Бюджет шығысының жіктемесі туралы қазақша реферат
Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егер де олар материалдық құралдар мен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс әрекеті мемлекеттік құралдарды тікелей шығыстарымен байланысты. Шығыстар нақты шығындардың көлемін көрсетеді. Сондықтан, бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша мемлекеттік шығыстардың бір бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің жиынтығы әр мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесін болып табылады. Шығыстар жүйесін құру құралдарынан арнаулы бағыттау үнемі режимімен мемлекеттік құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске асырылуыға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың қайтып оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыруда пайдаланады. Ал егерде экономиканың дамуы қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады. Яғни бұл арада бөлінген бюджеттік құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі –ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресурстарының нәтижелі және тиімді пайдалану іске асыруға мүмкіншілік береді.
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады. Олардың ішінде негізгі болып мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің әлеуметті экономикалық даму деңгейі мемлекеттің әкімшілк аумақтық жайластырушылығы, бюджет құралдары беру формалары саналады. Мемлекеттік бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы оларды экономикалық мазмұны және ЖІӨ бөлу жөніндегі мемлекет алдындап тұрған мақсаттармен анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы ролі мен мәнін анықтау мақсат пен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.
Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте шоғырланған құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстар қоғамдық қайта өндірістегі роліне байланысты екі топқа бөлуге болады:
— өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістік үздіксіз процесін қамтамасыз ету үшін
— қорғам мүшелірінің әлеуметті мәдениеттік мұқтаждықтары қанағаттандыру үшін.
Бірінші топқа мемлекеттік бюджеттің экономикаға қаржыландыруға бағытталған шығыстары жатады. Екінші топқа әлеукметті мәдениеттік шараларды білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқөаруды қаржыландыру үшін арналған бюджет шығыстары жатады
Осы екі топ арасындағы ара қатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды. Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған шығындардың денігейі қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтынушылық шығындары соған сәйкес төмен болса соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады. Әрине бюджет құралдарын пайдалану титімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің шығыстаны қалыптастыру әдістеріне мемлекеттің жүргізіп жатқан әлеуметтік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті экономикалық ахалына байланысты.
Бюджет түрлері бойынша шығыстарға қалыптастыру ерекшеліктері олдардың арнаулы маңында жатыр. Сондықтан бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастырғанда келесі негізгі факторрларды есептеу қажет:
— басқару органдары арасынджағы функцияларды шектеу;
— мекемелердің бағынушылығы;
— мекемелердің іс әрекет шекарасы;
— шығыстарды тиісті бюджетке апару;
Республкғалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру үшін қалыптасады:
— жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
— қорғаныс қоғамдық тәіртіп қауіпсіздік;
— құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері;
— білім беру;
— денсаулық сақтау
— әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
— мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
— тұрғын үй комуналдық шаруашылығы;
— ауыл орман су балық шаруашылықтары мен қоршағана ортана қорғау және жер қатынастары;
— өнеркәсіп құрылыс және жер қойнауын пайдалану;
— көлік және коммуникация;
— басқа да бағыттар.
Осыған сәйкес юбірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар бюағыттары төмен тұрған бюджеттер деңгейлері бойынша да қалыптасады. Жергілікті бюджеттері шығыстарына қалыптастыру Бюджет кодексімен нормативті құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдері мен реттеледі. Биліктің жергілікті органдарына аумақтардың экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген. Әрбір бөлек әкімшілік аумақтарын экономикалық базасы ретінде жергілікті тұрғындардың әлеуметтік экономикалық мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін қажетті кірістер көздері болатын меншікті мүлікпен оларға берілген объектілер саналады. Ал қаржылық база болып меншікті бюджеттік құралдармен жоғары тұрған бюджеттерден берілетін ресми трансферттерді қалыптасатын қаржылық ресурстар табылады.
Бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар құрамы мен қалыптасуы әрекеттегі заңнамалық актілерімен тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы қажет нақты объектілер және оларды іс- әрекетін қамтамасыз ету үшін қажетті шығындарды анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстарының лимиті бюджеттік жоспарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдардың ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін қалыптастарады. Бюджеттің болжамдық көрсеткіштері бюджет құралдарын пайдаланудың басымдылық бағыттар көрсеткшітері операциялық қалдық мөлшері орташа мерзімді фискалдық саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуын орташа мерзімді жоспарлаумен анықталған көрсеткшітер бюджет шығыстарымен лимитін анықтау негіздері болады. Бұл лимиттерді бюджеттік комиссияда құралып бекітілгеннен кейін бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар бюджеттік бағдарлама әкімшіліктеріне жеткізеді.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарына мемлекет лимитін есептегенде келесілер қолданылады:
— ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
— бекітілген натуралды нормалар
— тиісті қаржы жылдағы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар көлемі
— орташа мерзімді фискалды саясатта нарықталған бюджет шығыстарының өсуі немесе төмендеуі
— ағымдағы қаржылық жылды аяқталатын ағымдағы бюджеттік бағдарламалар
Даму бюджеттік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағдарламалар әкімшіліктері арасында бөлінбей анықталады және оның көлемі бюджеттің барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстары лимитінің жалпы көлемі арасындағы айырмасы ретінде есептеледі.
Өкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшіліктері бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органга бюджетті өтініш ұсынады. Бюджеттік өтініш ол бюджеттік бағдарламаларды дәлелдеу мен оларды қаржыландыру сомасын анықтау үшін қажетті және бюджеттік бағдарламалар әкімшілігі жыл сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы. Бюджеттік өтініштерді құрудың негізгі мақсаты ол бағдарламаны орындау нәтижесімен қажетті ресурстар жөніндегі сандық және қаржылық ақпарат базасы арқылы болжамдық мерзімді бюджеттік бағдарламалар таңдау және олардың нәтижелігімен тиімділігін бағалау.
Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтік- экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспары тиісті мерзімдегі мемлекеттік салалық және аймақтық бағдарламалау негізінде құрылады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты және толық ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар әкімшілік түрі ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін бекітілген шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюджеттік комиссия анықтаған тиісті бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар тізімі мен көлемі нігіздерінде құрады. Ресупбликалық немесе жергілікті бюджеттік бағдарлама әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құрады.
Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:
— бюджеттік бағдарламалар тізімі және шығындар сомасы
— әрбір бюджетті бағдарламаға түсіндірме хат
— бюджеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаны паспорптының жобасы
Бюджеттік өтініш бағдарламаларды қаржыландыру жоспары мен қаржыландырудың жиынтық жоспарын құру үшін негіз болып табылады.
Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат экономиканың әр салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы тиімділігіне баға беру мен мемлекетке жөнді және қасиетті емес бағыттардың қатынасуын бюджет құралдары арқылы қаржыландыруда азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін атқарумен бірге экономика дамуының басымды бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың бюджет шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын пайдалану тиімділігін жоғарлатуға экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың әсершіл жүйесін жасау, бағдарламалық құжаттарды оңтайдандыру мен қалыптастыру және оларды бағалау әдісін дайындауға себепші болады.
Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасын жоғарлатуға мүмкіншілік беретін жолдардың бірі – ол натуралдық нормаларды пайдалану, яғни мемлекеттік органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы шыңындардың орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті материалды және материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық көрсеткіштерін қолдану.
Республиканың әлеуметті экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспарының негізінде және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдысыздағы жылдарға келесі бағыттар анықтадған:
— денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы
— білім берудің дамуы
— әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі
— индустриалды инновациялық дамытуды
— аграрлық секторды дамытуды
— жаңа тұрғын үй сасясатын іске асыруды
— Астана қаласының дамуы.
Мақтаарал ауданының 2007 жылға бекітілген аудандық бюджеттің төлемдері 6-кесте
Мекеменің аты
2007 жылдың 1 қаңтарындаѓы жағдай бойынша қаржыландыру жоспары
Кассалық орындалғаны
Пайыз мөлшері
Ауытқуы
(-,+)
1
Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер
174462
171844
98,5
-2618
2
Қорғаныс
6108
5956
97,5
-152
4
Бiлiм беру
3398399
3375456
99,3
-22943
5
Денсаулық сақтау
125
95
76,0
-30
6
Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру
239207
239061
99,9
-146
7
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық
152967
132475
86,6
-20492
8
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк
85728
85577
99,8
-151
8
Ұлттық және бұқаралық спорт түрлерін дамыту
18515
18457
99,7
-58
10
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары
11499
11497
100,0
-2
11
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі
3778
3723
98,5
-55
12
Көлiк және коммуникациялар
19945
100,0
0
13
Басқалар
8622
8607
99,8
-15
15
Ресми трансферттер
27
29
100,0
-2
16
Қарыздарды өтеу
10000
10000
100,0
0
Барлық шығындар:
4129382
4081722
98,9
-47660