Ілкі дәуірдегі түркілер тасқа қашалып түсірілген ойма жазумен бірге соғда, ұйғыр, брахми, манихей, тибет делінетін әр түрлі жазу үлгілерін пайдаланып, кейіннен біржола араб әліпбиіне көшкені мәлім. Осы жазба үлгілері негізінде жасап қалдырған түркілік жазба мұраларында олардың талайғы тарихы айқын өрнектеліп сақталған. Ал, бұл деректер олардың иірімі мол мыңдаған оқиғаларға толы ғұмырының көркем бейнесі болып табылатын жазба мұрасы, яғни рухани тарихы да күрделі болғандығын, өздеріне лайық, дербес, жоғары өркениетті деңгейін көрсететін мәдениет үлгілері жеткілікті дәрежеде болғандығын паш етеді.
Ұлттық мәдениетіміздің ұлттық бітімін қалыптастыруда елеулі орны бар түркі жазба мұраларының ғасырлар бойғы даму барысында эпитафиялық (құлпытастық) сипаттан шын мәніндегі түрлі ғылым салаларына сараланған (тіл білімі, әдебиет, эпистолярлық жазба, астрономия, математика, т.б.) классикалық мәдениет деңгейіне, сол кездегі этолондық сапада барынша қарқынды дамыған көршілес шығыс халықтарымен мәдени байланысы арқылы қол жеткені талас тудырмайтын тарихи шындық. Мұндай диалектикалық бірлікте дамыған халықтардың мәдениетіндегі өзара әсер-ықпалдың түп-төркіні, жіті ден қойсақ, сонау, көне дәуірлерде жатқандығын анық байқай аламыз. Әсіресе осы алыс-беріс мәдени қатынас ортағасырларда арабтардың Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік бөлігіне өз мәдениеті мен әдебиетін, тілі мен дінін кеңінен тарату жағдайынан кейін мейлінше қарқынды дамыды. Х-ХІІ ғасырлардағы бұл кезеңнің түркілік мәдениет тарихында «мұсылман дәуірі» деп айдар тағыла аталуының бір ұшы, міне, осында жатса керек. ХІІ ғасырда ғұмыр кешкен ортағасыр ғалымы Әбу-л-Қасым Махмұд ибн Омар Жаралла әз-Замахшаридің „Мукаддимат әл-адаб» сөздігі. (бұдан әрі «Мукаддимат») сөздігі жазылу мерзімі жағынан осы «мұсылман дәуірі» туындылары қатарына кіреді. Бұл кезең жалпы түркі халықтарының жазба тарихын танудағы сына жазуынан кейінгі екінші бір үлкен кезең саналады.
Алдымен Замахшари кім, біздің рухани тарихымызға қаншалықты қатысы бар деген сауалдар төңірегінде ой қозғағымыз келеді.
Әз-Замахшари Қазақстан мен Орта Азиядағы арабтілді мәдениет тарихынан ойып орын алатын орта ғасырлық тіл білімі ғылымының дамуына ерекше үлесін қосқан, грамматика мен лексикография, стилистика мен риторика, поэзия мен экзегетика жайында қомақты шығармалар жазған, өз кезеңінің дарынды ақыны, қаламын арабша, парсыша, түркіше қатар сілтеген дара тұлға. Ол 1075 жылы Хорезм өлкесінің Замахшар деген жерінде туып, 1144-жылы Үргеніш қаласында дүние салған.
Замахшаридің өмірі мен қызметі туралы әр еңбектерде там-тұмдап айтылған иненің жасуындай деректерді бір ізге түсіріп, тырнақтап жинап, кейінгі ұрпақтың кәдесіне жарату бүгінгі күннің келелі міндеті. Өйткені, есте жоқ ескі дәуірлерден бері төл тарихымыз бен қолтума мәдениетіміздің өсіп-жетіліп дамуына орта ғасырлық ортаазиялық араб тілді ғалымдардың сіңірген еңбегі орасан зор болды. Керекті дәрежеде зерттелмегендіктен, осы күнге дейін олардың кейбіреуі тарихтан өзіне тиісті лайық орнын ала алмай жүр. Солардың бірі — әз-Замахшари. Оның «Мукаддимат әл-адаб» сөздігін профессор Ә. Құрышжановтан басқа түркітанушы қазақ ғалымдары ол жайында әлі күнге тіс жарып азды-көпті пікір білдірген емес. Мұның өзіндік себептері жоқ емес. Соның біріншісі — жәдігерліктің жазылу кезеңі мен жеріне байланысты.
Қайсы бір дәуірдің тарихи-әлеуметтік болмысын егжей-тегжейлі білмей тұрып, сол кезең жазба мұраларының сыр-сипатын, жазылу себебін терең түсіну әсте мүмкін емес. Әсіресе бұрын-соңды отандық баспасөз бетінде сөз етілмей, қазақтың түркітанушы ғалымдарының көбінің назарынан тыс қалып, әлі күнге ескерусіз жатқан орта ғасырдың орта тұсындағы жазба жәдігерлікті сөз еткенде, сол дәуірдің кескін-келбетін ашатын кей тарихи жағдайларға аз-кем тоқтала кеткен жөн.
ХІ ғасырдың басында ежелгі түркілер суперэтнос санатында сөне бастап, даладағы әскери-саяси жетекшілік бірте-бірте қыпшақ конфедерациясындағы тайпаларға көшіп, олар «түркі» деген жиналмалы этнонимді ысырып тастап, өзі суперэтносқа — барлық тайпалардың жиынтық атауына айналғаны белгілі. ХІ ғасырдың екінші ширегінде қыпшақ тайпаларының ақсүйектері оғыз жабғысын Сырдарияның орта және төменгі сағасынан тықсырады. Осылайша осы аймақтағы этникалық-саяси ахуалдың өзгеруіне сәйкес жазба деректерде аталып келген «Оғыздар даласының» («Мафазат әл-гуз») орнына, кейін «Дешті Қыпшақ» аты пайда болады. Маңғыстау мен оған таяу жатқан аумақты алғаннан соң, қыпшақтар енді Хорезм мемлекетінің теріскей шебіне келіп жетеді.
Бұл кезде Әмударияның төменгі сағасындағы аса құнарлы топырақты аймақта орналасқан Хорезм Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік бөлігінде аса маңызды орын алды. Ол 999 жылы Самандықтар мемлекетін күйреткен, Әмуге дейінгі жерге иелік еткен Қарахан мемлекетіне де, Әмудің арғы жағын жаулаған Ғазналықтар мемлекетінің де құрамына кірмей, өз алдына жеке дербес мемлекет болып бөлек құрылды. Осыдан бастап Орта Азия мен Шығыс Еуропа, Қазақстанның көшпелі тайпалары мен Қытай елдерін байланыстырып жатқан керуен жолдарының нақ ортасында, тоғыз жолдың торабында тұрған Хорезм біртіндеп нығая түседі. Шығыс саяхатшылары өздерінің жол жазбаларында Хорезмді өте бай, ілім-білім, мәдениеті жоғары дамыған мемлекет ретінде сипаттайды. Мәселен Хорезм туралы Макдиси: «Бұл қалалары көп, шексіз аймақ. Оның халқы ғылым жолына жан-тәнімен шынайы берілген біліктілер» деп жазса, «Худуд әл-Алам» авторы Хорезмде сауда-саттықтың кеңінен орын алғанын айтады.
712 жылдан басталған араб жаулауынан кейін Хорезм екі саяси жікке бөлінген. Бірі — Қият қаласы орталық болған оңтүстік аймақ та, екіншісі ─ орталығы Үргеніш болған солтүстік жағы. Үргенішті басқарған Мамун ибн Мухаммед екі бөлінген елді бір орталыққа бағындырып, Хорезмді біртұтас мемлекет етіп, өзіне «хорезмшах» дәреже-лауазымын алады.
Кейбір деректер хорезмшахтардың шыққан тегі бұл арада оғыздардың орнын басқан қыпшақ конфедерациясына кірген тайпалардың бірінен екенін көрсетеді. Мәселен, қыпшақтар туралы іргелі зерттеу жүргізген С. Ақынжанов: «Находясь в непосредственном близости с этим крупнейшим мусульманском государством в Средней Азии, племена кипчакского объядинения вынуждены были втянутся в орбиту их внешне-политических отношении, и настолько были связаны с жизнью Хорезма, что, возможно, из кипчакских вождей вышла последняя самая блестящая династия хорезмшахов» — деп байлам жасауы, В.В. Бартольдтың: «…После отуречивания степи Хорезм больше других подвергся влиянию турецкого элемента…последние годы ХІ в. здесь утвердилась наследственная династия хорезмшахов, представители которых почти все носили турецкие имена» деуімен үндес, сарындас шығады.
Бұл айтылған деректер Хорезм мемлекетінің Дешті Қыпшақ елінің тарихына да белгілі дәрежеде қатысы бар екенін растайды. Шыққан тегі қыпшақ, әйгілі хорезмшах Атсыздың (Ала-уддавл Абу-л-Музафар Атсыз — 1128-1156 жж.) ғұлама ғалым әз-Замахшариге арабша-парсыша-түркіше сөздік жасауды тапсыруы тегіннен-тегін емес. Осы жазба жәдігердің Бұқарада сақталған көшірмесінің кіріспесінде мұны жазуына не түрткі болғанын Замахшари былайша түсіндіреді (А.К. Боровковтың редакциясымен басылған орысша аудармасын ұсынамыз): «Слава аллаху, который возвысил арабский язык среди других языков. И после окончания державы арабов благородные падишахи поддержали науки и адаб. В наше время эмир и командующий войском сын державного хорезмшаха высоко чтит науку адаба, всячески поддерживает избранных представителей адаба и восседает с ними на своих собраниях. И он повелел нам написать в одном экземпляре книгу «Мукаддимат аль-адаб» для своей библиотеки». А.К. Боровков осы сөз үзіндісін түсіндіре келіп: «Замахшари имел ввиду будущего хорезмшаха Атсыза, по поручению которого была создана книга» деп түсінік беріп өтеді.
Қазақ тілі білімі тарихында өзіне тиісті лайық орнын таба алмай келе жатқан өз заманының ғұлама ғалымы әз-Замахшаридің «Мукаддимат әл-адаб» сөздігі дәуірі жағынан — орта (ескі) түркілік, жазылған жері жағынан — орта азиялық, уақыты жағынан — орта ғасырлық (ХІ-ХІУ ғғ.) жазба мұралар қатарына жатады. Ол — Орта Азияда Дешті Қыпшақ, Хорезм, Қарахан, Селжұқ секілді ірі бірлестіктер мен мемлекеттердің басы түйіскен жерінде, дәлірек айтқанда, Арал теңізінің маңы мен Сырдың орта, төменгі сағасынан оңтүстік пен батысқа қарай ауа көшкен оғыз тайпаларының соңғы сапы мен олардың орнын басқан қыпшақ тайпаларының алдыңғы авангард тобы бір-бірімен мидай араласып, біте қайнасып кеткен кезде, осындағы жанданған бірнеше мәдениеттің бір арнаға тоғысқан шағында жасалынған мұра. Оны Орта Азияны мекендеген халықтардың бәріне бірдей ортақ мұра дейтініміз сондықтан. Бұл туындының түп-нұсқасы жоғалып кеткен. Алайда екі көшірме данасы 1926 жылы Бұқарадағы Әбу Әли ибн Сина атындағы кітапханадан кездейсоқ табылғаннан бері белгілі. Бұқарада табылған екі қолжазбаның бірін қыжраның 705-жылы (1305 ж.) хатиб («қолжазбалар сақтаушы») Хамид Хафиз көшіріп жазған. Онда тек араб, парсы тілдік материалдары жинақталған. Ал, екінші бір араб сөздерін парсыша, түркіше, кейіннен монғолша тәржімалаған көшірмесі 893 жылы (1492 ж.) хатиб Дервиш Мухаммед деген кісі жасаған. Соңғысын кезінде өзбектерді билеген Абдулла ханның (1557-1598 жж.) тұсында ғұмыр кешкен Құл-Баба Көкілташ дейтін көрнекті бек белгілі бір кітапханаға мұра етіп қалдырса керек.
«Мукаддимат әл-адабты» арнайы қарастырған зерттеушілер құрамы онша көп емес. Солардың ішінде Н.А. Баскаков, В.В. Бартольд, А.К. Боровковтан басқа, Э.Н.Нәжіп, өзбек ғалымы Б.З. Халидовты айтуға болады. Түркімен ғалымы З.Б. Мухамедова өзінің зерттеу жүргізген негізгі жұмыстарында сөздікті салыстырма үшін қосымша ретінде пайдаланып, ескерткіш материалдарының түркімен тіліне қатысын ғана алып қарастырған, басқаша айтқанда, түпнұсқаны қайта көшірушілер «түркімен тілінен» деп белгі соғылған сөздерді ғана өз жұмыстарына пайдаланған сыңайы бар. Негізінен «Мукаддиматты» алғаш жан-жақты зерттеушілердің бірі орыс ғалымы Николай Николаевич. Поппе болды.
Бұл туындының түкітанушы қазақ ғалымдары назарынан тыс қалуының ендігі бір себебі — оны зерттеген Н.Н. Поппе есімімен тікелей байланысты.
Иіні келгенде айта кетерлік жайт — Н.Н. Поппе туралы да кейбір бірен-саран еңбектерде тиіп-қашты пікірлер айтылғанымен отандық тілі білімі ғалымдары оның өмір жолын, сіңірген еңбегін, ғылымға қосқан үлесін күні бүгінге дейін қолға алып тиянақты зерттеген емес. Бұлай назардан қалыс қалып, бағаланбаудың басты себебі өткен ғасырдың 40-жылдары Н.Н. Поппенің басына түскен тағдыр-тәлкегінен шет елге кетуге мәжбүр болған десиденттік іс-әрекеті деп ойлаймыз. Николай (Николас) Николаевич Поппе 1897 жылы 8 тамызда Қытайдың Яньтае (Чифу)қаласында дүниеге келген, 1991 жылдың маусым айында АҚШ-тың Сиэтл қаласында 94 жасында қайтыс болған. Лингвист әрі этнограф, моңғолтанушы, алтай тілінің маманы, 1932 жылдан КСРО ҒА-ның корреспондент-мүшесі. 1921 жылы Петроград университетінің қоғамдық ғылымдар факультетінің моңғол бөліміне түсіп, ондағы әйгілі тіл мамандары А.Д. Руднев, В.Л. Котвич, А.Н. Самойлович, С.Е. Малов, А.В. Бурдуковтармен бірге оқиды, ғылымдағы алғашқы ғылыми жетекшісі атақты Б.Я. Владимирцов болған. 1942 жылы Н.Н. Поппе Қарашай аумағында (Микоян-Шахар) басып алған неміс басқыншылары жағына өз еркімен өтіп, 1943 жылы отбасымен Германияға көшеді. Соғыстан кейін кеңес үкіметінің құрығынан тығылып, бірнеше жыл шығармашылықпен астыртын айналысқан. 1949 жылы ол АҚШ-қа қоныс аударып, Вашингтон штаты университетінің Қиыр Шығыс факультетінде профессор лауазымында қызмет атқарады. 1968 жылы Бонн университетінің құрметті докторы атағына ие болады, 1968 және 1977 жылдары Фин Ғылым Академиясының мүшесі болып сайланған.
Саптаяққа ас құйып, сабынан қарауыл қараған сезіктенгіш те сескенгіш, атын атау түгілі еңбегін сөз етуге қорыққан сол уақыттардан бері ол жөнінде тіл мамандары ләм-мим жақ ашпайды. Осы салқындық бергі уақыттарда «Мукаддимат әл-адаб -тың кеңінен зерттелуіне де кері әсерін тигізген.
Н.Н. Поппенің қолға алып қарастырғаны сөздіктің хатиб Дервиш Мухамед жасаған көшірмесі. Н.Н. Поппе 1938 жылы КСРО Ғылым Академиясы баспасында жарық көрген, ауқымды екі бөлімнен тұратын еңбегін «Монгольский словарь «Мукаддимат ал-адаб» деп атаған. Бірінші бөлімде әз-Замахшари қолжазбасында келтірілген монғол сөздеріне фонетикалық, морфологиялық талдау жасаса, екінші бөлімінде монғол және түркі сөздерін бір ізге түсіріп, арабша жазылу тұлғасын, латынша транскрипциясын, орысша аудармасын берген. Түпнұсқадағы сөздіктің әуелгі қалпын сақтамай, сөздерді қайтадан сүзіп қотарып, алфавит бойынша рет-ретіне түсірген. Сөздікте келтірілген ауызекі сөйлеу негізінде жасалған түркі тілдік материалы жеке-жеке сөзден ғана емес, сонымен қатар жеке фразалық, күрделі сөз тіркестерінен де тұрады. Оның үстіне И.Поппе монғол тілін қамтитын бөліктегі сөздердің дені ХІІІ-ХІУ ғасырларда Орта Азияда қоныс тепкен жалайыр, барлас руларының тілдерімен төркіндес, ұқсас екенін баса көрсетіп айтады. Бұл өз алдына зерттеуді қажет ететін арқауы басқа әңгіме. Шыңғыс ханға байланысты қос Мұхтарымыздың тарих ақиқатын айқындайтын мәселеге тікелей қатысы бар…
Ескерткіш тілінің өзіндік ерекшеліктері, олардың диалектілік ара жігі мен айырмасы жөніндегі осы күнгі түркітанушылардың пікірінде бір ізділік жоқ, ала-құла. Н.А. Баскаков сөзіне қарағанда, В.В. Бартольд оның тілін ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы орта азиялық түркі әдеби тілінің негізінде жазылғандығын айтса, Н.А. Баскаковтың өзі оны шағатай ұлысының әдеби тілінде жазылған мұра деп таныған. Э.Н. Нәжіп бұл сөздіктің лексикасы ХІІ ғасырардағы түркілердің қалпын көрсетеді дейді. Ал Н.А. Самойлович ХІ-ХІІ ғасырлар аралығындағы бірбүтін орта азиялық түркі тілі дамуын іштей өзара үш кезеңге бөліп қарайды: біріншіден — Қарахандық, мәдени орталығы — Қашқар (ХІғ.); екіншіден — Оғыз-қыпшақтық, орталығы — Сырдың орта, төменгі сағасы мен Хорезм (ХІІ-ХІУ ғғ.); үшіншіден — Шағатайлық, орталығы — Шағатай ұлысының отырықшы бөлігіндегі бірқатар қалалар (ХУ-ХУІІІғғ.). Осылайша жіктеу тұрғысынан алғанда, «Мукаддимат» екінші — оғыз-қыпшақтық-хорезмдік кезеңге кіреді.
«Мукаддимат» дүниеге келген уақыт Орта Азияда түркі әдеби тіліне негіз болған қарлұқ, оғыз, қыпшақ тайпаларының аумақтық және тілдік жіктері әлі де болса толық анықталмаған, өзіндік сипат-белгілері ерекшеленбеген, яғни көне түркі дәуіріндегі «д» тілден кейін, бірте-бірте ру-тайпалар тілі «з» және «й» тілдеріне енді-енді ажырай бастаған кез, сөйтіп, әдеби тілде «з», «й» диалектілері («азақ», «айақ») қатар жүріп қолданылған өтпелі кезең еді. Диалектілік ерекшелігі жағынан «Мукаддимат» осы өтпелі кезеңнің жемісі. Сондықтан ХІІ-ХІУ ғасырлардағы жәдігерліктер жайындағы «бәріне бірдей ортақ әдеби тілдің дәстүрлі ережесіне лайықтап жазылған мұралар, белгілі бір норманы мұқият сақтап отырған жазба ескерткіштер» дейтін салмақты пікірді әз-Замахшари сөздігіне де келтіруді орынды санаймыз.
Ортағасырлық сөздіктер — қазақтың мәдениетінің нақты айнасы, сарқылмас бұлағы, қайнар көзі ретінде танылуы қажет. Түркілік лексикографияның дамуына негіз болған мұндай түркі тілдерінің түсіндірме сөздіктері ішінде бірегейі деп Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ит-түрк» (ХІ ғ.) сөздігін атасақ, оған жазылу мерзімі жағынан ең жақын тұрғаны «Мукаддимат» екенін мойындаған ләзім. Шынында, ХІІ ғасырдағы Қожа Ахмед Иассауиден бастау алатын ортағасырлық жазба мұралары ішінде бұл ең байырғысы да.
Бұл еңбектің отандық тіл тарихы үшін қаншалықты құнды екені өз-өзінен түсінікті. Тума тiл — әр халықтың өзгеден ерекше ұлттық табиғатын, рухани байлығын танытатын асыл мұра екенінде дау жоқ. Сондықтан да әр халықтың рухани даму көшiнде тіл мәселесiне ерекше көңiл бөлiнiп, қашан да басты назар аударылып отырылуы заңды құбылыс. Уақыт бедерi өзгерген сайын тiлдiң де қолдану аясы кеңейіп не кеміп, кей тілдік белгілер қолданыстан шығып, не жаңа сөздермен толығып, молығып отырады.
Халық тарихымен айналысқан ғалымдардың тілге айрықша ден қойып, оны тарихпен шендестіре отырып зерттеуінен шын мәнінде зор кемелдіктің белгісін аңдаймыз. Атағы әйгілі ғалымдар В.В. Радлов пен А.А. Куниковтің: «Историческая этнография должна основываться на лингвистических началах»; К.А. Иностранцевтің: «В этнографии настоящее время придаяется языку не менее, если даже не более важное значение»; В.В. Бартольдтың: «Некоторый материал для суждения о прошлом кочевых народов, как и всяких других, дают лингвистические факты» сияқты пайымды пікірлері өзінің ғылыми салмағын әлі жойған жоқ. Бұл келтірілген тарихи-әдістемелік қағидат ауанын аңдататын сөздер негізінде тарих пен тілдің жұбын жазбай зерттеу қажет дегенді діттейді. Бұл тұрғыдан келгенде «Мукаддиматтың» сөздік қоры да өз кезеңінің түрлі тарихи белгілерін молынан жинап, мықтап сақтап жатыр. Соның бірі, қазіргі күні қатардан шығып қалған сөздерге қатысты. Жасыратын не бар, кейде телеарналарынан татар елінің хабарын тыңдайтын да әдетіміз бар. Мақсат — оларда тіл ахуалы қалай екендігін байқау. Әр мырзасы өзінше шіреніп, әр ақсағы өзінше ақсаған, тегіміз бір, қатар жатқан көрші елміз ғой. Салыстырып бажайласақ, көш ілгері екенбіз. Тәубе дейік. Әйтсе де біздің де арға — сын, намысқа — сызат түсіретін әттеген-айларымыз да жоқ емес екен. Мәселен, қазір тіс тазалайтын құралды „тіс щеткасы» деп жүрміз, „щетка» деген орыс сөзін қолданамыз, оны жарнамалағанда құлағыныз тұнады. Бұл орыс тілінің шашбауын көтеру емес пе? Енді орыстың „кладбище» деген сөзі бар, бізше, „зират», қорым» дегенге келеді. Бірақ біз қолданатын „зират» жалпыға емес, жалқы атауға ие, сол сияқты „қорым» да белгілі бір әулеттің ата-бабалары мәңгілік қоныс тепкен нақты қорымы. Әз-Замахшаридің „Мукаддимат әл-адаб» сөздігінде осылардың түркіше ескі баламалары сақталған. Бұл еңбекте қазіргі қолданыстан шығып қалған, ескірсе де сөлі сембеген, қазіргі тілдік қолданысқа сұранып тұрған сөздер қатары баршылық. Онда тіс щеткасы „мәсуек» делінеді, ал „кладбище» сөзі — „көрстан». Жатық, қазақы сөздер. Осындай сөздерді тілдік қолданысқа неге енгізбеске.
Қоғамдағы соны өзгерiстер мен жаңалықтар тіл қорына орынды өрнек болып қосылып, ажарын аша түсетіні де ақиқат. Бұл — тіл дамуының алғы шарттарының бірі. Ендеше осы тарихи дамудағы ана тiлiмiздiң бар мүмкiндiгi, көркемдiк кестесi толығымен пайдананылса ғана, оның мүмкіндік қуаты арта түсетіні кәдік. Өкiнiшке орай арамызда туған тiлiн шұбарлап, қойыртпақтап сөйлейтiн жас та, жасамыс та баршылық. Тіліміз көнерген мүлiктей құны түсiп, қожырай бастады. Табиғи қалпы күн өткен сұйылып барады. Көркемдігі кемуде. Осындай орайда ана тiлiмiздi толыққанды тiл ретiнде қайтадан қатарға қосу — бүгiнгi күннiң басты мақсатты десек, соның бірі көнеден жеткен жазба жәдігерліктерінде бейнеленіп қалынған сөздерді қайта қатарға қосып, қайта жаңғырту болып табылады.
Елеужан Серімов,
Қарағанды қаласы
Абай-ақпарат