Кәсіпорынның қаржылық жай-күйін талдаудың үлкен рөлі. Бұл бәрінен бұрын кәсіпорынның дербестік алуымен байланысты және ол меншік иелері, жұмыскер коммерциялық серіктестер мен басқа да контрагенттер алдындағы өз өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікті мойнына алады.
Кәсіпорынның қаржылық жай-күйін талдау мәселесін қарастырудан бұрын қаржылық жай-күй немесе тағы да басқаша қаржылық жай-күйлер деп аталатынның не нәрсе екенін айқындау қажет.
Кәсіпорынның қаржылық жай-күйлері кәсіпорын қызметінің қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да түрлері үшін қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуімен, оларды орналастыру және пайдаланудың орындылығымен және тиімділігімен, шаруашылық жасайтын басқа субъектілермен өзара қарым-қатынаспен, төлем қабілеттігімен және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның төлемдерді уақтылы жүргізу қабілеттілігі оның жақсы қаржылық жай-күйі туралы куәландырады.
Кәсіпорынның қаржылық жай-күйі қаржылық ресурстарды жасауда, таратуда және пайдалануда көрінеді.
Қаржылық жай-күй оның жекелеген жақтарын көрсететін әр түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде, оларды зерделеу, олардың әрбіреуінің жалпы бағаға әсері бағасының және олардың маңыздылық дәрежесін саралау негізінде анықталады. Түпкілікті есептегенде, кәсіпорынның қаржылық жай-күйлері бәсекелестік экономика жағдайында әлсіз және өмірге қабілетсіздерді аямайтын кәсіпорынның сенімділігі, тұрақтылығы мен перспективалылығы туралы куәландыруы тиіс.
Сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлем міндеттерін өтеу қабілеттігін білдіреді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, мынадай түрде қаржылық жай-күйлердің ұғымын айқындауға болады:
Қаржылық жай-күй кәсіпорынның белгілі бір сәттегі қаржылық тұрақтылығын және шаруашылық қызметті үздіксіз жүзеге асыру және өз қарыздық міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуінің көрінісін танытады.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы дегеніміз не? Бұл мәселе арнайы әдебиетте әр түрлі түсіндіріледі. Осылайша, бір авторлар қаржылық тұрақтылық деп өзіндік қаражатты ептілікпен жұмсау қабілеттілігімен, жеткілікті қаржылық қамтамасыз етілуімен, қызметтің үздіксіз процесімен түсіндіреді…қаржылық тұрақтылық өзіндік және қарызға алынған қаражат қатынастарымен сипатталады.
Басқалар, қаржылық тұрақтылық өзіндік қаражат есебінен активтерге салынған қаражатты жабатын, себепсіз дебиторлық және несиегерлік қарызға жол бермейтін және өз міндеттемелері бойынша мерзімде есеп айырысатын шаруашылық субъект болып табылады деп жазады.
Үшіншілер, бұл ұғымды былай айқындайды: қаржылық тұрақтылық – бұл оның тұрақты төлем қабілетіне кепілдік беретін кәсіпорын есептерінің белгілі бір жай-күйі .
Кәсіпорында қалыптасқан табыстардың шығыстан артуын тұрақтандырудың өзіндік айнасы қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол кәсіпорын ақша қаражатын еркін оңтайлай отырып, оларды тиімді пайдалану жолымен өндірістің үздіксіз процесін және өнімді таратуды, сондай-ақ оны кеңейту мен жаңарту бойынша шығындарды қамтамасыз етуге қабілетті қаржылық ресурстардың жай-күйін көрсетеді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының басты компоненті болып табылады
Осылайша, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – тәуекелге жол берілген деңгей жағдайында төлем қабілеті мен несиелік қабілетін сақтай отырып, пайда мен капитал өсімі негізінде кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ететін оның қаржылық ресурстарының, оларды тарату мен пайдаланудың жай-күйі.
Қаржылық тұрақтылықтың мәні қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастырумен, таратумен және пайдаланумен айқындалады.
Қаржылық тұрақтылықтың сырттай тұрақтылығы ретінде кәсіпорынның өз міндеттері бойынша есеп айырысу мүмкіндігін немесе сауда, несиелік және төлемдік сипаттағы өзге операциялардан туындайтын өз төлемдік міндеттерін уақтылы толық орындау қабілетін білдіретін кәсіпорынның төлем қабілеттілігі әрекет етеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына мынадай түрде жіктелетін факторлардың үлкен көп түрлілігі әсер етеді:
1. туындайтын жері бойынша — сыртқы және ішкі;
2. нәтиже маңыздылығы бойынша – негізгі және қосалқы;
3. құрылымы бойынша – қарапайым және күрделі;
4. әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзіндік жұмысын ұйымдастыруға тәуелді болады, ал сыртқы кәсіпорынның еркіне тәуелсіз.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.
Кәсіпорынның тұрақтылығы, бәрінен бұрын, өндірістің кідірістерімен үздіксіз байланыстағы шығарылатын өнімнің және көрсетілетін қызметтердің құрамы мен құрылымына тәуелді. Әрі ұдайы және ауыспалы кідірістер арасындағы тең қатынастар маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнімнің түрлерімен және өндіріс технологиясымен тығыз байланысты басқа да маңызды факторы оңтайлы құрам және активтер құрылымы, сондай-ақ оларды басқару стратегиясының дұрыс таңдауы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару өнері кәсіпорынның есеп-шоттарында ағымдағы жедел қызметке қажет жұмсалатын қаражаттың қажетті минималды сомасын ұстау болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықтың айтарлықтай ішкі факторы қаржылық ресурстардың құрамы мен құрылымы, стратегияны дұрыс таңдау және оларды басқару тәсілі болып табылады. Кәсіпорынның өзіндік қаржылық қаражаты қаншалықты көп болса, бәрінен бұрын оның таза табысы, соншалықты ол өзін жақсы сезінетін болады.
Бұл ретте, таза табыстың жалпы шамасы ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы да, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталатын үлесі маңызды.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына несиелік капиталдар нарығында қосымша жұмылдырылатын қаражат едәуір әсер етеді. Кәсіпорын қаншалықты ақша қаражатын мол тарата алса, оның қаржылық мұмкіндіктері соншалықты жоғары, бірақ сонымен бірге қаржылық тәуекел де өседі – кәсіпорын өз несиегерлерімен уақтылы есеп айырысуға қабілетті ме.
Бұл жерде үлкен рөлді кәсіпорынның төлем қабілетінің қаржылық кепілдерінің бірі ретінде резервтердің ойнауына тура келеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды бөліп қарауға болады:
1) кәсіпорынның салалық тиесілігі;
2) шығарылатын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) құрылымы, оның жалпы, төлем қабілеттілік сұранысындағы үлесі;
3) төленген жарғылық капиталдың өлшемі;
4) кідірістер мөлшері, ақша табыстарымен салыстырғандағы олардың серпіні;
5) қорлар мен резервтерді қоса алғандағы мүліктің және қаржылық ресурстардың жай-күйі, олардың құрамы мен құрылымы;
6) кәсіпорынды басқарудың тиімділігі.
Сыртқы факторларға қоғамдағы техника мен технологияға иелік етуші шаруашылық жасаудың экономикалық шарттарының, төлем қабілетті сұраныс және тұтынушылар табыстарының деңгейінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің салықтық және несиелік саясаттың, кәсіпорын қызметін бақылау жөніндегі заңнамалық актілер, жоғары экономикалық байланыстардың әсері жатқызылады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жай-күйін қалыптастыруға контрагенттермен (салық органдары, банктер, жеткізушілер, сатып алушылар, акционерлер) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да жақсы қаржылық жай-күйдің шарты серіктестермен іскери қатынастар орнату болып табылады. Әрине, акционерлер тұрақты пайдалылыққа ие және мұқият дивиденттер төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындардың акцияларын сатып алуға салымдар салатын болады. Инвестициялық тартымдылыққа ие болу үшін кәсіпорынның қаржылық жай-күйі бүгін ғана емес, сонымен бірге шолу жасалған болашақта да көршіден жақсы болуы тиіс.
Бұл сонымен бірге жыл сайын өз облигациялары бойынша толық айқындалған пайыз, ал қарыздың мерзімі аяқталған соң облигациялар құнын толық өтеуді қалайтын облигациялар ұстаушыларға қатысты болады.
Кәсіпорынның қаржылық жай-күйі банктер үшін оған несие берудің орындылығы немесе орынсыздығы туралы мәселені шешу, ал бұл мәселенің оң нәтижесі кезінде – қандай пайызбен және қандай мерзімге беру үшін басты өлшем болып табылады.
Жеткізушілер мен сатып алушылар сенімді серіктестердің көпжылдық жоғары беделге ие төлем қабілеттілікті кәсіпорындармен шарттық қатынасқа түскенді қалайды. Тіпті қаржылық органдар да тұрақты жағдайы бар кәсіпорын салықтар мен басқа да міндеттерді уақтылы және толық төлегенін жақсы көреді.
Осылайша, қаржылық жай-күй кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін, оның іскери ынтымақтастықтағы әлеуетін айқындайды, қаржылық және басқа қатынастар бойынша кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің экономикалық мүдделіліктері қандай дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жан-жақты сенімді бағасын алудың анағұрлым жақсы тәсілі кәсіпорынның даму үрдісін бақылауға мүмкіндік беретін, шаруашылық қызметке кешендік баға беретін және басқарушылық шешімдер мен кәсіпорынның меншікті өндірістік-кәсіпкерлік қызметін әзірлеу арасында жалғастырушы көпір ретінде қызмет ететін оның талдауы болып табылады.
Осы немесе басқа күнге қаржылық жай-күйдіі тұрақтылығын талдау осы күннің алдындағы кезең ішінде кәсіпорын қаншалықты қаржылық ресурстарды басқара алды деген сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді. Қаржылық ресурстардың жай-күйі нарық талаптарына сәйкес келуі және кәсіпорынның дамуы қажеттіліктеріне жауап беретіндей болуы маңызды, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның төлем қабілетісіздігіне және онда өндірісті дамыту үшін қаражаттың болмауына, ал мұқтаждылық – дамуға бөгет жасауға, кәсіпорынның шығындарын керексіз қорлармен және резервтермен толтыруға әкелуі мүмкін.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) қаржылық жай-күйдің жалпы бағасы немесе есептік кезеңдегі оның өзгерісі;
2) активтер мен оларды қалыптастыру көздері арасындағы сәйкестікті, оларды орналастыру мен тиімді пайдаланудағы ұтымды зерделеу.
3) Капитал айналымының шамасын, оның өсімін (төмендеуін) және ағымдағы міндеттемелермен қарым-қатынасын айқындау.
4) Қаржылық-есептік және несиелік тәртіпті сақтау.
5) Кәсіпорын активтерінің құрылымын және оның міндеттемелерін зерделеу.
6) Ағымдағы активтердің, оның ішінде дебиторлық қарыздардың және қорлардың айналымдылығының есеп айырысуы.
7) Теңгерімнің жойылғыштығын, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлем қабілеттілігінің абсолютті және қатыстық көрсеткіштерін айқындау;
8) Кәсіпорын табыстылығының қатыстық көрсеткіштерін және олардың деңгейінің өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеу.
9) Кәсіпорынның іскери белсенділігін айқындау.
10) Кәсіпорынның қаржылық жай-күйінің тұрақтылығын ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болжамдау, яғни оның қаржылық стратегиясын әзірлеу.
Кәсіпорынның қаржылық жай-күйінің талдауы өзіне үш кезеңді қосып алатын кәсіпорын шаруашылық қызметінің талдаудың соңғы кезеңі болып табылады: жиынтықты коммерциялық, өндірістік және қаржылық қызметті құрайтын жабдықтау, өндіру және өткізу.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – нәтижесі өзіндік және тартылған капиталдың мөлшеріндегі және құрамындағы өзгеріс болып табылатын қызмет. Ол қаржылық ресурстардың жүйелік түсуін және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етуге, есептік және несиелік тәртіпті сақтауға, өзіндік және қарызға алған қаражаттың тепе-тең қатынастарына қол жеткізуге, кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық тараптары арасында тығыз байланыс және өзара тәуелділік бар. Осылайша, кәсіпорынның жетістігі көп жағдайда оның өндірістік-өткізгіштік көрсеткіштерінен алдын ала көрінетін болады. Кәсіпорынның өнімді өндіруі мен іске асыруы, көзделген түр-түрлілікті ұстануы, өнім сапасының сәйкес деңгейін қамтамасыз етуі, оны қарқынды өндіруі мен тиеуі мүмкіндігінен төлем алуы мен ақшалай қаражаттың түсуі тәуелді болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз шығару және тарату кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құруға оң әсер ететін болады. Өндірістік процестегі істен шығу, өнім сапасының нашарлауы, оны өткізумен қиыншылықтар кәсіпорын есепшотына ақшалай қаражаттың түсуінің үзілуіне әкеледі. Кері байланыс та бар, ақша қаражатының болмауы материалдық ресурстарды қамтамасыз етудегі, ізінше, өндірістік процестердегі тоқтап қалуларға әкелуі мүмкін.
Өндірістік шығындар шамасы өндірістік процестердің тиімділік деңгейімен айқындалады. Олардың тиімділігі қаншалықты жоғары болса, кәсіпорын бірдей көлемде өнімді өткізуде соншалықты ресурстарды, оның ішінде қаржылық ресурстарды аз жұмсайды. Сондай-ақ керісінше, шикізат пен материалдар шығыстарының нормаларын ұлғайту, еңбек өнімділігінің деңгейін төмендету, басқа ресурстардың шығыннан асуы және өндірістік емес шығыстар қосымша қаржы шығындарына қажеттілікті туындатады. Басында еңбек және материалдық ресурстардың шығысы өнімнің өзіндік құнынан, ал содан соң табыстан туындайды. Соңғы көрсеткіштің шамасы оның өзіндік қаражатының шамасын өзгерту арқылы кәсіпорынның жалпы қаржылық жай-күйінде көрінеді.
Кәсіпорынның қалыпты қаржылық қызметі өз кезегінде қойылған мақсаттарға жету үшін қажетті жағдай жасайды, өнімдердің үздіксіз өндірісін және кәсіпорынның, оның төлем қабілеттілігін кепілдендіретін қаржылық жай-күйінің қалыпты тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Қаржылық жай-күйдің талдауын мыналарды қамтитын қаржылық тұрақтылықты талдаудан бастау керек:
— Кәсіпорын активтері құрамы мен құрылымының серпінін талдау;
— Кәсіпорын активтерін қалыптастыру көздерінің құрамы мен құрылымының серпінін талдау;
— Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және қатыстық көрсеткіштерін талдау;
— Теңгерім жойылғыштығын талдау;
— Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несиелік қабілеттілігінің талдауы.