Ерлік пен елдік – Махамбет ұраны
Махамбет өзгеде жоқ та, өзінде ғана бар құдіретті қасиетімен
батырлар тарихында да, ақындар тарихында да жарық жұлдыздай
жарқырап жеке тұратын теңдесі жоқ дара да дана тұлға!
(Ж. Құлиев)
Ерлік істелмесе, ешкім де қалам тербемейді , рас! Абайша айтқанда қалың елім, қазағым, қайран жұртымның басына түскен тарих теперіштері қаншама? Өр де ер Махамбеттей жалынды ақын жырлары тарих тереңіне еріксіз үңілуге мәжбүр етпей ме? М. Шахановтың Төрт ананың бірі санаған ұлы тарихтың рухани кәусар бұлақ әдебиетімізбен сабақтастығы да осында. Дана Абай сынай бағалаған өлеңі бірі жамау, бірі құрау ақындар сапынан табылмай, халық мұңын мұңдап, қайғысы мен қуанышын шынайы жырлаған, жалынды жырларды дүниеге әкелген ақын ол. Махамбет жырлары арқылы өзі өмір сүрген замана шындығы ашылмады ма? Халқымыздың ХІХ ғасырдағы тарихын зерделесек те, әдебиетші қауым, біз, Махамбеттің өлеңдерінсіз ол дәуірге аттап баса алмайтынымыз шындық.
Абайды ұлы ақын , Сәкенді төңкерісшіл ақын , Сәбитті халық жазушысы , Бейімбетті кедей табының жыршысы десек, Махамбетті қазақ әдебиетінде жауынгер ақын , күрескер ақын санаймыз немесе С. Қирабаевша ерлік пен елдік жыршысы атайтынымыз да орынды.
Ойшыл Сартр құдыққа үңіле берсең, ол өзіне тартып әкетеді дейтіні қандай данышпандық! Ал Махамбет әлемі ше? Тура Абайды, Мұхтардың Абай жолын оқи берсең, жаңа дүниелерге терең бойлайтыныңдай, Махамбет өлеңдері де әр кез қайталап оқыған сайын поэзия әлеміне деген құштарлығыңмен қоса өз әлеміне енгізіп жіберетінін қайтерсіз
Бұл тұрғыда Махамбет жырлары ғылыми айналымда жүрсе де, оның психологиялық та, философиялық бағытта әлі зерттей беруді қажет ететіндігін айтар едім. Оның ішкі әлемі өте күрделі, аса сабырлылықпен, жоғары білімділікпен, ақыл - ой, парасаттылықпен келуді қажет етеді - ау. Бүгінгі махамбеттанушылар да оның ішкі әлеміне қадам басу жолында. Айталық, махамбеттанушы ғалым Оңайгүл Тұржанның Махамбет – нейролингвистикалық тұрғыдан да, тұжырымдамалық тұрғыдан да шексіз зерттеле беруге қабілетті әлем деуінің өзі - ақ көп жайттан хабар беріп тұрған жоқ па? Немесе төрт жарым ғасырдан бері ағылшындар ұлы Шекспирді зерттеуін жалғастырып, шегіне жете алмаса, демек оның ұлт тәрбиесіне қатыстылығы жоғары деңгейде болғаны.
Ендеше неге Махамбет жырларының сырына әлемдік дәрежеде үңілмеске? Шандоз атты еңбегінде заңғар жазушымыз Әбіш Кекілбаев: ... табиғаттан қалаған уақытында табыла бермейтін асылдай аса сирек кездесетін құбылысқа балайды. Тіпті ондай құбылыс тек қазақ түгіл, барша адамзаттың ғұмырында да көп кездесе бермегендігін де ерекше атап өтеді. Оның Махамбет – кәдімгі он екі жілік, бір мығым жұмыр басты пенденің ертегідегідей аңызға айналуының, тек ертегіде ғана кездесетін ғажайып ерлердің қайтадан шындыққа айналуының таптырмас бір мысалы дегенінен - ақ ұлы ақын жанын түсінуге, зерттеуге қаншалықты қажыр - қайрат пен сезім тереңдігі керек екенін болжау қиын емес. Махамбет ұлттық идеямызды насихаттауымыздың басты тірегі болуға тиіс. Егемен еліміздің тізгінін ұстар болашақ ұрпақ Махамбет жырларымен сусындап, ондағы ерлік сезімімен қаруланулары шарт.
Ондағы отансүйгіштік қуат аса жоғары деңгейде. Белгілі бір көтерілудің нәтижесі, яғни қуаты өз дәрежесінде үлкен патшалықты жоюға дейін апаратыны сияқты өлең қуатының да соншалықты деңгейдегі қасиеті болатынын ескеру де керек болар. Кез келген қоғамда поэзияның орны жоғары. Ол қоғамға қажеттіні дәл таппайтын ба еді? Өйткені поэзия қуатты сөзден тұрмақ. Ерлік пен елдік, көркемдік, махаббат, адами қажеттіліктер – бәрі - бәрін іздесең, поэзия ғана танытар. Поэзия елге, қоғамға қызмет етуге тиіс. Махамбет жырларын түсіну рухани баюға тәрбиелейді. Жылатпайды, жігерлендіреді, күңірентпейді, қуаттандырады, үрейлендірмейді, шабыттандырады. Мұндайда жауынгер ақын жырларының қуатын зерделейік.
Тарихтан белгілі ХІХ ғасырдағы ірі тарихи оқиға – 1936 - 1841 жылдардағы Батыс Қазақстанда Бөкей ордасында болған Ресейлік патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы көтерілген қазақ халқының ұлт - азаттық қозғалысы. Көтерілісші сарбаздарды жігерлендіре ұлы арман – азаттық әлеміне сеніммен бастау – өр ақынның басты мақсаты. Ал халық мұраты Махамбеттің ақындық жүрегіне нық беки ұялаған. Күні бүгінге дейін өз оқырманын ерекше сезімге бөлейтін ақын жырларының құдіретті күші неде? Отаншылдық рухтылығында, азат өмірге деген сенімде, поэтикалық қуаттылығында.
Махамбет жырларындағы ерлік тақырыбы қос бейне арқылы ашылады: көтеріліс басшысы Исатай бейнесі және өз бейнесі. Олардағы қайсарлық, ер мінез – барша жауынгерге, бүгінгі ұрпақ сарбаздарына ғажайып өнеге.
Құдайлады хан ұлы,
Іздеген жауы біз болып,
Жау қарасы көрінді,
Жиылған әскер білінді,
Исатай – басшы, мен – қосшы.
Исатайдың сол күнде
Ақтабан аты астында,
Дулығасы басында,
Зығырданы қайнайды.