ХХІ ғасыр – ақпараттық технологиялар ғасыры. Қарапайым қарым-қатынастың өзі жаппай виртуалдық сипатқа ие болған заманда бұл виртуалдылық сипаттың қоғамның әр саласына, соның ішінде өнер мен мәдениетке де әсер етуі − заңдылық.
Әдебиетте басты назар виртуалды бейнеге емес, белгілі бір виртуалды бейнені қалыптастыратын мәтінге аударылады. Таза виртуалды бейне өздігінен талдау нысаны бола алмайды. Оқырманның танымында қандай да бір виртуалды бейнені қалыптастыратын мәтінге ғана талдау жасалады.
Көркем туындыларда виртуальды бейненің екі түрін бөліп көрсетсек;
номинативті виртуальды бейне;
виртуальды бейне-троп.
Виртуальды бейне-троп, адамның ішкі жан-дүниесін бейнелеуді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда, виртуальды бейне-троп − бұл тұлғаның өзін-өзі бейнелеуі болып табылады. Көркем туындыларда барлық кейіпкерлер виртуалды болып табылады, яғни, олар нақтылы өмірде емес, автордың ішкі дүниесінде, содан кейін барып оқырман туындыны оқыған кезде оның ішкі дүниесінде өмір сүреді. Сондықтан автор нақтылы өмірдің виртуалды сыңарын қалыптастырған кезде өзінің виртуалды адамдарына өздерін нақтылы өмірдегі адамдар сияқты қылықтар жасауына мүмкіндік береді: олар басқа адамды бейнелейді (олардың сыртқы бейнесін, мінез-құлқын, іс-әрекет ету жағдайын және т.б.), немесе өзін сипаттайды (өзінің жан дүниесін сипаттайды).
Осы виртуальдылықтың қазіргі қазақ прозасындағы көрінісіне келетін болсақ, Т.Шапайдың Дос , Г.Шойбекованың Адамгершілік , Шындық , А.Алтайдың Түсік , т.б. әңгімелерінде адам болып жаралғалы айтылып та, жазылып та, болашақта да жазылатын мәңгілік тақырыптар – адамгершілік, мейірімділік, жалқаулық, пендешілік, т.б. сөз болады.
Т.Шапай өзінің әңгімесін Менің бір досым бар еді. Жанымдай көретін досым еді. Мен сол досымды жоғалттым [10, 82 б], − деп бастап, кейіпкерін бір өкініш, бір сарғайған сағынышқа салып, өкіндіре мұңайтады. Тұрсынжан Шапайдың кейіпкерінің сағынышы бір бөлек, елден ерекше өз алдына бет-бейнесі де жоқ, елес тәрізді досын іздеп шарқ ұрады. Жазушының шеберлігінің өзі − осы жоқ, көзге көрінбейтін нәрсені көркем бейне персонажға айналдыруы. Иррациональды сипат Т.Шапай прозасына етене тән. Пәлсапа мен ғибратқа құрылады. Тегінде оның күллі прозасында қазақтың ұлттық әдебиетіне ежелден тән негіз, ұлттық дүниетанымның түйіні, қазіргі тілмен айтқанда менталитет көрініп тұрады. Мысалы, қазақ халқының мақал-мәтелдерінің түбінде түйіршіктелгендей сезілетін қара өлеңі жатыр. Бұл әңгімеде Дос кескінінде рухани ұлы қасиет, адамшылық ділі беріледі. Досым мені көп қинамай, есімін өзі айтты: – Тәуба . Бірінші жақтан баяндау − автордың сүйікті тәсілі. Жастығым, жарлылығым сол досыммен көрікті еді . Бұл − өзімшілдікті өмірдің шарты санайтын адам менінің таза кезі. Адам баласы араны ашылып, тәубасын жоғалта бастайды. Содан жаны азап шегетінін өзі де байқамайды. Бейнесіз бір елестің сағынышы құса қылды . Көң домалатқан қоңыздай тірнектеген тірлігім ақыры рәсуа боп, желге ұшты . Бұл да − қазақтың ұлттық дүниетанымы: дүние боқ, дүниеқоңыз .
Автор өзара ұқсас, жылғалас, бір айдынға құятын өзеннің салалары тәрізді бір сарынды әңгімелерінде бір мотивті жиі пайдаланады. Ол − жалғыздық әбден бүріп, жанын депрессия, түңіліс, сары уайым меңдеген адамның өмірдің мағынасын іздеп аласұруы. Тылсым сарай, айна, көл, сайтан, әулие – бәрі де бір жан дүние – меннің түрленген атаулары. Кейіпкер ұдайы шыңырауға, көлге, лабиринт сарай, сиқырлы айнаға қарай береді. …Бар ғаламның қайғысы көкірегімнен қопарылып бірге шыққандай, дертімнен құлан-таза айықтым . Бұл − осы әңгімедегі адам тәубесіне түскенде табатын жан рахаты. Тегінде автордың кейіпкері сайтанның арбауынан шығуға қимайтын шәкірт, яғни мұсылманшылықты басы бүтін қабылдай алмай жүрген, иманы толық емес, скепсистен кетуге дәрменсіз атеист сияқты әсер қалдырады. Бұл − біздің қоғамның ортақ болмысы.
Е.Батпановтың Жанымдай көретінім жауым екен атты мөлтек әңгімесі де лирикалық кейіпкер өзінің досы, жан жары туралы сыр шертеді. Былай қарап отырсаңыз, автордың айтып, баяндап отырғаны бәрімізге ете таныс жағдайлар тәрізді болғанымен, авторлық шешім басқада. Мен оны жанымдай жақсы көріп жүрсем, жауым екен. Соның аты да қызық еді. Иә-иә, оның аты ЖАЛҚАУЛЫҚ болатын… Сонымен Е.Бапанов ЖАЛҚАУЛЫҚҚА жан бітіріп, Т.Шапайдың досы (ТӘУБӘ-ге) ұқсас оны тірі образға айналдырады.
Г.Шойбекова Адамгершілік атты әңгімесін ертегі айтып отырғандай ерекше бір пішінмен бастайды. Жазушы шағын әңгіменің жұмбақтау түрін таңдап алыпты. Бірінші жақтан баяндалған әңгіменің ерекшелігі − ертегі дейін десең ертегіге, кейіпкер бейнесінің екіге жарылуы дейін десең, оған келмейтін виртуальдылық. Автор адам бойындағы ізгі қасиеттерді кейіпкер етіп алып отыр. Жалаң уағыздаумен адамгершілікті әспеттемейді. Керісінше, аталмыш қасиетті жабысқақ, адамды мезі ететін мінез иесі ретінде суреттеп, айтпақ ойын ым, ишаратпен оқырман талқысы мен пайымына оқиға желісін ширату арқылы жеткізеді. Қаламгер кейіпкер мен адамгершілік арасындағы виртуальды диалогты өкпе-наз түрінде береді.
Г.Шойбекова адамзат баласының жақсы-жаман қасиетттеріне жан бітіріп, тірілтіп оларды да адами келбетке келтіреді. Авторлық шешім кәріні жасқа айналдырып отыр. Г.Шойбекованың осыған және Т.Шапайдың Тәубасына ұқсас тағы бір әңгімесі бар. Ол әңгіме Шындық деп аталады. Ұқсас дейтініміз: шығарманың басталуы ұқсас стильмен басталады. Бірінші жақтан баяндалып, Шындық өз басынан кешкенін баяндайды. Дегенмен, сюжет желісі бөлек. Егер, Т.Шапай Досының (ТӘУБА-ның) атын ұмытып, сол беймәлім досын іздеп шарқ ұрса, Г.Шойбекованың бірінші әңгімесіндегі қартайған АДАМГЕРШІЛІГІ ана құрсағындағы жас шаранаға айналса, мұндағы бас кейіпкері − анасынан туғаннан Жалаңаш жүреді екен. Автордың кейіпкерінен адамдар жерініп, жатсынған сайын ол жалғыздыққа бой ұрады.
Кейіпкер жалғыздықтан қашып, адамдарға бір табан жақын болу үшін бет-жүзін бояуға (маска киюге) мәжбүр болып отыр. Жазушының алға тартып отырғаны − тазару , жай тазару емес рухани тазару. Жалпы қазақ тілі қолданысында бүркемесіз шындық , боямасыз шындық , т.б. деп қолданып жүрміз. Суреткер шеберлігінің өзі осы Шындық сөзінің сын есімдік тілдік қолданысынан сюжет желісін шығара білуінде. Тілдік қолданысымыздағы Бүркемесіз шындық авторлық танымда керісінше киім-кешек киген, үстіне шүберек жапсырған Бүркемелі шындыққа, ал, боямасыз шындық қаламгер шығармашылығында, керісінше, боямалы шындыққа айналған. Авторлық таным: ШЫНДЫҚ әрқашан да бүркемесіз, боямасыз болса екен , − деп қаламгер кір болып қалған кейіпкерін (ШЫНДЫҒЫН) жуындырып әлек, бірақ, қанша жуынғанмен тазарғанын көрмейміз. Біраздан соң бәрі қайта қалпына түсіп, шаң басады. Авторлық таным тән тазалығы емес, жан тазалығы қажет. Тәнімізді тазартқанда, жанымызды тазартуды да ұмытпалық , − деген ой түйдіреді.
Қазақ әңгімесіндегі виртуальды образдардың бейнелену пішіндерінің өзі әртүрлі. Мәселен, Т.Шапайдың Аңыз атты әңгімесі Ж.Қорғасбектің Қасқыр адам атты хикаяты бойынша жазылған. Автор ЖАҚСЫЛЫҚ атты басты кейіпкеріне қарама-қарсы етіп ЗҰЛЫМДЫҚТЫ Қасқыр бейнесінде алып отыр. Қаламгердің бұл шығармасының жоғарыда тоқталып өткен виртуальдық әңгімелерден еш айырмашылығы жоқ тәрізді болғанымен, бұл туындының өз ерекшелігі бар. Ол − бұл шығарманың итерпретация үлгісімен жазылуында, яғни жарық көрген бір шығарманы оқу барысында туындаған. Аңыз − бұл жанры этюд тәрізді, бір үзік ой. Содан бері Жақсылық Зұлымдықты асырап келеді екен . Лейтмотиві − осы. Қазақ ертегілері мен аңыздарының сарыны.
Сонымен қорыта келгенде, қазіргі қазақ әңгімесіндегі виртуальды әңгімелер желісі өзіндік соны өрнектері, жаңа ой түйіндерімен ерекшеленеді. Бұл тақырыпқа көптеген суреткерлер қалам сілтегенімен айтар ойлары, көтеріп отырған авторлық танымдары бір. Виртуальды проза тамыр өзегін сонау фольклорлық шығармалардан алып, бүгігі күнге дейін өз өміршеңдігін жоймаған.
Мистикалық проза. Қазақтың қазіргі мистикалық прозасы өзінің арнау-бастауларын фольклордан алғаны бәрімізге мәлім, Осы фольклордағы мистикалық аңыз-әңгімелер қайта түлеп, реминесценция үлгісінде жаңа сипатқа ие болып отыр. Тұрсынжан Шапайдың Жазуы – мистикалық әңгіме. Себебі, онда діни кітаптарда айтылатын, адам өмірінің құпиясын жазған жазмыш тақтасы елес түрінде беріледі. Автор қарапайым ситуацияны трагедиялық биікке көтеріп жібереді. Кейіпкердің қыр соңынан қалмайтын, жел ұшыратын бір жапырақ қағаз − қазақ дүниетанымындағы маңдайдағы жазу. Автор ұлттық танымды мұсылмандық түсінікпен астастырып жіберген. Автордың бұл тұжырымдамасының бесенеден белгілі бұйрық, жазмыш, тағдыр дейтін танымдар ерекше пафоспен берілгендіктен, авторлық таным мен діни таным ара жігін ажырату қиынға соғады. Яғни, мистикалық тебіреніс арқылы автор әсер етудің көркемдік амалын тапқан. Ал, М.Мағауиннің Тағдыр жазуы да мистикалық әңгіме болғанымен, берілу пішіні бөлек.
Тұрсынжан Шапайдың Жазуында – жалпы адамзаттың тағдыры жатыр. Ал, М.Мағауиннің Тағдыр жазуы – бұл жалқы тағдыр. Жазушының жеке тағдыры. Оның мені . Расында, Мен атты өз романының мистикалық нұсқасы. Жазушы Гораций, Пушкиндерден үлкен әдебиетте мирасқа қалған тұлғалық менді айтып тұр. Бұл оның өзіне деген анық сүйіспеншілігі, сол себепті асылық та танылмай қалмайды. Алғашқы әңгімеде (Т.Шапайда) Құдайға құлшылық идеясы астарлай білдіріліп тұр. Екіншісінде құдай идеясы жоқ. Балалық шақтың баянынан автор 60-тан асқан шағына бір-ақ тоқталады. Мұнда да өң мен түс. Жазушы фәни дүниедегі өз биігіне жеткен. Жазушылық болмысты ол Тәңірі құты деп таниды. Жазушы мұны зор мәртебемен айтса керек. Тағдыр мен шығармашылық тұтасып кеткен. Бұл − шығарма әңгіме осынысымен құнды. Өз тағдырына ерен разы тәрізденеді. Өйткені өлмейтін сөз ғана. Рух мәңгі жасайды. Көк тастағы жазу − сол рухтың бұйрығы. Соған бағынып жазушы жыраулар поэзиясын қайта жаңғыртты. Қазақты ұлтсызданудан сақтауға аянбай қызмет қылған, Абай жолын жалғаған Мұхтар Мағауин Тағдыр Жазуын осылай ұғады. Өз жолын қоса саралайды. Мұнда шынайы өмір мен мистика аралас. Автор мұның ара жігін білдірмей жібереді. Бұл әңгімеде Болмасаң да ұқсап бақ дейтін ұлы философия сарыны бар. Мистикалық сарын толыққанды көрінбегенімен, бір тақырыпты қаузаған екі ұрпақ өкілі (аға, орта буын) М.Мағауин мен Т.Шапай екі түрлі жол тапқан. Ортақ белгі – тағдыр, өлім болмысының ортақ ұқсастығынан туындайды.
Мистикалық сарын Т.Шапайдың Көл әңгімесіне де тән. Шағын әңгімедегі көл сипаты Өлі көл. Сұмдық тылсым. Мифтегі о дүниенің суы сияқты. Здесь же сочетание деструктивных тем черного цвета включает хронические, животные и другие образы в контексты, повествующие о смерти и разрушении. Черное черво земли – чрево ада. Черная река – зеркало в инфернальный мир [27]. Қара тылсым көл бейнесінің астарында о дүниенің, белгісіздіктің, тылсымның құпиясы жатыр. Ажалдың нақтылы су түрінде тұлғалануы. Ажал тумақ бар да, өлмек бар , өзекті жанға бір өлім дейтін философияны қозғайды. Ажалдың белгісіз, беймәлім сыры тіршілік атаулыға мейірімсіз, қатыгездігі мен салқындығы су символикасына сыйғызылған сыңайлы. Өйткені, көне фольклорлық ұғымда су аяғы – құрдым − су − о дүние мен осы дүниенің аралық шекарасы.
Қазіргі қазақ прозасындағы мистикалық сипатты айқындайдын мотивтің бірі – Айна. Айна – философиялық-эстетикалық феномен. Мифологиялық таным бойынша айна екі әлем арасындағы шекара ретінде, өлімнің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылған. М.М.Бахтин айна феноменін басқалардың категориясымен тікелей байналыстыра қарастырады. Айнаның алдындағы адам жағдайы М.М.Бахтиннің тәлімдік-тәрбиелік философиясына айналады. Бахтин философиялық мәселелерді шегінен шығара отырып, айна алдындағы адамның бейнесін бір қатар келесі құрамдас бөліктері – айнаға қарап тұрған адамның өзінің сыртқы бейнесін тануының қарапайым әдісі және басқалар ұстанымы тұрғысынан өзін-өзі тануы арқылы ашады. М.Бахтиннің байқауынша, айна кейіпкердің өзін-өзі тануына ықпалын тигізеді. Бұл жерде кейіпкер автордың көмегінсіз айна арқылы өзінің ішкі әлемін және сыртқы сипатын тануға мүмкіндік алады. Бұл жағдайда М.М.Бахтиннің айнасы тұрмыс құралы ғана емес, сондай-ақ, адамның өзін сыртынан көруі, өзін-өзі тануы мен бағалауы қызметін атқарады. Бахтиннің пікірінше: …Функцию зеркала выполняет и постоянная мучительная рефлексия героев над своей наружностью, а для Голядкина – его двойник [28, 39 б].
Т.Шапайдың Айна сарай әңгімесінде де мистикалық қуат басым. Елес, қиял, аңсар шегіне жеткізіле әсіреленеді. Айна мифологемі арқылы уақыт пен Кеңістік сығымдалып, жинақталады. Бұл туынды арқылы сана дағдарысы. Экзистенциальдық әдебиет еске түседі. Бұл айна сарай – адамның жады. Автордың классикалық проза дәстүрінен үйренгені айқын. Бальзактың Шегірен былғары атты романындағы шал сияқты кейіпкерді айна сарайға ертіп баратын шал да − сайтан. Ес пен жад осылай таңбаланады. Амфитеатр толған, менің бейнем дейді жазушының кейіпкері. Ол адамның мың құбылған мінезін бедерлейді. Зенон, Шопенгауер аттары аталады. Автор кейіпкері сайтанмен дауласады. Бұл − Гетенің Фауст атты туындысын еріксіз еске түсіреді алынған. Автор өз танымын нанымды жеткізу үшін, түрлі айна мотивін ұсынады. Өлі, безбүйрек айна , қара айналар мен аңғал айналар деп кейіпкерін өзін-өзі тануға ұмтылысын бейнелейді. Санасын құлазу меңдеген автордың танымында ақыл-ес ақыры салтанат құрады. Әңгімеде тылсым қабаттар мол. Трактат тәрізденеді. Кейіпкер атсыз, себебі ол сіз бен біз. Автор өмірдің мағынасы туралы толғанады да, мұның ұшығына жетпей, жаны қиналады. Қазақ прозасында мұндай сипаттағы әңгіме некен-саяқ.
Қаламгердің Әулие атты әңгімесінде де автор өзі сүйетін айна мотивін көркемдік тәсіл етеді. Мұнда айна адамның өзіне, өз ішіне үңілуінің символы ретінде алынады. Кейіпкер өзін көріп, былай мойындауға мәжбүр: Кеспірі мына сықпытты кісіден өз басым аулағырақ жүрер едім . Әңгіменің өн бойында кейіпкер айнаға бірнеше мәрте қарайды. А.П.Чеховтың хамелеонындай құбылады. Әңгімеде кітапшылдық сарын белең алған, кейіпкер Абай мен Монтеньді айтады, цитата алады. Тіпті жасырын текстпен Этнографиялық әңгіме де (Ғ.Мүсірепов) тұр. Әріптесі, оқымысты, жаттанды апасы ғалым аталған. Ол өзінің оймақтай қол айнасына қарап, өзін солай тану арқылы дүниені таниды , − деп тұжырымдайды автор. Содан бері мұның девизі – Апекем дұрыс айтады . Этнографиялық әңгімеде Атекем дұрыс айтады деген фраза болатын. Бұл хас надандық пен ой мешеулігін бейнелейтін шығарма.
Әңгіме кейіпкері жұрттың бәріне жағу үшін өмір сүріп байқаса, өзін жоғалтып алады. Айнада бейнесі жоқ. Бұл − қоғамдағы салтанат құрған екіжүзділікті, өтірік пен дақпырт, жалған мақтауды бейнелегені.
Т.Нұрмағамбетовтің Кене атты туындысында нысанға алып отырғаны тірі адамзат атаулыға бәймәлім, жұмбақ өлгеннен кейінгі әлемі, өмірі десек, болғандай. Әу бастан бірінші жақтан кененің көзімен, кененің танымымен, қабылдауымен баяндалатын бұл әңгіменің психологиялық салмағы өте ауыр. Т.Нұрмағамбетов кейіпкерін, біріншіден, кеше ғана тірі пенде болып, жер басып жүрген адамының өлгеннен кейінгі өмірін тілге тиек қылып, барлық оқиға желісін жоғарыда түнгі көбелектей қабалақтап ұшып жүрген Бименнің ЖАНЫНЫҢ көзімен көргенін, сезінген ойлау жүйесімен береді. Екіншіден, не ана дүниеде, не мына дүниеде жаны тыным таппай, жалғызсыраған кейіпкерін Кенеге айналдырады, яғни автордың айтпақ ойы, танымы енді КЕНЕ-нің болмысынан шығарылып өрбітіліп отырады. Қазіргі қазақ әңгімесінің мистикалық сипатын сөз еткенде, фольклорлық үлгідегі аңыз-әңгімелер желісінде қайта жаңғырып, интерпретация үлгісімен жазылған Қ.Мүбарак шығармашылығын атап өтпеске болмайды. Жас жазушы Қ.Мүбарактың [29] Жетінші көр атты әңгімесіндегі мистикалық сарын халық нанымындағы және классикалық әдебиеттегі киелі һәм қатерлі сандардың идеялық жүгін аңдату үшін жазылған. Идеясы: Жазмыштан озмыш жоқ. Маңдайға не жазылса, соны көресің . Әлемдік әдебиетте А.Блокта Двенадцатый атты поэма бар, ол христиан дініндегі 12 апостол деген ойға құрылған, 1917 жылғы революцияны тақырып қылған. Ш.Айтматовта, М.Горькийде осындай санмен таңбаланған әңгімелер бар. Автор қазақтын пәлсафалық дүниетанымына тән қорқытшылдық идеясын – тумақ бар да, өлмек бар, ажалды пенде туралы әр санасын хал-қадерінше ойнатуға тырысқан. Автордың сөйлемдерді құрудағы олқылықтары көзге ұрып тұрады. Мысалы, Пәтерде ол ары қарай деген сөзді бір сөйлемде екі мәрте қолданады. Ал, мына әңгімедегі сөйлемде де осындай олақтық, сөйлемнің сингармониялық жігін сезінбеу көзге ұрады.
Өң мен түс қосылуы − мистикалық мезеттің жұмбақ жаратылысы, бұл − енді авторлық түпкі ой, мистиканың өзінше бір құпиясы. Автор мистиканы құлай сүйетіні сонша: ұсақ-түйек санайтын тұстарға сүріне береді, малтығып, шыға алмай қалады.
Жат құшақ атты әңгімесінде қалыптасқан – қазақтың Едіге туралы аңызынан алынған сюжетті көркемдей түрлендіріп береді. Мұнда да өң мен түс бірігіп, астастып кетеді. Бұл әңгімеде жас жазушы талығып , талықсып , талмаурап деген көсемшелерді эмоциональдық реңкте қолданады, себебі, өң мен түстің арасы бұл халді тудырады. Автор негізінен өзі де бұлдыр, елес құсап тұратын кейіпкерлеріне ат қоймайды: әнші , жігіт , әйел , ол болып келеді. Дерегі жоққа тән. Таңғы шық сияқты тез кеуіп кетуге бейім. Қ.Мүбарак көп әңгімесінің сарынында тылсым күш деген сөзді қолдануға үйір. Сосын кейіпкерлердің жан-дүниесіндегі күйді шыңғырып жіберді деген сөзбен жиі жеткізуге құштар. Бұл − көбіне ессіздіктің яки ажалдың алдында кейіпкер бастан кешетін хал. От аруы қазақ мифологиясынан гөрі, жапон, поляк мифтерінде бар сарынға ұқсайды. Би атты әңгімесі де осы бір сарынға икем.
Мистика − тым тартымды құбылыс, бірақ автордың шалағайлығы тайға таңба басқандай көрініп тұрады. Бір әңгімесі екіншісіне ұқсайды, сырты әр қилы сезілгенмен бір ядродан тұрады. Табиғаттан тыс мистиканы өзі қолдан жасайды. Даяр үлгі, халықтың жадындағы көркемдігі таңғажайып аңыздарды шебер пайдалана алмай қалады. Автордың тағы бір кемшілігі − ол деген дерексіз ұғымға үнемі әуес бола бергені. Мысалы, әнші мен от аруын Сұлушаш, Қарашаш, Жанар тәрізді етіп алса еш ұтылмас еді. Бет бедері айқын емес кескіннен арылар еді.
Қорыта келгенде, қазіргі қазақ әңгімесіндегі мистикалық сипат тамырын сонау фольклордан алып, бүгінгі күні өз арнасын кеңейтіп отыр. Ғасырлар бойына өзінің тылсым құпиялылығымен, селк еткізер сесімен жұмбақ болып келген мистикалық аңыз-әңгімелер қазірде қайта жаңғырып, жаңаша түрге енді