Несие бұл несиелік ұйымның қарызданушыға несиелік келісімшартқа қаралған көлемде және жағдайда ақша ұсынылуы, сонымен қатар қарызданушы алынған саланы міндеттейді. Несие кезінде қарыз беруші болып банк дей қарыздың заты болып табылады. Қарызданушылар рөлінде ағымдық ингвестициалық қызметі қажет етуші шаруашылық субьектілер болады. Ақшалай несиелердің келесідей түрлері болады.
1. Инвестициалық салықтық несие
2. Салықтықнесие
3. Қаржылық несие
4. Коммерциалық несие
Отандық тәжірибеде көп таралғаны қаржылық несие қарызды алушыға кредитормен ақшалай қаражаттың тікелей берілуі. Қамтаммассыз ету жағынан несиенің қамтаммасыздандыруысыз және қамтамасыздандыруға ие түрлері болады. Қамтаммассыздандыруға ие несиелер вексельдік, қорлық, ипотекалық және т.б. болып табылады.
Қарызды өтеу бойынша несиелер бір мезгілде төлеммен өтелетіндер және бөліп төленетіндер болады.
Қолдану сферасына қатысы және қарызданушының түрлеріне байланысты қаржылық несиенің 2 түрі болады: банкаралық несие қарызданушы рөлінде банк болады және коммерциалық мақсаттарға арналған несие, мұнда қарызданушы болып кәсіпорын шаруашылық қоғам және т.б. табылады. Негізінен қаржылық несиелер банктен беріледі, бірақ олар бос ақшалай қаражаттарға ие ұйыммен де ұсынылуы мүмкін. Банктің клиенттерімен қарызданушымен несиелік қор қатысушының негізгі этаптары келесідей:
1. Несиеге тапсырысты және банк мамандарының қарызданушымен жеке қатынастарын қарастыру.
2. Мүмкін болатын қарызданушының несие өтеу мүмкіндіктеріне сараптама тапсырыстың сапасын бағалау
3. Несиелік келісшартты дайындау
4. несиені рәсімдеу және несиелік келісімшарттың орындалуын бақылау жасау.
Әрбір этаптың мазмұнын толығырақ қарастырайық.
Бірінші этап. Бірінші этапта несиеге тапсырысты алдын-ала қарастырғаннан кейін оны ары қарай болашақ қарызынан әңгімелеу процесінде қарастыруды ұсынады.
Несиелік тапсырыста несиелік келісімнің негізгі параметрлері бойынша келесідей мәліметтер қамтылуы керек:
1. Несиенің мақсаты. Несие қарыз лаушының жарғылық мақсатын орындау үшін сұралып отырғанына көз жеткізу керек.
2. Сұралып отырған несиеге қатысты тапсырысты дәлелдеу жобаны қаржыландыруда клиенттің жеке қаржысының қатысу деңгейінің сипаттайды. Сонымен қатар несие саласы клиенттің есеп айырысу шоты бойынша айналыммен және оның шаруашылық қызметінің көлемімен сәйкес тенестіріледі.
3. Несиені өтеу мерзімдерінің сәйкес келуі және сол бойынша клиенттің таза мүмкіндігімен пайыздық төленуі несиенің ұсынылған техникалық экономикалық дәлелдеу мәліметтерімен, бизнес жоспарымен, несиелік қатынастың әрекет кезеңінде есеп айырысу шотына ақшалай қаражаттардың түсу графигімен анықталады. Көптеген жағдайда несиені өтеу көзі болып өнімді жүзеге асырудан түскен түсім табылады. Сондықтан қарыз алушының қаржылық жоспары қарастырылады. Бірінші этапта оның әріптестерімен іскерлік қатынастың қалыптасуы, ал ол оның өнімін тұтынушымен және жеткізушілермен сатудан түскен түсетін түсімді болжау үшін маңызды. Егер қарыз алушы оның өнімнің бір-екі сатып алушысына ірі контракт жасаса, банктің тәуекелділігі жоғарлайды, егер несиені өтеуді қарызданушының активтерінің есебінен қарастырса, онда оларды сатудан түскен түсімнің сомасы мен қайтарым мерзіміне сәйкес келуін қарастырады.
4. Несиенің мерзімін қарастырған кезде, банктер мынаны ескереді, қаншалықты пайыз мерзімі ұзағырақ болса, соншалықты күтпеген жағдайда болады. Сондықтан қарызданушы банкке қарызды мерзімде қайтара алмайды, пайыздық төлемдерді қоса.
5. Қамтамасыздандыру несиелік келісімнің маңызды элементі. Несиені қамтаммасыздандыру есебінде келесілерді пайдаланылады:
1 клиентке тиесілі мүлікті кепілзатқа алу
2 несиені өтеуге жеткілікті ақшалай қаражаттары бар заңды тұлғаның кепілі.
3 заңды тұлғанын сенімі
4 банкке орналастырылған қолма-қол депозитер теңгемен немесе шетелвалютасымен
5 ликвидьі бағалы қағаздар
6 несинені өтелмегені үшін қарызданушының жауапкершілігін сақтандыру
7 несиені өтемеу тәуекелдігін банктің сақтандыруы
Мүлік кепілзаты жолып кәсіпорынмен қатар, оның бөлек активтеріне материалдық қорлар өнімдер, тауарлар және т.б. да рәсімделуі мүмкін.
6. Несие бойынша пайыз төлеудің тәртібі оның мерзімімен, қамсыздандыру сенімділігі тен және ссудалық капитал нарығындағы жағдайлармен байланысты болады. Жалпы ереже мынадай қысқа мерзімді несиеге төлемді ақша нормада п.б. ставка бойынша өндіріп алады. Ал ұзақмерзімді несиеге пайыздық ставкаларды банкі бойынша қарызданушы аралығында несиелік келісімшартқа бекітіледі.
Тәжірибеде пайыз ұстаудың келесідей әдістері қолданылады. Пайыздық несиені беру кезінде немесе несиелеудің барлық мерзімі барысындағы біркелкі алдын-ала төлемдермен ұсталады. Қарызданушы қарыз алушыға онымен төленген банкілік коммисияны телеграфтық және несиені қолданылуына байланысты т.б. шығындарды қайтарады. Несиеге пайыздарды оның нақты қолдану кезінен бастап есептеуді сөйлесуді өткізу кезінде бастап клиент ресми тіркелген құжат көрсетуге міндетті. Соның негізінде ол қарызданушы атынан сөйлесулерді жүргізуге толықтай мүмкіндік алады. Сұхбат процесінде клиент пен банк тағы бір рет сенімділік және ссуда алушының қаржылық тұрақтылығына несиенің тапсырысты сараптаулары қажет. Егер клиент осы банкпен бұрын қатынаста болмаған болса, онда несиені неге оған қызмет банктен сұралғанын біреуі керек. Клиентпен сөйлесуден кейін банк шешім қабылдайды. Онымен қатынасты жалғастырады немесе бас тартады.
Несие бойынша тәуекелдікті бірінші этапта бағалау керек. Егер банк клиентке несие беруден бас тартса онда оның жауабы түсіндірілуі керек. Егер банк оң шешім қабылдаса, онда ол беру сұрағын ары қарай қарастыру үшін керекті құжаттарды хабарлайды.
Екінші этап. Несие процестің екінші этабында банк қарызданушының кәсіпорнының басшысынан банк қарызданушының кәсіпорын басшысынан банк басқармасымен бекітілген тізімге сәйкес толық құжаттар пакетін алады. Сонымен қатар мынадай сұрақтарға көп көңіл бөледі:
8 жарғылық капиталды қалыптастырудың толықтығына
9 кредитор банк алдыңдағы міндеттерді орындалуы
10 дайын өнімді өткізу, нарығымен қамтаммассыз ету.
11 несиеленетін бағалы заттар бойынша сатушымен келісімшарттың және есеп айырысу формасынан және т.б. болады.
Қарызданушы несие алу үшін кредитор банкке келесідей құжаттарды ұсынуы керек:
1. Ссуды алу үшін қолдау арызы
2. Құрылтайшы құжаттардың көшірмесі нотариуспен бекітілген
3. Нотариуспен бекітілген шаруашылық нұсқамен бекілілген карточка
4. Несиеге қажетті техникалық экономикалық түсіндірілуі
5. Қарызалушының несие өтеу мүмкіндігін анықтау үшін соңғы есеп беру күніне бухалтерлік баланс
6. Бюджеттенпен есеп айырысу жағдайда туралы салық органдарынан анықтама
7. Сол банкте қабылданған форма бойынша несиелік келісімшарт жобасы
8. Кепілзат келісім шартта поручительство келісіммен гарант ұйымның кепілдік хаты, несиені өтемеу жағдайына қарызалушының жауапкершілігін сақтандыру туралы келісім шарт және т.б.
9. Бекітілген мерзіммен сәйкес несиені өтеуге тез бұйрық міндетемесі
10. Басқа банктерден алынған заемды қаражаттар туралы анықтамалар
Барлық ұсынылған құжаттар мұқият тексеріледі және сұрыплады. Бұл этапта бухгалтерлік баланс бойынша несиелік процесті соңғы есеп беру уақытына қарыз алуышының несиені өтеу мүмкіндігін бағалайды. Несие өтеу мүмкіндігі өткен кезеңдегі төлемсіздіктердің есептемейді, ал оның жуырдағы перстективасына төлем қабілеттілігін болжайды. Несие өтеу қабілеттігі қалыптастыру көздерін және айналым активтерін орындауын, сонымен қатар соңғы қаржылфық нәтижелерін көрсететін көрсеткіштер жүйесі негізінде бағаланады.
Несие өтеу қабілеттілігін бағалау элементтері келесідей:
12 құқық қабілеттілігі
13 қаржылық тұрақтылығы
14 төлем қабілеттігі
15 ресурстарды қолдану тиімділігі