Нарықтық эканомика - ертеден келе жатқан щаруашылықты жүргi-
зу құралы оның дамуының өзiндiк бай тарихы бар . Нарықтың
қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң даиуы мен бай-
ланысты нарық қатынастарының дамуын мынандай негiзгi кезең -
дерге бөлуге болады .
нарық элементерiнiң пайда болуы .
2. натуралды айырбас кезеңi .
3. тауар боламысы кезеңiнiң нарығы
4. тауар емес болама кезеңiнiң нарығы .
Бiрiншi зеңде айырбас оператциялары тұрақсыз кездейсоқ болады
олар өндiрiсiнтiң шарттары болып табылмайды . әрбiр жеке сауда-
саттық көрiнiстерiнде кездейсоқ болады .
Екiншi кезеңдегi тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 Т2
көрсетуге болады . Балама айырбас көбiне – көп өндiрiстiң шарты
бола жасайды .
Үшiншi кезеңдегi тауар тепе - теңдiгi мына айырбас формуласы
бойынша Т1 Т2 болама Т2 әрбiр жеңiлдiктi нарыққа болама тауар -
дың бiр түрi ғана . Олерекше тұтыну қасиетiне байланысты
әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып отырады .
Төртiншi кезеңдегi тауар қозғалысының формуласы . Т1 - тауар
емес болама Т2 Алтынға тiкенлей айырбастың тоқталуымен құнның
таза иеленушiлерi несие ақшалар өзiнiң тауарлық мәнiн жоғалтады.
Нарықтық қатынастар Қазақстан жерiнде қашан пайда болды
оның ерекшелiктерi неде деген сұрақтарға жауап берер болсақ бұл
сұрақтарға жауап беру оңай шаруа емес .
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты –
өндiрiс құрал қатынастарының негiзгi жерге феодалдық меншiк
болады . Әрi – әрi мал иелерiнде аса iрi меншiктенушiлер болады .
Өдерiмiзге белгiлi қазақтардың күн көрiсiнiң арқауы тек қана
мал шаруашылығы болды егiншiлiкпен айналыспаған деген жалаң
тұжырым жасалып келдi X1X ғасырдың аяғында Ақтөбе Қостанай
уездерiнде егiстiң 80 процентi қазақтардың иелiгiнде болған Орал
уезiнiң қазақ диқандары 1913 жылы 5,4 миллион пут астық жинап
оның 4 миллион путын астық нарықтарында сатқан. Ал 1893 жылдың
өзiнде ғана Ақтөбе уезiнде қазақ шаруашылықтарының астық сату-
дан түсiрген кiрiсiнше жарты еседей артық болған. Кезiнде патша
үкiметi дала өлкесiнде өндiрiлген арзан астық Росиядағы бағасын
кемiтедiдеп қауiптенiп тиiстi протекционистiк Ұлттық нарықты
үкiмет тарапынан қорғау нарық саясатын жүргiздi. Бұдан бiз нарық-
ты эканомикалық негiзгi белгiлерiнiң бiрi бәсеке күресi
Қазақстанда болғанын көремiз .
Сонымен бiрге нарықтық қатынастардың қалыптасуына белгiлi
бiр дәрежеде дамыған қолөнер кәсiбi де өнеркәсiп те әсер еттi
Нарықтар үй балтырды жүнен мата тоқыды терiнi былғарып
иледi металдан ыдыс – аяақтар жасай бiлдi киiм тiктi киiз басып
кiлем тоқыды . Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшiн тауар
ретiнде шығарылатын болды . Батыс елдерiнiң шаруашылық саласы-
ндағы саясатын анықтайтын кәзiргi заманға эканмикалық теория -
лар мен мектептердi шарты түрде екi негiзгi бағытқа бөлуге
болады .
Кәзiргi тәуелсiз Қазақстан Республикасының алдында жоғарыда
көрсетiлген тарихи жағдайларға байланысты мiндеттерi тұр . Негiзгi
стратегиялық мақсат демогратияны қамтыу меншiктiк қатынастарды
реформалау нарықтық эканомиканың қатынастарын өндiру болып
табылады . Қазақстанда нарықты эканомикаға көшу шартты түрде
үш кезеңге бөлiнедi .
Бiрiшi кезең . 1992 – 1995 жылдарды қамтиды . Ол микроэканоми-
калық тұрақтандырудың екi негiзгi процентiмен сипатталады . Олар
меншiктi мемлекет илiгiмен белсендi түрде алу оны жекешелендiру
және тұтыну нарығын тауармен толтыру 1922 жылғы нараздық
бишi жұлдызына Қазақстан Республикасы Призидентiнiң жарлығы
мен қабылдаған Қазақстан Республикасында мемлекет иелiгiнен
алу оны жекешелендiру және тұтыну нарығын тауарлармен тол -
тыру болып табылады . 1992 жылғы наурыздың 5 – шi жұлдызында
Қазақстан Республикасы Призидентiнiң жарлығы мен қабылданған
Қазақстан Республикасында сол мемлекет иелiгiнен алу мен
жекешелендiрудiң 1993 - 1995 жылдарға ( 11 кезең ) арналған ұлттық
бағдарламасында былай деп жазылған . Жекешелендiрудiң негiзгi
мақсаты мемлекетке қарасты өндiрiстiк обьектiлердi басқа да
материалдық және материалдық емес активтердi мемлекеттiң елеу -
сiз және өтемен беру арқылы халыққа ұлттық мүлiктi қайтару
барысында меншiк құқығын дербестендiру негiзiнде орталықтандыр-
ылған жоспарлы эканомикадан нарықтық эканомикаға көшу үшiн
қажеттi жағдайлар жасау .
Екiшi кезеңде ( 1996 – 2005 ) эканомиканың шикiзаттық бағытын
бiртiндеп жалғасады бiрақ оның басты мазмұны жилiк және волюта
капитал жұмыс кшi бағалы қағаздар интеллектiлiк меншiк нарығын
құру болмақ .
Үшiншi кезең 5 – 7 жыл мерзiмге созылып ашық үлгiдегi экано-
миканың шапшаң қолын алып дамумен сипатталады . Соның негiзiде
өтпелi кезеңнiң стратегиялық мақсатына жетуiмен Қазақстанның
әлемдiк саудадағы айқындамасының нығайуымен дүние жүзiндегi
жаңа индустриалды елдер қатарына кiрумен сипатталатын болады .
2.2. Нарықтың инфрақұрлымы
Адамдардың әрекет ету ортасына өндiрiстiк әлуметтiк қаржы
рухани және сатып алу - сату ортасына қарай жалпы iшкi ұлттық
нарықты шартты түрде бiрнеше түрлерге бөлуге болады . Олар бiр -
тұтас болып табылатын ұлттық нарықтық жеке элементерiн құрайды
бiр – бiрiмен өзара байланысты және өзара тәуелдiлiке болады .
Мысалы өндiрiстiк емес әлеуметтiк селолар өндiрiс құрал – жаб-
дықтары тұтыну және жұмыс күшi нарықтарын құрайды . Дегенмен
нарық түрлерiн саралап көрсететiн терең құрылым жасау факто-
ры объектiлерiнiң эканомикалық бағдары болып табылады . Осы
фактор бойынша олар өндiрiс құрал – жабдықтары тұтыну және
қызмет көрсету қаржы бағаны қағаздар қарыз валюта капитал
еңбек ғылыми – техникалық экспорт сатыртып эканомика нарықтары
болып бөлiнедi .
Нарықтық эканомикаға қажеттi элементтердiң бiрi оның инфра -
құрлымы. Ол нарықтың дамуын және оның қалыпты жұмыс жасау
жағдайын қамтамасыз ететiн иниституттардың ұйымдар фирмалар
мекемелер жйынтығы түрiнде көрiнедi . Нарықтың инфрақұрлымы -
ның әлуметтерiне тауар шикiзат қор еңбек биржаларының делдал -
дық және маркетниг қызметтер ақпараттық жүйелер комерциялық
банктер аукциондар жәрменкелер жатады .
Ұлттық нарықты құру оның дүние жүзiлiк нарық жүйесiне
енуi жоғары талаптар денгейiнде жасалған жолдар жүйесiнсiз
транспорт пен байланыс құралдарсыз жүзеге аспайды .
Бұл салаларда бiзге көптеген проблемалар мен шешiлмеген
сұрақтар бойынша жетiстiктi бiздiң елiмiздiң iшiнде көптеген әдет-
тегi шаруашылық байланыстар жолдарының құрылуынан және әртүр
лi көлiк құралдарының бұл байланыстарға қызмет көрсетуге
қабiлетсiздiгiнен жеткiлiктi түрде өткiзiлмей отыр . Байланыс
құралдарсыз қәжеттi ақпараттық құрылымдарды да құру мүмкiн
емес нарық эканомика қалааралық құрылымдарды да халықаралық
байланысты телефаксты автоматты жүйелердi және байланыс
саласындағы басқа да ғылым мен техниканың жетiстiктерiн пайда-
лануды дамытып жақсартып жаңа технологиялық негiзде қайта
құрылған байланыс жүйесiн талап етедi .
Тауар ерекшелiктерiне қарай нарық салалық және сала iшiндегi
нарық болып бөлiнуi мүмкiн өткiзу объектiсi халық шаруашылы-
ғының бiр дербес саласының өнiмi болып табылатын нарықта
салық нарық дейдi қоғамдық өндiрiстiң бiр саласының өз iшiндегi
өнiм өткiзу нарығын сала iшiндегi нарық деп атайды . Нарық
инфрақұрлымын схемадан көрсек .