Балаларды мектепке дайындау, мектепке бейімделуін және оқытудың жетістігін қамтамасыз ететін маңызды құрамы психологиялық дайындық компоненттері болып табылады. Баланың жеке тұлғасының даму мәселесін ойдағыдай шешу, оқытудың тиімділігін арттыру үшін балалардың мектепте оқуының дайындық деңгейін нақты ескере отырып, дұрыс бағытта жұмыс жасай білу керек.
Балалардың мектепке даярлығы төмендегі параметрлер бойынша анықталады. Олар:
1. Жоспарлау - бұл мақсатқа сәйкес өз іс - әрекетін ұйымдастыра білу іскерлігі:
- баланың әрекеті мақсатпен сәйкес келмеуі - төменгі деңгей;
- баланың әрекеті мақсаттың мазмұнына жартылай сәйкес келуі — орта деңгей;
мақсаттың мазмұнына баланың әрекеті толығымен сәйкес келуі - жоғары деңгей.
2. Бақылау- қойылған мақсатпен өз әрекетінің нәтижесін салыстыру іскерлігі:
- бала әрекетінің нәтижесі қойылған мақсатқа мүлдем сәйкес келмеуі - төменгі деңгей (баланың өзі бұл сәйкессіздікті көрмейді);
- бала әрекетінің нәтижесі қойылған мақсатқа жартылай сәйкес келуі - орта деңгей (жартылай сәйкессіздікті бала өз бетінше көре алмайды);
бала әрекетінің нәтижесі қойылған мақсатқа толық сәйкес келуі, бала өз бетінше алған нәтижесі мен қойылған мақсатты салыстыра алуы - жоғары деңгей.
3. Оқу мотивациясы - бұл заттардың және қоршаған әлем заңдылықтарының жасырын қасиеттерін табуға, қолдану ұмтылу:
бала тек қана заттардың сезім мүшелеріне мүмкін болатын қасиеттеріне ғана бағытталса, онда ол - төменгі деңгей;
бала қоршаған әлемнің кейбір жалпыланған қасиеттеріне бағытталуға және жалпылауларды табуға қолдануға тырысады;
қоршаған әлемнің заңдылық қасиеттерін қабылдаудағы кұпияны табуға тырысудың айқын көрінуі және осы білімді өз іс - әрекетінде қолдануға деген құштарлық - жоғары деңгей.
4. Ақыл — ой дамуыныц деңгейі.
Өзге адамды тыңдай білмеуі, талдау, салыстыру, жалпылау, абстракциялау және нақтылау сияқты логикалық операцияларды сөздік түсінік түрінде орындауы - төменгі деңгей;
өзгені тыңдай алмауы және сөздік түсінік түрінде орындалган логикалық операциялардағы қателіктер - бұл орташадан төмен көрсеткіш;
өзгені тыңдай алмауы және сөздік түсінік түрінде берілген салыстыру, жалпылау сияқты қарапайым логикалық операциялардың қатесіз орындалуы, күрделірек логикалық операцияларды, яғни абстракциялаудағы, нақтылаудағы, талдаудағы, жинақтаудағы жіберілген қателіктердің болуы - орта деңгей;
- өзгені түсінудегі және барлық логикалық операцияларды орындаудағы кейбір қателіктерді, бала ересектің көмегінсіз өзі түзетуі - бұл жоғары деңгей;
- өзге адамды тыңдай алу мүмкіндігінің болуы және сөздік түсінік түріндегі барлық логикалық операцияларды орындауы - бұл өте жоғары деңгей. Осы аталған параметрлер бойынша мектепке келеген баланы былайша бөліп көрсетуге болады:
1. Мектепке даярлығы жоқ бала - өз әрекетін жоспарлай және бақылай алмауы, оқу мотивациясы төмен (тек сезім мүшелеріне ғана бағытталған), өзгені тыңдайды және түріндегі логикалық орындауды білмейді.
2. Мектепке даярлығы бар бала - өз әрекетін басқарып бақылай алады (немесе осыған қарай ұмтылады), қоршаған ортадағы заңдылықтармен, заттардың жасырын қасиеттеріне бағытталған, өзгені тыңдай алады және сөздік түсінік түрінде логикалық операцияны орындай біледі (немесе тырысады).
Балаларды жетік зеттеу мектепке барар алдында сәуір — мамыр айларында іске асырылады. Тексеру нәтижесінің негізінде баланың мектепке даярлығы жайлы қорытындыны психологиялық — педагогикалық сараптау комиссиясы береді. Бұл комиссияда психолог, физиолог, дәрігер - педиатр және мұғалім болады. Бұл көрсетілген әр түрлі деңгейлі дифференция жағдайында комиссия 1, 2, 3 деңгейге бөлінген сыныптар құруына мүмкіндік алады.
2. Баланың мектепте оқуға психологиялық даярлығы.
Оқуға психологиялық дайындықтың құрамдас бөліктері ретінде жеке тұлғалық шығады. Жеке тұлғалық мектепке даярлығы баланың жаңа әлеуметтік орынға ұмтылысын жатқызамыз. Бұл позиция баланың мектепке, оку іс - әрекетіне, мұғалімдерге және оқушы ретінде өзіне - өзі қатысынан байқалады.
6 -7 жастағы бала үшін мұғалімнін тұлғасы аса маңызды болып табылады. Жүргізілген бақылаулар нәтижесінде мыналарды байқауға болады: мүғалімнің талап - тілегін 6 жастағылар шын көңілмен, ынта - ықыласымен орындайды.
Баланың мектепке даярлығын А.А.Венгер мен К.Н. Поливанова зерттеген. Олар оқу мазмұнын ересектердің фигурасынан бөліп алу қабілетін мектепке даярлықтың басты шарты деп есептеген. Зерттеушілер 6-7 жастағы бала үшін мектеп өмірінің сыртқы формальдық жағы ғана ашылады деген. Сондықтан да олар бар ынтасымен өзін «оқушы сияқты» ұстауға тырысады, яғни қолын көтеру, жауап бергенде тұру, тік отыруға тырысады, Бірақ мұғалімнің не айтып тұрғанына және оған не деп жауап беру керек екені балаға маңызды емес, 7 жасқа қараған бала үшін кез - келген тапсырма мұғаліммен қарым - қатынас жағдайына байланысты. Бала оқытылып жатқан пәнге мән бермей - мұғалімді ең басты қатысушы адам ретінде қабылдайды. Оқыту мазмұны - байқаусыз қалады. Осындай жағдайда мұғалімнің басты міндеті балаға оқытылатын пәнді ұсыну және оны жаңа мазмұнға араластыру, қайта ашу болып табылады. Оқыту мазмұны мен оны таратушы, яғни мұғалім - баланың санасында бөліңу қажет. Егер ондай болмаған жағдайда оқыту материалында алға жылжу мүмкіндігі жойылады.
Мектеп өмірі баладан мінез - құлық ережелерін дәл орындауды, өз іс -әрекетін өз бетінше ұйымдастыра алуын талап етеді. Ересектердің талабы мен ережелеріне бағына алу қабілеті мектептегі оқуға ерік даярлығының басты көрсеткіші болып табылады.
Мектептегі оқыту интеллектуалдық дайындықты да қажет етеді. Бала өзінің мектепке дейінгі эгоцентризмін жеңіп, шындықтың әр түрлі жақтарын ажыратуы тиіс. Сондықтан да мектепке даярлықты анықтау үшін мөлшердің сақталуына арналған Ж.Пиаженің есептері пайдаланылады. Мысалы: сұйықты кең ыдыстан жіңішкеге кұю, арақашықтықтағы әр түрлі түймелер қатарын салыстыру т.б.
Бала заттардың жеке жақтарын, параметрлерін көре білуі қажет, осы жағдайда ғана пәндік оқытуға ауысуға болады.
Ол танымдық іс - әркеттің тәсілдерін меңгеруді шамалайды. Қабылдауда сенсорлық эталондарды, ойлау сферасында кейбір интеллектуалдық операцияларды меңгеру. Мектепке интеллектуалдық даярлықтың маңызды жағы ол баланың ақыл - ой белсенділігі мен танымдық қызығушылығы, яғни жаңа бірнәрсе білуге деген құмарлық, бақыланған құбылыстардың мәнін түсіну, ақыл - ой міндетін шешуге ұмтылу.
3. Баланың мектепке дайындығын анықтау.
Баланың мектепке психологиялық дайындығын тексеру мақсатымен олардың окуга дайындық мүмкіндігі және даму дәрежесін анықтау жүргізеді.
Зерттеу жұмысын жеке балалармен немесе тұтас топпен де жүргізуге болады.
Психологиялық зерттеудін мынадай шарттары бар.
Баланың мектепке даярлығын мектепке дейінгі кеме психологы және балалар емханасындағы дәрігерлер анықтайды.
Балабақшаға бармайтын бала болса, онда оны жергілікті дәрігер анықтайды және баланың мектепке даярлық деңгейі медициналық психологиялық -физиологиялық шарттар бойынша анықталады.
Медициналық шарттарға мынапар жатады:
1. Анатомиялық - биологиялық даму деңгейі;
2. Тексеру кезіндегі науқастығы;
3. Өткен жылғы науқастығы, мектепке қажетті функциялар дамуының психо - физиологиялық шарттары, бала психикасының даму деңгейін көрсететін психологиялық тұрғыда құрылған танымдық сұрақтар болады.
Мысалы: Кейн - Йерасек сынағы және тіл дыбысты айту санасын анықтау жұмысы жүргізіледі. Баланың мектепке дайындығын анықтау жөніндегі дәрігерлердің жұмысы 2 кезеңнен тұрады және мектепке қажетті функциялардың дамуындағы кемшіліктерді түзетуге ерекше мән береді.
Баланың оқуға даярлығын терең зерттеу мектепке баратын жылдың алдында,
қазан және қараша айларында өткізіледі. Ал медициналық жоспарлы түрде диспансерлік тексеруді бала - бақшада, балалар емханасында ларинголог, психоневролог, хирург, ортопед, тіс дәрігерлерінің бақылауынан өтеді.
Балалардың алғашқы әр жақты медициналық психо - физиологиялық тексеру нәтижелері олардың дәрігерлік даму карталарына түсіріледі.
Денсаулығы нашар, әртүрлі ауытқуларға ұшыраған балаларға сауықтыру және емдеу шараларының комплексі белгіленеді. Мектептеп оқуға қажетті функциялары жете дамымай қалған кемістігі байқалған балалардың тіліндегі және колдың бұлшық ет қозғалысын дамыту үшін әртүрлі жаттығулармен шұғылдану шаралары ұсынылады. Мұндай емдеу сауықтыру шараларын балалар емханасының маман дәрігерлері жүзеге асырады.
Баланың дыбыстарды айтуындағы кемістіктерді жою сабақтарын да жүргізеді. Қолдың бұлшық ет қозғалысын дамытуға арналған сабақтар мен жаттығуларды психолог, бала тәрбиешісі немесе ата - аналары жүргізе алады. Атап айтқанда, сурет салуды тапсыру, құрастыру, конструкциялық ойындар, әртүрлі жазу емлелерін жазып үйретуге болады. Баланың белсенді сөздік қорын анықтау үшІн сынақтар да ұйымдастыруға болады.
4. Мектепке барар балаладың ақыл – ойы принципі оралымдылығын анықтау үшін авторлық әдістемелер.
Енді мектепке барар балалардың ақыл - ойының оралымдылығын анықтау үшін логиикалық ойлауын, арифметикалық дағдыларын, кеңістікті бағдарлауын, қабылдауының жылдамдығын тексеретін авторлық әдістемелерден мысалдар келтірейік:
1. Векслер тесті. Балалардың сөздік қоры, заттардың ұқсастық белгілері мен айырмашылықтарын ажырату, санамақты есіне сақтау дағдыларын өлшейтін тапсырмалардан құралады. Тест мазмұны ақыл - ойдың жалпы көрсеткішін құрайтын сөздік және сөздік емес тапсырмалардан тұрады Ағылшын тіліндегі бүл әдісті орыс тілінде «сөйлеткен» А.Ю.Панасюк.
2. Л. С.Выготский әдістемесі. Балаларғатоптама сөздер оқылып, оларды бір
сөзбен қалай атауға болатыны сұралады. Мысалы: көйлек, күрті, шалбар, малақай - киім. Бұл әдістеме арқылы ұғымдардың қалыптасуы мен оларды жинақтай білу іскерлігі анықталады.
3. А.Р.Лурияның «Пиктограмма» әдістемесі. Мақсаты - құралдарды пайдалану арқылы балалардың есте сақтауының даму деңгейін анықтау. Зерттеуші есте сақтауға он, он екі сөздер мен сөз тіркестерін ретімен атайды. Ал бала әр сөзге сол сөзді есіне түсіретіндей сурет салуы тиіс.
4. Е.Е.Кравцованың «Кім үлкен?» деп аталатын әдістемесі арқылы балалардың ойлау операцияларының даму деңгейін анықтайды. Әдістеме ауызша есептерді ойша шешу арқылы орындалады: қоян - қасқырдан үлкен, қасқыр - агодан үлкен. Сонымен кім үлкен ? Қоян ба, аю ма ?
5. С. Я. Рубинштейннің «10 сөзді жаттау» әдістемесі ерікті есте сақтау деңгейін тексеруге мүмкіндік береді. Қалыпты жағдайда дамып келе жатқан баланың әр бір жаңа сөз сайын есте сақтауды арта береді, ал медициналық, психологиялық көмекті қажет ететін балалардың есте сақтауы, керісінше, кеми береді.
6. Баланың мектепке оқуға ықыластық даярлығын анықтау үшін Н.Л. Белопольскаяның әдістемесім қолдануға болады. Әдістеменін міндеті -баланың ойынға және оқуға ықыласын байқау. Ойын элементтерін пайдаланып, ынталандыру арқылы белгілі бір тапсырмалар жүйесін орындатады.
7. Д.Б.Элькониннің «кескіндеме диктант», Л.А.Венгердің «Өрнекті диктант», Л.И.Цеханскаяның «Өрнек» әдістемелері үлкеннің нұсқауын тыңдап, оны орындау мен өзінің әрекетін белгілі бір тәртіпке бағындыру іскерлігін анықтау үшін қолданылады.
Берілген әдістемелердің барлығы қарапайым, өлкелік, ұлттық ерекшеліктер алшақтығы аса көп мөлшерде емес. Сондықтан, авторлық әдістемелердің біразын (1,2,3,4,5,6) түп - нұсқаға сүйене отырып, қазақ тілніде жаңа әдістеме ретінде қайта жасауға болады. Ал, 7 үлгіні өзгеріссіз, сол қалпында пайдалану керек. Себебі, ол сөздік емес әдіс.
Бүгінгі күнде мектепке окуға дайындық іс жүзінде жалпыға танымал көл компанентті білім бола отырып, ол кешенді психологиялық зерттеулерді талап етеді. Психологиялық дайындықтың құрамына мынадай компаненттерді жатқызуға болады:
1. Интеллектуалдық дайындық - баланың ой - өрісін, нақты білім қорын қарастырады.
2. Жеке тұлғалық дайындық - баланың мектепте оқу әрекетіне, ұстаздарға, өзіне қатынасын көрсетеді.
3. Әлеуметтік - психологиялық дайындық - баланың құрбылармен, мұғалімдермен қарым қатынасын, соның ішінде баланың коммуникативтік ерекшелігін көрсетеді.
Әр бір жас бүлдіршіннің мектепте оқуға даярлығында осы жоғарыда аталған 3 компанент басты рөл атқарады.
Сонымен, мектепке барар баланың дайындық деңгейін анықтау үшін қарастырылған әдістемелерді іс жүзінде пайдалану арқылы мектеп психлогі әр бала туралы жан - жақты түсінік алады. Мектепте баланың негізгі әрекеті оқу болғандықтан, оның бар ынта - жігерін, ерік - күшін оқуға бағыттау үшін оған қандай карым - катынас түрін пайдалану мәселесін шешуде бұл деректер психолог кызметіне ете қажет болып табылады.
6-7 жасар баланың мектепке психологиялық даярлық деңгейін анықтауға арналған әдістемелер қоры сан алуан. Қойылған мақсат ерекшелігіне байланысты тиімді әдістер мен тәсілдерді таңдау зерттеу жүргізетін маман іскерлігіне байланысты. Сондықтан, маман — психодиагностика баланың мектепке қабылданар алдындағы психологиялық даярлық деңгейін анықтауға қолданатын әдіс - тәсілдерді жиі өзгертіп, жаңалап отыруы тиіс. Осы ретте ескерілуі тиіс шарт тағы бір мәселе - анықтау шараларының мүмкіндігінше кешенді бағдарламалық сипат алуын қадағалау.