1. Ақша айналысының заңы
Ақшаның қызметі бірқатар объективті заңдылықтарға бағынады. Олардың негізгілері Коперник – Грешем заңымен, Фишер формуласымен және « кембридж теңдеуімен» көрсетіледі.
Коперник – Грешем заңы XVI ғасырда бір уақытта және бір-бірінен тәуелсіз польша ойшылы Николай Коперник және ағылшын банкирі Томас Грешеммен құрастырылды. Осы заңға сәйкес , егер бір уақытта айналымдағы ақшаның бірнеше түрі болса, онда «нашар» ақшалар айналымнан «жақсы» ақшаны шығарып тастайды. Бұл жерде әңгіме, ақшаның әр түрлілігі өзара еңбекті бөлетіндігінде болып отыр. Ақшаның бір түрі, бұның ішінде барынша тұрақтысы ( «жақсы» ақша) халық арасында жинақ түрінде қолданылады да айналымнан шығып қалады. Ал тұрақты емес ақшаға келетін болсақ, құнсызданған ақша ( «нашар » ақша ), ол сауда – саттық айналымында қолданылады.
Ақшаның бір түрі бір уақытта бір аймақта «жақсы», ал басқа аймақта «нашар» болуы мүмкін. Мысалы, 1990 жылдардың ортасында Ресейде ресейлік рубль мен американдық доллар параллельді түрде қолданылды, қарапайым халық тұрақсыз рубльмен есеп айырысса, долларды жинақ қоры үшін қолданды. Ал Украинада өзінің жергілікті валютасы тұрақты болғанменен ресейлік рубльді жинақ қоры үшін қолданды.
Фишер формуласын американдық экономист Ирвинг Фишер ашты. Бұл формула нарықтық шаруашылықта қалыпты қызмет ету үшін ақша санының қаншалықты екендігін анықтайтын факторды айқындайды.
M * V = P * Q
Мұндағы :
М – ақша айналымының орташа саны
V - ақша айналымының жылдамдығы
Р – бағаның деңгейі
Q – сатылған тауардың саны
Фишер формуласының сол жағы төленген ақшаның санын көрсетеді, ал оң жағы сатылған тауардың бағасын ( ақшаға сұраныс) көрсетеді.
Ақша айналымының заңы жалпы түрде төмендегі формуламен көрсетіледі :
M = P1Q1 – P2Q2 – D1 – D2 / V
Мұндағы:
М – айналымға қажет ақша саны
Р1Q1 – тауар мен қызмет көрсетудің айналымдағы бағасының саны
P2Q2 – төлем мерзімі жетпеген несиеге сатылған тауардың бағасының саны
D1 – қарыздық міндеттемемен түскен төлемдер саны
D2 – төлемдерді екі жақты өтеу саны
V – ақша айналымының жылдамдығы
Фишер формуласына сәйкес ақшаға деген қажеттілік тауар айналымының дамуына байланысты, ал Кембридж теңдеуі ақшаға деген қажеттілікті адамдардың байлығының бір бөлігін ақша түрінде ұстауымен көрсетеді, ол ақшаның тез арада және шығынсыз кез келген тауарға айналдыруға болатынын көрсетеді. ХХ ғасырдың ағылшын экономисі Артур Пигудің қарастыруымен кембридж теңдеуі мынандай :
M = K * P * Q
Мұнда:
К - өндірілген тауардың бір бөлігі
P*Q - халықтың жинақ түрінде сақтайтын бөлігі
Фишер формуласындағыдай кембридж теңдеуінде де оң жағы ақшаға сұранысты, сол жағы ақшаға ұсынысты көрсетеді.
Фишер формуласымен кембридж теңдеуі экономикалық дамуды дұрыс жолға қоюда ақшаның санының қаншалықты екендігін жасау үшін нарықтық жүйеде маңызды шешімге келуге бағыт береді.
2. Кассалық қалдық теориясы
Кассалық қалдық теориясы «кембридж теңдеуі» деген атпен әйгілі. Осы теорияға сәйкес, ақшалық мүлік (касса қалдығы) жеке және заңды тұлғалардың шаруашылық айналымынан қатысушылардың әмірінде болады.
Кассалық қалдық нұсқасында төлем айналымы дәрілігімен қорғаштау дәрісі сияқты ақшаның негізгі қызметтері ескерілген.
Қазіргі заманғы монетаризм – ақшаға сұраныс туғандағы мынандай себептердің болмауын қадағалайды:
- трансакциялық ;
- спекулятивтік ;
- қауіпсіздік себебі .
Қазіргі уақытта кітапқа арналған Дж. Кейнс концепциясының түсініксіздігі көрінеді. Өтетін актив, заем түріндегі пайыздың төменгі нормасы кезінде капиталды жоғалтудың спекулятивті ауытқуын көрсетедң.
Пайыздық ставка ақшаны шақыруға әсер етеді. Қазіргі уақыттағы ақша үшін оқытудың сұранысы инфляцияның бар екенің білдіреді.
Осыдан шығатыны, ақша үшін шақырудың байлық формасының біреуі портфельдік жақындауының негізгі қызметі болып табылады. Мұндай жақындау барлық нұсқалардың ішінен пайдасы бар, «трансакциялық» қолданудағы ақша санының иесінің алуын көрсетеді. «Трансакциялық ақша» (М1) пайда әкелмейді. Өсудің көлемі ақшаның альтернативті бағасы арқылы пайыз шамасы, айналым аумағынсыз анықталады. Монетаризм үшін, П.Самуэльсон пікірі бойынша М1 және М2 арасындағы аналогия, олардың өсуі, сұраныс жиынтағын талдауда негізгі болып табылады. Сондықтан да «кембридж теңдеуінің» мазмұны бойынша ақша айналымы қолдануға ыңғайлы.
Сонымен ақша айналымындағы «кембридж теңдеуі» мазмұны жағынан қарапайым болып келетінін көрдік :
M = k * PV
Бұл формуладағы жаңа көрсеткіш (к) коэффициент болып табылады, оны екінші жағынан жинақтау коэффициенті деп те атайды. Бұл коэффициент бөлшекті анықтайды.
«Кембридж теңдеуінде » «айырбас теңдеуіне» қарсы ақша айналымын мінездемелейтін V көрсеткішінің жоқ екенін көреміз. Онда V коэффициентінің жұмысы мен шамасына жауап беретіндей к коэффициентімен алмастырылған. Оның маңызын 1/ V түрінде де көрсетуге болады.
Екі көрсеткіште ақшаға қажеттілікті көрсетеді. Мысалы, егер PV= 500 млрд.доллар (К) – 1/5 болса, онда
М = 500 : 5 = 100 млрд.доллар
Егерде екі формуланы салыстырсақ, онда ( V және К ) бір-біріне сәйкес келеді, кассалық қалдық үшін шақыруды анықтайды.
Кассалық қалдықтың мөлшерін анықтайтын факторлардың бірі болып пайыз қаулысы табылады (r ). (к) коэффициенті пайыз мөлшерінің пропорционалдық қызметін көрсетеді. Егер пайыз қаулысы өссе, (к) көлемі азаяды және керісінше. Пайыз (r) мөлшерінің өсуіне байланысты ақшаға нұсқау тездетіледі деген тұжырым да бар.
Кассалық қалдық теориясына сонетаристер жаңадан не енгізгенін көрейік. Бәрінен бұрын ақшаға меморандум жекелеген түрде өтеді. Ақша монетаризмінің дәмі шаруашылыққа байланысты. Сатылған мемлекеттік бағалы қағаздардың санағы мен қосымша ақшаны жекешелендірген соң оларды мәжбүрлеп айырады.
Бұл өзгерістер экономикадағы «тоқырау мен естен тануға» әкеледі.
Байлықты қалыптастыру эффектісінің теориялық түрі мынадай :
Md = r ( rb, rc, h, у) ,
Мұндағы,
Md – кассалық қалдықтың шынайы қорытындысы
rb, rc – кассалық қалдықтың ақша депозиттері мен бағалы қағаздар формасы арқылы болатын күтілген кіріс қаулысы
Р – күтілген бағаның өсімі
Һ – ұлттық кіріске арналған баға
В - өзгермейтін бағада ұлттық пайда болу
Байлықты сақтаудағы альтернативін кассалық қалдық формуласымен кеңейтуге болады.