Қазақстан Республикасында жұмыспен қамтуды талдау және оны шешу жолдары туралы қазақша реферат
Қазақстан егемендiк алғаннан кейiн экономикадағы нарықтық қатынастарының қалыптасуы еңбек нарығы құрылымының өзгеруiмен бiрге жүрдi. Жұмыс күшiнiң әрекет етуiнiң жаңа шарттары анықталды, жұмыс күшiне сұраныстың сандық және сапалық сипаты өзгердi. Еңбек нарығын реформалау мемлекетпен басқарылатын жұмысбастылық және жалақы төлеу жүйесiн, осы факторлардағы сұраныс пен ұсыныстардың нарықтық күштерiн анықтайтын алмастыруды көздейдi.
Жұмыстылық туралы статистика жалпы тұрғындардың жағдайын бiлдiрмейдi, жалпы жұмыссыздар саны 2004 – 2007 жылдары Республикамызда 2,1 % -ға кемiдi, арнайы жұмыссыздар керiсiнше 4,5 % -ға өстi.
Жұмыссыздықтың пайда болу себептерiне тоқталып кететiн болсақ, бiрiншiден жұмыссыздық деңгейiнiң төмен болуы мемлекет дамуының көрсеткiштерi, жаңа жұмыс орындарының көбеюi, және тағы басқа. Бұл жерде жұмыссыздардың ақша табу көздерi жоғалады. Мемлекеттiк емес жұмыс орындары тұрақты емес, олар кездейсоқ жағдайда болады, олар әлеуметтiк қамтамасыз етуге, әлеуметтiк көмекке жауап бермейдi. Екiншiден, екi жақты табыс көзiне әсер ететiн факторларға байланысты.
Нарықтық қатынастар қалыптасуы және дамуы кезеңiндей ел экономикасындағы құрылымдық өзгерiстер жұмыс күшiне сұраныс пен Ұсыныстың тепе – теңдiгiнiң бұзылуымен жұмыссыздықтың өсуiмен бiрге жүрдi. Қазақстан Республикасының Үкiметi жұмыссыздарды азайту мақсатында iс – шаралар қолдануда. Соңғы жылдары экономиканың нақты секторындағы өндiрiстiң өсуiне байланысты жаңа жұмыс орындары құрылып жатыр, бұл жұмыс бастылықтың өсуiне және жұмыссыздықтың кемуiне әкелдi. 2006 жылы Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздар саны 906,4 мың адам болып, 2007 жылы бұл көрсеткiш 780,4 мың адамды көрсеттi.
Кестеде көрiп отырғанымыздай жұмыссыздық деңгейi 2006 жылғы қарағанда 2,4 % — ға төмендеген. 2007 жылы экономикада жалпы жұмыспен қамтылғандар 6699,1 мың адам болса, оның 3863,6 мыңы жалдамалы жұмысшылар, ал өз еркiншi жұмыс iстейтiндер саны 2835,5 мың адам.
Қазақстан Республикасында 2007 жылдан бастап бiрiншi рет жұмыссыздық мәселесi бойынша халықты таңдамалы зерттеу жүргiзiлдi. Алынған ақпаратқа сай, жұмыссыздар арасында әрбiр алтыншы адам (16%) штат қысқаруына байланысты, әрбiр 8 – шi адам (11,6 %) – кәсiпорынның жойылуына байланысты жұмыстан босатылған.
Кесте -1
Қазақстан Республикасының еңбек ресурстары
мың. адам
Көрсеткiштер
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Еңбек ресурстары
9140,1
8813,6
8471,2
8399,0
8531,4
—
Экономикалық белсендi халық
7489,5
7440,1
7052,6
7055,4
7107,4
7479,5
Экономикада жұмыс бастылар
6518,9
6472,3
6127,6
6105,4
6201,0
6699,1
Оның iшiнде:
Жалдамалы жұмыскерлер
4418,4
4271,3
3783,0
3354,2
3504,4
3863,6
Өз еркiнше жұмыс iстейтiндер
1600,5
2201,0
3783,0
3354,2
3504,4
2835,5
жұмыссыздар
970,6
967,8
925,0
950,0
906,4
780,4
Жұмыссыздық деңгейi, %
13,0
13,0
13,1
13,5
12,8
10,4
Халық жұмыссыздығын төмендету және жұмысбастылықты қамтамсыз ету мәселесi үнемi Үкiметтiң назарында. 2006 жылы “ Кедейлiк және жұмыссыздықпен күрес” бағдарламасы қабылданды. Оның негiзгi бағыттары келесi болып табылады:
— халықтың кедей бөлiгiне әлеуметтiк көмек көрсету және белсендi жұмыстылық саясатын жүргiзу арқылы кедейлiк масштабын қысқарту;
— экономикалық өсу және әлеуметтiк саладағы жалғаспалы реформалар жүргiзу негiзiнде халықтың өмiр сұру деңгейiн жоғарылату;
— халықтың нашар бөлiктерiн әлеуметтiк бейiмдеу, экономикалық реабилитациялау және әлеуметтiк қолдау шаралары негiзiнде кедейшiлiкпен күресудi iске асыру.
Қазақстанның еңбек нарығындағы Бүгiнгi күндегi ең маңызды мәселелер — ол халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық. Осы мәселелердi шешу үшiн ең алдымен еңбек нарығын жүйелi түрде талдап, сонан соң ондағы болып жатқан өзгерiстердi бағалап, әрбiр аймақтың өзiндiк ерекшелiгiн ескере отырып, еңбек ресурстарын басқару жүйесiн жетiлдiру қажет.
Статистика органдары зерттеуді арнайы іріктелген және оқытылған сұхбат жүргізушілердің күшімен жүргізеді.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша 2003 жылдың қаңтар- маусымда жұмыспен қамту жөніндегі уакілетті органдарға жұмыссыздар ретінде 146,5 мың. aдам, маусымда – 24,9 мың адам өтініш білдірген тиісінше олардың 51,2 мыңы және 9,2 мыңы – ауыл тұрғыны..
2003 жылғы маусымның соңында жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар ретінде есепте тұрған адамдар саны – 172 мың, бұл өткен айдағыдан 11,5 мың адам (6,3%) , 2002 жылғы тиісті кезеңдегіден 84,1 мың адам (32,8%) кем. Тіркелген жұмыссыздардың экономикалық белсенді халық санындағы үлесі 2003 жылдың мамырындағы 2.5%–дан маусымда 2,4%–ға қысқарды.
Облыстық статистика басқармасы халықтың жұмыспен қамтылуы туралы өткізген іріктеме зерттеу материалдары бойынша 2003 жылдың ІІІ – тоқсанында облыстағы экономикалық белсенді халықтың саны 985,4 мың адамды (15 және одан үлкен жастағы халықтың жалпы санының – 71,2 пайызы) құрады, одан 92,4% — экономика салаларында жұмыспен қамтылғандар, 7,6% — жұмысы жоқтар ( Республика бойынша – 8,2% ).
Экономика салаларында жұмыспен қамтылғандардың 44,8% —жалдамалы жұмысшылар, 55,2% — өз бетінше жұмыспен қамтылғандар. Жұмыспен қамтылғандардың басым бөлігі (62.6% ) ауылдық жерде еңбек етеді.
2003 жылдың ІІІ – тоқсанында облыс бойынша жұмыссыздардың жалпы саны 74.9 мың адамды құрады, оның 63,8% — қала, 36,2% — ауыл халқы.
Осы уақыт ішінде облыстағы енжар халықтың саны 398,4 мың адам болды. Экономиколық енжар халықтың негізгі бөл ігін күндізгі оқу нысанындағы оқушылар ( 43,9% )және зейнеткерлер ( 39,6% ) құрады.
2003 жылдың ІІІ-тоқсанында 2001 жылмен салыстырғанда облыстағы экономикалық белсенді халықтың саны 16,6% артты. Жұмыс орындарының көбеюі, салық бағдарламаларын енгізу мен еңбек рыногындағы теңсіздікті түзету шаралары, оның ішінде орта және шағын бизнеске несие беру осындай мүмкіндік туғызды. Сараптама көрсеткендей, еңбек рыногындағы жағдайдың өзгеруінің негізгі бағыты – жұмыспен қамтылғандар санының артуы мен жұмыссыздар санының кемуі. Осы кезең ішінде жұмыспен қамтылғандар саны – 21,8%, оның ішінде жалдамалы жұмысшылар – 18,8%, өз бетінше жұмыс қамтылғандар – 24,4% артты. Жұмыссыздық деңгейі 3,9 пайыздық бірлікке төмендеді.
2003 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы бойынша 15 және одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан белсенді халық саны (бағалау бойынша) 7,6 млн. адамды құрады. Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны-6,9 млн. адам немесе өткен жылдың тиісті айымен салыстрғанда 489,2 мың адамға көп, жұмыссыздар – тиісінше, 686 мың адам немесе 37,8 мың адамға кем. Жұмыссыздық деңгейі 9,1% анықталды.
2003 жылы (алдын ала деректер бойынша) экономикалық тұрғыдан белсенді халық саны 7,6 млн. адамды құрады және 2002 жылмен салыстрғанда 239,3 мың адамға немесе 3,2% өсті. 2003 жылдың төртінші тоқсанындағы еңбек рыногының негізгі индикаторлары 2 кестеде көрсетілген.
2004 жылыхалықты жұмыспен қамту саясаты еңбек саласында пайда болған дисбаланстар мен диспропорцияларды жоюмен, еңбек нарығындағы жұмыс күшінің бәсекелкстік қабілетінің өсуімен байланысты міндеттерді шешуге бағытталған. Дисбаланс пен диспропорция туралы мәліметтер бойынша өткен жылы жұмыс іздеп жұмыспен қамту орталықтарына 22,1 мың адам келіпті, олардың 11 мыңы ғана, яғни 50,6 пайызы жұмыспен қамтылған. Бұл көрсеткіш биылғы жылдың басынан бері жұмыс іздеп келушілер санының өсуі есебінен 42 пайызға дейін жұмыссыз отырған бүгінгі жағдайда жаңадан ашылған жұмыс орындары мен бос орындары мен бос орындар еңбек рыногындағы сұраныстың 1 10 бірлігін, яғни 10 пайызын ғана қанағаттандырады.
Жалпы жұмыссыздық деңгейінің жоғарылығы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың халықты жұмыспен қамту дәрежесін көтеру туралы нұсқауын орындауда тыңғылықты істер атқарылмай жатқанын білдіреді. Бұл мәселе Елбасы биылғы жылғы Жолдауында атап өтті. Кедейлік пен жұмыссыздықты төмендету жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған облыстық бағдарлама халықты жұмыспен қамтуды жақсартуға бағытталған. Сонымен қатар, индустриалды-инновациялық даму стратегиясы шеңберінде білікті мамандарды жұмыссыздар арасында дайындауды көбейту шаралары жүзеге асырылуда.
2004 жылдың I-жартжылдық қорытындысы тұтас алғанда оң нәтижеге қол жеткізілгенін көрсетеді, оны біз еңбек рыногының негізгі индикаторынан байқаймыз. Бағдарламада қарастырылған халықты жұмыспен қамтуды өсіруге ықпал ететін факторлар бойынша көрсеткіштер артығымен орындалған. Осы кезеңде 7363 жаңа жұмыс орындары ашылған, бұл жылдық бағдарламаның 120,8% құрайды. 5886 адам жұмысқа орналастырылған (138,4%), 5562 жұмыссыз ақылы қоғамдық жұмыстарға жолданған (134,4%), кәсіби оқуға 271 жұмыссыз жіберілген (165%). Жаңа жұмыс орындарын ашу бағдарламасын артығымен орындаған Кентау қаласы, Түлкшбас, Сайрам, Мақтаарал аудандарының жұмыстарына оң баға беруге болады. Жартыжылдық қорытындысы бойынша Шымкент қаласы мен Төлеби ауданы осы мәселедегі артта қалуларын жоятындарына күмәніміз жоқ .
Облыста жаңа жұмыс орындарын ашу мен халықты жұмыспен қамту қызметінің көмегімен 11,6 мың жұмысыз жұмысқа орналасты. өткен жылмен салыстырғанда аудандық, қалалық халықтық жұмыспен қамту деңгейінің өсуін қамтамасыз етті, бұл жыл басымен салыстырғанда ресми тіркелген жұмыссыздар деңгейін төмендетугу әкелді. Бұған жұмыс берушілердің Қ.Р –ның Халықты жұмыспен қамту туралы Заңының талаптарын уәкілетті органларға бос жұмыс орындар мен вакансиялар мәліметтерді беруді орындаулары тікелей әсер етті. Егер де 2003 жылы бос жұмыс орындары туралы орта есеппен айына 900 орын жөнінде мәлімет берілсе, 2004 жылдың маусым айында бұл көрсеткіш 1283 орынға дейін көтерілді.
2006 жылы жалдамалы жұмысшылар саны 4,8 млн. адам, яғни алдыңғы жылдың осы айымен салыстырғанда 185,7 адам жоғары (4%). Осының ішінен мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындарда 81,4% жұмыс істеді, жеке тұлғаларда 11,6 %, ал ауыл шаруашылығында 7% құрады.
Кесте -2
Жұмыспен қамту органдарының жәрдемімен жұмысқа орналасқандар саны
қаңтар-наурыз 2005ж
қаңтар-наурыз 2006ж
Облыс бойынша
2418
2339
Қалалық елді мекен
1373
1187
Ауылдық жер
1045
1152
Шымкент
556
430
Арыс
80
69
Кентау
189
233
Түркістан
235
212
Бәйдібек ауданы
108
87
Қазығұрт
173
68
Мақтаарал
187
229
Ордабасы
62
101
Отырар
32
32
Сайрам
154
152
Сарыағаш
232
214
Созақ
1 29
98
Төлеби
131
125
Түлкібас
66
193
Шардара
84
65
Ірі және орта кәсіпорындарда 2006 жылдың 2—тоқсанында жұмыспен қамтылғандар саны 2,7 млн. адам немесе жалпы жалдамалы жұмысшылар 56,4%-ды құрады. Бұл алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 120,7 мың адам артық (4,7%).
2006 жылдың шілде айында жастар арасындағы , яғни 15 жастан бастап, ары қарай 8 млн. адам, оның экономикада жұмыспен қамтылғандары—7,4 млн., ал жұмыссыздары—613,5 мың адам болды.
Республика халқының 15 жас және одан жоғары 2—тоқсанда жұмыспен қамтылғаны 7,4 млн. немесе 64,4% адам. Соның ішінде қалада 4,2 млн. немесе 56,5%, ауыл шаруашылығында 3,2 млн., яғни 43,5%.
2006 жылдың 2—тоқсанында жұмыссыздарсаны 623,3 мың адам, жұмыссыздық деңгейі—7,7%. Орта есеппен қалалық елді мекендерде 388,5 мың адам немесе 62,3 % (жұмыссыздық деңгейі 8,5%), ауылдарда—234,8 мың адам немесе 37,7% (6,8% ) жұмыссыздар тіркелген. Жастардың жұмыссыздық деңгейі 11,9%-ды құрады. Әйелдердің жұмыссыздығы бірқалыпты—361,3 мың (58 %) , ал ерлер 262 мың адам құрады.
Жас ерекшеліктеріне келетін болсақ, жұмыссыздардың көп мөлшерін 15—24 жас аралығы—27,1%, келесілері 25—29 жас—17,8%, 30—34 жас—13,1%, 40—44 жас—9,8%, 35—39 жас—9,6%. Жұмыссыздардың арасынан жоғары білімділер 115,3 мың адам, орта профессионалдылар—152,6 мың, жалпы орташа білімі барлар—237,1 мың, бастауыш профессионалдылар—74,6 мың адам.
Бір жылдан аса жұмыссыз отырғандар—203 мың адам немесе 34,8% , 1—6 айға дейін –148 мың немесе 25,4% , 6—12 ай аралығы—99 мың адам немесе 17%.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Минмстрлігінің еңбекпен қамту органдарының хабарлауы бойынша 2006 жылдың қаңтар—шілде айларында 175 мың адам тіркелген, ал ауыл елді мекендерінен—71,9 мың адам. Қаңтар—маусым айларында еңбекпен қамтылғандар 117,6 мың адам. 2005 жылдың ІІІ тоқсанында облыстағы экономикалық белсенді халықтың саны 1017,2 мың адамды құрады, оның 92,6 пайызы экономикамен айналысса, 7,2 пайызы жұмыс болғанымен, егер табыла қалса, кірісіп кетуге дайын тұрды. Халықтың экономикалық белсенділік деңгейі 69,5 пайызды құрады.
Облыс экономикасында жұмыспен қамтылғандар санының 47,6 пайызын жалдамалы жұмысшылар, 52,4 пайызын өз бетінше жұмыс істейтіндер құрады. Еңбек рыногындағы жұмыспен қамтылған халықтың өсуі тұрғындардың өз бетінше жұмыс істеу есебінен, әсіресе, ауылдық жерлерде қосалқы шаруашылықты дамытқан немесе жеке бау- бақшамен айналысқан адамдардың есебінен жүзеге асып отырды.
2005 жылдың қаңтар – желтоқсан айларында облыстық мекемелері мен ұйымдарында ( заңды тұлғалар ) ірі, орта және шағын кәсіпорындарында жалданып жұмыс істегендер саны есептік көрсеткіш бойынша 318,4 мың адамды құрады, оның ішінде ірі және орта кәсіпорындарында 227,2 мың адам (71,4), шағын кәсіпорындар мен мекеме, ұйымдарда 91,2 мың адам (28,6) болды.
2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Оңтүстік Қазақстан облысында тіркелген жұмыссыздардың саны 8,7 мың адамды құрады немесе 2005 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 90,7 пайыз болды. Тіркелген жұмыссыздық деңгейі -0,86 пайызды құрады (2005 жылдың 1 қаңтарында – 0,95 болған ).2005 – 2006 жылдардың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының ресми тіркелген жұмыссыздар саны 1 кестеде көрсетілген.
Оңтүстік Қазақстан облысының 2003 – 2005 жылдарға арналған кедейшілікті төмендету жөніндегі бағдарламасын жүзеге асыру барысында 2005 жылы облыста 14514 жаңа жұмыс орны құрылды, оның ішінде өнеркәсіпте – 1657, ауыл шаруашылығында – 1584, құрылыс пен коммуналдық шаруашылықта – 2343, білім мен денсаулық сақтау саласында – 3616 жұмыс орны ашылды.
Жұмыспен қамтылмаған халықты еңбекке орналастыру деңгейі өсіп келеді. 2005жылы жұмыспен қамту органдарының ықпалымен жұмыс сұрап келген 24150 адамның 17959-ы немесе 74,4 пайызы еңбекке орналасты. Ресми тіркелген 9634 жұмыссыз қоғамдық жұмысқа тартылды, 1550 адам кәсіби оқуға жіберілді.