Аралық сот институты өзінің тарихи түп тамырымен жәй құқыққа қатысты ежелгі сот әділдігінің нысаны болып табылады, себебі адам табиғатына жақын даулы істерді әділетті шешу үшін тәуелсіз үшінші тұлғаны тарту әлемнің барлық заңнамалық жүйелерінде жарияланған табиғи құқық болып табылады. Аралық сот өндірісінің белгілері әртүрлі халықтың көптеген ежелгі жазбаларында, Рим құқығының нормаларында, Еркін халықтың Цех құқықтарында , Канондық құқықтарда және көптеген басқа да ежелгі және орта ғасырлық құқық дерек көздерінде сипатталады. Бұл аралық сот институтының өркениетті сот жүйесінің туындауына, дамуына және көтерілуіне орасан зор әсер еткендігін білдіреді. Тарих бүкіл халықтың және мемлекеттің тағдыры аралық соттың қолында болғандығын біледі, мысалы, Гуго Гроций (1583 – 1645жж. голландиялық заңгер және халықаралық құқық негізін салушы) Фукидидаға (афиналық тарихшы, б.д.д. 460 – 400 жж.) сілтеме жасап, лакедемонян және аргосшылар шартында: «Егер одақ мемлекеттердің бірі одақтас мемлекетпен дауласатын болса, онда даулар делдал болып саналатын мемлекеттің құзырында қаралсын деп келісілгендігін жазды. Сонымен қатар Гуго Гроций соғысты болдырмау мақсатында даулы мәселелерді шешу үшін аралық делдалдарды сайлау – бұл әділдік пен бейбітшілікті жақтаушылардың өтетін қасиетті жол. Осылайша, бұрынғы ұлы корольдер мен халықтар осы жолмен жүрген деп жазды.
Аралық соттың шешімі негізделген тәуелсіздік пен әділдік қағидаттары дауларды шешу барысында жоғары объективтілікке қол жеткізуге мүмкіндік береді, сондықтан ғасырлар бойы аралық сот мемлекеттік әділетпен қатар дауларды шешудің заңды тәсілі болып саналған. Араб елдері сот жүйесін құра отырып, басында-ақ мемлекеттік емес аралық соттың негізіне бағынған. Қытайда және Жапонияда келісушілік процедуралары бұрыннан мінез-құлықтың конфицуанды моделінің табиғи құрам бөлігі болып табылады. Аралық сот шешімі аясында дауларды шешуде азаматтардың құқығын ресми бекіткен Франция, өзінің Конституциясына 1791 жылы сауда, шаруашылық және өзге экономикалық дауларды шешудің тиімді құралы ретінде аралық сотты дамытудың жаңа кезеңін енгізді. Уақыттың желісімен аралық сот өндірісі әдет-ғұрыптардың және іскерлік айналыс этикасының қалыптасуына белсенді ықпал ете отырып, дами түсті, жетілдірілді.
Бүгінгі күні, XXI ғасырдың дамыған елдерінде 70-тен 90 %-ға дейін экономикалық және халықаралық құқықтық даулар аралық сот өндірісінің режимінде қаралады. Қазіргі уақытта аралық сот еліндегі даму азаматтық қоғамның даму көрсеткіші ретінде қаралады және аралық сот өндірісінің заңды қол жетімділігін бекіткен елдің инвестициялық рейтингін анықтауда ескеріледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы әлемдегі қарқынды дамып келе жатқан елдердің бірі болып табылады, бұл экономиканың феноменальды дамуымен және әлемдік экономикалық жүйеге қарай белсенді интеграциясымен негізделеді және сөзсіз, біздің елдің гүлденуіне маңызды үлес қосқан аралық (төрелік) сот институтының дамуы және бизнестегі өркениетті қарым-қатынастары болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы аралық сот қызметінің Конституциялық негізі ҚР Конституциясының 13-бабының 1-тармағы болып табылады: Әркiмнiң құқық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы . [1]
Бұл қағидатты ҚР АК 9-бабы нақтылайды, ол азаматтардың құқықтарын сотпен қорғау аспектісінде аралық (төрелік) сотты жалпы құзырлы сотқа теңейді. Аралық және төрелік соттардың қызметін ҚР Аралық соттар туралы және Халықаралық коммерциялық төрелілік туралы заңдар реттейді. Қазақстан Республикасы аймақтықты қоса алғанда, төрелік мәселелеріне қатысты негізгі халықаралық конвенцияларды және келісімдерді біріктірді және бекітті. Бүгінгі күні олар Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқықтық элементтері болып табылады.
Аралық сот өндірісі айқын артықшылықтардың толық кешеніне ие, оларға келесілер жатады:
• Тәуелсіздік және объективтілік. Тәуелсіздік аралық сот өндірісінің ережелері сотқа сенімділікті арттыратын пікірлердегі моральдық қасиеттерді және тәуелсіздікті назарға ала отырып, дауласқан тараптарға олардың дауларын қарайтын тұлғаларды дербес таңдауға мүмкіндік береді.
• Істі қарау жеделдігі. Дәстүрлі мемлекеттік сот өндірісі шешімдер бойынша инстанцияларға шағымдану мүмкіндігімен сот процестерінің ұзақтығымен сипатталады, аралық соттың шешімі соңғы шешім болып табылады және егер шешімде өзге мерзім және тәртіп көрсетілмесе, ол сол сәтте күшіне енеді.
• Кәсіптілік және құзыреттілік. Аралық соттардың ерекшелігі кәсіптілік деңгейі жоғары, құзыреттілігі және бейтараптығы, себебі бұл қасиеттерге лайықты болмау нақты аралық соттың дауларды шешу құралы ретінде талап етілмеуіне алып келуі мүмкін. Әділдіктің аралық сотқа жүктелуіне қойылатын қатаң талаптар аралық соттың мінсіз беделін қамтамасыз ету қажеттілігімен және даулардың объективті және әділетті шешілуіне мүдделі тұлғалардың аралық сотқа сенімімен негізделген.
• Процестің үнемділігі. Аралық сот алымының мемлекеттік бажға мөлшерлес және барлық инстанциялармен бір деңгейде болған кезде аралық сотта дауларды қарау жалпы құзырлы сотпен салыстырғанда арзан болады;
• Ыңғайлылық. Аралық сот орны сот отырысын жүргізу бойынша ыңғайлы жағдайларды қамтамасыз етуге қойылатын барлық талаптарды қанағаттандыруы тиіс, себебі қолайлы жағдай тараптарға және қатысушыларға өздерін сабырлы сезінуіне және дауларды ынтасымен қарауға мүмкіндік беруі өте маңызды.
• Прогрессивті кадрлық бақылау – аралық соттардың ауыспайтын және заңды иммунитет белгілері жойылған, аралық соттың мәртебесі артықшылықтарды, яғни қызметінің айналасында айғай-шу тудырмайды;
• Аралық сот шешімінің орындалуына кепілдік. Аралық соттың шешімі міндеттілікке ие, олар аралық процесс тараптары үшін ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік органдар үшін де міндетті болып табылады. Олай болса, орындау кепілдігі бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес аралық соттың шешімі іс жүзінде жалпы құзырлы соттың шешімінен ерекшеленбейді.
• Дауларды мәмілелі шешу мүмкіндігі. Аралық сот өндірісі әлемдік келісімге және сот шешімінің ерікті орындалуына қол жеткізудің жоғары деңгейін болжайды;
• Аралық сот қарауының құпиялығы. Аралық соттар және аралық соттың лауазымды тұлғалары Аралық сотпен істі немесе Аралық сотқа келіп түскен материалдарды қарау барысында оларға белгілі болған тараптардың коммерциялық, банктік, нотариалдық және өзге де құпиялы болып табылатын мәліметтерін жария етуге құқықсыз.