Қоршаған орта мен өз тәніміз жөніндегі біліктердің негізгі көзі - біздің түйсіктеріміз. Олар қоршаған орта мен ағза қалпы жөніндегі ақпаратгардың миға жетіп, адамның төңіректегі дүние ортасы мен өз тәніне байланысты бағыт - бағдар түзуіне қажетті негізгі өзек, арнаны құрайды. Егер осы өзектер жабық болып, сезім мүшелері керекіі ақпараттарды жеткізіп тұрмағанда, ешқандай саналы өмір жөнінде әңгіме ету мүмкін болмас еді. Деректерден белгілі болғандай, тұрақты ақпарат көзінен айрылған адам мүлгіген кейіпке түседі. Мұндай жағдай адамда кенеттен көру, есту, иіс сезу қабілетінен айрылып немесе сана сезімі қандай да сырқатқа байланысты шектелсе, көрініс береді. Бұл кейіпте адам алғашқыда ұйқы құрсауына шырмалып, кейін төзіп болмас күйзеліске ұшырайды.
Көптеген байқаулардың көрсеткеніндей, ерте балалық шақта кереңдік пен зағиптіктен жеткілікті ақпарат ала алмаудан адамның психикалық дамуы күрт тоқтайды. Егер соқыр-керең болып туған баланы немесе ерте жастан мұндай халге душар болган субъектіні арнайы оқытып, кемістіктердің орнын толтырудың жолдары мен әдістерін үйретпесе, олардың психикалық дамуы өрістей алмай, өз бетінше кемелденуі біржола жойылады.
Түйсіктер адамға қоршаған орта мен өз тәнінің сигналдарын қабылдап, олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды төңіректегі дүниемен байланыстырып, негізгі таным көзі ретінде қызмет етеді, солар арқасында адамның даму мүмкіндігі ашылады. Бірақ аталған тұжырымдардың айдан-анықтығына қарамастан, философия тарихында олар бірнеше рет күмәндікпен сыныға алынды. Идеалист философтар түйсікті біздің саналы өміріміздің емес, ол табиғаттан берілген, сыртқы әсерлерге тәуелсіз санамыздың ішкі қалпы, ақыл-ой қабілетіміз, - деп топшылаған. Рационализм философиямының негізінен алынған мұндай көзқарас мәні: психикалық процестер күрделі тарихи дамудың жемісі емес, сана мен ақылдың қоғамдық болмысқа қатысы жоқ, олардың бәрі адам рухының түсіндіріп болмас, тума берілген қасиеті.
Бұл көзқарасты кезінде философ-идеалисіер (Д. Беркли, Д. Юм, Э. Мах) үсыньш, ал оньщ негізівде психологгар (Мюллер, Г. Гельмгольц) "сезім мүшелерінің ерекше энергаясы" деген теорияны нақтылады)
Шубъектив идаализм негізіне альшған бүл қорьгшнды адам тек өзін гана тануға қабілетгі, ол өзінен басқа болыыс барлыгын дәлелдейтія ешқандай дерек көзіне ие емес деген кертарша теорияга арқау бодды,
(^Субъектив идеализм "^теориясы адамның сыртқы дүниені объехтив бейнелеу мүмкіндіхі яданівдегі гылыми көзкдраскд тікелей карсы.;
Сонымен, түйсіх - дүние хақьшдағы біздщ барша білімдершіздің бастау көзі. Сезім ъіүшелеріне әсер етуші объектиБ затіар ыен қүбылыстар тітіркендіргіштер деп аталади да; ал олардың әсерінен сезім мүшелерінде туьшдайтын қүбылыс - тітіркену деп қабылданэган. Тітіркенуден, өз кезегінде, жүйке таравдарьшда қозу пайда болады. Түйсһс жүйке жүйесіпің қаидай да тітіркепдіргшіке жауашы реакцііясы ретінде туындап, әрқандай психикалық құбылыс секілді рефлекторлык, сішатқа ие.ч\
^үйсіісгін; физиологиялық механизмі - арнайы жүйке тетігі талдагьпп қызметі Әр талдағыш үш бөліктен іұрады: 1) сыртқы энергаяны жуйке процесіне қосуійы дененің шеткі бөлікгерінде жайласқан рецепторлар; 2) қозуды орталык, жүйке бөлігіне жвткізуші афферепттік немесе сезімтал жүйкелер; 3) шеткі бөліктен жеткен жүйке импульстарьш өвдеуші талдағыштың ми қабыгьшдагы бөліктері. Анализатор-лардың ми қабызы аймағында нақты рецептор жасуша-ларьша сай арнайы ыекендері болады. Түйсік пайда болуы үшін барша талдагыштардың түтастай, бірлікгі қызметі қажет. Сонымен бірге олар енжар қабылдаушы ғана емес, •гітір-кендіргіштердід әсеріне орай икемді өзгеріске келе беретін мүше, мүндай өзгерістерге хджет^ талдаиыштар өз қүры-лымъшда қозғаушы тетіктерге де ие.;
Түйсіктер сезім мүшелерімізге байланысты көру түйсігі, дэм түйсігі, иіс туйсігі, тері түйсігі, іашестетикалық^ вибращіялық және органикалық больш бірнеше турге бөлінеді Ежелден-ақ адам өзінің сыртқы бес сезім мүшесіне орай көру, есту, сипау, иіс және дәм түйсіктерін ажыратқан. Кдзіргі кезде сыртаи яине ішкі ортаны рецепторда бейнелейтін 20-дан астам түрлі талдашштар бары белгілі А. Р. Лурияньщ пайымдауьшша, іүйсіктер негізгі екі принціш бойьшша жіктеледі: а) жүйелі-генетикалық (қызмётіне орай), ,б) қүрылым күрделілігі мен децгейіне байланысты.
Түйсіетердің ең мадызды түрлерш үш топка жктеу қабылданган: интероцептік, проприоцептік, экстероце&тік.
Интероцептік түйсіктер дененід ішкі процестеріне байланысіы, яғни ішек; қарьш, жүрек, қан тамырлары мен басқа да ішкі қүрылым қатпарларьшдағы тітіркенулерді ъа&а. жеткЬіл отырады. Түйсіктердің бұл тобы тірі ағзаларда пайда болу жағынан ең ежелгілердщ әрі өте қарапайым түрі. Ингероцептік түйсіктердің пайда болуы мен олардың жүрісін түсіндіріп білу өте қиын, сонымен бірге нақты қозу нүюесіне ие емес, яғни диффуздық күйде болады^ осыдан бүлар адамның көңіл-күй қалшша жақындау келеді.
! Проприоцепгік түйсіктер дененід кещстіктегі қалпы жвніндегі ақпараттармен қатамасыз етіп, адам козғалысыкьщ сезімдік негізін құрап, оларды ретгеп отырады. Бүл түйсіктер тобының шеткі рецеіггорлары бүлшық етгер мен буындарда ерекше жүйке тәндері формасында берілген (тельца Патпгаи). Осы жүйкелік тәндерде пайда болаташ қозулар бүлшық етгер созылғанда, буындар қалпы өзгергенде туьш-дайтын түйсіктерді бейнелейді Аталған топкд, сонымен бірге, ерекше қасиетгерге ие тевдестік және түрақтылйқ^іүйсіггері де кіреді. Олардьщ перифериялық рецешорларіі^ч ішкі қүлақтың шеңберлі райларында жайласкан.\
Экстероцептік түйсіпер ең үлкен туйсіггер тобын қүрайды. Бүл түйсіктердің қызметі сыргқы дүнме ақпаратьш адам сезіміне жвткізу жэне қоршаіан ортамен үздіксіз бай-ланысты орнату. Барша эістероцептік түйсіктер тобы шарпы
,
Түйісу түйсіктері әсерлердің дене бетіне немесе сезу мүшелеріне тікелей жшасуынан іске қосылады. Мұндай түйсіктердід мысалы ретінде тері сезуі мен дәм сезуін келтіруге болады.
Аралық түйсістері тітіркендіргіштердщ сезімтал мүше-лерге біршама қашықтықтан әсер етуінен туыңцайщы. Бұл топқа жататьшдар: иіс сезу, есіту және көру түйсіктері.
Генегакалық жіктеуге байланыстаі түйсіктерді екі топқа бөлу көзделген: 1) протопатикалық - өте қарагайым, шарпулы (аффекті), толық жіхтелш, мекенделмеген органика-лық сезімдер (ашыэгу, шөлдеу және т.б.); 2) эпикритикалық -жоғарғы дәрежЕде яіктеуге келетін, себеп-салдарлы яөне рационалды (санамен барластырылатьш), яғни адамньщ негізгі сезім мүшелерінде пайда болатьш түйсіггер.
ТүйсЬлердің әрқандай түрі өздерінщ жеке ерекшелік-терімен ғана ажыратылып қоймастан, өзара ортақ қасиетгерге ие. Мұндай қасиетгер: іүйсік сапасы, түйсік қарқыны, іүйсік үзақтығы жэне түйсікіін; кеңістік мекендігі.
Түйсік сапасы - нақты түйсік іүрінің оны басқа туйсіетерден ажырататьш және сол түйсіх шеңберінде көрініс беретін дара негізгі ерекшелігі Түйсіктердің осы сапалық көп түрлілігі материя қозғалыс форыаларыньщ шексіз саналуан-дыгын дәлелдейді.
Түйсік қлрқьшы - түйсіктін; сандық сипатьш білдіре отырьш, өз кезегінде әсер етуші тіііркендіргшітін; күші және рецешордың қызметтік жағдайымен анықталады.
Түйсік үзақтығы - түйсіктів; уақыт аральнъша байла-нысты сипаты. Бұл қасиет сезім мүшесінің ідазметке жарамдылық қалпымен анықталады да, негізінен, тііір-кендіргіш әсерінін уақыт созьщхылыгы мен қаркынына байланысты келеді
Түйсік табалдырықтары. Сезімталдық. Бұл пси-хологиялық түсініктер түйсіггердщ сандық рлшеыіне бай-ланысты қасиетгерінен. Адамньщ сезім мүшеіері - өте нәзік қызмет теііктерС
Июемделу қүбьиысы. Ескеретін жәйт, біздід сезім мүшелеріміздщ сыртқы әсерлерге жауабы, оларды кабьілдау мүмкіндігі езгермелі, сондықтан жэғарыда әдгіме еткен сезу ,-табалдырықтары өте кең щектерде ауысьш отырады)
(сезім мушелерінің тітіркендіргшітерге біртшдеп икемделуін адаптация деп атаймыз^ ГТүйсіктердің езара ықпал жасау қасиеті
Туйсіхтердің қарқындылығы тек кана нақты тітір-кендіргіштердің куші мен икемделу девхейіне тәуелді болып қалмастан, бір уақытга сезім мүщелеріне әсер етіл жаткан басқа да тітіркендіргіштерге байланысты. Басқа сезу мүшелеріне тусіп жатқан әсерлерден туйсік анализа-торларының өзгеріске келуі - түйсіктердің өзара ықпалы деп аталады.
(^Талдаіыштардьщ өзара ықпалды әсерінен сезгіш-тіктщ артуы - сенсибилизация деп аталады. Сезгішіік деңгейі-нің жэғарылауы екі сшатта көріліс береді (А. Р. Лурия): 1) ұзаққа созылған, тұракты, ағ^адағы қалыпты өзгеріс-терге байланысты; 2) уақьпша, субъекті кейпіне, физиологаялык не психологиялық себептерге орай тосьшнан болған әсерлерден туындайды. Көзге түскен жарық мөлшері оның көру қабілетімен қатар, есту туйсігінін де сезімталдығын арпыруға себеп болады. Әдетге, қызыл тус адамға ақ, қара түстерді дұрыс ажыратуга жэрдемдеседі.*
ӘДІС (грекше - зерттеу) — білім беру, тәрбиелеу жонс дамыту барысында бслгіленген мақсатқа жстуді қамтамасыз етуге, ғылыми зсртгсуді жүзеге асырупі көмектесетін тәсіл, алға қойылған міндеттерді шешу үшін үйымдастырылған адамдардың, үжымдардың іс-