Ежелгі психология
Сонау ерте замандардан бері адамдардыц әлеуметтік өмірі олардың күнделікті сан алуан іс-әрекеттерінен, бір-бірімен қарым-қатынасынан, олардың жан дүниесінің сырын бейнелейтін психологиялық ерекшеліктерінен, мінез-құлық сипаттарының өзара айырмашылықтарьтнан тұратындығы белгілі болған. Осындай ұғым-түсініктер-Д^ адамның жаны тәнімен бірге болады деп саналған.
Өндіріс пен кәсіптің, өнер мен мәдениеттің, салт-сана-НЫҢ дамуымен қатар әр алуан әдет-ғұрыптар да қалып-тасып отырады. Адамдар ездері тіршілік ететін орта мен айналадағы әр қилы заттарда, құбылыстарда өзіндік Жан болады деп ұғынған. Мұндай үғым анимизм (латын-ша «анима» — жан деген сөзден шықкан) деп аталады.
Ежелгі грек жұртының ғұламалары -- Гераклит (б. з. д. VI р.), Демокрит (б: з. д. V ғ.) жан-табиғаттың бір бөлігі, ол сод табиғат заңына ыңғайланбайды дегек пікірді қолдады. Демокрит психиканы (жанды) оттьщ атомдарындай козралмалы қасиет деп санады. Сонымен,
жан туралы алғашкы ілім-психиканы адам тонініц кыз-меті деген бірыңғай материалистік түсінікті тудырды. •£0л заманнын ғұлама оншылы Платон (б. з. д. 427 — 347 жж.) жан-мәңгілік нәрсе, ол өлмейді, өшпейді деген корытынды жасады. Ол бұл пікірімен өз заманында үс-темдік құрған билеуші топтың мүддесін қорғап, психи-каны түсіндіруде идеалистік бағытты жақтады. Оньщ (сөзкарасы психологиядағы материалдық пен рухани дү-ние екеуі бірдей катар өмір сүреді деген дуалистік көз-карастын, негізін салды.
Ежелгі дүние тарихында айрықша орьш алатын энци-клопедист ғалым Аристотель (б. з. д. 384—322 жж.) пси-хологиялық ой-пікірді табиғи негізге сүйеп, биология мен медицина саласына бағыттады. Ол психика туралы ІлімлД одан әрі теренірек зерттеп, «Жан туралы» деген еңбек жазды. Аристотель бұл шығармасында. жан дү-ниесінің (психиканын) әрекетін шындық әдіс арқылы зерттеп, оны тәжірибеге негіздеп құруды мақсат етті. Психология Аристотель заманында-ақ дербес сипаттағы ғылым саласына айналған-ды. Ол психиканын. тәнмен бірге өмір сүретінін айта келіп, психикалык әрекеттер-дің басым көпшілігін материалистік тұрғыдан шешті, Платонның психика жайындағы дуалистік көзқарасын объеқтивтік шындықка, материалистік бағытқа қарай бұрды. Сонымен, Гераклит пен Демокриттін, Платон мен Аристотельдің жан жайындары көзкарастары псн-хологиялык. ілімніц келешектегі дамуына ғылыми негіз болып каланды.
Жан жүйесі жайьшдағы ертедегі ілім көптеген ой-шылдар мен ғұламалардын, шығармаларында өзіндік ор-нын тапты. Ежелгі Римнің көрнекті ойшылдары Лукре-ций (б. з. д. I г.), Гален (б. з. д. II ғ.) психологиянын, жан дүниесінің сырымен байланысты табиги негіздерін іздестірді. Ал ұлы грек ойшылы Сократ (б. з. д. 470— 399 жж.) «өзіңді езің тани біл» деген ұлағатты пікірін адамның жан дүниесімен, сырымен ұштастырды. Сон-дай-ақ, адамның жаны тәніне тән деп санап, ол ақыл-ой арқылы реттелш отырады деді. Ежелгі дүние ғұламала-рыныц жан дүниесі жайындағы ой-пікірлерінің филосо-фиялық және әлеуметтік негіздері сол заманның эконо-микалық-саяси құрылысына орай түрлі идеялық бағыт-та (материалистік не идеалистік) болуы таңданарлық жайт емес. § 3. Орта ғасмрлардағы жан туралы ілім
Ежелгі дүниенін, кұл иеленушілік қоғамның ір^еД қаусап, тарих сахнасынан кеткен соң оның орнына бірнЛ ше ғасырларға созылган феодалдық қоғам орнады. Бұя дәуірдің тарихи даму сипаты ғылыми идеялар мен жеІИ адамның даралық есу касиеттерін тоқырауға ұшыраттІЯ Ерте дүниеден бері қалыптасқан адам психикасы жаН ындағы ілім мистикалық және діни көзқарастар ықпаИ лыка көшті. Жан екі түрлі сипатта өмір сүреді деп уаЯ ғыздалды. Психика туралы ертеден қалыптасқан тәжЯ рибелік зерттеулер схоластикамен .алмасты. Жав жайи ындағы аристотельдік ілім өмірден шеттетілді.
Алайда, VIII—XII ғасырларда араб тілді Шығыс слЯ дерінде философиялық ой-пікірлер еркен жайьш, ғылыЯ ми зерттеулер және адамның жан дүниесі жайындагЯ ілім жанданып, жана сипатқа ие болды. Араб тілді Шыя ғыс елдеріндегі мәдениет пен ғылымның орта гасырлаЯ да Еуропа мен басқа да елдерге тарап, кең қанаЛ жаюы жалпы адам баласы мәдениетінің еркендеуінИ әсер етті. VII ғасырда Халифат мемлекетінің құрылыпЯ араб тілінің мемлекеттік тілге айналуы, ислам дінінім таралуы, Халифат астанасы Бағдат пен өзге шаһарлар-в дың өсуі оны дүниежүзілік модениеттің орталырьша айЛ налдырды. Жаратылыстану, медицина, математика меІЦ адамтану ғылымдары өркен жайып, ежелгі дүние ғұла-І малары Платон мен Аристотельдің, Гален мен Архимед-тің еңбектері араб тіліне аударылды. Сөйтіп, бұл еңбек-тер Қіндік Азия елдеріне, Үндістаннан бастап сонау Пи-реней түбегіне дейін таралды, сол елдерді мекендегсн халықтардың төл мәдениетінің, философия мен өзге де' ғылымдардың қарқынды дамуына ез шарапатын тигізді.
Аристотельдің және басқа да ғалымдардың идеяла-] ры, ашқан жаңалықтары, ой-пікірлері жаңа сипат алып, біздің аты әлемге әйгілі ғұлама бабамыз Әбу Насыр әл- • Фараби (870—950 жж.), Әбу Али ибн Сина (Авиценна) (980-1037 жж.), Ибн Рошд (Аввероэс) (1126-1198 жж.) сияқты орта ғасырлық ғұламалардың зерттеу-лері арқылы адамнын, жан дүниесі жайьшдағы ілім өр-кендеді. Ар-аб ғалымы Ибн әл-Хайсам (Әлгазен) (965— 1039 жж.), Иранның медик ғалымы Закария Рази (865— 925 жж.) өз еңбектерінде адам жан жүйесі жайлы сол замандардағы ғылым жетістіктеріне сүйеніп, әр алуан зерттеулер жүргізді.
Әбу Насыр әл-Фараби — сан алуан еңбектер жазып«Элемнің екінші ұсіа^ых/ аі„ „
Онын адам жан дүниесінің қыр-сырын ашып көрсететін біриеше шығармалары бар. Солардъщ ішінде «Ізгі қала т\-рғындары», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қай-раткерлердін, енегелі сездері» тәрізді басқа да шығарма-чарында ол бүкіл философиялық жүйені метафизика *мен психологиядан бастап, әдеп пен социологияға дейін-гі ғылым жетістіктерін кеңінен талдайды, сонымен қа-тар әрбір мәселенің мән-жайына анықтама түсініктер бе-реді. Әл-Фараби Аристотельдін, еңбектерін, әсІресе, оның «Жан туралы» деп аталатын шығармасын жете зерттеп, араб тіліне аударды. Жан жүйесінін. сырын зерттеуде Әл-Фарабидің Аристотель ықпалында болғандығы —
шындык фактор.
Ұлы ойшыл Әл-Фараби психология ғылымы туралы айтқан бір пікірінде дүние материядан құралады, ол жойылып кетпейді, бір түрден екінші түрге көшіп өзгере береді, жан тәннен бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші бір денеге барып орналаса да алмайды деген ғы-лыми пайым жасайды. Сондай-ақ, ол дүниеге келісімен адамның бойында түрліше күш-куат пайда болады, сол күш-қуат кабілетінің негізгі түрлері мынадай деп кер-сетті: адамды қуаттандыратын күш (арабша — «әл қу-ат әл-газийа») ітүйсіну қуаты; қиялдау қуаты; ақыл-ой не ойлану қуаты; қозғаушы күш; белгілі іс-әрекетке ұм-тылу қуаты. Адам бойындары күш-қуаттың әл-Фараби атаған түрлері жеке психикалык процестердін атауы мен мәніне дәл келеді. Ал ол езінің «Екінші үстаздың сөз (акыл-ой) мағынасы туралы ой толғамдары» дейтін еңбегінде психикалық процестердің барлығына жуығын адамнын, белгілі мүшелерініц қатысуымен жасалып оты-ратын материалдық кұбылыстар деп аныктап, әсіресе, адам жанының ақыл-ойға байланысты болатындығынын, ерекше маңызы бар деп керсетеді. Адам қиялы онын түс көруіне де әсер етіп, іс-әрекетінің ерекше бір жалғасы болып саналады. Түс көруді осы замангы психология да дәл осы мағынада қарастырады. Әл-Фарабидің психо-логия жайындағы мүндай ой жүйесін адам жанының шы-найы болмысын және табиғат негізін ғылыми тұрғыдан шешкен көзқарас деуге болады.
' Орта ғасырларда жан туралы ілімді аристотельдік идеялар тұрғысынан іздестірген араб тілді елдердегі көр-некті ойшылдар шығыста — Ибн Сина, ал батыста — Ибн Рошд болды..Бұлар табиғи ғыльшдарды зерттеу-мен шұғылданып, олардың нәтижелері еуропалық ел- дерде кеңінен таралды. Ибн Синанын «Медицина кагиЯ дасы» деп аталатын еңбегі бес жуз жыл боііы жумыЯ дүниенің шартарабына таралып, барлык деңгейдегі меі дициналық мектептердегі бірден-бір құрал болды. ЛлИ Ибн Рошдтың ақыл-ойдың дамуы жайындағы зерттел.-;еЛ рі еуропалык. схоластиканы діңкелетіп, дүние болмыс^И мен адам туралы жаңа,ша білімнің іргесін калады. СейЯ тіп, Ибң Сина мен Ибн Рошд көзқарастары табиғаттынЯ мәңгілік өмір суретініне айқын көз жеткізіп, жавныңЯ тіршілігі тәнге байланысты, оның заңдылығын қалаіЯ болса, солай өзгерту мүмкін емес, әрбір адамнын жаньИ мен даралығын мәңгілік деп санау шындыкқа еан келШ мейді дейтін мистикалық ұғымның жалғандығын ашыгЯ көрсетті.
! Ибн Синаның көзқарастарындағы тагы бір маңы&дыЯ ,моселе — оның жан туралы философиялық жоне медиЯ циналық тұрғыдан қарастырған бір-біріне кайшы пікірі.Я Оның анықтауынша, жан туралы түсінік ғылым мен діңв арасындағы аралық қабат сияқты. Алайда, ол бұл м;ч'е- ] ленің психофизиологиялық мәнін ашьш көрссту үшів І,.»- ;! жірибелік зерттеулерді барынша үдете түсу керек дейді.Я Медициналық психология саласында Ибн Сина пікір- ] лерінің туйіні — өткен замандағы беделді ғалым