Тұңғыш рет гендер (тек) ұғымын ғылыми тіркеске американдық психоаналитик Роберт Столлер 1968 жылы енгізді, бұл сөзді өзінің “Жыныс жəне гендер” кітабының атына қолданды. Ол былай жазады: “Сөздіктер “жыныс” сөзінің негізгі мағынасы биологиялық деп айтады, мəселен, “жыныстық қатынастар” немесе “еркек жынысы” сөз тіркестеріндегі сияқты. Осы мағына бойынша “жыныс” сөзі осы жұмыста еркек немесе əйел дегенді жəне адамның еркек немесе əйел болып табылатынын анықтайтын тиісті биологиялық органдарды білдіреді. Алайда бұлардың тікелей биологиялық мағынасы жоқ. Осы психологиялық құбылыстардың кейбіреулері үшін біз “гендер” терминін пайдаланатын боламыз: еркек немесе əйел жынысы туралы айтуға болады, бұл ретте анатомия мен физиологияға жататын ештеңе ескерілмейді”.
Əйелдердің білімділік деңгейінің еркектерден гөрі едəуір асып түсетініне (халық санағының нəтижелері көрсеткендей) қарамастан, экономика салалары бойынша жалданып жұмыс істейтін адамдардың жалпы санында əйелдердің анағұрлым төмен үлесі байқалады. Мəселен, 1995-1999 жж. əйелдер жалданып жұмыс істейтіндердің 45,6-дан 47,0-ге дейінгі; 2000 жылы 42,2 % құрады. Жалданып жұмыс істейтін əйелдердің 2000 жылғы ең көп саны анағұрлым төмен жалақылы салаларда шоғырланды – білімде (75,3 %), денсаулық сақтау мен əлеуметтік қызмет көрсетулер саласында (79,2 %), қонақүйлер мен ресторандарда (68,8 %). Салыстыру үшін, жалданып жұмыс істейтін еркектердің көпшілігі мемлекеттік басқаруда (77,4 %), құрылыста – 82,7 %, өнеркəсіпте – 69,1 %, өндіріс пен электр энергиясын, газ, су бөлуде – 72,3 %, жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларда, жалға беру мен қызмет көрсетулерде – 60,8 % шоғырланған. Жалпы əйелдер жалақысының еркектер жалақысына ара салмағы 1999 жылы 67,6 %-ды, 2000 жылы 61,5 %-ды құрады. Бұл ара салмақ (арақатынас) жалданып жұмыс істейтін əйелдердің анағұрлым төмен жалақылы салаларға шоғырлануларымен ғана емес, сонымен бірге олардың жалақыларының еркектердің жалақыларымен салыстырғанда экономикалық əрекеттің барлық түрлері бойынша анағұрлым төмен екендігімен анықталады. Мəселен, өнеркəсіптегі осы ара салмақ 2000 жылы 70,6 %-ға, қаржы қызметінде – 60,4 %-ға, мемлекеттік басқаруда – 78,4 %-ға, білімде – 89,2 %-ға тең болды. Еңбекақыдағы гендерлік теңсіздікке себепші болатын факторлар: - əйелдердің жұмыспен қамтылудағы салалық құрылымдардың сəйкессіздіктері мен деформациясы, соның нəтижесінде əйелдер көбіне төмен жалақылы салаларда жұмыс істейді; - кəсіптік сегрегация – бір салада жұмыс істейтін əйелдер мен еркектердің еңбекақыларындағы айырмашылық, олардың басшылық жұмысқа нақты мүмкіндіктерінің шектеулілігі; - Қазақстанда қос секторлы үлгіні қалыптастыру жəне əйелдерді қосалқы секторға ығыстыру. Сонымен, жаңғыртылған елдерге тəн жұмыспен қамтуды феминизациялау (əйелдердің экономикада өсуі) үдерісі əйелдерді экономиканың төмен ақы төленетін, елеусіз жəне тұрақсыз сегменттеріне ығыстырумен қатар жүргізіледі. Арзан жəне жылжымалы əйел жұмыс күші табиғи жəне ресурсты ұлғайтатын құбылыс ретінде қабылданады.
Әйелдердің қызметте өсу жолындағы көзге көрінбейтін тосқауылдар.
“Шыны меже” термині ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында пайда болды жəне ол көзқарастар мен ұйымдық практикада сіңген қате түсініктердің “көзге көрінбейтін” кешенін білдіреді, ол жоғары басшылық орындарға əйелдердің көтерілулеріне кедергі жасайды. 1990-шы жылдары осы ұғымға “шыны дуалдар (қабырғалар)” термині қосылды, ол əйелдерге қатысты қызмет саласын шектейтін алдын ала пішілген гендерлік теріс ұғымды білдіреді, əйелдер сонда да болса стратегиялық мəні шамалы, демек, маңызы азырақ салалардың басшылары болады. Осы терминдер мына фактіні дұрыс көрсетеді, директивті деңгейдегі жауапты қызмет орындарын алу үшін əйелдерге жасалатын кедергілер көбіне айқын емес болады да, сол себепті оған қарсы ресми түрде де, бейресми түрде де күрес жүргізу қиын болады. Осындай кедергілер қызметкерлер арасында еркектер санының жай көпшілік басымдығы, жазылмаған қағидалар, дəстүрлер мен мінез-құлық нормалары, көп жылдар бойы қалыптасқан байланыстар мен қарым-қатынастардың жиынтық нəтижесі, сондай-ақ қоғамдағы еркектер мен əйелдердің ролі туралы ежелгі жəне терең тамырлары бар түсініктер болса керек.
Əйелдерге қатысты кемсітушіліктің бүкіл əлемде орын алатын көріністері қабылданатын шешімдерді іске асыруда өмірдің барлық салаларына гендерлік тəсілді енгізу қажеттілігінің маңызын арттырады (мэйнстриминг). Соңғы кездерде халықаралық ұйымдардыңарнайы бөлімшелерінде осы ұғым өзекті ұғымға айналып келеді. Мэйнстриминг (ағылшынша mainstreaming – main – басты (негізгі), streaming – бағыт, бағдар) дегенде гендерлік теңдік проблемасын саясаттың барлық салаларына барлық – жергілікті, муниципалды жəне ұлттық деңгейлерде инкорпорациялау жəне оны шешуге арналған шаралар əзірлеу ұғынылады. Осы ұғымға мэйлстриминг (ағылшынша malestreaming – male – еркек, еркекке тəн, streaming – бағыт, бағдар) ұғымы қарсы тұрады, ол қазіргі заманғы өркениет жетістіктерін бағалаудағы еркектердің үстем дискурсын жəне экономика құрудың еркекке тəн тəсілін білдіреді. Гендерлік балансталған саясат қоғамдық басқарудың еркекке қатысты (“male”) бағдарларын ығыстыру арқылы негізгі (“main”) бағдарға айналуы тиіс.
Гендерлік факторларды есепке алу жəне жыныстардың тең құқықтылығын қолдау тəсілінің пайдасына шешілетін дəлелдер (аргументтер) гендер мен адам дамуының өзара байланысын көрсетеді.
1. Əділдік жəне теңдік:
• демократиялық принциптер мен адамның негіз қалаушы құқықтары жыныстар теңдігін талап етеді;
2. Сенім білдіру жəне жауапкершілік:
• халықтың тең жарымы еркектерден жəне тең жарымы əйелдерден тұрады, жəне қос жынысқа лайықты түрде назар аудармаған кез келген саясат немесе деректер, түпкі нəтижеде залалды болады жəне сенімін жоғалтады.
3. Тиімділік жəне орнықтылық:
• қоғамның дамуы мен тыныс-тіршілігінің барлық аспекттеріне еркектерді де, сондай-ақ əйелдерді де бірдей қатыстыру жалпы бүкіл елдің пайдасына шешіледі;
• жыныстардың теңдігін қамтамасыз етуге жұмсалған салымдар өтеледі, ол келешекте бүкіл елге пайда келтіріп, елді адамның орнықты даму жолымен ілгері бастырады.
4. Тұрмыс сапасы:
• жыныстар теңдігін қамтамасыз ету еркектердің де, əйелдердің де тұрмыс жағдайларын жақсартуға мүмкіндік жасайды.
6. Тізбекті реакция:
• жыныстар теңдігі артықшылықтардың “тізбекті реакциясына” жетелеуі мүмкін, теңсіздіктің салдарлары да сондай-ақ жеке адамдардан отбасыларға жəне қоғамға ауысуы (берілуі) мүмкін.
Білім беру жүйесіндегі гендерлік теңдіктің стандартты өлшемі ұл балалармен салыстырғанда мектепке қабылданған жəне мектеп бітірген (барлық деңгейлерде) қыздардың саны болып табылады. Білім жүйелеріндегі нақты көріністі алу үшін бұл көрсеткіш жеткіліксіз болады. Көптеген елдер ұл балалар мен қыздарды оқуға қабылдаудағы балансқа қол жеткізді, бірақ гендерлік теңсіздік проблемасы осы уақытқа дейін шешілген жоқ.
Білім саласындағы гендерлік проблемалар:
- білім жүйесіндегі басқарушылық харекеттерін көбіне еркектер еншілейді;
- мұғалімдердің жыныстық сəйкессіздігі (əйелдер санының басымдығы жəне еркек мұғалімдердің, əсіресе бастауыш мектеп деңгейінде жетіспеушілігі);
- мектеп бағдарла маларындағы, пəндеріндегі жыныстық сегрегация (бөлу), ол алдағы уақытта еңбек ры но-
гындағы сегрегация ға ұшыратуы мүмкін;
- төмен сыйақы, соның сал-
дары ретінде беделді емес (лайықсыз) жұмыс;
- мектеп бағдарламаларында гендерлік стереотиптерді (таптаурындарды) жаңғырту.
Білім саласындағы гендерлік теңдіктің стандарттық өлшемінен басқа (қыздар мен ұл балаларды бастауыш жəне орта біліммен қамту) білімдегі гендерлік теңдіктің жай-күйі туралы анағұрлым объективті ақпарат алу үшін өзге де көрсеткіштерді талдау қажет.
• мектеп оқуының барлық деңгейлеріне қабылдау кезіндегі жыныстардың ара салмағы (бастауыш, орта, кəсіптік, жоғары сыныптар), гендерлік алшақтықтардың себептері, əлеуметтік мəртебенің ықпалы;
• бастауыш, орта жəне жоғары сыныптардағы барлық пəндерге қабылдау кезіндегі жыныстардың ара салмағы (пəндерде жыныс бойынша сегрегация бар ма);
• барлық деңгейлердегі оқуды бітіргеннен кейінгі жыныстардың ара салмағы (жасөспірімдер мен бойжеткен қыздардың оқу бітірмеу себептері);
• оқытушылар құрамындағы еркектер мен əйелдердің ара салмағы;
• білім саласындағы жоғары басқарушылық орындардағы еркектер мен əйелдердің ара салмағы (жалақымен, беделмен байланыс);
• мектеп басқармалары мен ата-аналар жиналыстарына қатынайтын ата-аналар арасындағы еркектер мен əйелдердің ара салмағы.
Адам дамуы индексі де сондай-ақ өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық жөніндегі БҰҰ БасАссамблеясы 2000 жылы мыңжылдық Декларациясын қабылдады, оған Қазақстанды қосқанда, 191 ел қол қойды. Мыңжылдық Декларациясында бүкіл адамзат баласының алдында тұрған 18 ортақ міндет белгіленді, олардың екеуі білім проблемаларына арналған. 3-міндет: 2015 жылға қарай бүкіл əлемнің балаларына, ұл балалар мен қыздарға тең дəрежеде, толық көлемдегі бастауыш мектеп білімін алу мүмкіндігін қамтамасыз ету. 4-міндет: 2005 жылға қарай қос жыныстағы балаларды бастауыш жəне орта біліммен, ал 2015 жылы – барлық деңгейлердегі біліммен толық жəне тең құқықты қамтуға қол жеткізген абзал. көрсеткіштер арқылы есептеледі. Болжалды өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық жөнінде гендерлік айырмашылықтар бар, осы айырмашылықтар əлеуметтік, экономикалық, мəдени жəне өзге факторларға негізделеді. Солардың кейбіреулері:
- бүкіл дүние жүзінде əйелдер еркектерден ұзақ өмір сүреді. Əйелдердің болжалды өмір сүру ұзақтығы еркектерге қарағанда орта есеппен 7 жасқа артық (бүкіл əлем бойынша шамамен алғанда биологиялық 5 жас айырмашылықпен салыстырғанда);
- денсаулық сақтаудың осы заманғы жетістіктері (бала туудың жоғары деңгейінің, аналар өлімінің азаюы, контрацептивтік мəдениетті дамыту) əйелдердің мүмкіндіктерін едəуір ұлғайтты;
Экономикалық жəне саяси өмірдегі гендерлік теңсіздіктің көріністері:- əйелдер үй шаруашылығына байланысты ақы төленбейтін қызмет түрлеріне анағұрлым көп уақыт бөледі, еркектер қоғамдық өндірістегі ақы төленетін қызметке көбірек уақыт жұмсайды;
- еңбек рыногында деңгейлес кəсіптік сегрегация орын алады (еркектер мен əйелдерді экономика мен мамандық (кəсіп) бойынша əркелкі бөлу) – дəстүрлі “əйел” мамандықтарына (кəсіптеріне) бір сатыға кем ақы төленеді жəне олар қоғамдағы беделге ие емес;
- қаржы несиелеріне əйелдердің шектеулі мүмкіндігі;
- еркектермен салыстырғанда əйелдер арасындағы жұмыссыздықтың анағұрлым жоғары деңгейі;
- “шыны меже (төбе)” феномені, соның салдарынан, мəселен, əйелдер саясатта еркектерге қарағанда анағұрлым аз ұсынылған.