Ел назарында - «Қилы заман»
М.О.Әуезовтің «Қилы заман» повесі - сол кезеңдегі қазақ халқының өмірі мен түрмысын, жарасымды табиғатымен қоса адамдар арасындағы элеуметтік тартысты, оның ақыры қазақтардың көтерілісіне экеліп соққан жағдайды шебер суреттейтін көркемдік дэрежесі жоғары шығарма.
Биыл елімізде ерекше атаулы жыл Қазақстан мен Орта Азиядағы үлт -азаттық көтеріліске — 90 жыл. Тарихта өзіндік орны бар Қазақстандағы қазіргі тэуелсіз, демократиялық қоғам орнауының бір баспалдағы — 1916 жылы шілде айының алғашқы күндерінде басталып, қыркүйек айының аяғына дейін созылған Қарқара жэрмеңкесінде болған көтеріліс.
Көтеріліс үлт-азаттық сипат алды, сол кездегі империалистік соғысқа қарсы, басқыншы отарлау саясатына жері, елі үшін шыққан. Бүл көтерілістің қозғаушы күші қазақ ауылының шаруалары болды. Басшылары да ауылдан шыққан болыс, би, данагөй, елі үшін кеудесін от пен оққа тосқан жалаңтөс батырлар еді. Орта Азия мен Қазақстандағы көтерілістің ірі ошақтары Торғай мен Жетісу облысында жаппай бү- қаралық сипатқа ие болды.
Содан да болар 1917 жылы 6 желтоқсан күнгі «Қазақ» газетінің №254 санында Мүхаметжан Тынышбайүлы көтеріліс қоламтасы сөнбей жатып баға беріп, Албан руынан 69440 жаннан 35100 адамның қырылғандығын, көбі
*
эйелдер мен балалар, қарттар екендігін атап көрсетті. Тарихи деректерде Жаркент уезінің халқы 1916 жылға дейін 6 Суан, 14 Албан барлығы 20 болыс, түтін саны 17712 болса, көтерілістен кейін 5094, Қытай ауғандар 12612, оққа үшқандар 40 мыңдай деп көрсетеді. Екі басты самүрық белгісі бар ел билеген, орасан зор қару-жарағы бар мемлекетке халқын бастап атой салған ерлер кім еді?
Көтерілістің басшылары Жэмеңке, Үзақ, Түрлықожалармен бірге тізе қосып күрескен, осы көтерілістің басшыларының бірі — Әубэкір
Солтанбекұлы. Қазіргі кезде көзі тірі халық батырларының баласы сексеннің сеңгіріне шыққан
Дөңгелексаздағы алғашқы патшага қарсы жиында да көтеріліс басшысы, ел тұлғасы ретінде Жэмеңке, Серікбай, Тұрлықожа, Айтбайлармен бірге Әубэкір де биіктеп, нақты басшы, ел ұстар азамат екендігін эр түрлі қырларымен көрсете білді. 1921 жылы «Средазбюро» комиссия құрып, хатшылыққа Ілияс Жансүгіровті тағайындайды. Қазақ поэзиясының қүлагері Ілияс 1916 жылғы үлт-азаттық көтеріліс туралы жиналған материалдардың бір көшірмесін өзіне сақтайды.
Мүхтарға «Қилы заман» повесін жазуға көп көмек көрсеткен Қарақол түрмесіндегі қанды қырғыннан жараланып шыққан, үш жерден оқ тигеніне қарамай түрмені бүзып шыққан Әубэкір батыр екендігіне күмэн жоқ. «Қол бастағаннан сөз бастаған қиын демекші» Әубэкірдің үлықтан онша ығыспайтындығын, жүректілігін білетін Жэмеңке, ¥зақ, Серікбай, Қазыбек, Бегайдар,
Астанадағы Үлттық академиялық кітапханада «Бір ел - бір кітап» жалпыхалықтық акциясы салтанатты түрде ашылды. Биыл дүйім жүрт ғүлама жазушы Мүхтар Әуезовтың «Қилы заман» туындысын оқиды. Төрт күн бойы республика бойынша 500 астам оқу-ағарту шаралары өтеді. Барлық кітапхана, университет, мектеп, эскери бөлімдер мен бөлімшелерде жазушының шығармасы оқылады, талқыланады, кеңінен насихатталады.
«АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАНЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
ЭВОЛЮЦИЯСЫ
«Лбай» эпопеясы творчестваның
Тылсым сырына, өмір мен өлеңнің өзара байланысына пгерең бойлаган шуынды, ақын мен поэзия жайлы әлем әдебиетіндегі ең шоқтыгы биік үздік тыгарма
М. Луконин
Абай! Ол - ұлы есімімен жүректің дэл түбін жашыған, қияға шарқ ұрып самғаған, ел болашағына жаңа бағыт іздеген, эзір таппаған, бірақ қайдан табатынын дэл сезіп болған ел баласы, заман жасы, дүйім жүрттың алысты болжай алған., ілгері сүйреген ойы, қиюы қашып, ыдырай бастаған ескі қоғамдағы эділетсіздікке қарсы күресіп, демократиягшыл озат ойларда берік түтынған кесек тұлғалы аса көрнекті қоғам қайраткері. Ол күнделікті тіршілігімізде, рухани элемімізді, қарақан басымызды алып жүруден бастап, биік адамгершілікке дейінгі аралықта тегіс қамтитын жан-жақты қүбылыс. Абайды тануда саясат ықпалынан, уақыт қыспағынын аса алмаған кездер болды. Енді заман өзгерген шақта азат елдің азат ойымен, азат жүрегімен, азат зердесімен Абайды тануға тиіспіз. Оның өмірі мен еңбегі Мүхтар Әуезовтың творчествасында үлкен орын алған тақырып. Жазушының Абай өмірі мен творчествасына ғыльгми - зерттеу жүмысын жүргізу жолында сіңірген қыруар еңбегі өз алдына бір төбе. Ол 1939 жылы өз Л. Соболевпен бірге «Абай» атты трагедиясын 1945 жылы Абайдың туғанына 100 жыл толуымен байланысты «Абай» операсының либреттосын жэне «Абай жырлары» атты көркем суретті фильмнің сценарийін жазды. Алайда жазушының Абай образын кемеліне келтіре суреттеп, сомдап соққан классикалық шығармасы -
«Абай жолы» атты төрт томдық эпопея. Қоғам қүбылыстарын бойына мол сіңірген. Бүл эпопея елдің рухани үлгісі болған Абайдың өмірі, үміті, арманы, айтысы, тартысы, халқына еткен еңбег.і жайында сөз қозғайды. Халық қамқоры, «Қалың елім, қазағым» деген Абайдың адал өсиетті ойлы жандардың көкірегіне үялап, оларды болашаққа мезгеген.
Абай жайында роман жазу жолында жазушыға кездескен кедергілер мен қиындықтар аз емес. Ең алдымен материал тауып, жинаудың өзі қияметтей қиындық келтірді. Сондықтан да жазушы өз жағдайын қоналқаға кем жетіп, өшіп қалған күл арасынан болар-болмас шоқ тауып, оны өз демімен үрлеп, жылытып, от түтатқан жүргінші жолаушыдай сезінгені мэлім. Қүнанбай, Абай, Бегеш, Жиренше, Оразбай, Базаралы тағы өзгелер туралы көп білетін көнелер, ақылгөй ақсақалдар халық шежіресі қариялардың айтқандарын жазушы эр кезде жалықпай жазып отырған. М. Әуезов бүл жайды былайша баяндайды: «Жас шағында Абайдың іні-досы Кэкітай, Көкпай, Мүқа сияқты кісілерден естігенім романды шындық мэліметтермен толықтыра түсуге көп себеп болды. Абайдың әкесі Қүнанбаймен көп алысқан Жігітек сияқты рулардың қарт-қариясымен көп кездескенім бар. Абайдың өмір бойы досы болып өткен ертегіші Баймағанбет те көп қызық жайларды баян еткен еді» [2.129 бет].
Бүл шығарма оқушыға қызықты қиял мен өрен ой өлкесін кездіріп, талай терең толғаныстар тудырады. Ол совет әдебиеті туындыларының маңдай легінен орын алады деу аздық қылады, элемнің басқа елдерінде онымен тең түсер шығарма табу қиын.
Сүйер үлын болса, сен сүй,
Сүйенерге жара ел - деп Абай атамыз айтқандай, жүректері қалаған үлдардың атын жүрт өздері-ақ жерге тастамайды. Алпамыс
батыр, Қамбар батыр, Балуан Шолақ, Біржан Сал, Ақан Серінің есімдері соның жарқын мысалы. Құдайға шүкір, мақтан тұтар, үлгі етіп алға ұстар данаға да, батырға да бай елміз. Олардың елі үшін жасап кеткен еңбектерін даралап атап, туған халқымен қайыра табыстырудан, тегінде, кенде емеспіз.
Солардың бірі - халқымыздың біртуар ардақты азаматы М. Әуезов «Тірлікке терең шомып, ой үрығын терең көміп іздену керек» [3.193 бет] деп жазушының өзі айтқандай үздіксіз ізденістер мен кең толғаныстар арқасында ғана адам жанының асыл қасиеттері, оның ойы мен сезімінің кінэратсыз шынайылығы барынша анық, нақты күйінде кез-келген шығарманың арқауы бола алады. Осындай сэттерді жете сезінген, терең таныған жазушының өзі де шығармаларында адам жанының шынайлығын, оның ойы мен сезімін табиғи қалпында, таза күйінде бейнелейді. Бүл сабырлы да парасатты, кемеңгер түлғамыз -Абайдың бейнесін ашуда көрінеді. Жүзінде жылы жымиысы эдемі ізгілікті адамның шытырманы, бел-белесі, қиясы мен өрі, қат-қабаты мол өз жолы хақында жазылған «Абай жолы» романы - жазушының өмір-дэптері. Романның алғашқы кітабында балалық шақтан бастап, азамат болып қалыптасқан Абай бейнесі көрінеді. Бүл уақытта бала ақын өзін қоршаған орта айналасында қайнаған жауыз тіршіліктің куэсі болады. Бала кезден экесі орнатқан тэртіпке, зорлақ-зомбылыққа жаны түршіге, жиіркене қарайды. Еріксіздігі мен жігерсіздігі есебінен бүл феодалдық - рушылдық салт-санаға қарсы бел шешіп күреспей тек іштей өкініш етеді. Балғын жастың бірден тарихи қайраткер атанып, күреске араласып кетуінде мүмкіндік болмады. Ескі қоғамдық сана, элеуметтік бітіспес қайшылықтың аяққа түсау, көңілге бүғау болды.
Абай Қарқаралыға аттанарда анасының: «Балам, үлкендер бірде тату, бірде араз бола беретін ... «Күндестін күні күндес» дегендей, сен білмей-ақ қой. Әкең дүшпан десе, сен әділ бол!» деген өсиетін