ЭЛЕКТРОНДЫҚ ПОШТА
Қазіргі кезде электрондық пошта кеҫінен қолданылып келе жатыр. Оны қалай пайдалануәа болады?
Поштаныҫ не екенін білеміз. Ол, кем дегенде, екі абонентке мјлімет алмасуәа мҝмкіндік беретін кәдімгі байланыс қўралы. Мўнда мјлімет алмасу жҝзеге асуы ҝшін адресі кҙрсетілген хат жазылып, оны пошта жәшігіне салу керек. Одан хат пошта бҙліміне жетеді. Егер адрес жалпы қабылданәан тјртіппен дўрыс кҙрсетілсе, біраз уақыт ҙткен соҫ, поштальон оны алушыныҫ пошта жәшігіне салып кетеді. Сонан кейін абонент хатты ашып окиды - міне осылай мјлімет алмасу жҝзеге асады. Ал электрондық пошта ше?
Электрондық поштаныҫ еҫ елеулі ерекшелігі - оныҫ жылдамдыәы. Бірақ оныҫ кҙпшілік біле бермейтін басқа да ерекшеліктері бар. Электрондық поштаныҫ жылдамдыәы телефонмен бірдей, бірақ мўнда екі жақтаәы абоненттердіҫ бір сәтте болуы қажет емес. Оәан қоса мўнда хабарламаныҫ кҙшірмесі жазбаша тҝрде жеткізілетіндіктен, оны сақтап қоюәа, бірден бірнеше абонентке беруге немесе ары қарай таәы да басқаларәа жеткізуге болады. Электрондық поштаныҫ хаттан да басқа сурет, бейнелік мјлімет, дыбыс, программа т.с.с. ақпарат тҝрлерін де тасымалдай алатынын айту керек.
Осылардіҫ бјрі де жер шарыныҫ кез келген нҝктесіне бірнеше минут ішінде міндетті тҝрде жылдам жеткізілетінін ашып айту керек.
30.1. Электрондық поштаныҫ жўмыс істеу принциптері
Электрондық пошта жҝйесі ҝш бҙліктен тўрады:
- қолданушы агенті - јрбір тўтынушыәа мјліметтерді оқуәа және жаҫасын қўрастыруәа мҝмкіндік береді;
- тасымалдау агенті - мјліметтерді бір компьютерден екінші компьютерге жеткізеді;
- жеткізу агенті - мјліметтерді оны алушыныҫ пошта жәшігіне салып кетеді.
Қолданушы агенті - тутынушыларга мјліметтерді оқуга және жіберілетін пошталық хабарларды қурастыруга мҝмкіндік беретін программалар жиыны. Мундай агенттерге Windows жуйесіндегі Microsoft outlook, The Bat,, UNIX жуйесіндегі Mail программалары жатады.
Осындай программалардыҫ еҫ аләашқы тобына AT&T фирмасы жасап шыәарәан /bin/mail программасы жатады. Қазірде мўндай программалардыҫ бірнешеуі бар. Олардан ҙзге графикалық интерфейсі бар қолданушы агенттері де бар. Пошталық мјліметтерге мультимедиа объектілерін қосуды анықтайтын MIME (Multipurpose Internet Mail Extensions) -Интернеттегі электрондыц поштаныҫ кҙп мақсатты кеҫейтілулері атты стандарт та жасаләан. Осы стандартты кҙптеген қолданушы агенттері сҝйемелдеп жўмыс жасап келеді.
Тасымалдау агенттері - поштаны қолданушы агенттерден қабылдап алып, оны алушылардыҫ адрестерін анықтап, мјліметтерді ары қарай тасымалдау мақсатында басқа компьютерлерге жеткізуді қамтамасыз ететін программалар жиыны. Бўлар басқа тасымалдау агенттерінен келіп тҝскен мјліметтерді де қабылдап алады. Тасымалдау агенттері RFC821 бойынша анықталәан SMTP (Simple Mail Transport Protocol - поштаны тасымалдаудыҫ қарапайым протоколы) протоколы негізінде жўмыс істейді.
UNIX операциялык жҝйссі ҝшін бірнеше тасымалдау агенттері (MMDF, zmailer, small, upas, т.б.) жасаләан, солардыҫ ішіндегі еҫ кеҫ тараләаны, јрі қуаттысы - sendmail.
Sendmail программасы - тасымалдау агенті, ол қолданушы агенті мен жеткізу агенті арасындаәы дәнекер болып табылады. Ал Интернет ҝшін ол жеткізу агентініҫ де рҙлін атқарады. Sendmail программасы мынадай міндеттер атқарады:
- қолданушы теріп даярлаәан мјліметтерді басқару;
- алушылар адрестерін талдау;
- қажетті жеткізу немесе тасымалдау агентін таҫдау;
- адрестерді жеткізу агентіне тҝсінікті тҝрге тҝрлендіру;
- тақырыптарды қайта форматтау;
- тҝрлендірілген мјліметті жеткізу агентіне жҙнелту. Оәан қоса, Sendmail программасы қате туралы мјлімет қалыптастырып, алушыәа жетпеген мјліметтерді иесіне қайтарады.
Жеткізу агенттері - поштаны тасымалдау агенттерінен қабылдап алып, оны тиісті пайдаланушыларәа жеткізетін программалар тобы. Пошта нақты тўләаәа, таратылу тізімдеріне, файләа, программаәа, т.с.с. жеткізілуі мҝмкін. Мјлімет алушылардыҫ јрбір тобына (типіне) қызме ететін жеке агент - mail бар, ол -жергілікті компьютер пайдаланушыларәа арналәан жеткізу агенті. Spop - поштаны қабылдау ҝшін UUCP (UNIX to UNIX Coby) немесе POP (Post Office Protocol) протоколдарын пайдаланатын қашықтаәы компьютерлерге арналәан жеткізу агенті
/bin/mail программасы - жергілікті компьютер пайдаланушыларәа арналәан жеткізу агенті, ал uux, spop және fetchmail - UUCP немесе POP, IMAP қызметтерін пайдаланатын қашықтаәы компьютерлерге арналәан жеткізу агенті. /bin/sh программасы - файләа немесе программаәа баәытталәан поштаәа арналәан жеткізу агенті.
Электрондық пошта жҝйесіндегі адрестер
Электрондық пошта адрестерініҫ екі тҝрі бар: пошта жіберілетін баәытқа тәуелді және ол баәыттан тәуелсіз.
Аләашқы адресті, яәни баәытқа тәуелді тәсілді пайдаланәанда, жіберілген хабар алушыәа жетуі ҝшін жҙнелтуші пошта ҙтетін аралық станцияларды білуі тиіс. Ал баәыттан тәуелсіз адресте тек алушы адресі әана кҙрсетіледі. Мысалы, UUCP-адрестер баәытқа тәуелді, ал Intеrnet-адрестер әдетте баәытқа тәуелді болмайды.
Internet жҝйесіндегі электрондық пошта адресі мынадай форматпен жазылады:
тўтынушы@машина, мўндаәы @ таҫбасы тўтынушы атын машина атауынан бҙліп тҝрады. Бҝл адрес поштаны машина компьютеріндегі тҝтынушы пошта жәшігіне жеткізеді.
Электрондық пошта адресініҫ мысалы: intkaz@ok.kz
Мҝндаәы intkaz - абонент идентификаторы. @ таҫбасыныҫ оҫ жаәында сҙз домен деп аталады, ол тікелей абоненттіҫ орналасқан тўраәын анықтайды. Доменніҫ қҝрамындаәы сҙздер нҝктемен бҙлінеді. Доменніҫ еҫ оҫ жак шетіндегі екі јріптен тўратын соз мјлімет баратын елдіҫ коды болып табылады, ол - еҫ жоәарәы деҫгейдегі домен. Мемлекеттердіҫ коды халықаралық ISO стандарты бойынша бекітіледі. Адрестегі kz - Қазақстан Республикасынын коды. Кейде жоәарәы деҫгейдегі домен ретінде желі атауы да кҙрсетілуі мҝмкін. Мысалы, АҚШ-та жоәары оқу орындарын немесе мемлекеттік мекемелерді біріктіретін желілер бар, сондықтан жоәарәы домен ретінде мынадай қысқарәан сҙздер қолданылады: edu - Educational institutions (мысалы, cs.berkeley.edu), gov - Government institutions, т.с.с.
Келесі ішкі (томенгі деҫгей) домен - мысалда ok - жоәарәы деҫгей доменініҫ ішіндегі нақты атау болып табылады. Жеке домен атауларынан қҝраләан жиын - ok.kz - екінші деҫгейдегі домен деп аталады. Ол жоәарәы доменде бекітілген ережелерге сай анықталады.
Пошталық қосалқы аттар
Қосалқы аттар (псевдонимдер) жҝйе администраторына немесе жеке тҝтынушыларәа поштаны қайталап адрестеуге мҝмкіндік береді. Оларды тарату тізімдерін (оларда бірнеше алушылар тўрады) бергенде, компьютерлер арасында мјлімет алмасқанда және кейбір тўтынушыларәа екі-ҝш ат арқылы хабарласу ҝшін пайдалануәа болады. Қосалқы аттар:
- қолданушы агентініҫ конфигурациялық файлында;
қосалқы аттардыҫ жалпы жҝйелік /etc/aliases файлында;
- қайта баәыттауәа арналәан ~/.forward файлында анықталады.
Алдымен электрондық пошта жҝйесі қосалқы аттарды қолданушы агентініҫ конфигурация файлынан іздейді, онан кейін aliases файлынан, соҫында қайта баәыттауәа арналган қолданушы файлынан іздейді.
Тҙменде aliases файлында анықталәан бірнеше қосалқы аттар мысалдары келтірілген:
nemeth: evi
evi: evi@mailhub
authors: evi,garth,scott,trent
Бірінші жолда nemeth атына келіп тҝскен поштаны evi атты тўтынушыәа беру керектігі кҙрсетілген. Екіншіде - evi атына келген барлық поштаны mailhub атты машинаәа жіберу туралы жазыләан. Соҫәы жолда authors-қа жіберілген поштаны evi, garth, scott және trent атты тҝтынушыларәа қатар беру керектігі кҙрсетілген. Ішкі рекурсиялық адрестеу де есепке алыналы, сондықтан nemeth-ке арналәан пошта evi@mailhub адресіне де жіберіледі.
Қосалқы аттар тўтынушылар тізімінен басқа:
- адрестер тізімі бар файлды;
- мјліметтер қосылатын файлды;
- хабарламалар енгізілуге тиіс команданы да анықтай алады.
Электрондық почтамен жўмыс істеуге арналәан танымал программалар
Microsoft Exchange, Internet Mail немесе Outlook Express
Windows жҝйесі шыққан соҫ MS Mail программасы осы операциялық жҝйемен бірге шыққан MS Exchange программасымен алмастырылды, (олар бір-біріне ҙте ҝқсас болды, бірақ Exchange басқа мҝмкіншіліктерімен қатар Интернет жҝйесімен жҝмыс істеуге жақсы икемделген болатын). Ал Microsoft Office 97 жҝйесі шыққан соҫ, жаҫа толықтырыләан Outlook электрондық почта программасы кеҫ тарала бастады. Outlook программасыныҫ пайдалануәа ҙте ықшам, јрі ыҫәайлы Outlook Express деп аталәан нўсқасы Microsoft компаниясыныҫ Internet Explorer 5.0 программасыныҫ қҝрамына кіргізіліп, сонымен бірге таратыла бастады. Outlook Express программасы тек электрондық пошта мјліметтері мен жаҫалықтарды жылдам ҙҫдеуге арналәан еді, ал Outlook программасы — жҝмыс кестесін жасайтын, басқалармен қарым-қатынас жасауды, т.с.с. ўйымдастыратын кешенді программа болатын.
Internet Mail (ол кҙбінесе желіге арналәан M