Салықтар тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды. Салықтардың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында. Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады. Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асыратын бюджетке төленетін міндетті төлем. Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем. Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
тікелей салықтар;
жанама салықтар.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерін алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынуы. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы. Жанама салықтар – тауарлар мен қызметінің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын арттырады. Өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме түрінде қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
әмбебап жанама салықтар;
жеке жанама салықтар;
қазыналық монополия;
кедендік баж
1. Әмбебап жанама салықтар
Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық тауарлардан алынады.
2. Жеке жанама салықтар.
Бұл тауарлардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салықтар акциз деп
аталады. XX ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып келді.
3. Қазыналық монополиялық салықтар.
Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет өндіреді. Егер мемлекеттердің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады.
4. Кедендік баж.
Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік
шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын ақшалай төлемдер.
Нақты және дербес салықтар.
Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп (ағылшн. сөзі, real — мүлік) – мүлікке салынатын салықты атаймыз.
Нақты салықтарға қатыстылар:
мүлік салығы;
көлік құралдары салығы;
жер салығы.
Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп – салық
төлеушілердің табыстарына салынатын салықтарды атауға болады. Сонымен бірге салықтарды объектілердің экономикалық бергілері бойынша балама бөлуге болады:
тұтынуға салынатын салықтар;
табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салықтар мұнда белгілі бір тауарларға салық салынады. Табысқа салынатын салықтар төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
Жергілікті салықтар деп жергілікті бюджетке түсетін салықтар атаймыз. Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалық бюджеті. Салықтарды пайдалану ретінде немесе тәртібіне қарай:
жалпы салықтар;
мақсатты салықтар болып бөлінеді.
Жалпы салықтар – бір қазынаға түсетін және жалпы бір мақсатқа жұмсалатын салықтар.
Мақсатты немесе арнайы салықтар – бұл белгілі бір мақсатқа арналған салықтар.
7. Заттай және ақшалай салықтар. Салықтарды төлеуге байланысты затпен, немесе ақшалай салықтар болып бөлінеді. Заттай салық – салықтарты затпен немесе тауар түрінде төлейді.
Ақшалай салықтар – ақша түрінде төлненеді. Қазіргі кезде бүл салық салушылардың кең қолданылатын нысаны болып саналады. Қазақстан Республикасының салық кодексінде Салық ақша түрінде төленсін деп атап көрсетілген.
8. Заңды және жеке тұлғалардың салықтары.
Салық субъектілеріне қарай немесе салықты төлеушіге байланысты былайша топтауға болады:
заңды тұлғалардың салықтары;
жеке тұлғалардың салықтары.
Аралас салықтар деген де болады, яғни салықты әрі заңды тұлға, әрі жеке тұлға ретінде төлейді. Қазақстан Республикасында аралас салықтарға:
қосылған құн салықтары;
акциз салықтары;
жер салықтары;
әлеуметтің салықтар жатады.
9. Жай және төтенше салықтар:
Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай жай және төтенше
салықтар деп те бөлінеді.
Жай салықтар – мемлекеттің күнделікті қызмет барысында қолданылады.
Төтенше салықтар – мемлекеттік шығындардың деңгейлерінің көбеюіне орай қосымша табыстарды қажет еткен жағдайда, форс-мажор кезінде қолданылады. Форс-мажор — өзара шарт талаптарының орындалмау себептері орындаушыға байланысты болмаған жағдайларда, әдетте осы себептерді көрсету үшін пайдаланылатын термин.
10. Қызметақылы және қызметақысыз салықтар.
Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша салықтар:
қызметақылы;
қызметақысыз деп бөлуге болады.
11. Активті және пассивті салықтар.
Активті салықтар салу төлеушілердің ағымдағы шаруашылық және
өндірістін қызметтерінің нәтижесінде салық салынатын объект, салық базасы және төлем көзі анықталады.
Пассивті салық кезінде салықтар объектілері және салықтың іс-әрекет салық төлеушілердің белгілі бір қызметтерінің нәтижесінде алынған түсім, табыс, пайдаға байланысты болмайды.
12. Үлестірме және сандықтар. Сонымен қатар салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты былайша бөлуге болады:
— үлестірме (репартиционды, контингенттеу);
— сандық (үлесті).
13. Тұрақты және біржолғы салықтар салық төлеушілердің меншігіндегі мүліктерге немесе табыс табудағы қызметтерін белгілі бір мерзім аралығында тұрақты түрде салық салынып отырады. Ал біржолғы салықтар кейбір жағдайларға байланысты туындайды.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады алынады. Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып саналады).
Салықтың материалдық белгілі – салық төлеуші белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді. Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Сонымен салықтардың мазмұны мынандай:
* материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
* экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
* заңдық категория жағынан, бұл заң жұзінде белгіленген міндеттеме болып табылады.
Салықтардың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады:
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі:
Салық – ақшалай нысанда төленеді:
Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады:
Салық – баламасыз сипатта болады:
Салық – салықты салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады:
Салық – тұрақты экономиканың қатынас туғызады.
Салықты жоспарлау – салық міндеттемелерін заңды қысқарту әдістері. Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы – салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың рөлі. Салық несиесі – салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық рыногы – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.