады:
- липидті пленка;
- мукоидті пленка;
- альвеолды жасушаның протоплазма қабаты;
- базальды мембранды эпителия, жеке жерлерде капилярлардың базальды мембраналарымен қосылады.
Ұшқыш қосылыстарды сору жоғарғы демалу жолдарымен трахеяда басталады. Негізінен осы заттардың көбі өкпеге жиналады. Ұшқыш заттардың ағзаға енуі дифффузия заңдылығымен болады.
Дем алатын ауамен демалу жолдарына аэрозолдар енуі мүмкін. 80-90% үлкен мөлшердегі аэрозолдар (диаметрлері 1-2 мкм) жоғарғы демалу жолдарында ұсталып қалады, ал альвеолярлы бөлікке 70-90 % диаметрлері 1-2 мкмдан аз заттар енеді. Демалу жолдарына түскен суда ерімейтін аэрозолдар мокротолармен жоғалтылады, ал еритіндер демалу жолдарының барлық жерлерімен сорылады. Кейбір бөліктері сілекей арқылы асқазанға түседі.
2.9 Токсикометрия элементтері және у
Удың сандық сипатымен оның эффектісінің арасалмағының зерттелуі токсигологиялық зерттеулердің негізінде жатыр, және тәжірбтелерде жүргізіледі.
Қандай да бір эффект тудыратын удың барлық мөлшері немесе концентрациясы ( жануарлардың қырылуы, т.б. ) ағзаға әсер ету жақанына байланысты бірнеше түрге бөлінеді:
- өмірге қауіпті (смертельные) (өлімдік) (ДЕ, ДЕ)
- өмірге қауіпсіз (не смертельные) (ДЕ, СЕ)
Өмірге қауіпті доза ағзаға әсер етуде жануарлардың қырылуын тудырады ДЕ0 , ДЕ 16, ЕД50, ЕД 84, ЕД 100 (СЕ де аналогы ).
Индекс жануарлардың қырылу пайызын көрсетеді. ДЕ0 және ДЕ 100 дозалары, ешқандай жанурлардың қырылуын туғызбаса, зерттелетін заттардың токсикалық қасиеттерінің қанағаттанарлықтай жағдай да деген сөз емес. Нақты мәліметті 50 пайыздық доза анықтайды және түрлі заттардың улылығының салыстырмалы бағасын белгіленді.
Қандай да бір белгі (эффект) тудыратын удың сандық сипаты мг/м 3 , мг/л немесе мг/кг жануардың салмағымен өлшенеді. Мұндай әдіс практикаға үшін қолайлы, химиалық қосылыстар молярлық қатынаста биомолекулалармен реакцияға түседі. Сондықтан да теориалық тұрғыдан көрсеткіштерді молярлық бірлікте дұрыс көрсетеді.
Әсер ететін концентрациялар мен эффектінің арасындағы байланыс “доза- эффект” қисығы арқылы график түрде көрсетіледі.
Көбінесе бұл 9 тәрізді қисық. Бұл дегеніміз қисықтың кейбір бөліктерінде аздап концентрациясының өзгеруі эффектінің біртіндеп өсуін тудырады, және кейбір бөліктеріндегі концентрация мөлшерінің өзгеруі эффектің әлсіз өзгеруіне әкеледі.