Австралия – жер бетіндегі ең кіші материк. Ол іргелес аралдарымен қоса түгелдей оңтүстік жарты шарда жатыр. Басқалардан кейін ашылып, қонысталынған бұл материктің аты латының australis – оңтүстік деген сөзінен шыққан.
Оңтүстік тропик Австралияны одан солтүстікте материктің шағын, оңтүстікте көпшілік бөлігі жататындай етіп кесіп өтеді. Материктің шеткі бөліктері: солтүстікте – Йорк мүйісі (10 41о. е.) оңтүстікте – Оңтүстік – Шығыс мүйісі (39 11 о. е.),батыста – Стип – Пойнт мүйісі (113 05 ш.б.), шығыста – байрон мүйісі (153 34 ш. б.). Австралия солтүстіктен оңтүстікке 3200км – ге, батыстан шығысқа 4100 км шамасында созылып жатады, көлемі – 7631,5 мың км.
Солтүстікте Австралияның жағасында Мелвилл, Батерст, Грут – Айленд және басқа ұсақ аралдар, оңтүстікте – материктік қайраңның шетінде жатқан Тасмания, Кинг, Флиндерс, және Кенгуру аралдары жатыр. Батыстағы ең ірі арал – Дерк – Хартог, шығыста – Фрейзер.
Австралия Тынық және Үнді мұхиттарының суымен ұласып жатыр. Ол ешбір материкпен құрлық арқылы байланыспайды. Сондықтан Австралияны, сондай – ақ оның көлемінің шағын екендігін еске ала отырып, кейде материктік арал деп те атайды.
Австралиядан солтүстікте және шығыста, Тынық мұхиттың оңтүстік – батыс бөлігінде материктік, маржандық және жанар тау текті көптеген ірілі – ұсақты аралдар жатыр. Бүкіл осы аралдардың жиынтығын Мұхиттық аралдар деп атайды.
Мұхиттық аралдардың жалпы көлемі шамамен 1,3 млн. км2. Әдетте, Мұхиттық аралдарды бірнеше бөлікке бөледі. Австралияға ең таяу жатқан Жаңа Зеландиядан басқа, батыстағы ең ірі аралды Меланезия деп атайды. Меланезияға Жаңа Гвинея, Соломон аралдары, Жаңа Каледония т.б. кіреді. Ең оңтүстікте жатқан Жаңа Зеландия ерекше көзге түседі. Меланезиядан солтүстіктегі және 177 ш. б. батыста таман жатқан ұсақ аралдарды (Мариян, Каралин, Маршалл т. б.) Микронезия деп аталады. Тынық мұхиттың орталық және оңтүстік бөлігінде 177 ш. б. шығысқа қарай жатқан қалған барлық аралдар Палинезияға жатқызылады. Олар Гавай, Лайн; Қоғам аралдары т. б. Бұл тарихи және этнографиялық жағынан осылай бөлінген, бірақ ол Мұхитттық аралдарды генетикалық және физикалық – географиялық белгілеріне қарай бөлуге сәйкес келмейді.
6
Жаңа Гвинеядан, шығысқа Фиджи аралдарын қоса, Жаңа Зеландияға дейінгі аралдар доғасы аралдарды және материкті бөліп жататын су бассейндерімен бірге Тынық мұхит геосинклинальды белдеуінің жалғасы болып табылады. Климаттың құрылуы және органикалық дүниенің түзілуі жөнінен ол Австралиямен тығыз байланысты, Шығыс Азия аралдары Евразияға сондай қатынаста. Шетелдік әдебиетте оны кейде Неоавстралия деп те атайды. Бұл аралдық ғоғаны Австралиямен бірге қарастыруға болады. Тынық мұхиттың ашық бөлігініңаралдары пайда болуы жөнінен Тынық мұхит платформасымен (талассократонмен) байланысты және оларға өмір бойы құрлықтың ірі алаптарының әсері тимеген. Олардың табиғатының өзіндік өзгешелігі бар және Австралия материгінің табиғатымен ешқандай байланысы жоқ.
Палеоген кезеңінде оңтүстікке, Үлкен Австралия шығанағының солтүстігіне қарай Юкла ойысының түзілуі жүріп, ол теңіз суына батты. Неоген кезінде теңіз құрғап, оның орнында Наллаарбор жазығы пайда болды.
Жаңа платформаның палеозойлық құрылысының тегістелген орнында ең жаңа қозғалыстар нәтижесінде Үлкен Суайрық жотасы, Флиндерс пен Маунт – Лофти таулары көтерілді. Көтерілу тасман теңізі жағалауларының төмен түсуімен, жазықтар пайда болуымен және әсіресе оңтүстік – шығыста базальт вулканизмдерінің күшті байқалуымен қоса жүрді. Оңтүстікте төмен түсу Басс бұғазы мен Тасманияның бір бөлігінің пайда болуына алып келді.
Неоген бойы мен антропогеннің бас кезінде климат жағдайы әлденеше рет өзгеріске түсті: аридтану кезеңі ылғалдану кезеңі мен ауысты. Плювиалдық кезеңнен Австралияның қуаң аудандарында тек ішінара тұзды суға толған немесе толық сорға айналған гидроморфтық қызыл түсті қабаттар, құрғаған өзен арналары, көл қавзан шұңқырлары ғапна сақталған. Теңізден босаған жас жазықта Австралияның неғұрлым ірі өзендер жүйесі қалыптасты.
Тының мұхит белдеуі шегінде тау түзілуімен байланысты Оңтүстік – Шығыс Азия мен Австралия арасындағы құрлық недәуір ұлғайды, Зонд архипелагы Жаңа Гвинея менАвстралияның ірі аралдары арасында көптеген қайраңдар аралдар мен құм қайырлар пайда болды.
Австралияға Азиялық жануарлардың келуі үшін құрлықтың мұндай ұлғаюы жеткіліксіз еді, алайда, ол материкте адамдардың пайда болуын толық қамтамасыз етті. Ежелгі адамдар ішінара құрлықпен, таяз сулы бұғаздар арқылы, ішінара салдармен Кіші зонд аралына, содан кейін Жаңа Гвинея мен Австралияға өткен. Олармен бірге сірә, кейбір өсімдіктер де, сондай – ақ Австралияның жабайы фауналар құрамындағы сүтқоректілердің жалғыз өкілі динго иті де келуі мүмкін.
8
2. Австралияның геологиялық түзілуінің ерекшелігі туралы.
Европалықтар Австралияны адам тұратын материктердің бәрәнен кейін ашты. Европадан шалғай әрі оқшау орналасуы оның ашылуына кедергі келтірді. Ежелден – ақ ғалымдар Оңтүстік тропиктен оңтүстікке таман жатқан жер бар деп жорамалдаған. Бұл жерді голландықтар ашқан. XVII ғасырдың бірінші жартысында оларға материктің бүкіл солтүстік, батыс және оңтүстік – батыс жағалауы түгелдейдерлік белгілі болған. Австралияны жақсы білу үшін голландиялық теңізге жүзуші Абель Тасман экспедициясының зор маңызы болды. Ол материктің солтүстік және солтүстік – батыс жағасын зерттеп, 1642 ж. кейін өзінің атымен аталған Тасмания аралын ашты.
Австралияның шығыс жағалауын XVIII ғасырдың екінші жартысында ағылшынның аса көрнекті теңізде жүзушісі және зерттеушісі Джеймс Кук ашқан болатын. Кук зерттеулерінің нәтижесінде оңтүстікте үлкен материктің бар екендігі туралы аңыз біржолата жоққа шығарылды және Австралияның бұрын жұрттың ойлағанындай белгісіз Антарктикалық материктің бөлігі емес, дербес материк екені дәлелденді.
XVIII ғасырдың аяғынан бастап Австралияны игеру жұмысы басталды. Ағылшын үкіметі әуелі Австралияға қылмыскерлерді жер аударды. Материктің оңтүстік – шығысында айдалған адамдардың қонысы ретінде Сидней қаласы бой көтерді. Австралияда мал өсіру үшін пайдалануға болатын жақсы жайылымдар европалықтардың назарын аударды. Сондықтан материктің ішкі аудандарын зерттеу европалық қоныс аударушылардың малдары үшін жайылымдар мен су іздестіруден басталды.
Аса бай алтын кен орындарының ашылуына байланысты XIXғасырдың ортасында Австралияға көптеген “бақыт іздеушілер” ағылды. Осы кезде Англия бүкіл материкті өзінің отары деп жариялады.
Африканың жер бедері сияқты, Австралияның жер бедері де айтарлықтай күрделі емес. Оның негізінде Австралия платформасы жатыр. Материктің шығысында өте мүжілген, ежелгі қатпарлы аса таулар – Үлкен Суайрық жотасы жатыр. Жазықтар мен өзен аңғарлары тауларды жекелеген тау сілемдеріне бөледі. Олардың шыңдары әдетте күмбез тәрізді болып келеді. Таулардың шығыс беткейлері теңізге тік құлама жасайды, ал батыс беткейлері – едәір түйетайлы болады. Таулардың ең биік бөліктері қиыр оңтүстік – шығыста орналасқан. Ол батысқа қарай төмендеп, бетін шөгінді жыныстардың қалың қабаты жапқан Орталық ойпатқа ауысады.
9
Материк екі тең емес бөлікке бөлінеді: Батыстағы ежелгі Кембриге дейінгі платформасы және шығыста пратеразойлық және палеозой қатпарлы белдеу. Қатпарлы фундаменттің метаморфтық және вулкандық жыныстардан шығып туған жері үш қалқанды қалыптастырады. Австралиялық платформаның қалыптасқан ерте және орта пратеразойға тиісті Байкал
орогенезіплатформасының даму тарихында соңғы болып есептеген материктің шығысын шығыс Австралиялық қатпарлы аймағы алып жатыр. Аймақтың батыс бөлігі Каледон орогенезіне ал шығысында Герцин орогенезіне ұшырады. Геологиялық мәліметтер бойынша палеозой мен мезазойда Австралияда ежелгі Гондвананың құрамында болды. Юраның аяғында пайда болған Үнді мұхитының солтүстік – шығыс және Бордың басында қалыптасқан батыс Австралиялық қазақшұңқыры континенттің батыс шетін қазіргі заман пішінін қалыптастырады. Австралияның басқа материктерден ұзақ уақытына байланысты болмағандығы оның флорасы мен фаунасын эндемикті болуының негізгі себебі палеозойдың аяғынан материктің беті жай тербелуге ұшырады, Оның нәтижесінде теңіз регрессия пайда болды. Трансгрессия себебінен материктің шығыс – батысы өз бетінше дамыған.
Палеоботаникалық мәліметтер бойынша бор және палеоген кезеңдері Австралия территориясының климаттық айырмашылығы айқын байқалмайды. Материктің батыс шетінен басқа аймақтардан көтерілген процестер ұшырайды. Үгілу таулы массивтердің қиратылуына және ойыстар мен тау алды иілмелі континенттің шөгінділерінің жиналуына алып келді. Яғни тегістелу және шөгінді тау жыныстары жиналу процестері күшті болды. Неогеннің басында материктің батысы жазықты түрде болды. Миоцинде (неогеннің басы) климат біршама құрғақтық байқалады. Жауын – шашын түсуі маусымда пайда болды. Мұндай жағдайда материк бойынша латеризация процесі дамуына алып келеді. Меоциндік латериттік қыртысы ежелгі Австралия жазықтары жер бедерінің консервация маңызды рол атқарады. Материктің контурлық орографиясының негізгі белгілері альптік геосинклинальдары жоғары қозғалу нәтижесінде қалыптасады.Ол қозғалыс неогеннің аяғында Австралиядан Жаңа Зеландиядан Тасманиядан бөлініп шығып алып келді. Шығыс Австралиялық таулар осы кезде Австралиялық Альпі қалыптасты. Мезозойдың аяғында бұл аймақта кайнезен процесі күшті болды. Оның куәсі тау белдеулерінің орталық және оңтүстік бөліктері базальтті үстірттермен жазықтар. Ерте пристацинде басталған климаттың салқындауы материктің оңтүстік шығысының мұз басуына алып келді.
10
Мұз тек Костюшко массивінде және Тасмания аралының биік жерінде болған орталық Австралия ылғалды климат болғандықтан оның куәсі көптеген палео аңғарлар және алювиальдық шөгінді қабаттар гляциндегі климаттың құрғақ тез өзгеруі өзендер мен көлдердің саяздануына құм төбелер пайда болып және шөлейт ландшафтың қалыптасуына алып келді.
I. Австралия территориясының геологиялық даму тарихы
Австралияның географиялық тарихы материктің үш ірі аймаққа бөлінуге алып келеді.
1. Батыс Австралия тау қыраты.
2. Орталық ойпат.
3. Шығыс Австралия
1.Материктің батыс платформаның көтерілу процесі басым тропиктік құрғақ климат жағдайында бұл аймаққа жер бедерінде үгілу процестері әлсіз эрозиялық тілімдену үгілудің ежелгі өнімдердің жиналуы тән. Орталық ойпатта ландшафтық қалыптасуы төмендеудің тұрақты процестердің және көлді теңізді аккумуляция басты рол атқарады. Бұл аймаққа жазықтықтың сор бағыт процестер тән. Шығыс Австралия таулары ұзақ уақыт бойы бөлек дамыған және қазіргі ландшафтың қалыптасу орографиялық жағдайдың беткейлердің экспозициясының үлкен ықпалы бар. Батыс Австралия тау қыратының шекаралары жер бедерінде айқын байқалады. Мезазойдан бастап бұл территория жоғарғы деңгейде болып, денудациялық және акуматифтік циклдері көп рет ауысуы мен тербелу қозғалысқа ұшырады. Мұндай процестер жер бедерін күрделендіреді. Тау қыратының ландшафтық шөл және шөлейт басым. Солтүстік саваннамен сирек ормандар және оңтүстік субтропиктік сирек ормандар мен бұталар ландшафтық ылғалдылық жеткілікті жерде қалыптасады. Материктің батыс жағалауы шөлейт ландшафт дамыған. Мұнда ландшафтың дамуы ылғалдану көбірек болуына байланысты оның негізгі себебі жазғы муссонның жағалауға дейін жетуі. Батыс Австралия тау қыратының ерекшелігі ежелгі фералиттік үгілу ққыртысына байланысты. Мұндай қыртыс ылғалды тропиктік жағдайда ғана пайда болған. Аймақтың ішкі аудандарында кескін континенттік пен айрылып тұрады. Орташа жыл бойы буланғыштық көрсеткіш жауын – шашын нормасынан 10 – 12 есе асады. Өсімдік вегетациясы жаңбыр болған кезде ғана болады. Кескін ориттік жағдайдағы физикалық үгілу құмды кеңістікті таратуына алып келеді. Австралия шөлдерінің 27% құмды шөлдер.
11
Австралияның құмды шөлдері басқа тропиктік шөлдерге ұқсамайды. Бұл шөлдер қызыл түсті басым болатын желдердің бағытына қарай бір – біріне параллель болып келетін құм қырқалардан тұрады. Австарияның құмды шөлдерінге салыстырғанда бай болып келеді. Әртүрлі астық тұқымдастар қырқалар арасында ойыстар мен қазаншұңқырлар құмды акация
эвкалиптік бұталы түрлері кездеседі. Ең биік Магдонель және Мазгрей таулары (ең биік шыңы Жил 1510 м, Либик шыңы 1524 м,) Бұл тау жоталарының Аладиес деген реликті көлдің кен қазан шұңқырлар бөліп жатыр.
2.Орталық ойпаттың табиғатының негізгі ерекшелігінің бірі палеозойдың аяғына Бордың аяғына дейін теңіз түбі болған. Ойпаттың орташа биіктігі 100 – 200 м. Ал ең төмен жері Эйр көлі - 12 – 16 м. Беткі сулардың барлық аймақтарға жетіспеушілігі Артезиан суларымен толықтырылады. Оның негізгі көзі үлкен Артезиан бассейіні аймақтың топырақ өсімдік жағдайында Эйр көлінің қазаншұңқырына дейін өзгере береді.
3.Шығыс Австралия . Бұл аймаққа Үлкен Суайрық жотасымен материктің шығыс жағалаулары енеді.Бұл физикалық – географиялық ел субэкваторлық ,тропиктік, субтропиктік жалғасы Тасмания аралдары қөңыржай белдеуде орналасқан.Жаңа Гвинеяда Бисмарк архипелагында және Саламон аралдары таулары 200 м асады. Ең биік шыңы Жаңа Гвинеяда 5029 м осы аралдар Слотүстік Меланезия деп аталады. Солтүстік Меланезияның климаты ыстық өте ылғал аралдардың басым бөлігінде ылғалды мәңгі жасыл ормандар тараған. Меланезияның ең үлкен аралы Жаңа гвинея ауданы 829300 км2. Дүние жүзі бойынша екінші Гренландиядан кейінгі орынды алады.
Жаңа Зеландия екі аралдан Солтүстік және Оңтүстік тағы да бірнеше ұсақ аралдардан құралған. Бұл аралдар Австралиядан 2000 м қашықтықта орналасқан. Микранезияға (ұсақ аралдар) 1500 мыңдай арал кіреді. Кадзан, огасабара, Мариан, Каралин, Маршел, Тува орхипелагы, Науру аралдары, оушен аралдары кіреді. Ең ірі арал Буа аралдары ауданы 583 км2,