Кәсіпорындардың табысына салынатын салық Қазақстан Республикасының бюджетіне келіп түсетін соманың ең көп бөлігін құрайтын және экономикамызға тікелей әсер ететін маңызды салықтың бір түрі. Нарықтық экономика тұсындағы кәсіпкерлік қызмет аясындағы ең белсенді салық болып отыр. Осыған орай экономикамыздың жағдайы тұрақты болу үшін экономика жүйесіндегі салық механизмінің тиімділігін жетілдіруіміз қажет. Осындай тиімділікті арттыру барысында салық саясаты өте тұрақты болуы тиіс.
Қазіргі таңда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда салық төлеуден (табысына салынатын салықтан) жалтару етек алуда. Салық қылмыстарының өсуіне жол бермеу барысында мемлекет өндірушілердің іскерлік белсенділігін түсірмейтіндей етіп, тиімді салық деңгейін белгілеуі қажет.
Салық деңгейінің экономикаға әсерін атақты американдық экономист А.Лаффер зерттеп, былай деген: Салықтардың түсуі тікелей салық қойылымына тәуелді .
Егер салық қойылымы 100% мөлшерінде белгіленсе, онда ешқандай кәсіпкер, өндіруші бір нәрсе өндіруге келіспес еді. Кәсіпкердің тұрақты жұмыс істеуі және мемлекет табысының жеткілікті болуы салық ставкасына тікелей әсер етеді. Сондықтан осыларға лайықты салық ставкасын белгілеу қажет.
Өкініштісі мұндай деңгей тек субъективті түрде анықталады. А. Лаффер пікірі бойынша салық ставкасы 30-50% аралығында болады. А. Лаффер салық қойылымының деңгейін белгілеуге екі фактор әсер ететіндігін анықтаған:
1) салық қойылымының басқа мемлекеттердегі деңгейі. Швецияда салық ставкасы осы күнге дейін табыс салығы үшін 60%-ды құрайды.
2) салық қойылымының деңгейі экономикалық және саяси жағдайларға байланысты. Мысалы, 1936 жылы АҚШ-та салық ставкасы 50% болса, ал қазір ол 36% болып отыр.
А.Лаффердің осы идеясы АҚШ-тың 1982 жылғы салық реформасында қолдау тапқан.
Қазақстан Республикасының кәсіпорын, ұйым және бірлестіктердің салықтар туралы әрекеттегі заңына сәйкес, кәсіпкерлік қызметпен айналыспайтын (пайда табуды көздемейтін) кәсіпорындардың салық ставкасы 25%, ал делдалдық ұйымдарға, биржалар, ұсақ кәсіпорындарға 55%.
Табысқа салынатын салық.
Жеке тұлғалардың табыс салығы XIX ғасырдың ортасында Ұлыбританияда алғаш рет салық жүйесіне енгізілген. XX ғасырдың барысында барлық индустриялды дамыған елдерде қолдау тапты.
Табыс салығын төлеуде барлық елдерде салықтың шектелген және шектелмеген міндеттілігі бар.
Шектелмеген міндеттілік тұрақты тұрғылықты жері бар жеке тұлғалар, яғни Қазақстан Республикасы азаматтары, ал шектелген міндеттілікті шетел азаматтары, жоқ адамдар иемденеді.
Табыс салығы прогрессивті түрде алынады. Прогрессивті тәсілді қолданудың мақсаты халықтың кірістерін қайта бөлу деген сөз. Мұндай теңбе-теңсіздікті атақты американдық экономист Лорренц қарастырған.
2004 жылдан бастап республикада табысы туралы декларацияны толтыра отырып, табыс салығын төлеу механизмі енгізілді.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында алынып жүрген негізгі салықтардың бірі болып, кәсіпорындар табысынан алынатын табыс салығы болып табылады. Заңды тұлғалардың табыс салығы жалпы мемлекеттік тікелей алынатын салықтар қатарына жатады. Бұл салық түрі Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 24 қыркүйек Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығына сәйкес 1995 жылдың 1 шілдесінен бастап заңды тұлғаларға табыс салығын салу жөнінде жаңа тәртіп күшіне енді. Бұл жарлықтың қабылдануы Республикамыздағы салық жүйесін реформалау басы деп айтуға болады. Бұл реформаның негізгі мақсаты өндірісті жандандыруға және салық жүйесін халықаралық стандартқа жақындатуға бағытталған еді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық пен табыс салығының айырмашылығы: салық төлеуші салық жылының қорытындысы бойынша, яғни қаржылық- шаруашылық есеп нәтижесі жөнінде есептеп табыс салығын төлейді, салықтық есептің деректері негізінде, ал ол өз кезегінде жеке бухгалтерлік есептен айрықша есеп түрі болып табылады. Жылдық жиынтық табыс және шегеріс сияқты категориялар әрекет ете бастады. Олар Республикамыздың салық жүйесін барынша халықаралық стандартқа жақындатты және барлық салық төлеушілер үшін әділетті табысын анықтап, салық салынатын табысты, шегерістерді және жылдық жиынтық табысты белгіленген тәртіп бойынша жүргізу құрылымын енгізді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық орнына Қазақстан Республикасының 2004 жылы 12 маусымында қабылданған Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында, яғни салық кодексінде корпоративтік табыс салығы енгізілді.
Корпоративтік табыс салығы бойынша негізгі өзгерістер жылдық жиынтық табыс құрылымында көрініс тапқан. Корпоративтік табыс салығын есептеу әдістері сақталынған жағдайға салық ауыртпашылықтары жылдық жиынтық табыс пен салықтық шегерімдерді төмендету. Салық жылдық жиынтық табысқа салық жылы ішіндегі төлеушінің әртүрлі көздерден тапқан барлық табыстары жатады.
Корпоративтік табыс салығы – негізгі маңызды салық, оның бюджеттегі үлестік мөлшері 55 – 60% құрайды. Корпоративтік табыс салығын оң қаржылық нәтижеде алатын, яғни табыс, заңды тұлғалар төлейді. Салықты осы түрін бөлу негізінде жататын, маңызды түсініктердің бірі- резиденттік. Ол тіркелген жер бойынша заңды тұлғаның түпкілікті салық жауапкершілігін ұсынады. Сонымен, резиденттердің, барлық көздерден алынатын барлық табыстардың шетелдік көздерін қоса алғанда, осы салықтың аумағында салық салынады.
Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының салық жүйесіне беретін енгізілген салық болып табылады. Осы салықты алудың бастапқы мақсаты мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамсыздану және медициналық көмекті қамтамасыз ету құқықты іске асыру үшін қаражаттарды жұмылдыру. 1999 жылдық қаңтар айынан әлеуметтік салықты енгізу, сонымен қатар, әлеуметтік бағдарламаларға бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру үшін де қажет болды. Әлеуметтік салықтың қысқа мерзімді қызмет ету уақытында бірнеше өзгерістер енгізілген.
Мысалы, 2004 жылдан 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының салық кодексінің 317 бабының өзгеруіне байланысты, әлеуметтік салық жеке табыс салығының ставкалық тәсілі тәрізді, әрбір жұмыскердің табысына есептелінеді.
Еске түсіре кетейік, Қазақстанда, салық салудың 2 түрі жүзеге асырылады: әлеуметтік салықты еңбек ақыға есептеу және еңбекақыдан жеке табыс салығын ұстап қалу. Қазіргі жағдайда, кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар үшін салық салу объектілері 3 кестеде ұсынылған.
Жер салығын енгізу мақсаты болып жерді әзірлеу, тиімді пайдалану және сақтау; топырақ құнарлығын жоғарылату; әртүрлі сапалы жерлерде шаруашылық жүргізудің әлеуметтік – экономикалық жағдайын теңестіру; инфрақұрылым дамуын қамтамасыз ету; жер орналастыру бойынша шараларды қаржыландырудың арнайы қорларын қалыптастыру табылады.
Салық салу объектісі болып жер участкісі табылады. Айтып кетейік, салық бір жыл есебіне 1 гектар жер көлемі үшін жылдық тұрақты төлемдер түрінде белгіленеді. Салықты заңды және жеке тұлғалар төлейді.
Осыдан басқа заңды және жеке тұлғалар мүлік салығын төлейді. Салық салу объектісі болып заңды тұлғаның иелігіндегі мүлік табылады. Жалпы мүлік салығы жергілікті бюджетке түседі және оның маңызды бабы болып табылады. Сондықтан, жергілікті органдар салық салу базаны, мүліктің ерекшелігі мен құнына қарай салық ставкаларын объективті түрде анықтайды.
Егер, заңды және жеке тұлғалардың иелігінде, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында көлік құралдары болса, онда ол көлік құралдарына салық төлейді. Салық салу объектісі болып көлік құралдары табылады.
Акциздер, жанама салықтардың бір түрі болып, бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленеді және заңды тұлғаның кірісі мен мүлігінің тәуелсіз болады. Егер, тауарға акциз есептелсе ол акциздік тауар болып табылады. Қазақстан Республикасының Үкімет әрбір салық жылына Акциздік тауарлар тізімін бекітеді. Акциздік тауарларға спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, бекіре және қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар және басқалары жатады. Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығарылатын, өткізетін, оларды Қазақстан Республикасы кедендік акцизделетін түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлғалар төлейді. Акциздік тауарды тұтынатын жеке тұлғалар акцизді төлейді.
Салық салу объектісі болып акциздік тауарлар мен қызметтің акциздік түрлері жатады.
Келесі жаңа салық – қосылған құн салығы (ҚҚС). Ол Францияда пайда болған, ол табыс алушылардан алынады және бағаның ішіне кіреді.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналу процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнын бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорт кезіндегі аударымды білдіреді.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Салық салу объектілері: салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт.
Қосылған құн салығын салық бойынша есепке тұрған немесе тұруға міндетті заңды тұлға.
Негізгі салықтардан басқа заңды және жеке тұлғалар міндетті алымдар мен төлемдерді бюджетке аударады. Оларға тоқталсақ.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым заңды тұлғаларды және олардың филиалдары мен өкілдіктерін құру мен қызметін тоқтатуды мемлекеттік тіркеу, оларды қайта тіркеу, сондай — ақ олардың мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің дубликатын алуы кезінде алынады.